The Project Gutenberg EBook of Ang Mahusay na Paraan nang Pag-Gamot sa
manga Maysaquit, by Samuel Auguste David Tissot
This eBook is for the use of anyone anywhere at no cost and with
almost no restrictions whatsoever. You may copy it, give it away or
re-use it under the terms of the Project Gutenberg License included
with this eBook or online at www.gutenberg.org
Title: Ang Mahusay na Paraan nang Pag-Gamot sa manga Maysaquit
Author: Samuel Auguste David Tissot
Translator: Fr. Manuel Blanco
Release Date: January 8, 2006 [EBook #17479]
Language: Tagalog
*** START OF THIS PROJECT GUTENBERG EBOOK ANG MAHUSAY NA PARAAN NANG ***
Produced by Tamiko I. Camacho, Pilar Somoza and the Online
Distributed Proofreading Team at http://www.pgdp.net (This
file was made using scans of public domain works from the
University of Michigan Digital Libraries.)
[Transcriber's note: Tilde g in old Tagalog which is no longer used is
marked as ~g.]
[Paalala ng nagsalin: May kilay ang mga salitang "ng, mga," at iba pa
upang ipakita ang dating estilo sa pag-sulat ng Tagalog na sa ngayon
ay hindi na ginagamit.]
AKLAT
NA
PAGAMUTAN
NI
DR. TISSOT
=ANG MAHUSAY NA PARAAN=
nang pag gamot
=SA MAN~GA MAYSAQUIT=
ayon sa aral
NI TISSOT.
TINAGALOG,
hinusaý at dinagdagan n~g M.R.P. Fr. =Manuel Blanco,= Exprovincial
sa órden ni San Agustín; at n~gayo,i, ipinalimbag na panibago nang
_M.R.P. Fr. Felipe Bravo_, casalucuyang Provincial, sa naturang órden.
2.ª EDICIÓN
=MANILA, 1916.=
LIBRERIA Y PAPELERIA
--:DE:--
=J. MARTINEZ=
Moraga 34-36, Calderón 108 y Real 153-155, Intra.
=Imp. de J. Martinez, 7 Estraude.--Binondo.=
=PRÓLOGO.=
Mi objeto en escribir en idioma tagalog este tratado, traducido casi
todo del _Aviso al pueblo_ del célebre Tissot, no ha sido otro que
aliviar á los indios enfermos, cuyo desamparo, que he presenciado no
pocas veces por razon de mi oficio, me ha conmovido hasta lo sumo.
Entregados en manos de unos Curanderos ignorantísimos, embusteros y
estafadores, se ven precisados á permanecer en una cama por muchos
meses, á abandonar todos sus quehaceres, y á gastar lo poco que tienen
y repartirlo con los que han hecho trato de curarlos, y todo esto á
veces en enfermedades que con suma facilidad puede curar cualquiera
que tenga, alguna tintura de la Medicina.
A mi llegada á cierto pueblo fuí testigo de una peste de calenturas
intermitentes que apenas dejaban casa libre; y sin embargo de que eran
muy fáciles de curar, no observé que los indios Curanderos las
tratasen de modo que se conociese que ellos entendian lo que era
aquello. Á una semejante conducta eran consiguientes los estragos que
me sorprendieron entonces. Cabalmente por aquel tiempo llegó á mis
manos la apreciable obra del _Aviso al Público_ del incomparable
Tissot; la que inmediatamente empecé á traducir al tagalog, ansioso de
comunicar á estos pobres indios un tesoro tan rico.
Por lo que hace el lenguaje, como nadie tenga obligación de escribir
en el mejor estilo posible, y siéndome esto por otra parte muy penoso,
lo he hecho del mismo modo que hablo ordinariamente con el indio, esto
es, en estilo llano. Yo estoy ciertísimo de que los indios me
entienden bien, y que perciben claramente lo que quiero decirles: pues
por espacio de muchos años en que me he ocupado en hablar con ellos
sobre mil materias y asuntos diferentes, he tenido sobrado tiempo para
hacer esa experiencia: por consiguiente no tengo recelo de que queden
sin entender este tratado aquellos indios para quienes se destina. Por
otra parte, algunos ejemplares de él trasladados de mano, y que corren
hoy dia entre ellos, me convencen de lo mismo. He visto con admiración
que ya saben distinguir unas calenturas de otras, y que ya las dan el
mismo nombre que va puesto en este libro: que las tratan del mismo
modo que en él se ordena, y que logran el efecto deseado: todo lo cual
me ha causado un placer indecible.
De todo esto infiero, que para el objeto que me he propuesto, y
escribiendo para indios, para nada es necesaria la elegancia del
estilo. En el idioma mismo castellano corren innumerables obras, de
las cuales muchas de ellas carecen enteramente de elegancia, y otras
aun de propiedad, y lo que es peor (y seria fácil demostrarlo con una
obra bien conocida y aplaudida hoy dia) están llenas de defectos no
pequeños, sino muy graves en el lenguaje. Sin embargo, ellas andan en
manos de todos, y son buscadas con ansia, y leidas con gusto y
provecho por razón del mérito que verdaderamente tienen. Las
composiciones escritas con elegancia en lengua tagala, se disputa si
las entiende el común de los indios. Yo creo firmemente que ellos no
han de ser de mejor condición que los españoles y demás europeos, los
cuales más fácilmente comprenden una oración ó un período escrito en
estilo llano, que en estilo difícil y adornado. Tengo muchas pruebas
que me inducen á creerlo así. Bajo de este supuesto, muchas cosas
podía haber escrito yo mismo con elegancia, y no lo he hecho de
intento, temeroso de que no me entiendan bien, y fundado en que más
vale que lo pague el estilo, que el que sufra el enfermo. De aquí es
que, por el conocimiento y largo estudio que he hecho de los alcances
del indio, he evitado todo lo posible el hacer períodos largos, y
oraciones muy compuestas: y asi yo no me he ceñido á la letra ni aun
al método de los Autores, de donde he trasladado las materias, sino
que he procurado hablar siempre muy poco y lo preciso, trasladando
únicamente la sustancia, y acomodándolo al mismo tiempo al genio y
modo familiar de hablar que veo usan entre sí estos naturales.
Si aun de este modo no se logra que los indios Curanderos aprendan á
tratar metódicamente las enfermedades seguramente menos se logrará con
los medios puestos en práctica hasta ahora, esto es, con los libros
escritos en lengua española, que andan en sus manos, y de los cuales
generalmente nada entienden, á lo menos los que viven en las
provincias distantes de Manila: y aunque los entiendan, poco ó ningún
fruto sacarán, como en efecto no lo sacan de su lectura. Dos son los
libros conocidos entre ellos, el _tratado del P. Clain,_ y el del _P.
Santa María_. Este último á excepción de la breve y curiosa exposicion
que hace de las virtudes de las plantas de Filipinas, en lo
perteneciente al modo de curar las enfermedades de nada sirve, y aun
en ciertos casos pueden ser muy perniciosas las curaciones empíricas
que propone. El tratado del P. Clain, aunque escrito con algun
cuidado, tiene defectos irreparables. En primer lugar, en infinitos
casos no ha hecho más que amontonar sin exámen varias especies de
plantas, como propias para la curación de algún mal, y suponiéndolas
de iguales virtudes, en fuerza de los informes seguramente tomados de
los mismos indios; siendo así que las virtudes de muchas de ellas son
enteramente opuestas á las de las otras, y algunas plantas son de uso
peligroso. En segundo lugar, las curas que propone en varias
enfermedades son meramente empíricas, y así como pueden sanar, pueden
también hacer mucho daño. En tercero y último lugar, dicho Autor trata
tan superficialmente, y con estilo y método tan confusos, la
importantísima y delicada materia de las calenturas, que, además de no
ser de mérito alguno cuanto allí enseña, es necesario saber bien el
español para entenderle; y estoy muy cierto de que muchos españoles no
comprenderán aquel artículo; no sabrán hacer la debida distinción
entre calenturas y calenturas. En otros artículos de menos importancia
está tolerable, y es digno de aprecio el apéndice de las plantas que
trae al fin, y del que me he servido en muchas ocasiones.
Con lo que llevo dicho no pretendo persuadirme á que todos los indios
indiferentemente han de entender este mi tratado. El mismo Tissot,
escribiendo para europeos de la clase del pueblo, se hace cargo de lo
mismo, y confiesa que serán muy pocos los que entenderán su obra.
Pero advierto y digo, que con tal que haya una sola persona que le
entienda en un pueblo, ella sola puede hacer bienes incalculables á
los enfermos. En Filipinas se debe esperar tambien mucho de los Padres
Curas, de los Maestros de escuela, de los españoles nacidos en el
país, y de otras personas que, por razón de su trato con europeos,
tienen más penetración y luces que los pobres indios de las
sementeras.
En cuanto á los equivalentes ó sucedáneos de los simples que trae
Tissot, en su obra, pondré en seguida una tabla en donde verá
claramente el lector, que nada he hecho de nuevo, que no se halle
fundado ó bien en el apéndice de los sucedáneos que se halla al fin de
la dicha obra de Tissot, ó bien en los libros impresos en el país, y
que andan en manos de todos, ó ya tambien en la autoridad de algunos
Botánicos célebres, como Linneo, etc. Hecha esta diligencia, ninguno
tendrá que decir nada de mis sucedáneos. Veo á muchos, aun españoles,
muy tímidos en el uso de las medicinas ó simples, que no son del uso
de los europeos; y apenas quieren persuadirse á que en estas islas se
halla, como en los paises más privilegiados, una multitud inmensa de
vetables de virtudes maravillosas. Yo no he formado nunca un concepto
tan mezquino de las riquezas y providencia paternal de nuestro Dios;
antes creo que en todos los paises ha criado cuanto puede necesitar el
hombre en salud y en enfermedad. Jamás he pensado que un pobre indio,
para curarse unas tercianas, tenga precisión de hacer un viage al Perú
para comprar dos reales de Quina ni que para vomitar, tenga que ir
hasta el Brasil para comprar la Hipecacuana. Antes por lo contrario, á
mi me basta saber que una planta no nace naturalmente en el país, para
persuadirme desde luego á que para nada es allí necesaria. El Abate
Herbás y Panduro en su _Historia del hombre_ (creo que en el tomo 7.º)
sostiene y amplifica este mismo pensamiento con la erudición y fuerza
que acostumbra. El autor de la Flora medical de las Antillas, en la
primera página del prólogo de su sabia obra, cita la autoridad de las
memorias de Trevoux, en donde se afirma resueltamente lo mismo que yo
dije arriba, y se añade: que basta el observar las plantas que nacen
en un país, para inferir desde luego las enfermedades que en él son
mas comunes. Pero yo no debo detenerme más en esto, pues cualquiera
que haya meditado algo detenidamente sobre el orden admirable que el
Criador del universo ha establecido en todas las cosas, aún las más
mínimas, fácilmente convendrá en ella. Estoy muy cierto, pues, de que
en las islas tenemos mucho más de lo que podemos desear para el caso,
y que el indio se curará con los simples del país con tanta seguridad
como los españoles que tanto confian en las medicinas de Europa.
Finalmente los equivalentes de primera necesidad, en varias
enfermedades que no admiten treguas, en casos en que no es fácil el
recurso á Manila, como la _Dita_ y el _Iguio_, han sido experimentados
centenares de veces en toda clase de personas de todos sexos y edades,
con un efecto felicísimo y sin sombra de peligro: compruébelo el que
quiera, y cuando quede sorprendido de los buenos efectos, entonces
conocerá, que nada he ponderado. Estando, pues, los resultados por la
inocencia de dichos simples, y siendo estos bien comunes y conocidos,
nada se puede oponer contra su uso, por que contra la experiencia no
hay respuesta.
En esto que he dicho ahora nada afirmo que no sea común con el modo de
pensar de los hombres mas hábiles de Europa, cuyos esfuerzos hace
medio siglo se dirijen con feliz éxito (observando las virtudes de las
plantas indígenas) á libertar á aquellos hermosos paises de la
servidumbre de tener que llevar de las dos Indias una gran multitud de
simples á costa de mucha plata. Lea el que quiera el prefacio á las
Disertaciones Botánicas de Linneo, escrito por el Editor, y alli se
encontrará con mucho más de lo que llevo dicho, y se asombrará de la
bondad y portentos del Altísimo, que con tanta largueza ha proveido á
las necesidades del hombre en todos los paises del Universo.
Por conclusión advierto que en este mi trabajo, que no ha sido
pequeño, me he servido de la Obra de Buchan, de la del Doctor Martin
Martinez, del Rozier y de Linneo en aquellos casos en que Tissot omite
el tratar de algunos males ó enfermedades: todo en obsequio y
beneficio de los pobres indios que viven lejos de la Capital, y aun
de los españoles enfermos que, á falta de Facultativos europeos, se
ven no pocas veces precisados á ponerse en manos de los Curanderos del
país. _Vale_.
_Nota. En este tratado no hablo por varios motivos de las enfermedades
venéreas; como tampoco de la que llama el indio mal viento, por ser
muy confusas las explicaciones que me han dado de ella, y por tanto no
puedo asegurar á qué enfermedad equivale._
=TABLA.=
_De las sucedáneos ó equivalentes puestos en este Tratado en lugar de
los que trae Tissot en su Obra_.
_Asclepias_. En Filipinas he visto muchas especies de Asclepias, pero
no me he atrevido á proponer ninguna de ellas por las razones que se
pueden ver en Rozier. En su lugar he puesto la Aristoloquia que supone
Tissot ser sucedáneo.
_Borraja=(Sigang dagat)_. Esta planta, nombrada así por el indio, es
borraja verdadera; pero no la de España. Es muy pelosa y de mucho
jugo; las hojas muy tiernas se pueden comer cocidas. Es la llamada
_Borago indica_ por Linneo.
_Cálamo aromático=(Tagbac)_. Esta planta es bien conocida de los
naturales. En los libros del país pasa por _cálamo aromático_; pero no
lo es sino la _Renealmia_ de Linneo. Aunque no es el _cálamo_, no
puede ser dañoso su uso, como lo está indicando su olor, y por ocupar
en la naturaleza un lugar entre el _jengibre_ y otras plantas
semejantes; y aún puede ser mejor que el mismo cálamo.
_Cebada_=(Arroz en cáscara). Así lo previene Clain y Tissot; y una
esperiencia continua me ha enseñado ser un equivalente excelente, á lo
menos para los indios.
_Cerrajas=(Tagolinao)_. Así se halla escrito en los libros del país;
pero el _tagolinao_ no es especie de _Sonchus_, sino otra cosa
distinta. Sin embargo sin el más mínimo recelo puede tomarse
interiormente, como lo acredita la misma experiencia.
_Chicoria=(Dilang usa)_. Los indios, llaman _dilang usa, sigang dagat_
y _tabacotabacohan_ una planta cuyas hojas están pegadas á la tierra,
pero la caña de las flores sube derecha. Otros llaman _sigang dagat_ á
una especie de borraja, y así se ha de entender en este libro. _Dilang
usa_ no es chicoria; pero se puede tomar interiormente sin riesgo
alguno; sus hojas se comen cocidas. (Clain no llama _dilang usa_ á la
chicoria, sino _sigang dagat_, y así debe enmendarse lo dicho en la
primera impresión).
_Quina=(Obat_ ó _Macabuhay)_. La quina es una especie de _Smilax_, y
también lo es el _obat_: el _macabuhay_ es una especie de Menispermo;
pero por ser ya usadas con suceso en Medicina y conocidas en las
islas estas dos plantas, las he puesto en lugar de la quina, que es
difícil adquirir lejos de Manila.
_Cicuta=(Talamponay)_. En Filipinas yo no sé que es la Cicuta; á lo
menos yo no la he podido encontrar. En este supuesto y siendo
indispensable poner un equivalente de ella en este tratado para la
curación del Cancro, observé que en la disertación de Linneo
intitulada _Medicamenta Graveolentia_, se propone para aquel caso la
_Datura_ de la cual es una especie la que los indios llaman
_talamponay_. No era suficiente el que yo la propusiese; era demás
necesario señalar la dósis. Para esto empezé á experimentarla en mi
mismo, empezando por cantidades muy pequeñas. De este modo he llegedo
á tomar en un dia y de una vez sola el peso de una dracma ó de un real
de las hojas: y si alguno acostumbrado ya á su uso, quiere tomarla dos
veces al dia, mucho más habiendo motivo grande para hacerlo, no dudo
que podrá tomar más del peso de un real. Lo que he experimentado,
pues, en mi mismo es lo siguiente: 1.º Se ha de usar del _talamponay_
verde, que nace de suyo en cualquiera parte, y cuya flor es blanca, y
no del morado que suelen plantar los indios en sus casas, pues usan
exteriormente de sus hojas, aplicándolas á los abscesos ó apostemas en
el principio para repeler, cuya virtud tienen efectivamente. 2.º La
hoja verde (después de pesada la cantidad) se muele simplemente en una
taza de loza con un palito pequeño, y se hace píldoras, como guisantes
de grandes de modo que se puedan tragar fácilmente enteras, echando
cada una en media cucharada de agua fria. 3.º Es malo masticar la
hoja; pues de este modo, aun una cantidad de ocho granos de trigo
causará vahidos de cabeza: es, pues, necesario hacerla píldoras ó
pelotillas como he dicho, y tragarlas enteras; de este modo nada malo
absolutamente se advierte ni se siente, y se puede tomar una cantidad
grande; pero siempre es preciso que el enfermo empieze por poco, y que
aumente todos los dias la dosis, mientras no sienta alguna novedad.
4.º En algunas indisposiciones del estómago es un remedio eficaz y
pronto, y establece un órden admirable en las funciones de aquella
víscera y de los intestinos, abre el apetito, provoca una traspiración
muy suave, proporciona un sueño regular y tranquilo, y me parece
también (aunque no lo puedo asegurar todavía de cierto) que calma al
momento los dolores reumáticos. 5.º Algunos indios, y aún algunas
mugeres, lo han tomado del mismo modo, y han sentido sus buenos
efectos. 6.º Los dolores del cancro los calma seguramente, aunque
ignoro si el largo uso de las píldoras podrán causar la curación
entera de este mal, pues mis observaciones no llegan más que hasta
este punto. Despues de la impresión primera de este libro he logrado
ver un ejemplo pasmoso de la vida de esta planta. Una muger casada del
pueblo de Bauang habia perdido las partes interiores de la nariz con
una llaga pésima, que se iba extendiendo. Por de fuera no se notaba
sino que la nariz se iba hundiendo hacia abajo. La enferma no podía
andar sin mucho trabajo, por que con el movimiento se estremecia la
llaga, y le causaba mucho tormento. En este estado tomó el
_talamponay_, en píldoras; y aunque en las dos primeras semanas apenas
sintió alivio, despues de unos cuatro meses le consiguió tan grande
que se curó perfectamente, y vive hoy dia con mucha salud. Fuese
cancro ú otra cosa su enfermedad, ello es que sanó del todo. 7.º A
falta del Opio y del Laúdano pueden servir dichas píldoras de
equivalente muy bueno.
Concluyo que para proponer esta planta no he procedido de ligero, sino
fundado en la autoridad de un hombre tan grande como Linneo y en la
experiencia. Por tanto en lugar de encargar con Rozier que se procure
extirpar esta planta perjudicial, aconsejaré que procure cada uno
tener un pié en un rincon de su huerto. Todos saben lo que es el opio,
el láudano, la belladona, la cicuta; y sin embargo de llamarse
tósigos, son unos medicamentos heróicos tomados en la dosis
conveniente: luego la dosis, y no las plantas, es lo que puede hacer
daño. Uno que comiese una cantidad excesiva de alimento, tal vez
moriria. _Vidit Deus cuncta quae fecerat, et erant valde bona._
El _Talamponay_ es especie de Datura, y se acerca mucho á la llamada
_Metal_ por los Botánicos. Las ramas de la planta son dicotomas ó
ahorquilladas. La flor es de una pieza muy grande, y se abre por la
noche. El fruto está erizado de puntas é inclinado hacia la tierra.
Las hojas son lampiñas, de un verde pálido, y con ángulos en las
orillas. Sus propiedades son muy raras, y por eso la manda extirpar
Rozier.
Por ningun caso deben tomarse sus semillas interiormente para dormir,
pues su uso es muy peligroso. Á excepción de las ovejas, que he visto
con admiración comen con ansia el fruto, ningun animal toca á esta
planta.
_Coclearia=(Taquip suso, ó taquip cohol)_. Esta planta, se ha escrito
en el país, que son _berros_, y en efecto tiene su sabor, pero en
realidad el _taquip suso_ no es sino una especie de _Hidrocotile_.
_Contrayerba=(Dusay ó Guisol)_. Esta planta, tomada interiormente, no
puede ser dañosa, sin embargo de que no es la contrayerba como han
escrito algunos en Filipinas; pues habiendo yo logrado ver unas flores
de ella, he observado que es una especie de Kaempferia.
_Escila=(Bacong)_. Así Clain en el lugar citado, en donde trae el modo
de preparar la raiz. Dos plantas conocen los indios con el nombre de
_Bacong_: la una es en efecto la _Escila_, y ésta es la que se debe
usar. Su raiz tiene cascos como la cebolla. La otra planta no es
_Escila_, sino especie de _Hypoxis_. Su raiz no tiene cascos, y no se
debe usar de ella. Por esta semejanza en los nombres se dijo en la
primera impresión que el _bacong_ no era _Escila_. También creo que,
además de las dos plantas dichas, hay otra ú otras que el Indio llama
_bacong_.
_Espíritu de azufre=(El zumo de limon con miel ó con jarabe de
verdolagas)_. Así se previene en el apéndice de los sucedáneos en la
Obra dicha de Tissot: y debo advertir que es un equivalente admirable
y digno de usarse.
_Hipecacuanha=(Iguío ó Aguío)_. Entre una gran multitud de plantas que
trae Clain en su tratado para vomitar, he escogido el _iguío_ ó
_aguío_, únicamente por requerirse poca dosis. El _iguío_, árbol que
jamás apreciaremos dignamente, y más conocido en lo antiguo que lo que
es en el dia, por lo que me ha enseñando una larga experiencia, es un
vomitivo admirable, y en mi concepto específico seguro en las
calenturas pútridas. Es una especie de _Turroea_. De él hace mil
elogios el P. Fr. Ignacio de Mercado, religioso agustino, en un
manuscrito suyo. La corteza que es la que se usa, es un poco amarga, y
su olor algo desagradable. En Filipinas tenemos la verdadera
Hipecacuanha, que es la _Psychotria pubescens_ de Linneo, pero como
por desgracia no es conocida, ¿qué adelantaba yo con proponerla?
_Hojas de Sen=(Acapulco_ ó _Sontíng_ ó _Catanda)_. Las hojas de Sen
son una especie de _Cassia_, de las cuales he visto varias en
Filipinas. Exceptuando la Cañafístula, que es una de ellas, las demás
purgan poco. El motivo que he tenido para proponer el _Acapulco_, que
es la especie _Alata_ de Linneo, es por ser planta común y conocida, y
por que su virtud purgativa es más notable que en las otras especies,
aunque tampoco muy grande.
_Jalapa_. La _Jalapa_, las _hojas de Sen_ y el _Cremor_, que señala
Tissot en su excelente purga del número 21, son ingredientes que
solamente en Manila podrá encontrar el indio: y así los que viven
lejos de la capital, tienen que contentarse con los vegetales
purgantes ya conocidos y usados en el país, que son los mismos que se
proponen en aquel número como suplentes. Se toman solos, y tambien
combinados de diversos modos. Otros infinitos purgantes indígenos con
muy varias preparaciones hay propuestos en los libros del país; y
ojalá nuestros sabios Facultativos se tomasen el trabajo de
analizarlos, y de instruirnos de su uso más ventajoso, en lo que
harian una obra muy grata á los ojos de Dios, y de infinito bien para
los pobres indios, y aun para todos los que vivimos en las Islas; pues
yo estoy íntimamente persuadido á que un suceso feliz coronaria sus
esfuerzos.
_Malvas=(Colotan)_. La planta llamada por los naturales _colotan ó
colotcolotan_ no es malva, sino una especie de _urena_, que tiene una
glándula pequeña en la vena del medio en la página inferior de hoja, y
es la que Linneo llama _urena multifida_. No obstante esto, como
pertenece á la familia de las plantas malvaceas, puede muy bien
usarse. Además de esto, hay una especie de malva verdadera; pero como
el indio no la conoce ni la da nombre, no la he propuesto. También
debo advertir que muchas veces toman los naturales por equivocación en
lugar del _colotan_ una especie de _Triumffela_; pero por la
_glándula_ de la parte inferior de la hoja de que hablé arriba se
conoce el yerro. Tampoco están hendidas las hojas de esta otra planta.
_Mercurio_=(el Mercurio con manteca y sebo en rama). Los Facultativos
tendrán mucho que censurar aquí, cuando, en lugar de la _trementina de
Venecia_ que propone Tissot en el número 28, he propuesto el sebo.
Pero se han de hacer el cargo de que no siendo en Manila, en las
provincias es imposible adquirir aquel ingrediente por falta de
boticas y tiendas de semejantes drogas. Aún el mercurio solamente se
debe á la piedad del Cura. Por otra parte yo no lo he propuesto más
que para la mordedura del perro rabioso; y en esta parte los efectos
maravillosos, que he visto con el mercurio preparado con la manteca y
el sebo, son los mismos que promete Tissot. Ninguno se ha muerto hasta
ahora, aunque han sido algunas docenas los mordidos que se han curado
de aquel modo, y uno de ellos acometido ya de los accidentes de la
muerte. Es verdad que el sebo tiene el olor fastidioso un poco; pero
en Filipinas donde no hay otra cosa mejor (tal vez la habrá, pero
nadie se dedica á buscarla), es preciso pasar por ello; mucho más
cuando la manteca, manteniéndose fluida siempre por razón del calor,
no presenta una materia apta en esta tierra para envolver en si misma
al mercurio; pero añadiéndola el sebo se incorpora muy bien.
_Orozuz ó Regaliza=(Saga)_. La planta llamada _saga_, conocida de
todos, no es el _orozuz_, sino una especie de _Abrus_. En las islas se
substituye en lugar de orozuz, y por esto tambien yo la he puesto en
este libro, pero como las hojas tienen un sabor más notable que la
raiz, en lugar de tomar ésta, he aconsejado que se use de las hojas.
_Pez_ (Emplasto de)=(La brea de la tierra). En las toses y otros
afectos del pecho, es un equivalente admirable, igualmente que en el
Croup de los niños, y aún en el reuma etc.
_Quina=(Dita)_. La _dita_ no es quina: es el _Echites scholaris_ de
Linneo. Este árbol precioso es muy conocido y muy común, y lo seria
todavía más, si los indios no cortaran por desgracia muchos para hacer
artesillas de su madera, que es muy fácil de trabajar. Por una muy
larga serie de experimentos, puedo afirmar que es un equivalente
admirable de la quina, y tal vez más apropósito para este país.
Cuantos elogios pueda yo hacer de sus virtudes siempre serán escasos.
En todas las especies de calenturas, en las ligeras indisposiciones de
estómago, en las _Aphtas_, y en todos los casos en que puede hacer
tendencia á la corrupción, desempeña con perfección las funciones de
la misma quina. Se puede administrar si se quiere en la misma dósis y
del mismo modo que ella. Á los que tengan recelo de usar de la _dita_,
les diré: que algunas mugeres toman, por consejo de los Curanderos de
la tierra, la leche que destila de la corteza herida en algunas
enfermedades propias de su sexo. La leche del árbol es cabalmente lo
peor que se puede tomar de él: por tanto usando de la corteza
despojada de su leche y seca al sol, ninguna sospecha debe quedar de
su inocencia.
Algunos dirán, que podia haber propuesto otros amargos que producen
las Islas, tales como el _Macabuhay_, el _Macaisa_, el _Manungal_, la
_Suma_ ó _Abutra_, al _Cayutana_, la _Pepita_ de _S. Ignacio_, etc. Á
esto respondo, que yo no quiero quitarles su mérito á estos amargos y
á otros que conozco; digo únicamente que mis investigaciones solamente
han tenido por objeto la _dita_, y habiendo hallado que corresponde
perfectamente, á mis deseos, y siendo por otra parte un árbol bien
conocido, no me he cuidado mucho de extender mis observaciones sobre
los otros.
Debo finalmente advertir que la _dita_ florece solamente en abril, (á
lo menos así sucede en la provincia de Batangas.) El fruto consiste en
dos folículos largos más de un pié, retorcidos como un cordel, y
delgados como una paja de centeno, y dentro están alojadas las
semillas en hilera. Las semillas tienen como medio dedo de largo, y en
cada extremo están dotadas de un milano; por esta sola señal se
conocerá el árbol fácilmente.
_Salago_=(Uno de los ingredientes de la purga número 21). Es la
_Daphne foetida_. Sus flores son amarillas, bastante bellas. El fruto
maduro es encarnado. En Batangas las flores del _salago_, son más
pequeñas, feas y tristes. En los bosques se da otra especie que es la
_Indica_ con las flores amontonadas (creo que son blancas) en
cabezuela. Yo hablo de la primera especie conocida y usada en Bulacán.
Tómase regularmente en píldoras hechas con los polvos de las hojas y
miga de pan. Para un hombre robusto basta el peso de cuatro granos de
las hojitas. Purga los humores gruesos.
_Salvia=(Sambong)_. Ningún parentesco tiene el _sambong_, que es una
especie de _coniza_, con la _salvia_. Sin embargo como el _sambong_,
es ya tan usado y conocido en el país, y se substituye frecuentemente
en lugar de la otra planta, no he querido variar nada.
_Sauco=(Alagao)_. Ninguna cosa se ha repetido tanto en los libros del
país, como el que el _alagao_ es el _sauco_ de Europa: sin embargo de
que no hay afinidad alguna entre ellos. El _alagao_ es la _Premna_ de
Linneo.
Las flores del _alagao_, administradas en la misma dosis y en los
mismos casos en que se prescribe el sauco, de ninguna manera son
dañosas, aunque se den á los niños, como yo lo he visto muchas veces.
Ningún recelo, pues, debe haber en continuar en su uso, y podrá
producir los mismos efectos que el sauco aunque de otro modo. En los
resfriados y calenturillas originadas de destemplanza del cuerpo, así
como en la traspiración obstruida hace bellísimos efectos; y por tanto
los indios hoy dia guardan en sus casas las flores secas. La corteza
hace orinar mucho.
_Semilla ó semen contra_=(Niogniogan). En lugar de la _semilla ó semen
contra_, recomendada por los Facultativos para la expulsión de las
lombrices, he puesto el fruto del arbusto llamado por los indios
_niogniogan_. Es el _Quisqualis_ de Linneo, y reconocido por excelente
para el efecto.
_Tártaro emético=(Salagsalag ó Pacupis ó Pepinillo de San Gregorio)_.
En lugar del tártaro emético, que es difícil adquirir léjos de Manila,
y que no es muy conveniente ande en manos de indios, he propuesto la
planta llamada como dije arriba. Es un vomitivo excelente, y más
activo que el _Yguio_. Los indios están instruidos en su manejo. Es la
_Trichosanthes amara_.
Todo lo dicho en este artículo no lo he escrito para los indios, sino
para satisfacer á los reparos que puedan oponer á los sucedáneos los
españoles instruidos, en cuyas manos venga á parar este libro.
SA MANGAGAMOT
na
=TAGALOG NA BABASA=
Itong librong quinasusulatan nang man~ga paraan nang pag-gamot sa
man~ga maysaquit ay gaua nang totoong dunong na tauo na si Tissot ang
n~galan, at inialay niya sa man~ga maysaquit na nagtatahan sa buquid ó
sa man~ga nayong malalayo sa bayan. Caya doon sa boong Europa hindi
lamang ang hindi Médico, cundi pati nang man~ga matataas na Médico ay
canilang minamahal at pinupuring totoo: sapagca malinao at mariquit
ang pagsasaysay nang man~ga sarisaring nararamdaman nang
nan~gagcacasaquit nang iba,t, iba, na dahil doon sa pagsasaysay na
yao,i, sinoman macahuhula,t, macacaquilala cun anong bagay na saquit
ang tungmama sa tauo. Ang isa pa roo,i, ang caramihang gamot na
ipinagbibilin niya sa man~ga mangagamot, ay ualang liuag hanapin.
Caya n~ga yata, nang dumating sa aquing camay itong caguilaguilalas
na libro,i, pagcaraca aquing isinalin sa uicang tagalog, aua co sa
man~ga mahihirap na maysaquit na tagalog. Houag isipin ninyo, na yaong
man~ga gamot na nabibilin dito,i, ualang cabagsican, sapagca ualang
liuag gauin. Bagcus yaong man~ga mangagamot na nagtuturo sa man~ga
maysaquit nang man~ga maliliuag, at nang cun anoano ang pan~galan, ay
sila ang hindi maalam, at sila rin ang nananampalasan sa buhay nang
man~ga tauong caauaaua; at bucod dito canilang pinagdarayaan at
pinag-gugulan nang malaqui, bago hindi cailan~gan.
Gayon din cun inyong ituloy gauin yaong man~ga cadatihan ninyong
pag-gamot na cun papaano, at yaong man~ga painom na at ang man~ga
tapaltapal, inyong quinabisanhan hanga n~gayon, ay houag cayong
umasang magpapagaling sa man~ga maysaquit. Itong libro at ang man~ga
nabibilin dito,i, yaon ang catungculan ninyong pagpilitan sundín, at
totoong daling maquiquita ninyo ang caniyang galing.
=TANDAAN=
_Nang man~ga gamot na cailan~gang ihanda,t, in~gatan nang Médicong
tagalog sa caniyang bahay._
Ang isang botellang balat nang _Ditang_ binayo, at ag-ag sa sinamay na
masinsin. Yaong botella,i, doroonan nang taquip na daluro.
Ang isang botellang balat nang _Iguio_ na babayohin din at aag-aguin
sa sinamay na masinsin. Ang botella,i, tatacpan nang dalurong
mahigpit. Maminsanminsan han~goin doon ang _Iguio_ at ibilad.
Ang ilang bun~ga nang _Salagsalag ó Pacupis_ (Pepinillo de San
Gregorio), napapaltan nang bago taontaon.
Ang isang balaon~gang dahon nang _Salago,_ at ang isa pang balaon~gang
dahon nang _Acapulco ó Sonting._ Itong lahat na damo ay tuyo cun
gagamitin.
Ang isang botellang _Cremor_ na bibilhin sa Maynila.
Ang halagang apat na pisong _Maná_ na bibilhin din sa Maynila.
Ang timbang anim, ó sangpuong pisong _Mercurio_ na yao,i, bibilhin sa
Maynila, at itatago sa garrafa. Ang mercurio,i, cailan~gan sa quinagat
nang asong ol-ol.
Ang isang botellang _Salitre,_ na pati ito,i, bibilhin sa Maynila.
Ang ilang _Pepita_ ni S. Ignacio, ó sa Catbalogan.
Ang ilang caputol na sun~gay nang usa, na sinunog.
Ang halagang dalauang pisong _Ruibarbo,_ na babayohin at itatago sa
botella.
Ang isang magaling na timban~gang munti. Cun masama ang timban~gan,
hindi sucat gamitin, at cun minsan ang gamot na titimban~gin doon, ay
macacamatay sa maysaquit. Masama naman ang timban~gang malaqui, lalo
pa cun cacaonti ang titimban~gin doon.
Ang ilang san~ga,t, ugat nang _Bulacan._ Ang man~ga san~ga,i,
gangadaliri calaqui, na pagpuputlinputlin at ibibilad nang malauon
sampon nang ugat, bago itago sa paliyoc na may taquip na ibibitin sa
suloc nang cosina. Itong damo,i, cucunin pag natuyo ang bun~ga.
ANG MAHUSAY
na paraan
=NANG PAGGAMOT=
SA MAN~GA MAYSAQUIT
=CAPÍTULO 1.=
_Ang man~ga dahilan iquinapagcacasaquit nang tauo._
_Párrafo I._ Ang unang nacacapagcasaquit sa tauo, ay ang calacasan
nang pag-gaua; yaon bagang tauong nagsasaquit gumaua, na ualang tahan
arao-arao, na hindi nagpapahin~ga. Cun minsan ang gayong tauo,i,
manhihina, at manlalata, at maliuag magsauli sa caniyang datihang
lagay na magaling; cun minsan naman magcacasaquit nang _garrotillo ó
sintac,_ ó maguiguing ética caya. Datapoua,t, cun hindi ma-aari ang di
siya gumaua, uminom siya nang _suero,_ ó gatas nang baca, ó calabao: ó
cun maliuag sa caniya ito,i, uminom nang tubig na dinoonan nang sa
icatlong bahaguiag _suca._ Ang man~ga babayi ay maraling magcasaquit,
gaua nang paghabi, ó pananahi, ó pagdurugtong nang abacá, sapagca
mahirap ang calagayan nang catauan doon sa pag-gaua noong man~ga
gauang yaon. Ang bagay sa canila, ay manaog sa lupa arao-arao, at
magtanim nang anomang bagay na damo doon; cun gayon ang sin~gao nang
lupa, ang paghipo nang man~ga damo, at ang paglibang nang loob ay
totoong macababauas nang canilang hirap.
2. Ang nagcasaquit dahil sa cainaman nang pag-gaua, cun minsan
yungmayayat at natutuyo ang catauan; at ang gamot sa saquit na ito,i,
ang _suero_ na iinomin nang malauong panahon; saca ang baños nang
tubig na malacoco; at cun mahabang arao guinaua na ito, ang isusunod
sa catapusan ay ang _gatas_ nang baca, calabao, ó cambing. Ang man~ga
bagay na maiinit pati nang matubig ó magatas hindi maigui sa saquit na
ito.
3. Mayroong isa pang bagay na cahinaan ó cayayatang dala nang
caual-an, ó caruc-haan, cun ang hanap nang tauo,i, hindi magcasiyang
canin: ó cun hindi magaling ang quinacain, ó cun masama ang tubig, at
saca nahihirapan nang pag-gaua. Ang bagay sa saquit na ito,i, ang
magaling na cacanin, at ang caonting _alac._
4. Mayroong ibang tauo, na caya nagcacasaquit, sapagca siya,i,
nagpahin~ga ó napatahan sa quinalalag-yang malamig cun siya,i,
napagod, at galing sa malaquing gaua: caalam-alam ang masasapit niya
ang siya,i, urun~gan nang pauis nang catauan. Cun minsan itong sin~gao
nang catauan na talagang lalabas, ay napapasaloob, at nacacahila nang
man~ga _garrotillo, ética, sintac_ ó man~ga _cólico._ Marami ang
namamatay dahilan dito. Pag sungmasamá ang damdam at nahahalata na ang
dahilan nang saquit ay ang pagtahan sa malamig, ang maysaquit cucunan
nang dugo pagcaraca, babañosan nang tubig na malahinin~ga, at
paiinomin nang bilin sa número 1, na malacoco cun inumin. Masamang
painumin nang gamot na papauis, at lalaqui ang saquit.
5. Gayon ding pinagmumul-an nang pagcacasaquit ang malamig na tubig na
iniinom nang tauo cun siya,i, nainitang totoo. Caya cun minsan ay
nagcacasaquit nang _garrotillo, ética, ó cólico:_ cun minsan namamaga
ang atay at ang tiyan, ó sungmusuca, ó hindi maihi, at parating
bibilingbiling sa hihigan, na di macatahan. Ang nagcacasaquit nang
gayon, cucunang agad nang maraming dugo, saca babañosan sa tubig na
malacoco. Susumpitin ang maysaquit nang tubig na malacoco na may
caonting _gatas;_ paiinoming parati nang tubig na malacoco rin, na ang
sa icalimang bahagui ay gatas; cun ualang gatas, paiinumin nang bilin
sa número 2; lalag-yan naman nang man~ga basahang babad sa tubig na
mainit-init sa liig, sa dibdib at sa tiyan.
6. Cun minsan ang tauo,i, inaabot nang ulan sa daan, at ang mabuting
gauin niya pagdating sa bahay, ay magbihis siya at maligo agad sa
malacocong tubig nang houag siyang magcasaquit; at cun lag-yan nang
caonting _sabón_ ang tubig, lalo pang mabuti. Ito lamang gamot na ito
macacauala cun minsan nang _cólico, ó sintac_ nang tauo pagca nabasá
ang caniyang man~ga paa.
7. Ang isa pang iquinasasama nang catauan nang tauo,i, ang pag-inom
nang alac. Ang tauong totoong ungmiinom nang alac, maraling tumanda;
cun minsan hinihica, ó namamaga ang dibdib at nagcacasaquit nang
bagaybagay na saquit, na maliuag mauala, sapagca hindi matablan nang
gamot ang caniyang payat na catauan.
8. Nacasasama naman sa catauan nang tauo ang pagcain nang bun~ga nang
cahoy na hindi pa hinog na totoo.
9. Mayroong isa pa manding masama, na marahil canin nang tagarito sa
Filipinas, yaong bagang itinitinda, na ang pan~gala,i, suman,
empanada, oocan, calamay, madhoya, ó tinapay na hindi alza, na
paraparang nacasisira sa sicmura; at saca nanhihila nang lagnat,
man~ga bicat, at sarisaring sibol sa catauan nang tauo.
=CAPÍTULO 2.=
_Ang man~ga dahilang iquinalalaqui nang man~ga saquit nang tauo._
10. Ang salang pag-gamot sa maysaquit, yaon ang totoong iquinalalaqui
nang caniyang saquit: cun minsan pinipilit mapauisan ang maysaquit; at
ang lahat na bagay na mainit guinagaua, at ipinaiinom doon, sapagca
ang isip nang maraming tauo,i, ang pagpauis ay nacauauala sa lahat na
saquit. Datapoua,i, mayroong man~ga saquit, na hindi bagay doon ang
pauis, sapagca hinahacot nang pauis ang pinacatubig na calahoc nang
dugo, at caya ang dugo,i, lumalapot, natutuyo,t, umiinit. Caya n~ga
yata hindi bagay sa nalalagnat ang _triaca,_ ang _alac,_ at ang lahat
na nacacapagpapauis sa tauo.
11. Ang man~ga maysaquit tinatabin~gan, quinucumutan, linilibutan nang
maraming tauo, sinasarhan naman ang lahat na pinto,t, dun~gauan; itong
lahat na gauang ito,i, nacacahirap sa maysaquit, at nacacalubha sa
caniya; na ang ualang saquit ma,i, hindi macacapagtiis noon. Caya
masamang gauin yaong man~ga gauang yaon, lalo na cun ang idinaraying
nang maysaquit ay ang init, at cun naquiquita namang tuyo ang caniyang
balat, ang man~ga labi, ang dila, at ang lalamuhan at saca mapula ang
ihi, at cun ang ibig niyang totoo ay ang man~ga bagay na malamig.
12. Ang ipinacacain sa maysaquit, ay isa namang nacasasama sa caniya.
Ang isip nang nag-aalaga sa maysaquit na yaon ay mamamatay, cundi
pacanin nang man~ga bagay na magaling; caya binibigyan nang masarap na
sabao, itlog, broas, carne, at nang iba pa, na paraparang masama sa
maysaquit, at caya na-aalamang masama, ay cun minsa,i, lungmalaqui ang
lagnat pagca cain noon: ó siya,i, sungmusuca, nag-iilaguin, nasisira
ang bait, at linalabsan nang mancha, para nang pinaiinom mandin nang
lason. Caya gayo,i, sapagca anomang isilid sa sicmura nang tauo na may
dumi sa loob, nabubuloc pagdaca at nacasasama bagcus sa caniya.
Cailan~gang linisin muna ang sicmura, at painomin ang nalalagnat nang
man~ga bagay na nacacatunao nang man~ga malalagquit na dumi doon.
_Uala isamang nalalagnat na tauo na namatay dahil sa gutom:_ at alin
mang nalalagnat, di man pacanin nang anoman sa loob nang ilang lingo,
hindi ma-aano, houag lamang maual-an siya nang tubig.
Caya pacatalastasing maigui nang mang-gagamot, na yaong maysaquit na
marumi ang dila, na nananab-ang nang pagcain, at mapait ang bibig; ang
dungmoroal, ang parating mabaho ang hinin~ga, pati nang ini-iilaguin,
ito anaquing ganitong maysaquit ay hindi sucat big-yan nang _carne,
sabao, itlog, triaca,_ at nang iba pang man~ga maiinit: at hindi
mangyayaring macuha yaong duming malagquit sa sicmura, cundí painumin
nang maraming totoong tubig na nacacatunao noon. At nang maalaman cun
anong ipaiinom doon, ay basahin dito sa libro ang man~ga bilin doon sa
sariling capítulo nang saquit na yaon.
13. Catungculan namang maalaman nang nag-aalaga sa maysaquit, na
masamang purgahin siya ó pasucahin pagca bagong nagcasaquit: cun
minsan ang pasuca sa man~ga saquit na iba,t, iba nacacasira,t,
nacacahirap sa _sicmura, sa baga_ at sa _atay,_ at nagdadala nang
ibang masama. Ang purga nacacasama,t, nacacagulo sa lahat na bituca,
na yaon ang iquinamamatay nang tauo. At nang maalaman cun cailan bagay
sa maysaquit ang purga at ang pasuca, hanapin ang pan~galan nang
saquit dito sa libro sa caniyang capítulo at doon sasabihin ang
gagauin.
_Nota._ Dahil sa casam-an nang pag-gamot sa man~ga maysaquit dito sa
Filipinas, ang maraming tagalog ay idinaraying nilang may matigas sa
canilang tiyan; at bagamán hindi nacacamatay yaong saquit na yao,i,
cun minsan nacagugulo sa man~ga catungculan nang sicmura,t, bituca.
Itong saquit na ito,i, maliuag gamutin; magaling doon ang suero
número 17, ang píldoras número 18, pati nang sa 57; maigui rin ang
man~ga gulay at ang man~ga _saguing_ etc. na nacagagaling-galing cun
malaon.
=CAPÍTULO 3.=
_Ang gagauin nang tauo, capag nararamdaman, na siya,i, magcacasaquit
na._
14. Caya mahahalata nang tauo na malapit na siyang magcasaquit, cun
hindi siya malicsi, ó masipag na para nang dati; cun nananab-ang nang
pagcain; cun masaquit-saquit ang sicmura; cun madaling mapagod, ó cun
mabig-at ang caniyang ulo, ó cun mahaba ang tulog, datapoua,t, hindi
mahimbing; cun siya,i, ga namamanglao, at masaquit nang caunti ang
dibdib; cun inurun~gan nang pauis, ó cun madali siyang pauisan; cun
hindi husay ang pagtiboc nang pulso, ó cun siya,i, guiniguinao na
parati. Cun gayon ang man~ga nararamdam nang may catauan, malapit na
siyang magcasaquit.
15. Pagca ganoon ang damdam, ang gagauin niya,i, houag titiquim siya
nang carne, sabao, ó itlog; ó alac; houag siyang magsasaquit gumaua:
inomin niya ang bilin sa numero 1 ó 2, ga dalaua ó tatlong botella
carami maghapon: cun aayao siya doo,i, uminom nang tubig na malacuco
na huhulugan nang caunting _suca_. Cun ualang _suca_, ang dalauang
botellang tubig na malacuco ay doonan nang caunting asín, at yaon ang
inomin. Cun baga mayroong _pulot_ ay mabuting lag-yan ang tubig nang
tatlo ó apat na cuchara noon. Magaling naman ang tubig na pinagbabaran
nang _bulaclac_ nang _alagao_; na-aari pati ang _suerong_ malinao.
Saca siya,i, magsumpit nang tubig na malacuco, ó nang bilin sa número
5. Cun gayon ang gaua nang tauo cun sungmasama ang damdam, magpatuloy
man ang caniyang pagcacasaquit, caalam-alam hindi siya lulubha.
=CAPÍTULO 4.=
_Ang mahusay na gaua sa may man~ga malalaquing saquit_.
16. Touing sasabihin dito sa librong ito, na ang maysaquit _ilalagay
sa husay_, gagauin ang lahat na nauutos dito tungcol sa cacani,t,
iinumin noon, at sa isusumpit sa caniya; at caya tambing sinasabi co
dito nang houag cong uliting parati doon sa casaysayan nang baua,t,
isang saquit.
17. Cun ang tauo,i, maysaquit na, at ang init at ang lagnat ay totoong
nararamdaman na, ang mahusay na susundin ay ganito. Houag lilibutin
nang tauong marami ang maysaquit, at masama ang in~gay at ang init
doon sa tinatahanan niya. Cailan~gan namang mahan~ginan ang silid;
datapoua,t, houag ilagay ang maysaquit doon sa dinaraanan nang
han~gin; touing iihi, ó mag-iilaguin, itatapon agad ang dumi; cun baga
pacacanin ang maysaquit, ang ipacain doo,i, ang tinapay na dinurog sa
tubig na marami; ang tubig na may tinapay, pacuculoin sa apoy hangan
sa matunao ang tinapay, saca sasalain, at siya lamang ang iinomin
niya. Cun ualang tinapay, na-aari ang _linugao_ at ang basabasa.
Masama ang harina nang trigo, sapagca hindi pa luto sa apoy.
18. Mapacacain naman ang maysaquit nang man~ga bun~gang hinog nang
cahoy, di man lutuin; datapoua,t, ang hilao pa hindi sucat ipacain sa
tauo, cundi pacalutuin muna sa tubig. Caya ang _saguing_ ang man~ga,
_ates_, ang _albay_, ang _duhat_ ang _sapinit,_ ang _dalandan,_ at
ang iba pang bun~gang hinog na hinog nang cahoy, ay macacain nang
maysaquit, sapagca macaguiguinhaua sa caniya yaon.
19. Ang maysaquit painumin nang malimit nang alin man doon sa sinabi
co na sa párrafo 15.
20. Cun hindi nananabing macadalaua arao-arao ang maysaquit, ay
cailan~gang sumpiting minsan man lamang touin arao, nang bilin sa
número 5; at yaon din ang gagauin cun hindi marami ang inaiihi, ó cun
mapula ang ihi, ó cun tila naghuhunghang ang maysaquit, ó cun
malaquing totoo ang lagnat, at masaquit ang ulo,t, bay-auang, ó cun
ibig sumucang parati. Ang minsang sumpitin ang tauo ay magaling pa sa
inomin niya ang apat na gayón tubig; caya sucat pagpilitang gauin sa
maysaquit itong ganitong pagsumpit, palibhasa,i, nacacaguinhaua sa
caniya; houag lamang gauin cun pinapauisan. Sa librong ito ay
sasabihin co, cun anong magaling isumpit sa baua,t, isang saquit.
21. Cun baga nacacacaya ang maysaquit, magaling ang siya,i, buman~gon
sa hihigang maminsanminsan, sapagca ito,i, nacacabauas nang saquit
nang ulo, at ang lagnat ay ungmoonti, at ang isa pa roo,i, madaling
umihi, pag nagban~gon ang tauo.
22. Arao-arao papalitan ang damit nang hihigan, at ang sa maysaquit,
datapoua,i, houag ihahalili roon ang hindi toyong-toyo.
=CAPÍTULO 5.=
_Ang gagauin nang maysaquit na magaling-galing na._
23. Cun ang tauo,i, nacalalo na sa pan~ganib nang saquit at
maigui-igui na, itong man~ga bilin dito ang susundin, maca siya,i,
umuling magcasaquit. Houag cumain siya nang marami, sapagca hindi
macacayanan nang caniyang sicmura. Ang caniyang cacanin ay ang isang
bagay lamang, at houag ang sarisari. Houag siyang iinom nang maraming
tubig, sapagca hindi lalacas ang caniyang sicmura, at cun minsan
nacacapamaga sa paa yaong pag-inom nang marami; saca ang maysaquit na
magaling-galing na, ay bagay sa caniya ang siya,i, lumacad na parati ó
sumacay sa cabayo. Cacaonti lamang ang caniyang cacanin cun gab-i. Cun
baga namamaga ang caniyang paa, houag alomanahin yaon, at mauauala
pag siya,i, lumacad, at gumaling na totoo. Cun hindi nananabi minsan
man lamang touing icalauang arao cailan~gang sumpitin, at lalo pa cun
sungmasaquit ang ulo, at mainit ang caniyang pagcaramdam.
24. Cun baga magaling-galing man ang maysaquit, hindi pa siya
lumalacas, cundi parating mahina, at ang sicmura ay gulo, at
maminsanminsan ga nalalagnat na, iinumin niya maghapon ang bilin sa
número 14, timbang tatlong bahagui. Houag naman siyang magsasaoli sa
datihang gaua, hangan hindi pa siya malacas na totoo.
=CAPÍTULO 6.=
_Ang saquit na Pulmoníang totoo, na ang baga sa loob nang dibdib nang
tauo,i, ang masaquit, at yaon din cun minsan ang pinangagalin~gan nang
ética._
25. Pinan~gan~galang Pulmoníang totoo yaong saquit na yaon, na ang
baga sa loob nang dibdib nang tauo, siya ang namamaga, na anaqui may
sisibol doon. Palibhasa,i, hindi maquita ang naroroon sa loob nang
catauan nang tauo, caya lamang nahahalata na mayroong saquit sa baga
nang tauo, sapagca cun minsan naguiguinao ang maysaquit, at parating
balisa na hindi mandin macatahan; saca ang humahalili sa guinao na
yao,i, ang init, na may calahoc na siya,i, pinan~gin~gilabutan nang
guinao; ang pulso,i, matulin, malacas, puno, matigas, at husay, cun
hindi malalaqui ang saquit; cun malaqui ang saquit, ang pulso,i, munti
malambot at gulo; dumaraying ang may catauan, na masaquit saquit ang
isan~g cabilang dibdib; cun minsan ang uica niya, na anaqui mayroong
siyang mabigat sa ibabao nang puso; cun minsan ang boong cataua,i,
masaquit, at lalo pa ang bay-auang; hindi lumagay ang maysaquit cundi
tihaya at bihirangbihira doon sa nagcacasaquit nang gayong saquit, ang
nacacatahan nang pataguilid; nag-uubo ang may catauan cun minsan, na
ualang inilulura; cun minsan dungmarahac na may dugong casama;
mabig-at ang caniyang ulo; nasisira cun minsan ang bait; ang muc-ha,i,
namumula at cun minsan hindi, bagcus nag-iiba sa dati, na cun gayo,i,
mapan~ganib ang buhay nang maysaquit; ang man~ga labi, ang dila, ang
n~galan~gala, pati nang balat ay tuyo; mainit ang hinin~ga; ang
inaiihi niya ay caunti at mapula cun bago, cun malauo,i, marami at
hindi lubhang mapula, at mayroong latac; nauuhao ang maysaquit at cun
minsan ibig niyang sumuca; datapoua,t, hindi sucat big-yan nang
pasuca, at mamamatay cun pasucahin. Touing gab-i lungmalaqui ang init
at ang pag-uubo na ualang nacucuha. Ang ilinulura ay may dugong
caunting casama, na sa icapitong arao nauauala. Cun minsan ang saquit
nang baga,i, ungmaabot hangan sa lalamunan, na hindi macalunoc ang
maysaquit, at caya ang isip niya,i, mayroon siyang _garrotillo_.
26. Cun ang saquit ay malaquing totoo, ay hindi macahin~ga ang
maysaquit cundi locloc; ang pulso,i, totoong unti at maralas;
nan~gin~gitim ang muc-ha, pati nang dila; tungmitin~gin ang maysaquit
sa magcabicabila; hindi mapalagay; sira ang bait; ang isang cabilang
camay cun minsa,i, patay na di maiquibo; linalabasan nang manchang
murado sa dibdib at liig cun siya,i, lungmulubha, at namamatay tuloy.
27. Cun ang gayong saquit ay bigla,t, malaqui, cun ang pagca guinao ay
malauon, at ang maysaquit ay totoong naiinitan pagca nacaraan ang
guinao, cun ang ulo,i, nasisira pagcaraca, cun ang may saquit ay
nag-iilaguin nang darag-is, ó pinapauisan nang marami; ó cun totoong
tuyo ang balat, ó nag-iiba,t, sungmasama ang hichura nang muc-ha, at
hindi dungmarahac, ó cun lungmulura, ay dugo lamang ang lungmalabas,
ay nasasapan~ganib ang maysaquit.
28. Ilalagay agad ang maysaquit _sa husay_ (Capítulo 4.) Houag
paiinumin nang malamig na totoo; iinumin niya ang bilin sa número 2, ó
ang sa número 7, na lalo pang magaling. Susumpiting macadalaua man
lamang arao-arao nang bilin sa número 5. Pag nacaraan ang guinao,
sasangrahan pagcaraca, na ang dugong cucunin, ay timbang labing
dalauang piso, ó labing apat cun ang maysaquit ay bata pa at malacas;
itong pagcuha nang dugo siya ang bagay na gamot dito.
29. Cun ang lagay nang maysaquit ay para nang sinabi co sa párrafo 25,
yaong pagsasangrang yaon ay macacaguinhauang madali sa caniya;
datapoua cun sa loob nang ilang oras ungmooli ang saquit, ay
sasangrahang uli ang maysaquit, at cucunan nang timbang labing dalaua
ring pisong dugo; ito,i, sucat na caalam-alam; datapoua cun baga sa
loob nang sampuong oras ó calahating arao lungmulubha ay cunan pa
mandin nang dugo. Gayon din, cun baga nang tauaguin ang médico, may
ilang arao nang maysaquit ang tauo, at malaqui ang caniyang lagnat,
cun mahirap ang paghin~ga, at hindi dungmarahac, ó cun dumahac ay dugo
lamang ang nacucuha, ay sasangrahan din, may sampuong arao man ang
caniyang pagcacasaquit. Doon sa dugong nacucuha sa nagcacasaquit nang
_Pulmonía_, mayroong naquiquitang anaqui balat na maputi sa ibabao;
cun minsan nama,i, ualang balat na gayón.
30. Cun ang damdam nang maysaquit ay para nang sinabi co sa párrafo
26, ang pagsasangra,i, hindi macacagaling, cundi macasasama sa caniya
cun minsan. Caya mapan~ganib ang caniyang lagay; datapoua ang gagauin
doo,i, gayon.
31. Arao-arao babañusan hangan tuhod ang maysaquit nang calahating
oras calauon sa tubig na malacuco, at saca cucumutang maigui.
32. Touing icalauang oras iinumin niya ang bilin sa número 8, na siya
ang totoong magaling na gamot.
33. Sisipsipin niya ang singao nang tubig na mainit para nang turo sa
número 53. Cun malubha na ang maysaquit, hindi ang sin~gao nang tubig,
cundi ang sa _suca,_ siya ang sipsipin nang malauong panahon.
34. Magaling ding lag-yan ang maysaquit sa dibdib at sa liig nang
bilin sa número 9.
35. Cun ang lagnat ay totoong laqui paiinumin touing oras nang bilin
sa número 10, ga isang cuchara carami, na maisasama doon sa datihang
ipinaiinòm sa caniya.
36. Cun lungmulubha ang maysaquit, ó cun para nang dati ang caniyang
lagay, yaon ding man~ga sinabi co n~gayon, siya ang ituloy gauin doon,
at cun baga gumagaling-galing sa icatlo, sa icapat ó sa icalimang
arao, at hindi lubhang malaqui ang pag-uubo, cun uala nang maraming
dugong calahoc ang inilulura, cun guinha-guinhaua naman ang paghin~ga,
at malinao sa rati ang caniyang ulo, cun ang ihi ay marami na,t, hindi
na totoong pula; ang gagauin lamang doo,i, _ilalagay sa husay,_ at
susumpitin ang maysaquit touing hapon. Cun minsan dinaraanan nang
malaquing hirap ang maysaquit sa icapat na arao.
37. Ang saquit na _Pulmonía_ ay nauauala,t, nacucuha sa paglura, at
sa pag-ihi: dito sa ihi nang maysaquit sa dacong icapitong arao
mayroong naquiquitang latac na marami, na ang color ay maputing itim,
at cun minsan nana ang nadoroon. Saca hungmahalili ang pauis na
nacagagaling sa maysaquit. Bago gumaling-galing ang maysaquit,
dinaraanan siya nang hirap na malaqui, na nacatatacot sa nag-aalaga sa
caniya. Caya gayón ay ang pinaca camandag nang saquit gungmagala sa
catauan; datapoua,t, cun guinagamot nang husay ang maysaquit, hindi
maano; at cun siya,i, dumahac, umihi,t, pauisan, mauauala yaong hirap
na yaon. Caya cun daanan noong hirap na malaqui, houag big-yan nang
man~ga _cordial, triaca, castor, ruda,_ at macacasama bagcus doon. Ang
gagauin lamang, ay susumpitin ang maysaquit nang bilin sa número 5, at
doroonan nang basahang babad sa malacucong tubig sa tiyan, at sa
bay-auang; bucod dito ang guinagauang dati doo,i, itutuloy na para
nang dati. Masama sa gayong saquit ang pasuca, ang purga, at ang
man~ga bagay na nagpapatulog; sapagca ang guinagamot noong gayo,i,
naguiguing _éticong_ totoo.
38. Cun guinagamot nang husay ang maysaquit sa loob nang man~ga
labing apat na arao gungmagaling-galing na siya, at cun ibig niyang
cumain, sundin ang bilin sa capítulo 5; datapoua,t, cun mapait ang
bibig, cun mabigat ang ulo, at nananab-ang nang pagcain, cailan~gan
siyang purgahin nang bilin sa número 11.
39. Cun minsa,i, binabalin~goyn~goy ang maysaquit na ito,i, magaling
sa caniya; caya houag ampatin ang dugo, at tatahan siyang cusa. Cun
minsan naman nag-iilaguin ang maysaquit, na ang lungmalabas ay
madilao; datapoua hindi masama ito.
40. Cun biglang nauala,t, tungmahan ang pagdahac, at ang maysaquit ay
dinaraanang uli nang hirap at lungmulubha, ay sasangrahang agad sa
camay, cun baga hindi siya quinunan na nang maraming dugo. Pasipsipin
namang parati nang sin~gao nang tubig na mainit at suca; at paiinomin
nang bilin sa número 2. Ito ang gagauin sa maysaquit na malacas pa, na
hindi pa nalalauong magcasaquit. Datapoua cun mahina na at lauon nang
maysaquit, at nacunan na nang maraming dugo, houag nang sangrahan,
cundi lagyan nang parapit sa dalauang binti, at paiinomin nan~g bilin
sa número 12.
41. Cun ang maysaquit ay hindi guinamot nang paanyo, at hindi mauala
ang pamamaga nang baga; lungmulubha siya, at sinisibulan nang _baga_
doon sa caniyang baga, at itong tungmutubo roo,i, pinan~gan~ganlang
_Vómica_ sa uicang Castila. Ang gagauin doo,i, ganito:
_Ang gagauin sa maysaquit na may sibol doon sa caniyang baga._
42. Caya naquiquilala, na ang nagcacasaquit nang _Pulmonía,_ may sibol
sa caniyang baga, sapagca nacalalo na ang labing apat na arao nang
caniyang pagcacasaquit, at hindi pa siya dinaraanan nang malacas na
paglura, pag-ihi, pag-iilaguin, ó hindi siya pinauisan. Caya hindi pa
siya gungmagaling-galing bagcus ang lagnat ay para nan~g dati; matulin
ang pulso, at cun minsan mahina at malambot; datapoua,t, cun minsan
nama,i, matigas, at ga nag-aalon-alon; ang paghin~ga ay mahirap;
pinan~gin~gilabutan nang guinao na maminsanminsan; gab-i gab-i
lungmalaqui ang lagnat; ang pisn~gi ay mapula; tuyo ang man~ga labi,
at nauuhao ang maysaquit. Saca pagca nacapagnana na ang sibol sa baga,
sungmasama pa mandin ang damdam nang maysaquit; parati nang nag-uubo,
at sa touing cumibo,i, lungmalacas ang ubo; cun minsa,i, natatacot
siyang humiga nang tihaya, at hindi macatulog; saca cun minsa,i,
pinapauisan sa dibdib at sa muc-ha; ang ihi ay mapulapula na anaqui
may bula, ó lan~gis sa ibabao; mapait ang bibig, lungmulubog ang mata,
at cun minsa,i, lungmalabo.
43. Cun ang sibol sa loob ungmaabot hangan sa ibabao nang baga, at
bucod dito hindi lubhang malalim, cun pumutoc ay nabububo ang nana sa
loob nang dibdib sa pag-itan nang baga at tad-yang; itong pagca putoc
ay mahirap, cun ang sibol ay malaqui, sapagca biglang lalabas ang
maraming nana, at namamatay tambing ang maysaquit. Datapoua,t, cun ang
butas nang sibol ay munti nang macaputoc na, at ang maysaquit ay
malacas pa, mailulura niya ang nanang lungmalabas, at gungmiguinhaua
ang damdam. Cun minsan ang sibol ay hindi pumutoc, bagcus lungmalaqui,
at ang boong baga nabubuloc at napupuno nang nana; caya mamamatay ang
tauo na ualang magaua.
44. Dahil dito, cun ayon sa sinabi sa itaas sa párrafo 42,
nahahalatang mayroong sibol sa baga, cailan~gang gumaua nang
capaanyoan, nang mangyaring pumutoc ang sibol nang magaling na
pagputoc, nang houag mamatay ang tauo, at gayon ang
gagauin.--Pasisipsipin ang maysaquit, cun baga malacas-lacas pa, nang
sin~gao nang tubig na mainit, ayon sa turo sa nómero 53 at ito,i,
gagauing parati. Cun ang pagsipsip nang sin~gao na yao,i, inaacala
nang nacalambot sa sibol, paiinoming parati ang maysaquit nang
maraming totoong tubig na pinaglagaan nang _cebada ó palay_ man;
maigui rin ang tubig na may calahoc na gatas. Dahilan dito sa
pag-iinom nang marami, palibhasa,i, ang sicmura,i, naroong parating
puno, ay malacas lumaban sa _baga,_ at hindi pinababayaang mabubo ang
nana sa dibdib, cundí pinipilit magpaitaas sa lalamunan, at cun
gayo,i, mailulura nang maysaquit. Saca pinapag-uubo ang may catauan
nang suca at tubig, na biglang isinusumpit sa loob nang bibig nang
isang sumpit na munti, na cauayan man. Pinapag-uiuica ang maysaquit,
pinasisigao, at pinatataua, harin~gang pumutoc ang sibol. Bucod dito
paiinumin din touing icalauang oras nang bilin sa número 8, ga isang
cuchara carami. Mabuti ring isacay ang maysaquit sa carretón,
datapoua,t, painumin muna nang maraming maraming tubig na pinaglagaan
nang _cebada,_ ó _palay,_ cun tubig na may casamang gatas; at cun
minsan itong yagyag na paglacad nang carretón nacacapagpaputoc sa
sibol.
_Ang gagauin sa maysaquit, pag nacaputoc na ang sibol sa baga._
45. Doon sa oras nang pagputoc nang sibol sa baga, ang maysaquit ay
lumulubha na anaqui hindi nacacaramdam. Datapoua,t, cun paamoyin nang
suca, ay nasasaulan cun baga ang pagputoc nang sibol ay hindi masama,
ayon sa sinabi co sa itaas sa párrafo 43; sapagca cun masama, ualang
magagaua at mamamatay ang maysaquit.
46. Cun paanyo ang pagputoc nang sibol, at hindi namamatay pagcaraca
ang maysaquit ang gagauin doo,i, ganito.--Cun ang inilulura nang
maysaquit ay totoong malagquit at maganit, touing icalauang oras
paiinomin nang bilin sa número 8, ga isang cuchara carami, at cun
malaonlaon, painomin naman nang isang taza nang turo sa número 13.
Datapoua cun hindi malagquit at maganit ang inilulura, houag gamitin
itong man~ga bilin, cundí ang gatas nang baca, na siya lamang ang
caniyang cacaning parati ó cun ibig isama sa caniyang quinacain. Saca
macaapat maghapong paiinumin nang bilin sa número 14 na isinasama sa
caunting tubig. Ang iinomin niyang parati, ay ang tubig na pinaglagaan
nang _cebada ó palay_, ó ang tubig na ang sa icapat na bahagui ay
gatas. Saca siya,i, lumacad arao-arao ó sumacay sa cabayong-yagyag.
47. Cun ang maysaquit ay nananabi touing icalaua ó icatlong arao,
sucat na yaon; at masama ang sumpitin nang malimit.
48. Cun ang maysaquit ay nilalagnat touing hapon, at ang inilulura ay
masama sa dating tingnan, sucat nang mahalata na hindi mababahao ang
sugat sa baga, na cun gayon siya,i, maguiguing _éticong_ totoo, at
mamamatay sa loob nang ilang bouán. Datapoua,i, atohin ang uica co sa
itaas sa párrafo 46, at cun baga ang calacasan nang pag-uubo yaon ang
di icatulog niya, painumin cun gab-i nang dalaua ó tatlong cuchara
nang bilin sa número 16, na isasama sa isang basong tubig na
pinaglagaan nang _cebada ó palay_.
49. Cun baga tungmatahan ang pagdahac nang may sibol sa baga,
pasipsiping agad nang sin~gao nang tubig na mainit ayon sa turo sa
número 53; touing oras bibig-yan nang isang cuchara nang turo sa
número 8 at bucod dito,i, painumin nang maraming totoo noong bilin sa
número 12; at cun siya,i, nacacacaya, ay lumacad ó sumacay sa cabayo.
Sasangrahan naman ang ganitong maysaquit cun siya,i, malacas pa; harí
n~gang magsaoli ang canyang pagdahac.
50. Mayroong man~ga maysaquit na anaqui gungmagaling; datapoua,t,
ungmuuli rin silang magcasaquit; saca gungmagaling uli, bago humalili
na naman doon ang pag-cacasaquit; at mahirap man itong canilang buhay,
sila,i, nalalauong di iilang taon, na hindi namamatay. Caya gayón,
sapagca ang sibol sa baga hindi totoong nababahao, at yao,i,
naguiguing parang fuente. Cun ang ganitong maysaquit ay lauon nang
gayon, ualang magauang gamot doon. Datapoua cun bago yaong saquit, ay
matatalo nang gatas, at nang pagsacay sa cabayo; pati nang bilin sa
número 14.
51. Sa saquit nang _Pulmonía_, at sa naguiguing _ético_ dahilan doon,
hindi sucat gamitin ang _trementina_, ang man~ga _bálsamo,_ ang
_incienso,_ ang _almáziga,_ ang _mirra_, ang _camanguian,_ at ang
_bálsamo_ nang _azufre,_ pati yaong gamot na pinan~gan~ganlang
_antiético,_ sapagca nacacalubha bagcus sa maysaquit yaong man~ga
bagay na yaon.
52. Cun hindi paanyo ang pagputoc nang sibol sa baga, cundi nabububo
ang nana sa loob nang dibdib, hindi mailulura nang maysaquit; bagcus
siya,i, mamamatay na ualang pagsala, cundi hiuain sa pagitan nang
dalauang tadyang; datapoua,t, cundi siya totoong marunong na médico,
houag siyang man~gahas gumaua noon.
53. Cun minsan ang ganoong pagsibol nang _baga,_ yaon ang
iquinabubuloc nang baga nang tauo, at yaon din ang iquinamamatay niya.
54. Cun minsan naman hindi tungmutuloy ang pagnanana nang sibol sa
baga, cundi naroong matigas na parati, na anaqui yao,i, isang bucol na
hindi nag-iiba. Ang tauong may ganitong saquit, hindi gagaling na
hamac, datapoua hindi lubhang nahihirapan siya.
55. Ang bagay sa ganitong lagay ay ang _suero,_ ayon sa turo sa
número 17, at ang _pildoras_ número 18. Ang iinumin touing umaga,i,
ang isang basang _suero_ at ang man~ga dalauang puong _pildoras,_
hangan sa apat na puo. Saca parating sisipsipin niya ang sin~gao nang
tubig na mainit número 53.
Ang Pulmonía Nang Apdo.
_Nota. 1_ Bucod sa saquit na _pulmoníang_ totoo na sinaysay sa
capítulong ito, mayroong isa pang bagay na _pulmonía_ na ang pan~galan
doo,i, _biliosa ó pulmonía_ nang _apdo,_ sapagca hindi totoong
pulmonía, cundí catulad nang lagnat nang _apdo_ (Capítulo 20). Ang
maysaquit ay dumurual cun minsan, at nag-iilaguin nang tila madilao at
mabaho ang inilulura niya; hindi gaya nang inilulura nang
nagcacasaquit nang _pulmoníang_ totoo, cundí madilao sa roon. Ang
bibig nang maysaquit ay mapait, hindi pinapauisan siya, tila mayroong
siyang nararamdamang mabigat at masaquit-saquit sa sicmurang palibot.
Ang color nang muc-ha ay madilaodilao, at tila nag-iiba. Ang gamot
dito ay para nang sa _lagnat_ nang _apdo_ (Capítulo 20). Cun baga may
catigasan ang pulso, ó may cainitan ang dugo, sinasangrahan ang
maysaquit. Saca binibig-yan nang bilin sa número 3. Sinusumpit naman
ayon sa turo doon din sa capítulo nang lagnat sa _buloc_ ó lagnat nang
_apdo._ Pagca naalaman nang totoo na uala nang catigasan ang pulso,
cundí malambot na, pinaiinom nang bilin sa número 34 at cun ualang
mapagquitaan nito, na-aari ang sa número 35. Ang ibang gagauin doon ay
isa rin nang itinuturo sa capítulo 20, nang _lagnat_ nang _apdo_.
Ang Pulmonía Falsa.
_Nota. 2._ Mayroong isa pang bagay na _Pulmonía_ na hindi totoo, na
marahil dumaan sa man~ga matatanda, ó sa man~ga bata, ó sa man~ga
tauong mahina, cun bagong nagtatag-arao, na yao,i, dala nang man~ga
malalagquit na cungmacapit sa baga nang may catauan. Ang maysaquit ay
nag-uubo muna nang caonti sa loob nang ilang arao, at cun lumacad ay
tila masiquip siquip ang caniyang dibdib sa caniyang pagcaramdam; ang
muc-ha,i, mapula sa rati; ang ibig niya ay cumaing parati at matulog,
at hindi mahimbing ang caniyang pagtulog; pag nalauong ilang arao,
guiniguinao siya; humahalili roon ang init; hindi siya lumagay, at
lungmalaqui ang casiquipan nang dibdib. Bucod dito, hindi macatahan sa
hihigan ang maysaquit, at mahirap man ang caniyang pagcaramdam, ay
gumagala sa loob nang silid; ang pulso ay mahina at madalas; ang ihi
cun minsan tila para nang dati; cun minsa,i, mapulapula; ang pag-uubo
niya,i, munti, at maliuag dumahac; maminsanminsan nasisira ang
caniyang bait; hindi macatulog nang mahimbing, at hindi naman
naguiguising na totoo; ang nagcacasaquit nang ganitong saquit, cun
minsan namamatay nang biglang pagcamatay, lalo pa cun matanda ang may
catauan. Cun minsan lungmalaqui ang casiquipan nang dibdib, at ang may
cataua,i, hindi macahin~ga cundi locloc; saca nasisira tuloy ang bait;
ang pulso ay ungmoonti at dungmaralas; at pag nalaonlaon, namamatay
ang maysaquit. Itong saquit ay masama; at maliuag matapatan ng gamot.
N~guni ang lalong mabuti roo,i, painuming parati ang maysaquit nang
bilin sa número 26, ó nang sa número 12, na lalag-yan nang timbang
saicaualong _salitre_ sa baua,t, isang tagayang tubig. Touing
icalauang oras bibig-yan nang isang taza nang bilin sa número 8. Saca
pararapitan sa man~ga binti nang sa número 36. Itong man~ga gamot na
ito ay hindi macasasama sa maysaquit, at cun minsan macacagaling. Ang
nagcacasaquit nang gayón, cun minsan ay masamang sangrahan.
_Ang gagauin sa natutuyo ang catauan, na yao,i, pínan~gan~ganlang_
consunción _nang castila._
_Nota 3._ Bagaybagay ang pinagmumulan nang pagcatuyo nang catauan nang
tauo, na yao,i, aquing sasaysayin n~gayon. Ang sibol sa _baga,_ cun
minsan siya ang pinangagalin~gan nitong saquit, ayon sa uica co na sa
párrafo 48. Cun minsan gaua nang _escorbuto_, ó nang _bicat_, ó nang
_hica_, ó nang bulutong ó ticdas. Cun minsan naman dala nang mahalay
na saquit na namamahay sa catauan, na doon mahahalata, cun baga
nagsusugat, ó namumutoc, ó macati ang punong catauan.
Gayón din cun ang tauo,i, parating nacuculong sa bahay na may sara ang
lahat na dun~gauan; ó cun malimit gumaua nang mahalay; ó cun siya,i,
natatapat sa sin~gao nang man~ga tinutunao na tangso; ó cun siya,i,
namamanglao, ó parating pagod; ó cun nag-iisip nang man~ga maliliuag;
cun siya,i, parating pinapauisan, ó nag-iilaguin, ó ungmiihi, ó
pinapanaogan nang malacas nang sa panahon cun baga babayi; ó cun
siya,i, nagpasuso nang malauon, ó cun linalabasan sa punong catauan
nang tubig na malapot at maputi, na yao,i, saquit din nang babayi, na
pinan~gan~galan _flúor albus_.
Cun siya,i, dating linalabasan nang dugo sa puit, para nang
inaalmorranas, ó cun pinapauisan sa paa ó sa catauan, ó dating
binabalin~goyn~goy, at saca siya,i, naual-an at inurun~gan noon man~ga
yaon; ó cun hindi sumago ang fuente, cun baga may fuente, ó cun
nabahao ang caniyang sugat na malauon, ó ang caniyang dating galis,
buni, ó ang ibang man~ga bagay na lumilitao sa catauan.
Ang pinalo nang malacas, ó nahulog, ó sinicaran nang hayop ang
mayroong nararamdamang bucol sa tiyan, ó sa bituca, ang napupuyat, at
tuloy ungmiinom nang maraming alac; ang ungmaabay sa maysaquit, na
dahil doon siya,i, nasalinan nang caniyang saquit. Ang parating
locloc, at tun~go ang ulo, para nang man~ga sungmusulat, man~ga
sastre, zapatero, man~ga babaying nagdurugtong nang abaca, man~ga
hungmahabi, at ang malauong cumanta ó tumugtog nang flauta. Ang
cungmacain naman nang man~ga mahanghang, ó nang man~ga maalat ó man~ga
maban~go.
Cun minsan naman itong saquit ay minamana, na cun gayo,i, ualang
magagauang gamot doon.
Caya cailan~gang mag-in~gat ang tauo, at pagca mayroon siyang
naramdamang saquit para nang man~ga sinabi co sa itaas, ay cailan~gang
siyang magpagamot na madali; maca cun pabayaan ang saquit sa catauan,
ang sumunod doon sa gayón ay ang pagcatuyo nang catauan niya.
Ang nagcacasaquit nang _consunción_ ó ang natutuyo ang catauan ay
nag-uubo muna nang ilang bouan calauon. Cun baga siya,i, dungmoroual ó
sungmusuca pagca cain ay yaon ang señal na caalam-alam matutuyo ang
catauan. Ganoon din cun mainit sa rati ang caniyang pagcaramdam, ó cun
siquip ang dibdib, lalo pa cun siya,i, cungmiquibo; cun ang caniyang
inilulura ay maalat, ó may calahoc na dugo; cun siya,i, namamanglao,
cun nananab-ang nang pagcain, at nauuhao; cun ang pulso,i, matulin,
malambot at munti (datapoua cun minsan matigas at puno). Ang
hungmahalili rito ay ang paglura nang berdeng maputi na may casamang
dugo. Ang cataua,i, ungmoonti dahil sa lagnat na ética at dahil sa
pauis na malaqui, na dungmaraan sa caniya touing umaga at touing gabi.
Ungmiihi pa siya nang marami, at nag-iilaguin nang malacas; na yao,i,
ang iquinahihina niya. Ang man~ga palad nang camay totoong init, at
ang muc-ha,i, pungmupula pagca cain. Ang caniyang man~ga daliri ay
totoong onti; ang man~ga cuco ay baluctot na pailalim, at nalalaglag
ang buhoc. Saca ang maysaquit ay nanghihinang totoo, lungmalalim ang
caniyang mata, hindi macalonoc; namamaga ang paa, at nanlalamig ang
man~ga dulo nang paa,t, camay, at ang sungmosunod doon ang camatayan.
Ang gagauin nang may catauan cun ang caniyang saquit ay bagong-bago
pa, ay magbago siya nang lugar, cun baga ang caniyang tinatahanan
hindi pinapasucan ó hindi natatapat na magaling sa han~gin. Saca
siya,i, magpilit sumacay na parati sa cabayo, at houag siyang hihiga
na basa ang damit. Ang lahat na caniyang cacanin ay ang man~ga ualang
liuag matanao sa sicmura: caya ang bagay lamang sa caniya ay ang
man~ga gulay at ang gatas. Dito sa lupa nang Filipinas magaling ang
gatas nang cabayong babayi. Na-aari naman ang gatas nang babaying
tauo, at ang magaling ay doon na sumuso ang maysaquit. Ang gatas nang
cabayong babayi iinumin cun mainit pa, na bagong galing sa suso. Ang
isang inom ay dalauang taza, na yao,i, gagauing macaipat maghapon, ó
macaitlo man lamang. Ang gatas ay doroonan nang ilang sopas na
tinapay. Cun ualang gatas nang cabayong babayi na-aari ang sa baca, ó
ang sa cambing; datapoua cailan~gang alisin ang pinacataba noon. Cun
ibig nang maysaquit ay masasamahan ang gatas nang caonting canin.
Macacain naman nang maysaquit ang man~ga bun~ga nang cahoy na totoong
hinog para nang man~ga atis etc. Cun baga nararamdamang mabigat sa
sicmura ang gatas, ay hulugan nang caonting azucal.
Cun ang maysaquit ay nag-iilaguin dahilan sa gatas, ay cumuha ca nang
man~ga paa,t, sipit nang hipon, iyong bayohin at isama mo sa gatas.
Ang guinagaua nang iba hindi ang gatas cundi ang _suero_ noon, siya
ang iniinom. Caya cun baga nacacayanan ang suero nang sicmura nang
maysaquit, ay mabuti inumin niya yaon; houag lamang uminom siya
pagcaraca nang marami hangang hindi pa bihasa. Datapoua gamitin man
nang maysaquit ang gatas, gamitin man ang suero hindi macagagaling sa
caniya cundi ituloy gauin nang ilang bouan calauon. Maigui rin dito
ang _talaba_ na yao,i, hindi lulutuin, cundí pagcaraca,i, cacaning
hilao.
Dito sa Filipinas ang natutuyo ang catauan ay magaling uminom siya
nang _tuba sa niyog ó sa caong,_ datapoua houag ang maasim. Mabuti rin
ang siya,i, cumain nang man~ga sarisaring matamis na guinagaua sa
man~ga trapiche.
Itong man~ga uica co n~gayon ang sucat gauin nang natutuyo ang
catauan, at cun minsan siya ang nacagagaling sa marami; datapoua
mayroon pang iba na turo ni Buchan na magagaua mo cun ibig mo, at cun
minamagaling mo, na yaon n~ga ang isusunod co rito.
Cun ang saquit nang pagcatuyo nang catauan ay bago pa, at totoong
lacas nang pag-uubo nang may catauan ay masasangrahan siya nang umonti
ang caniyang ubo; at nang houag macahirap sa caniya ang pag-uubo, ay
painoming maminsan minsan siya nang isang cucharang gatas nang _dayap_
na sasamahan nang isang gayon din polot na lulutuin muna sa mahinang
apoy. Ang iinuming parati nang maysaquit ay ang tubig na pinaglagaan
nang _manzanilla;_ datapoua cun baga siya,i, lungmura nang dugo ay
houag painumin noon.
Cun baga ang maysaquit mayroong sibol doon sa caniyang baga, ay
basahin mo ang párrafo 42, at ang man~ga magcasumonod doon.
=CAPÍTULO 7.=
_Ang sintac sa dibdib, na pinan~gan~galan nang man~ga médicong
pleuresia, ó dolor de costado._
56. Ang _pleuresía_ ó ang sintac sa dibdib ay catulad nang saquit na
_pulmonía_ na sinasaysay sa itaas sa capítulong nacalalo. Dito sa
_pleuresía,_ ang _baga_ nang maysaquit ay namamaga rin para doon sa
nagcacasaquit nang pulmonía; datapoua,t, itong pamamaga nang baga nang
sinisintacan ay sa dacong ibabao, at ang nararamdaman niya ay gayón.
57. Guiniguinao muna ang maysaquit, hungmahalili ang lagnat, ang
pag-uubo, ang casiquipan nang dibdib; ang pagsaquit nang ulo, at ang
bahag-ya na macahin~ga ang maysaquit; ang marahil idaing nang
pinipleuresía ay ang matigas na saquit nang man~ga taguiliran nang
dibdib sa ilalim nang susó, at ang canang taguiliran ang malimit
sumaquit; cun minsan nama,i, alin mang lugar nang dibdib ay
sungmasaquit. Bucod dito,i, namumula cun minsan ang pisn~gi, at ga
ibig sumuca ang maysaquit. Cun minsan hindi nararamdaman ang saquit
nang dibdib, cundi lungmalo muna ang ilang oras, ó sa icalaua ó sa
icatlong arao nang pagcacasaquit. Ang pulso nang maysaquit ay matigas;
datapoua cun malaquing totoo ang saquit, at mapan~ganib ang buhay nang
tauo, ang pulso ay malambot at munti. Cun minsan ualang lura, at uala
ring ubo. Mayroon namang iba, na binabalin~goyn~goy, na ito,i,
nacaguiguinhaua sa may catauan. Datapoua cun minsan ang tumutulong
dugo ay buloc, na yaon ang pinacatanda na malapit nang mamatay ang
tauo. Cun minsan tila mamamatay na ang maysaquit, at bagcus siya na
ang paggaling niya.
58. Ang gamot sa _pinipleuresía_ ó sinisintacan ay para nang
pag-gamot sa pinupulmonía. Caya sasangrahan ang maysaquit pagcaraca;
at cun hindi siya gungmagaling, ó gumaling ma,i, ungmooli rin ang
saquit na malaqui, sasangrahan pa mandin; datapoua cun hindi malubha
ang tauo, ó cun hindi totoong lacas ang pagsintac, at ang maysaquit
nacacalura, ay hindi cailan~gan sangrahang uli, cundi parapitan lamang
sa man~ga binti ó doon sa lugar na masaquit.
59. Saca ang ibang gagauin doon ay naituro co na doon sa itaas sa
párrafo 31 hangang sa párrafo 40 Sa lahat na bagay, ang totoong sucat
igamot dito ay ang bilin sa número 8; at pagca bagong nagcasaquit ang
tauo, ay tatapalang agad nang bilin sa número 9; at cun hindi pa
nauauala ang sintac, parapitan doon sa masaquit. Gayon din ang
pag-gamot sa man~ga babaying sinisintacan; at may panahon man,
masasangrahan din.
60. Cun munti ang sintac, ay marahil mauala pag sinangrahang minsan
ang maysaquit, at pag pinainom nang tubig na pinaglagaan nang bulaclac
nang _alagao_; itong tubig ay dinoroonan nang caonting _pulot_.
61. Ang saquit nang pleuresía ay nauauala sa paglura, ó sa pag-ihi, ó
sa pagpauis, para nang pulmonía; cun minsan naman sinisibulan ang
maysaquit nang _baga_ sa loob, ó tinutuboan nang bucol na matigas doon
din sa loob, ó cun minsan nama,i, nabubuloc ang caniyang baga, para
nang sinabi co na sa capítulo nang pulmonía.
62. Ang nagcacasaquit nang gayon hindi sucat big-yan nang _triaca,
cordial, castol, ruda_, at nang man~ga bagay na nacacapagpapauis.
63. Ang tauong ungmiinom nang tubig na malamig, capagca siya,i,
totoong nainitan, ay marahil magcasaquit nang pleuresía ó sintac; at
mayroon cun minsang tauo, na pagcainom mandin, namamatay.
_Nota_. Bucod dito sa saquit na sintac na sinaysay co n~gayon,
mayroong isa pang bagay na sintac nang _apdo_ ó _biliosa_, na yao,i,
isa rin nang pulmonía nang apdo ó biliosa, na sinaysay co sa _nota 1_,
nang párrafo 55, na pati nang pag-gamot ay isa rin. Caya susundin ang
lahat na turo doon din sa _notang_ yaon.
=CAPÍTULO 8.=
_Ang saquit na ang pan~gala,i, garrotillo, at ang ibang man~ga saquit
sa lalamunan nang tauo._
64. Marami ang saquit nang lalamunan nang tauo. Ang malimit dumaan
doo,i, ang pamamaga niyong man~ga casangcapang nadoroon, na siya ang
tinatauag na _garrotillo,_ na camuc-ha rin nang saquit na _pulmonía;_
ibang casangcapan lamang ang nasasaquitan.
65. Cun ang lalamunan ang masaquit, ay bahag-ya na macalunoc ang tauo
nang anoman. Ang tubig at ang lauay lalong maliuag lunuquin.
Guiniguinao ang maysaquit; nalalagnat siya nang malaqui, masaquit ang
ulo, at ang ihi ay mapula. Datapoua cun ang namamaga ay ang naroong
malapit sa dinaraanan nang hinin~ga nang tauo, ang paghin~ga ay
mahirap, hindi tahimic ang maysaquit, at tila nahuhunghang; ungmaabot
cun minsan ang saquit hangan sa baga, at namamatay ang tauo. Cun
namamaga yaong lahat na yaon, sampon nang cutil pati nang puno nang
dila, at ang ibang man~ga casangcapang naroon sa piling noon, ang may
catauan ay totoong cahabaghabag; namamaga ang boong muc-ha; hindi siya
macalunoc; ang paghin~ga ay maliuag; lungmalabas ang dila, ang pulso
ay maralas at mahinang-mahina, at cun minsan lungmilibang; at ang
maysaquit ungmaabot lamang hangan sa icatlong arao, at namamatay. Ang
pinangagalin~gan nitong saquit ay ang pag-urong nang pauis, ang
paglacad sa lupa cun bagong nacaulan at mainit ang arao; ang pagtapat
sa han~ging malamig, ang pagbasa, ó ang pag-uiuica ó pagcacanta nang
malauon, ang pagtulog na basa ang damit, ó ang pag-inom nang malamig
na tubig, cun bagong galing sa init ang may catauan.
66. Ang saquit ay ungmaalis cun minsan sa loob at napapasalabas; cun
gayo,i, magaling-galing ang pagcaramdam nang maysaquit. Datapoua cun
sa utac, ó sa baga mapatun~go,i, mahirap at mapan~ganib ang may
catauan.
67. Ang pag-gamot sa nagcacasaquit nang gayón, ay para nang guinagaua
sa pulmonía. Ang maysaquit _ilalagay sa husay_ (capítulo 4), at cun
baga mahirap na totoo ang caniyang lagay para nang sabi sa itaas sa
párrafo 65, cailan~gang sangrahang macaapat ó macalima sa loob nang
ilang oras; paiinuming parati nang bilin sá número 2, at número 4.
Datapoua sapagca sa ganitong saquit ay hindi sumagui cun minsan sa
lalamunan ang ipinaiinom, caya cailan~gang sumpitin touing icatlong
oras ang maysaquit nang bilin sa número 5; at macaitlo maghapon
ibababad ang caniyang man~ga paa sa mainit na tubig ga calahating oras
calauon. Saca tapalan ang liig niya nang bilin sa número 9.
68. Maigui ring carlitan muna sa liig ang maysaquit, na totoong
malubha na, n~guni houag lalaliman ang carlit, bago tacluban nang
ventosa roon. Pinapagmumumog naman siya nang bilin sa número 19; at
pinasisipsip nang sin~gao nang tubig na mainit na macaanim maghapon.
69. Cun ang cutil at ang dalauang tila bucol na capiling noon, yaon
lamang ang masaquit, at namamaga, ay cailan~gan ding sangrahan ang
maysaquit, lalo pa cun ang pulso ay matigas at puno; ito,i, gagauin
agad, maca cun pabayaan yaong pamamagang yao,i, mapatun~go ang saquit
sa _baga:_ at cun minsa,i, uuling sasangrahan cun cailan~gan pa.
70. Cun munti ang saquit, magpaanyo lamang ang may catauan, at
maghusay sa caniyang pagcain, sa pag-inom, at sa pag-gaua, ay hindi
cailan~gang sangrahan. Datapoua,i, magaling na lalo ang sangrahan, at
painumin nang bilin sa número 2. Saca bañusan hangan tuhod ang
maysaquit cun umaga, at sumpiting minsan cun hapon. Tatapalan naman
ang caniyang liig nang bilin sa número 9. Saca pinapagmumumug nang
aquing turo sa número 19, at macaanim maghapong pasipsipin nang
sin~gao nang mainit na tubig ayon sa bilin sa número 53.
71. Cun baga hindi maalam magmumog ang maysaquit, ang caniyang
ipagmumumog pinatatama nang sumpit na munti, na cauayan man, doon sa
caniyang lalamunan; itong ganitong pagsumpit ay totoong buti, at cun
minsan siya ang iquinapagpapalabas nang maraming malalagquit na
cungmacapit sa ilalim nang lalamunan, at siya rin ang
iquinaguiguinhaua nang maysaquit. Datapoua,i, itong pagsumpit na
ganito ay lilimitan.
72. Cun ang saquit nang lalamunan ay natatalo niyong man~ga gámot na
yaon, sa icatlong arao ó sa icaapat hangang sa icalima, ay gumagaling
na ang maysaquit; at cun ualang sisibol doon, sa icaualong arao
malaqui ang caniyang pag-galing.
73. Cun minsan cun guinagamot ang maysaquit, ay umuunti ang lagnat at
ang ibang man~ga hirap; datapoua,t, ang lalamunan ay para nang dating
masaquit. Ang gagauin doo,i, itutuloy ang pagmumumog, at ang pagsipsip
nang sin~gao nang mainit na tubig número 53; saca cun mayroong
marunong na médico ipahiua sa caniya yaong dalauang bucol ó _agallas_
na masaquit, na naroon sa piling nang cutil, at gagaling ang may
catauan pagca linabasan nang caunting dugo yaong man~ga bucol na yaon.
74. Cun hindi paanyo ang pag-gamot sa maysaquit, cun minsan tinutubuan
nang sibol doon sa lalamunan, na cailan~gang hiuain, cundí pumutoc
siyang cusa sa icalima ó sa icaanim na arao. Ang sibol ay maquiquitang
magaling nang mata, pagca pinan~gan~ga ang maysaquit; caya bago
hiuain, ay maghahanda ang médico nang isang lanceta, na durugtun~gang
magaling sa dulo nang patpat na munti; saca tinatacpan nang damit,
houag lamang ang dulong matulis, at yaon ang ihihiua roon sa sibol, na
naquitang naroroong maputi at malambot doon sa masaquit na lugar. Cun
nahiua na ang sibol ay napupuno nang nana ang bibig, at caya ang
maysaquit ay magmumumog nang bilin sa número 19. Cun minsan ang sibol
ay dalaua.
75. Cun minsan hindi lamang mayroong nana roon sa sibol na naquiquita,
cundi sa ibang lugar nang lalamunan na hindi na-aalaman, caya ang
maysaquit anaqui magaling na, at ang lagnat ay munti at naca-catulog
siya,t, nacacalunoc; datapoua,t, hindi nauauala ang saquit nang bibig;
pinan~gin~gilabutan siya nang guinao, ang dila,i, bungmibigat at
cungmacapal sa caniyang damdam. Mayroon namang man~ga butil na maputi
sa man~ga n~gidn~gid at sa loob nang pisn~gi, pati sa man~ga labi, at
masama ang lasa nang bibig.
76. Ang gagauin nang maysaquit pagca gayon, ay ang malacucong tubig na
may calahoc na gatas, ay siya ang ipagmumog niya. Saca sipsipin niya
ang sin~gao nang mainit na tubig, at doonan ang caniyang liig nang
bilin sa número 9. Saca ipauusisa niya sa médico ang quinadoroonan
nang sibol, at ipahiua sa caniya. Magaling namang sumpitin sa
lalamunan nang tubig na malacuco, upan din pumutoc ang sibol, cun
mag-ubo ang may catauan. Itong pagputoc nitong sibol hindi nacacaano
sa maysaquit, at uala acong narin~gig na namatay dahil doon.
77. Ang nagcacasaquit nang ganitong saquit, cun minsan dínaraanan nang
pagca ibig sumuca, gaua nang man~ga malalagquit na lura na naniniquit
sa lalamunan; caya tandaan ito nang mangagamot, na houag big-yan nang
pasuca ang maysaquit at masama sa caniya yaon.
_Nota_. Bucod sa saquit na garrotillo na sinasaysay co sa capítulong
ito i, mayroong isa pang bagay na pagsaquit nang lalamunan nang tauo,
na cung minsan nacamamatay sa marami. Ang pan~galan doo,i, _mal de
garganta ulcerado, ó garrotillong may sugat_. Ang nagcacasaquit nang
gayong saquit, ay bihira ang di binubucalan sa catauan nang man~ga
butil na mumunti, na sa loob nang ilang arao natutuyo at nalalaglag na
parang calisquis. Sa loob nang lalamunan mayroong namang man~ga sugat,
at mapait ang bibig Ang gamot doo,i, catulad-tulad nang gamot sa
_lagnat_ nang _apdo_ capítulo 20; n~guni hindi sucat sangrahang hamac
ang maysaquit. Ang pasuca número 25, ó ang sa número 35, ay totoong
buti doon, cun uala nang lagnat ang maysaquit. Ang purga, ay hindi
magaling doon. Ang parapit sa binti ay totoong bagay sa saquit na ito.
Gayon din mabuti rito ang pag-inom nang maraming tubig na pinaglagaan
nang bulaclac nang _alagao_, at ang pagmumumog nang bilin sa número
19. Magaling naman sa maysaquit na malubha ang bilin sa número 80, na
yao,i, turo ni Buchan.
_Ang gamot sa bucol, na ang pan~galan nang tagalog doo,i, bayiqui, ó
bayicqui._
78. Cun minsan namamaga yaong dalauang _glándulas_, ó bucol na naroon
sa piling nang tayn~ga,t, sihang; cun minsan yaong dalaua namang
hinihipo sa ilalim nang guitna nang sihang, na _glándulas din yaon_,
at parapara nang sila ang pinangagalin~gan nang lauay nang tauo; itong
saquit na ito ay nauauala pagca pinahiran nang tayom, na tinunao sa
caunting suca. Datapoua cun ang boong liig ay lungmalaqui, na maralas
dumaan itong saquit sa man~ga babayi sa provincia nang Batan~gan, ay
basahin mo ang párrafo 261 at ang 262, at sundin ang man~ga turo doon.
=CAPÍTULO 9.=
_Ang romadizo na pinan~gan~ganlan nang tagalog na sipón._
79. Ang sipón ay catulad nang saquit na pulmonía, pleuresía,t,
garrotillo, munti lamang ang saquit; cun sinisipon ang tauo, ay
namamaga rin nang caunti ang _baga_ sa loob nang dibdib, ó ang ibang
man~ga casangcapang naroroon sa ilong, sa noo, ó sa pisn~gi.
80. Ang sipón hindi sucat hamaquing pabayaan, at cun minsan nacahihila
nang man~ga saquit na malaqui sa dibdib, ó sa ibang lugar nang catauan
nang tauo.
81. Ang pinagmumulan nang sipón ay ang pag-urong nang pauis nang
catauan at ang cainitan nang dugo.
82. Ang calaunan nang saquit na sipón ay bagay-bagay. Ang sipón nang
ulo, hindi lubhang nalalauon; datapoua ang sa dibdib ay malauon sa
roon. Cun nalalauon ang sipón, ay masama, sapagca dahilan sa calacasan
nang pag-uubo, nagcacaramdam ang boong catauan, at napapasaulo ang
dugo. Ang isa pang casam-an noon ay ang di icatulog nang tauo, na
caya nanghihina siya; bucod dito ang may sipón ay marahil aayao
cumain, at yaon ang isa pa manding nacagugulo sa catungculan nang
sicmura. Dahilan doon sa pag-uubo; ay nahihirapan namang totoo at ga
nagagambol ang baga nang tauo, at napupuno nang napupuno nang
sarisaring pinacataib n~g catauan na doon napapatun~go, at lungmalapot
at saca nacacahirap pa sa paghin~ga. Dahil doon naman nalalagnat ang
tauo nang lagnat na munti na hindi nauauala.
83. Ang gamot sa sipón ay para nang sa _pulmonía, pleuresía_ ó
_garrotillo_. Caya cun ang sipón ay malaqui, lalo pa cun ang maysaquit
ay marugo at malaqui ang caniyang ubo, pati nang saquit nang ulo, ay
cailan~gang sangrahan sa camay, nang madaling gumaling. Saca painumin
nang bilin sa número 1, 2, ó 4. Magaling din bañosan bago humiga ang
maysaquit sa tubig na mainit-init hangang tuhod; pati nang pagsumpit
ay bagay rin sa saquit na ito, cun hindi manabi touing arao, ó cun
cacaunti ang inaiihi nang may sipón. Sa catagang uica; cun ang may
saquit _ilagay sa husay_ (capítulo 4) pagdaca,i, gumagaling.
84. Datapoua cun munti ang sipón, di man gamutin ang tauo, ay
gumagaling siya; houag lamang cumaing ilang arao, nang _carne, itlog,
baboy, sabao,_ at _alac._ Ang cacanin lamang ay ang tinapay, ó canin,
ang man~ga gulay, ang man~ga bun~gang hinog nang cahoy at tubig; ang
cacanin cun gab-i ay caonti, at ang caniyang iinumin, ay ang tubig na
pinaglagaan nang palay ó cebada, at cun aayao noo,i, ang tubig na
pinaglagaan nang bulaclac nang alagao, na ang sa icapat na bahagui ay
gatas. Ang baños nang tubig na mainit-init sa paa; at ang bilin sa
número 20, ay nacacapagpatulog sa maysaquit.
85. Cun minsan ang maysaquit ualang lagnat cundi nag-uubo lamang at
hindi macatulog; ang gagauin dito ay cun gab-i bañusan nang tubig na
mainit-init, at cun lauon nang nacacain ang maysaquit big-yan siya
nang isang píldorang _estoraque_ (camanguian), ó nang caunting
_triaca_ at caunting tubig na pinagbabaran nang bulaclac nang alagao;
ito lamang ay nacacagaling na tambing sa maysaquit, pagca lauon nang
guinamot nang husay, at hindi pa gungmagaling; datapoua cun bago pa
ang saquit, hindi sucat gauin ito, at masama. Mabuti rin bigyang
maminsan-minsan ang maysaquit nang isang cucharang pulot na hinulugan
nang caunting suca, nang lumambot ang pag-uubo; at cun hindi rin
ungmuunti ang pag-uubo doonan nang isang tapal na sahing sa pag-itan
nang dalauang balicat, ayon sa turo sa párrafo 498. Ito,i, aral ni
Buchan.
86. Sa saquit na sipón, ay bagay ang pagsipsip nang sin~gao nang tubig
na mainit ni pinagbabaran nang bulaclac nang alagao ayon sa turo sa
número 53; maigui rin ang _regaliza_ (saga) cun n~gan~gaing parati ang
dahon.
87. Ang tauong sinisipon, na hindi nagbabauas nang caniyang pagcain,
at ang ungmiinom lamang nang mainit na tubig, ay guinugulo niya ang
sicmura; ang pag-uubo ay hindi mauaualang hamac cun gayón, at siya,i,
ooui sa calagayan sinaysay co sa párrafo 82. Ang pag-inom nang anomang
bagay na alac ay nacacasama doon sa sipón; at cun minsan ang sipón na
talagang mauauala na, ay dahilan sa pag-inom nang alac bagcus
lungmalaqui.
88. Cun ang tauong sinisipon ay totoong nanhina na, at hindi
mangyaring mauala ang caniyang sipón iinomin niya arao-arao ang bilin
sa número 14; ang timbang ay cahati ó isang saicapat na isinasama sa
caonting alac. At cun nahahalata, na ang saquit ay napapatun~go sa
baga, dahil sapagca ang pag-uubo ay lungmalaqui nang lungmalaqui, at
ga siquip ang dibdib pati nang paghin~ga, ay doonan ang maysaquit nang
parapit sa man~ga binti número 36.
89. Hindi magaling sa saquit na ito ang tumahan ang maysaquit sa bahay
na mainit at siquip, sapagca ang pagtahan sa ganoong lugar ay para
nang pag-inom nang alac. Saca pag nacalabas sa silid, at salang
mahan~ginan, siya,i, sinisipon pa mandin. Mayroon namang tauo, na
dahil sa calacasan nang pag-uubo pungmuputoc ang man~ga ugat mumunti
nang mata at tila nanhihinola ang bubong nang mata. Ang mabuti roo,i,
basaing parati yaong hinola nang tubig na sinucaan, para nang
guinagaua sa párrafo 272.
90. Yaong man~ga tauong madaling sipunin ay caya malacas dumopoc at
humina ang canilang catauan, sapagca totoong nag-iin~gat sila sa
han~gin, at ang ibig nila ay ang tumahan doon sa may sara ang lahat;
bago,i, ang canilang sucat gauin, ay lumabas at manaog sa lupa, at
uminom nang malamig na tubig: at capag namihasa na sila sa ganitong
gaua, ay lungmalacas at gungmagaling ang pagcaramdam.
=CAPÍTULO 10.=
_Ang saquit nang n~gipin at bag-ang, pati nang sa cabiac nang ulo ó
muc-ha sa uicang castila,i,_ jaqueca, _sampon nang escorbuto na yao,i,
pagdurogo nang n~gipin nang tauo._
91. Tatlong bagay ang pinangagalin~gan nang pagsaquit nang n~gipin at
bagang. Ang isa,i, ang bucboc nang n~gipin. Ang icalaua,i, ang
pamamaga niyong litid na munti, na naroon sa pinacaugat nang man~ga
n~gipin; ó cun minsan ang pamamaga naman niyong pinaca balat na
matigas, na nasasapao sa man~ga n~gipin sa ilalim nang n~gidn~gid, at
caya pati nang n~gidn~gid cun minsan sungmasaquit. Ang icatlong
dahilan nang pagsaquit nang n~gipin ay ang isang pinacataib na malamig
na napapatun~go doon, na nangagaling sa catauan.
92. Cun ang dahilan nang saquit nang n~gipin ay ang bucboc, at cun
nahahan~ginan na ang pinaca litid nang n~gipin, sapagca sinira,t,
quinain nang bucboc, ay ang han~gin, ang pagcain, ang pag-inom, ang
init, at ang pag-gaua, itong lahat na bagay ay paraparang nacalalaqui
nang saquit nang n~gipin. Caya cun malaquing totoo ang nacain na nang
bucboc, cundi ipabunot sa marunong, sasaquit nang sasaquit lamang ang
n~gipin, babaho ang hinin~ga, mabubuloc ang n~gidn~gid, at ang ibang
n~gipin ay mararamayan, pati nang sihang cun minsan ay bubucbuquin
din. Datapoua cun hindi totoong sira ang n~gipin, houag bubunutin
cundi magbabad ca nang camunting _pimienta, canela,_ at _clavo_ sa
calahating tazang tubig na malacuco, at dito sa tubig na ito,i, basain
mo ang camunting bulac, na idoroon mo sa binubucboc na n~gipin. Maigui
pa sa rito ang maglulon ca nang caunting papel, na ganga tingting nang
ualis; sindihan mo ang dulo at pag naguing baga na,i, iyong patamain
sa butas nang bucboc, at mauauala ang saquit; bago sindihan ang papel
ay isinasaosao muna ga lan~gis. Itong gamot hindi masaquit. Ang gaua
nang ibang man~ga tauo, ay ang canilang muc-ha pinapahiran nang pulot,
at gungmagaling sila.
93. Datapoua cun baga caya sungmasaquit ang n~gipin sapagca ang litid
na munti nang n~gipin ay namamaga, hindi macucuha ang saquit, cundi
sangrahan ang may catauan at caalam-alam yaon ang icagagaling niya.
Pagca sangra, ay magmumog ang maysaquit nang tubig na pinaglagaan nang
cebada ó palay, ó cun hindi ibig niya yaon, ay ang tubig na may
calahoc na gatas yaon ang ipagmumog niya; saca tapalan ang caniyang
pisn~ging masaquit na ang bilin sa número 9. Caya naalaman, na ang
litid nang n~gipin, ó ang pinacabalat na matigas na naroon sa ilalim
nang n~gidn~gid siya ang nag-darala nang pagsaquit nang n~gipin,
sapagca cun ang may cataua,i, naiinitan, yaon ang pagsaquit nang
n~gipin; cun minsan linalagnat ang may catauan nang malaqui; ang
pulso,i, malacas at puno; mapula ang mucha, ang bibig ay mainit; ang
saquit nang ulo ay malaquing totoo; namamaga ang n~gidn~gid, at cun
minsan sinisibulan nang bucol na munti; pati nang pisn~gi ay namamaga
rin. Caya sinabi co, na bagay dito ang pag-sasangra, at lalo pa cun
ang maysaquit ay lumulubha, gaua nang pag-inom nang alac, ó café etc.
At cun hindi sangrahan, anomang gauin doon, ay hindi macagagaling sa
caniya. Bucod dito touing gab-i ualang liban, babañosan ang maysaquit
nang tubig na malacuco hangan tuhod, at paiinumin nang bilin sa número
20, timbang sa ica-ualo; houag namang big-yan nang carne at _alac_,
lalo pa cun gab-i. Ang _opio_, ang _triaca_, at ang _píldoras_ nan
_estoraque_ (camanguiang) ay masama dito, cun ang dahilan nang saquit
nang n~gipin ay ang litid na nasasailalim noon.
94. Cun ang dahilan nang saquit nang n~gipin ay ang pinacasin~gao ó
pinacataib nang catauan na ungmaanod at napaparoon sa n~gipin, hindi
lubhang malaqui ang saquit. Ang pulso,i, hindi lubhang malacas, hindi
puno, at hindi matulin; hindi lubhang malaqui ang cainitan nang bibig,
at ualang pamamagang malaqui. Cun gayon, ay pupurgahin ang maysaquit
nang bilin sa número 21, na yaon ang madaling macauala nang man~ga
maliliuag na saquit nang n~gipin. Saca magagamot cun ibig nang may
catauan nang bilin sa número 22, at malaqui rin ang cabagsican nitong
gamot. Ang parapit sa batoc, sa licoran nang tain~ga, ó sa ibang lugar
nang catauan ay maiguirin. Pagca pinurga ang maysaquit, ay mabibig-yan
nang píldoras nang _estoraque_ (camanguiang.)
95. Cun minsan ang dahilan nang saquit nang n~gipin ay ang cahinaan
nang sicmura; ang bagay dito ay ang polvos sa número 14.
96. Cun ang saquit nang n~gipin ay casama nang ibang saquit, pagca
gamuti,t, mauala itong isa, ay macucuha tuloy pati nang sa n~giping
saquit. Mayroon namang pagsaquit nang cabiac na ulo, ó cabiac na
muc-ha, na yao,i, tinatauag na _jaqueca_ nang castila, at dala nang
man~ga marurumi na tungmatahan sa sicmura; at ang bagay dito, ay ang
purga número 21; saca ang dita número 14 pag pinurga na ang maysaquit.
_Ang escorbuto_
_Nota._ Mayroon namang ilang saquit na ang pan~galan nang castila
doo,i, _escorbuto_ na yao,i, pagdurugo nang n~gipin. Itong saquit na
ito,i, totoong sama cun hindi pagcagamuting agad. Ang nararamdaman
nang nagcacasaquit nang gayón ay ang man~ga ganito. Ang catauan
niya,i, mabigat na totoo, na dahil doon ay aayao siyang cumibo. Ang
man~ga casucasuan nang man~ga buto ay lungmalagutoc, cun lungmalacad
ang may catauan. Ang hinin~ga mabaho, pati nang bibig cung lungmalaqui
na ang saquit. Saca ang man~ga n~gipin ay ungmuuga, at ang man~ga
n~gidn~gid ay linalabasan nang dugo. Bucod dito ang man~ga n~gipin ay
tila nan~gin~gilo at ga gungmagaspang. Ang man~ga paa cun minsan
namamaga; cun minsan ga natutuyo. Ang balat nang muc-ha ay namumutla,
at cun malauon ay ungmiitim-itim. Cun ang saquit ay lungmaqui pa
mandin, ay nan~gabubuloc ang man~ga n~gipin; ang maysaquit ay
linalabsan nang dugó sa iba,t, ibang lugar nang catauan; ang caniyang
man~ga paa, pati nang ibang man~ga casangcapan nang catauan ay
linalabsan nang mancha, na iba,t, iba ang color; saca nagsusugat nang
masamang pagcasugat ang catauan niya, lalo pa ang man~ga hita; at
pagca malubha na ang maysaquit, ay nalalagnat nang lagnat na _ética_,
at ang iquinamamatay niya ay ang pag-iilaguin, ó ang pamamaga nang
caniyang catauan ó ang pasmo, ó ang desmayo, ó ang pagcabuloc nang
caniyang bituca.
Ang gamot sa saquit na ito,i, gayon. Ang maysaquit gagaua nang paraang
mangyaring sumaya ang caniyang loob. Caya magaling sa caniya ang
paglacad na parati, at ang pagdalao na parati sa man~ga caquilala,
nang malibang ang caniyang loob. Mabuti namang pumambo nang malimit sa
malamig na tubig. Houag siyang tatahan doon sa man~ga mababang lugar,
na hindi nahahan~ginang maigui. Ganoon din masama, sa gayong saquit
ang man~ga bahay na siquip, ó ang pagtahan sa piling nang man~ga laua
ó nang man~ga tubig na tahan. Ang pagdurugo nang n~gipin mauauala,
pagca n~guyain nang maysaquit nang malimit ang dahong sariua at hilao
nang _mostaza_. Houag siyang cacain nang man~ga ma-aalat, sapagca
yao,i, masama sa saquit na yaon. Ang carne at ang isda pag hindi
sariua,i, masama rin. Ang magaling canin niyang parati ay itong man~ga
ganito. Ang dalandan, ang dayap, ang tain~gan daga, ang sampaloc, ang
coles, na ito,i, totoong buti sa caniya; ang mostaza ay magaling
namang gulayin niya. Ang damong pinan~gan~galang _paco_, cun doonan
nang suca, ay totoong buti sa caniya; datapoua hilao cun cacanin. Ang
talbos nang _malungay_, ang _onti_, at ang colasiman ay totoong buti
namang canin nang nagcacasaquit nang _escorbuto_. Ang caniyang lahat
na cacanin ay mabuti lag-yan nang suca. Ang man~ga bun~ga nang cahoy,
para nang _papaya, ates, manga, saguing, sapinit, lanzones etc_. ay
bagay sa saquit na ito. Masama sa iniis-corbuto ang pag-inom nang
tubig na malacuco bagcus ang maigui roon ay ang malamig na tubig.
Datapoua ang maiguing-maigui sa saquit na ito,i, ang pag-inom ó ang
pagsipsip touing umaga nang catas nang dalaua ó tatlong dayap na
ualang calahoc. Ito,i, gagauin nang mahabang panahon; n~guni touing
icatlong arao magaling namang itahan, nang houag macasama sa sicmura
yaong maasim.
=CAPÍTULO 11.=
_Ang Apoplegía, na ang tauag nang tagalog sa nagcacasaquit nang gayón,
ay himatayin._
_Nota._ Pinan~gan~ganlan din nang tagalog na _himatayin_ ang
nagcacasaquit nang _epilepsia,_ párrafo 409, pati nang dinaraanan nang
malaquing _desmayo_ párrafo 439. Caya cailan~gang bacayan ang señal
nitong man~ga saquit.
97. Naalaman nang lahat na tauo, at naquiquilala nila ang _apoplegía,_
yaon bagang calagayan nang tauo, na pagcaraca,i, nauaual-an nang
damdam, at hindi macaquibo, at yaon din ang pinan~gan~ganlan nang
tagalog na panhihimatay. Ang pinagmumul-an nitong saquit, ang
malaquing galit ó toua; ang pag-iisip nang maliuag ó pagtin~gin nang
maliuag; ang pagtin~gin nang malauon nang pataguilid; ang pagcain nang
marami,i, masarap; ang pagpambo nang malauon sa mainit na tubig; ang
palo ó sugat sa ulo; ang paggauang parati nang mahalay; ang mahigpit
na tali sa liig, ang pag-aamoy nang masamang sin~gao ó amoy, ó cun ang
may catauan inurun~gan nang pauis, galis ó buni ó nang saquit sa bouan
bouan cun baga babayi; ó cun siya,i, inarauan.
98. Mayroong tauo na parating nanhihimatay, at magaling ang caniyang
damdam pati catauan; ito,i, apoplegía rin; datapoua monti; ang dugo ay
biglang ungmaac-yat sa ulo, at hungmihina pagcaraca ang maysaquit;
datapoua nacacaalam tauo rin nang caunti. Magaling dito sa ganitong
_apoplegía_ ang pagsasangra at ang sumpit; at nang houag umuli ang
saquit, susundin ang ituturo co sa párrafo 104. Ang totoong galing
dito ay ang polvos sa número 24; cun gayón ay umuli man ang saquit, ay
malalauon.
99. Ang totoong _apoplegía_ ay dalauang bagay. Ang isa,i, dala nang
dugo; cun ang dugo ay marami, mabigat, mataba,t, mainit; caya marahil
dumaan itong ganitong panghihimatay sa man~ga tauong malalacas ang
catauan at matataba. Ang icalauang bagay na _apoplegía,_ ay dala nang
dugong matubig, na caya dinaraanan noon ang hindi lubhang malacas na
tauo na may sarisaring bagay na calahoc sa caniyang dugo.
100. Ang panghihimatay na dala nang cáinitan nang dugo, cun minsan ay
nacamamatay na tambing sa tauo, cun malaquing totoo ang saquit; cun
hindi lubhang malaqui ang saquit, ang pulso ay malacas, puno at
mataas, at ang caniyang muc-ha ay mapula, at namamaga; ang liig ay
namamaga rin ang paghin~ga ay mahirap at ga main~gay; ang may catauan
ay hindi nacacaalam tauo, napapaihi, at napapailaguin at cun minsan
dungmuroal. Ang gagauin doon, ay gayon.
101. Houag tatacpan ang ulo nang maysaquit; pati nang catauan ay houag
cumutan nang macapal na damit, bubucsan ang man~ga pinto,t, dun~gauan
nang silid; cun mayroong bigquis ó tali sa catauan nang maysaquit,
cacalagui,t, palulubayin; bibigquisan lamang nang mahipit sa ibabao
nang tuhod; ipalulocloc ang maysaquit sa bangco na ang paa ay lauit,
at ang ulo,i, mataas; sasangrahan at cucunan nang timbang
labindalauang pisong dugo sa paa, ó sa camay, at cun baga malacas
tumaliris ang dugo, ooling sangrahan hangang ga macaitlo, ó macaapat
ga loob nang apat na oras, cun baga inaacalang macacayanan nang
maysaquit; susumpitin naman nang tubig na pinaglagaan nang culutan
na may casamang lana, ó lan~gis na bago nang niyog, ga apat na
cuchara, at isa pang cucharang asin; ito,i, gagauin touing icatlong
oras. Cun mapapainom ang maysaquit, ay painumin nang maraming tubig na
dinoonan nang timbang sa icaualong _salitre_ sa isang vaso. Pag tila
nasasaulan na ang maysaquit, ay painumin nang bilin sa número 23, ó
nang _crémor_ timbang isang salapi ó piso, at saca big-yan nang
maraming _suero_ nang gatas. Houag paamoyin ang maysaquit nang anomang
amoy na matapang. Houag quibuin, hipui,t, tauaguin ang maysaquit, at
masamang totoo sa caniya yaon. Pag yari na itong lahat, cun baga hindi
nauulian; cundí lungmulubha ay uala nang magaua roon.
102. Pagca gumaling na ang maysaquit, nacacaalam tauo na siya;
datapoua cun minsan ang isang camay ó ang paa, ó ang cabiac na muc-ha
ay ga namamatay, pati nang dila, na dahil doo,i, hindi mauauatasan ang
caniyang uica. Itong pinacabacas nang apoplegía ay nauauala cun
malauon, purgahin lamang maminsan minsan ang maysaquit, at houag
pacanin nang marami. Anomang gamot na mainit, ay masama roon; ang
pasuca i, nacamamatay sa inaapoplegía; caya hindi sucat ibigay sa
nagcacasaquit nang gayon; at ibig mang sumuca siya, hindi sucat
big-yan nang mainit na tubig man, at macacasama rin sa caniya.
103. Doon sa icalauang bagay na apoplegía na sinaysay co sa parrafo
99, na ang uica co,i, dala nang dugong matubig, na may bagaybagay na
casama, ay gayon ang pag-gamot. Ang maysaquit sasangrahang miminsan
lamang, cun ang pulso,i, mayroong catigasang munti; at cun malambot
ang pulso, at hindi puno, houag sangrahan ang maysaquit. Saca
ipalocloc sa bangco na ang paa nang maysaquit ay lauit. Pupurgahin
nang polvos número 21; susumpitin nang tubig na pinaglagaan nang
culutan, na dinoroonan nang asin maramirami at _jabón_, ga isang itlog
na munti caramí, at _hojas de sen_ pa _(cangcong ó acapulco)_; ito,i,
gagauing macalaua maghapon, at yaon ay totoong buting gamot. Sa
icatlong arao pupurgahing uli, nang purgang mahina hina at pararapitan
sa dalauang binti. Cun baga pinapauisan ang maysaquit, paiinumin nang
anomang bagay nanacacapagpapauis; itong pagpapauis doon, ay itutuloy
na mahabang panahon, hangan sa siyam na arao, sa halimbaua; at cun
minsan itong pagpauis ay macacauala nan man~ga bacas nang _apoplegía._
Ang nagcacasaquit nitong icalauang bagay na apoplegía na sinaysay co
n~gayon hindi lubhang nahihirapan nang paghin~ga. Ang pulso,i, hindi
lubhang matigas; cun minsan sungmusuca ang maysaquit, at ang muc-ha,i,
hindi mapula, para doon sa isang bagay na apoplegía.
104. Nang houag umuling dumaan ang saquit na apoplegía ó panhihimatay,
cailan~gang maghusay ang maysaquit sa caniyang catauan. Ang lahat na
bagay na apoplegía ay maliuag dumaang uli, cun hindi malacas cumain
ang maysaquit, at lalo pa cun hindi cumain cun hapon. Saca siya,i,
mag-in~gat sa _alac,_ sa _café,_ sa man~ga silid na mainit, pati sa
arao; mabuti ahitin ang ulo, at basaing parati nang malamig na tubig;
houag siyang cacain nang maraming carne, at cun cacain nang carne ay
sisiu lamang; bagay sa caniya ang man~ga gulay, at ang man~ga bun~gang
hinog nang cahoy; lumacad siyang parati; houag pahahabain ang tulog;
at macaitlo touing lingo iinumin niya ang bilin sa número 24 cun
umaga. Touing iinumin, ay saicapat ang timbang; at macaitlo sa
santaong arao siya,i, magpurga nang bilin sa número 23. Datapoua sa
dinaraanan nang icalauang bagay na _apoplegía,_ ang bagay na purga sa
caniya ay ang bilin sa número 21. Magaling naman sa nanghihimatay ang
fuente. Cun baga gumaling man ang maysaquit, siya,i, ga naliliyo, ó
dungmarami ang caniyang dugo, ó quiniquisig siya sa man~ga catauan
niya, ang gagauin agad, ay magsangra siya at maghusay sa caniyang
pagcain, nang houag magcasaquit uli nang malaqui.
=CAPÍTULO 12.=
_Ang gagauin sa nagcacasaquit dahil sa inarauan; sa uicang castila,i,_
insolación.
105. Cun ang arao ay mainit, ang man~ga cahoy, ang man~ga bato, pati
nang tangso ó bacal man, na nalalagay sa arauan, ay totoong ungmiinit,
na cun minsan hindi mahipo nang camay. Gayón din ang tauo cun siya,i,
inarauan nang malauon, at lalo pa cun ang ulo ang tinamaan nang arao,
nagcacasaquit cun minsan nang malaquing saquit na pinan~gan~ganlang
_insolación._
106. Ang tauong inarauan nang malauon, ay hindi matiis niya ang
saquit nang ulo; ang balat ay mainit at tuyo; ang mata ay tuyo rin, at
namumula. Cun minsan hindi macamulat, at hindi macatin~gin sa
maliuanag; mayroong hindi macatulog; mayroong hilim na parati, at
touing maguiguising ay ga naguiguitla. Ang caniyang lagnat ay malaqui;
aayao siyang big-yan nang anomang gamot; hapay ang loob niya at cun
minsan nauuhao, cun minsan hindi. Mayroong tauo, na dahil sa siya,i,
inarauan maghapon, ay namamatay; at ang inasal nang mamamatay, ay para
nang inasal nang quinacagat nang asong ban~gao. Cun ang tauo,i,
nacacatulog sa arauan, ay lalo pang masama; at cun lasing ay lalo pa
man din. Mayroon namang iba, na dahilan sa pagca inarauan, ang mata,i,
sinisin~gauan ó naguiguing lirain, ó ga naguguló ang canilang
pagtin~gin, ó cun minsan anaqui mayroon silang naquiquitang
lungmilipad na parati sa canilang harap. Ang lungmalagay sa arauan, at
nalalauon doon, ay cun minsan dinaraanan nang panghihimatay,
_apoplegía;_ cun minsan ang lalamunan ang masaquit na yao,i, parang
_angina ó garrotillo;_ ó cun minsan namamaos, ó namamaga ang liig. Ang
apoy nacacasama rin sa tauo cung nalalauon siya sa tapat, at isa rin
nang arao.
107. Ang gamot sa inarauan ay ang pagsasangra; saca ang man~ga bagay
na malalamig gagamitin doon sa ipinaiinom, sa ibinabaños, at sa
isinusumpit sa maysaquit. Ang pagsasangra ay cailan~gang totoo, at cun
hindi pa nauauala-uala ang hirap nang maysaquit, uuling sasangrahan.
Ang isusunod sa pagsasangra ay ang baños sa tubig na malahinin~ga
lamang, at houag sa mainit. Ang pagbabaños ay paparatihing gagauin,
sapagca totoong igui sa saquit na ito. Datapoua cun ang maysaquit ay
malubha, ang boong catauan ay babañosan; saca susumpitin nang tubig na
pinaglagaan nang culutan. Paiinumin nang _limonada,_ ó cun ualang
_dayap,_ ang tubig na may _sucang_ caunti ay maigui rin; ang suerong
malinao nang gatas, na sinasamahan nang caunting _suca_ ay lalo pang
mabuti; itong lahat na painom ay malamig cun inumin. Ang noo, ang
quibotquibotan, ó ang boong ulo,i, lalag-yan nang basahang babad sa
tubig na malamig. Ang bilin sa número 32 magaling ding inumin touing
umaga, bago cumain nang anoman ang maysaquit.
108. Cun ang saquit ay malaquing totoo, at hindi nagcacasiya itong
man~ga gamot, sinabi co n~gayon, ay cailan~gang pambohan, ó ibabad ang
maysaquit sa tubig na malamig, pati nang ulo ay bubusan naman nang
malamig na tubig; datapoua bago pambuhan ay sasangrahan muna ang
maysaquit.
=CAPÍTULO 13.=
_Ang_ Reuma, _na ang pan~galan nang tagalog doo,i, balingtamad, na ang
masaquit_ _ay ang man~ga casucasuan nang_ _man~ga catauan nang tauo._
109. Ang saquit na balingtamad, ó _reuma,_ ay may lagnat na casama;
cun minsan ualang lagnat. Cun mayroong lagnat, nan~gan~galigquig muna
ang maysaquit; hungmahalili ang lagnat na malaqui, at ang saquit nang
ulo; mainit ang pagcaramdam, at ang pulso,i, matigas; sa icalaua, ó sa
icatlong arao, mayroong sungmasaquit na casucasuan na di maiquilos
yaong casangcapang nasasactan, na namumula cun minsan at namamaga. Ang
tuhod ang marahil sumaquit, at cun minsan ang dalaua,i, nagsasabay.
Cun ang saquit ay talagang mananatili sa catauan, ay ungmuunti ang
lagnat. Cun minsan lungmilipat ang saquit sa ibang lugar. Ungmaalis
sa bulalo nang tuhod sa halimbaua, at napaparoon sa paa, at ungmaacyat
sa sin~git; ungmaalis dito at napaparoon sa bayauang, ó sa balicat
caya ó sa sico, sa batoc ó sagalang-galan~gan nang camay; cun minsan
ang maraming casucasuan, cun minsan ang lahat ay sungmasaquit, na
totoong cahabaghabag ang lagay nang maysaquit; maghapo,t, magdamag ay
tili, at salang hipuin, ay sungmisigao. Ang totoong lauong saquit ay
ang sa bayauang, ang sa batoc, at sa balisacang.
110. Cun ang saquit ay nananatili sa balat nang ulo, sa bubong nang
mata, ó sa n~gipin ay totoong nahihirapan ang maysaquit; at lalo pang
mahirap at mapan~ganib cun napapasaloob ang saquit. Cun ungmacyat sa
ulo, ay nagbabalais ang maysaquit; at cun sa sicmura, ó sa bituca
mapatun~go, ó sa baga, siya,i, mamamatay caalam-alam.
111. Mayroon namang nagcacasaquit na binalingtamad, na di nalalagnat
nang malaqui; at capag sungmasaquit na ang man~ga casucasuan, nauauala
ang pagcalagnat.
112. Cun ang saquit ay nalalauon sa isang casucasuan, hindi na
maiquilos cailan man yaong casangcapang nasaquitan.
113. Ang dahilan nang saquit na ba-balingtamad ay ang pag-inom nang
alac na marami, ang pag-urong nang pauis, ó pinacataib nang catauan,
ang paglacad cun gab-i, ang han~ging malamig na may casamang ulan, at
ang calaputan nang dugong mainit. At cun hindi paual-in muna itong
calaputan, ó cainitan nang dugo, hindi lilitao uli ang pauis. Cun
minsan itong saquit ay casama nang escorbuto ó nang pan~giqui.
114. Cun naquiquilala nang magaling ang saquit, susumpitin muna ang
may catauan nang bilin sa número 5, at pag lungmalo ang isang oras at
ang maysaquit ay marugo, ay sasangrahan sa camay, at cucunan nang
timbang labing dalauang pisong dugo; ang maysaquit _ilalagay sa husay_
(capítulo 4); paiinumim naman nang bilin sa número 2, ó cun hindi
minamagaling nang maysaquit ito, ay iinumin niya ang malinao na
_suero_ na may pulot na calahoc, at siya ang totoong buti sa saquit na
ito; pati sa pagsumpit doon, na-aari ang _suero._
115. Cun baga sangrahan man ang maysaquit, hindi pa gungmiguinhaua ang
caniyang damdam, ay cailan~gan sangrahang uli sa loob nang ilang oras;
at cun minsan hindi pa magcasiya ang macalauang sangrahan.
116. Arao-arao susumpitin, at cun hindi marami ang iniilaguin niya,
uuling gagauing macalaua maghapon, lalo pa cun masaquit ang ulo;
datapoua cun baga hindi maquibo, at hindi masumpit ang maysaquit,
painumin nang _suero_ arao-arao, at saca cun umaga at cun hapon
painumin naman nang bilin sa número 24, timbang saicapat ang isang
inom. Ang man~ga hinog na bun~ga nang cahoy macacain nang maysaquit.
117. Pag nauala na ang lagnat at malambot na ang pulso, ay pupurgahin
ang maysaquit nang bilin sa número 23; at cun siya,i, nanabing
macalima ó macaanim, caalam-alam yaon ang pag-guinhaua nang damdam
niya; saca cun malauonlauon ay pinu-purga uli.
118. Cun baga malaquing lubha ang saquit nang casucasuan, ang
maysaquit ay cuculubin sa sin~gao nang tubig na mainit na ualang
calahoc, at ang casangcapang masaquit ay itatapat sa sin~gao nang
tubig. Magaling tapalang parati nang bilin sa número 9. Ang pagpambo
sa malacucong tubig ó ang baños man lamang hangang tuhod, ay
macaguiguinhaua rin sa maysaquit, pag sinangrahan at sinumpit ayon sa
sinabi co na sa itaas. Datapoua cun pambohan muna ang maysaquit, bago
sangrahan, ó purgahin, ay lulubha siyang bagcus.
119. Cun gab-i ang saquit ay malaqui; datapoua malaqui man, hindi
sucat big-yan nang anomang bagay na patulog ang maysaquit, at masama
bagcus sa caniya.
120. Ang saquit na balingtamad nauauala sa pag-iilaguin ó sa pag-ihi
nang ihing malabo,t, malapot na may latac na tila madilao, ó sa
pagpauis. Marahil dumaan ang pagpauis sa catapusan nitong saquit; at
cun gayo,i, magaling painumin ang maysaquit nang tubig na pinaglagaan
nang bulaclac nang _alagao_ nang mapauisan pa mandin.
121. Cun minsan naman cun mauala na ang saquit na balingtamad, ay
nagcacalintog ang man~ga paa na cun malauo,i, naguiguing sugat; itong
sugat hindi sucat gamutin agad, at uuli ang saquit; ang pagpurgang
maminsan-minsan, at ang pagiin~gat sa pagcain marami, ay nacauauala
roon sa man~ga sugat na yaon.
122. Cun minsan ang maysaquit, ay sinisibulan nang baga, ó ibang bagay
na sibol doon sa lugar na masaquit, ó dapit doon. Caya cun mayroong
naquiquitang sibol, ay gagamuting agad nang médico. Mayroon namang
maysaquit na guinagalis at yaon ang pag-galing niya.
123. Ang saquit na balingtamad hindi lungmalalo sa labing apat na
arao; datapoua mauala man ang saquit, cun minsan namamaga pa, ó
nan~gin~gimay ang casucasuan. At nang mauala itong pamamaga, ó
cahinaan nang casangcapang nasactan, ay cucuscusin touing umaga at
touing hapon nang isang basahang tuyo; lalacad ang maysaquit at
susundin niya ang lahat na bilin sa capítulo 5, tungcol sa maysaquit
na gungmagaling-galing na.
124. Mayroong namang binabalingtamad na tauo na hindi marugo, may
sarisaring calahoc lamang, ó malapot caya ang dugo noon. Ang ganitong
tauo; lagnatin man nang malaqui, hindi cailangang sangrahan; ang bagay
dito,i, ang purga, at saca ang man~ga parapit. Ang polvos número 25,
ay maigui rin; datapoua cun baga matigas ang pulso nang maysaquit,
masama, sa caniya ang parapit.
_Ang saquit na binabalingtamad na malauon._
125. Pinan~gan~ganlang balingtamad na lauon ang ungmuuli sa tauo at
nauauala, at saca ungmuuli rin, na parati ganoong nauauala,t,
sungmisipot; ualang casamang lagnat, hindi maraming casucasuan ang
sungmasaquit; cun minsan hindi namumula; at hindi namamaga ang
masaquit na catauan; datapoua cun minsan namamaga,t, namumula. Ang
saquit na balingtamad na sinaysay co sa itaas, ay marahil dumaan sa
man~ga tauong matataba,t, malalacas; datapoua itong isang saquit ay
dungmaraan sa man~ga mahihinang tauo at sa man~ga babaying masasactin.
126. Itong isang bagay na saquit na balingtamad, cun hindi guinamot
nang paanyo, ay nalalauon nang mahabang panahon at di iilang taon cun
minsan; lalo pa cun namamahay sa ulo, sa bayauang ó sa balacang, ó sa
hita, na yaon ang tinuturang _ceática._ Cun minsan lungmalagay ang
saquit sa isang cabila lamang nang ulo, ó sa sihang, sa isang daliri,
sa bayugo nang tuhod, sa isang tadyang, ó cun minsan sa isang suso,
na ang isip nang may catauan na yao,i, _cancro._ Cun sa baga
mapatun~go, ang maysaquit ay nag-uubong parati at totoong lungmulubha;
cun sa sicmura, ó sa bituca manatili, ay ang maysaquit anaqui may
_cólico;_ at cun sa pantog nang ihi paroon ang saquit, ay ang acala
nang may catauan ay mayroon siyang bato roon.
127. Ang pag-gamot dito sa ganitong saquit na balingtamad, ay iba-iba
nang caunti sa pag gamot doon sa isang bagay na saquit na sinaysay co
sa itaas. Cun malacas ang maysaquit, at malaqui naman ang saquit niya,
ay sasangrahan, at paiinomin siyang parati nang bilin sa número 26, at
ito,i, gagauing limang arao. Pag pinainom na nitong gamot, ay
pupurgahin nang bilin sa número 21.
128. Cun baga ang saquit hindi pa nauauala, bibig-yan ang maysaquit
nang píldoras número 18; at paiinumin nang tubig na pinaglagaan nang
bulaclac nang _alagao._ Pagca guinaua na itong lahat na gamot at ang
maysaquit ay ualang lagnat, cun husay naman ang caniyang sicmura, at
ugali ang caniyang pananabi, at cun hindi rin namamaga ang
casangcapang masaquit, at hindi mainit, ó ga tuyo ang catauan nang
maysaquit, ay mabibig-yan siya bago humiga nang polvos número 25 sa
isang tagayang tubig na hinulugan nang caunting _triaca,_ ga ualong
butil na maiz carami; at caalam-alam gagaling na, lalo pa cun tapalan,
ó cumutan ang casangcapang masaquit nang isang basahang babad sa tubig
na turo sa número 27.
129. Sa lahat na bagay na saquit na balingtamad, ang _ceática_ na
sinaysay sa itaas sa párrafo 126, yaon ang totoong lungmalaban sa
man~ga gamot. Datapoua magaling lag-yan nang parapit ang masaquit na
casangcapan, at lalo pang magaling sa parapit ang tacluban nang pito ó
ualong ventosa; at ito,i, paparatihing gagauin. Ang isang _lienzo
encerado,_ sa macatouid, ang isang caputol na damit na isinaosao sa
pagquit na tunao ay maigui ring itapal na parati doon; ó tapalan caya
nang dahon nang _papaya,_ ó nang dahon nang _lin~gansina_
(tan~gantan~gan). Gayon din ang apog na bagong yari at ang
pulutpocquiotan ay minamasa capoua at itinatapal. Ang isang _fuente_
sa ilalim nang hita ay maigui rin. Datapoua cun hindi mangyaring
mauala yaong saquit na yaon, ay pasuin ang casangcapang masaquit;
houag lamang ang ulo, cun naroroon na ulo ang saquit.
130. Magaling sa saquit na ito ang pagpambo sa mainit na tubig na
bungmubucal sa lupa para nang sa bayang pinan~gan~ganlang _Los Baños;_
datapoua pupurgahin muna ang maysaquit, bago pumambo siya doon. Ang
pagpambo sa malamig na tubig pag magaling na ang maysaquit ay sucat
gauin nang malimit, nang houag umuli ang saquit na balingtamad.
Mabuting totoo naman, ang cuscusin touing umaga nang isang basahang
tuyo ang boong catauan, lalo pa ang casangcapang masaquit. Sa panahong
tag-guinao ay magaling gumamit ang maysaquit nang damit nang balahibo
nang tupa na pasasayarin sa laman; na-aari rin ang damit na tinina
nang azul. Ang pag-inom nang mahabang arao nang tubig na pinagbabaran
nang _trifolio fibrino,_ (pan~gasvit) ay magaling na totoo sa saquit
na balingtamad; at cun baga ang balingtamad ay casama nang escorbuto
ang mabuti roo,i, magbabad sa calahating botellang tubig ó alac sa
misa nang timbang isang salaping _quina (dita)_ at timbang cahating
_ruibarbo,_ at touing arao iinumin nang maysaquit ang isang calahating
tazang mahiguit.
131. Masama dito sa ganitong saquit ang aguardiente, at ang ibang
man~ga maiinit na bagay, pati nang man~ga ungüentong may tabá. Mayroon
namang tauong binabalingtamad, na gamutin man nang paanyo, ay hindi
gungmagaling, bagcus lungmulubha; itong ganitong maysaquit ay magaling
pa sa caniya ang houag gamutin, lalo pa cun matanda.
=CAPÍTULO 14.=
_Ang saquit na pinan~gan~ganlang piyo, sa uicang castila,i,_ gota.
132. Ang saquit na ang pan~gala,i, _piyo_ ay marahil mamahay sa paa;
ang damdam nang maysaquit ay siya,i, dinaraanan, ó binubusan nang
malamig na tubig sa caniyang paa; cun minsan ang damdam niya,i, anaqui
linalagari, ó binabatac, ó pinapaso ang man~ga daliri nang paa.
Mayroon namang tauo, na pinipiyo sa camay ó sa ibang lugar nang
catauan. Ang nagcacasaquit nang ganito ay ang matamaring cumibo, ang
malacas cumain, ang nag-iisip nang man~ga maliliuag, ang napupuyat,
ang namamanglao, at ang inurun~gan nang pauis, galis, ó nang saquit
sa bouan bouan cun baga babayi.
133. Ualang maalamang gamot sa _gota_, ó _piyo:_ at masama namang
gamutin, sa pagca mauala man yaong saquit na yao,i, mamamatay
caalam-alam nang biglang pagcamatay ang may catauan, ayon sa uica ni
Buchan. Caya ang sasabihin co lamang n~gayon, ay ang magaling gauin sa
maysaquit na inuurun~gan nang piyo.
134. Cun yaong pinipiyong tauo,i, nauala,t, inurun~gan noong saquit na
yaon, at dahilan doon sa pag-urong nang saquit, siya,i, dinaraanan
nang _apoplegía_ (panhihimatay), ó garrotillo, ó hinihica siya, ó
nahihilim, ó masaquit ang sicmura, ó nagcacasaquit nang iba, ang
gagauin agad ay ang isusunod na ituturo co n~gayon.
135. Babañusang parati ang maysaquit sa tubig na mainit hangang tuhod;
cucuscusin nang tuyong damit ang caniyang paa. Saca sasangrahan dito
rin sa paa. Lag-yan nang parapit número 36, at cun malubha ang
maysaquit, ay lalac-han ang parapit. Ang paa siya ang pararapitan, cun
baga ang maysaquit datihang pinipiyo sa paa, ó sa camay, ó sa ibang
lugar nang catauan. Datapoua cun mahirap na ang maysaquit, at
mapan~ganib ang caniyang buhay, doon pagdaca pararapitang malapit sa
masaquit na casangcapan, sa itaas nang camay sa halimbaua, ó sa ibabao
nang sico. Pag magaling na ang damdam nang maysaquit at ang saquit na
piyo ay nararamdaman din doon sa rati, hindi na mapan~ganib ang
maysaquit; at hangan siya,i, malubha pa, at hindi nagsasaoli ang
saquit doon sa datihan, _ilalagay siya sa husay_ (capítulo 4), at
paiinumin nang tubig na pinagbabaran nang bulaclac nang alagao, na
dinoroonan nang salitre, timbang sa icaualo maghapon; saca babalutin
nang damit na tinina nang azul yaong lugar na yaon, na ibig paroonan
nang piyo, at macaitlo maghapon paiinumin ang maysaquit nang
_triacang_ itinuturo sa número 42, na tutunauin sa tubig nang _alagao_
na sinabi co can~gina.
=CAPÍTULO 15.=
_Ang gagauin sa quinagat nang asong bang-ao, na ang tauag nang castila
sa ganoong saquit ay_ mal de rabia.
136. Ang aso pati nang pusa ay nababang-ao ó nauulol di man cagatin
nang ibang hayop na ulol. Ang nababang-ao na aso, ay quinatatacutan
nang capoua aso, at sa malayo man ay ungmiilag doon, sapagca
pinaquiquiramdaman nila ang caniyang saquit. Cun ang aso,i,
nababang-ao na, ay hindi ungmaabot sa icapat na arao, at namamatay
siyang cusa.
137. Cun mayroong tauong quinagat nang pusa ó nang asong ulol, ang
sugat ay nababahao, para nang ibang man~ga sugat. Caya ang man~ga
tagalog na ualang isip, sila,i, nararayaan nang man~ga médicong
hunghang na canilang tinatauag; at sa canilang acala ay uala na silang
saquit, sapagca ang sugat ay nabahao na. Datapoua aco,i nacaquita na
nang labing limang maysaquit sa isang bayan lamang na quinagat nang
asong bang-ao; at nan~gamatay rin, baga man nan~gabahao ang canilang
man~ga sugat, at sinangrahan nang man~ga médico at sinipsip pa,t,
vinentosahan ang canilang man~ga sugat. Ang sugat na gaua nang pusa ó
nang asong ulol, ay nabababao n~ga cun minsan siyang cusa, di man
gamutin; datapoua pag nacaraan ang tatlong lingo, ó ang isang boua,t,
calahati, ó tatlo cayang bouan, ay nararamdaman nang may catauan na
masaquit-saquit yaong lugar nang sugat na nabahao. Saca hungmalili
dito ang pamamaga nang pilat nang sugat; namumula tuloy at
pungmuputoc, at linalabasan nang tila tubig na mabaho, at ga
mapulapula. Ang maysaquit ay namamanglao at ga natatamlay; naguiguitla
siya, at pinan~gin~gilabutan nang guinao ang boong catauan; ga
quinacapus siya nang paghin~ga at balisang parati; masaquit ang man~ga
bituca; ang pulso,i, mahina,t, gulo; ang pagtulog ay hindi mahimbing,
bagcus parating naguiguising at natatacot; ang pananabi ay sala rin;
parating pinapauisan siya nang malamig, na munti ang pauis at
sumandaling oras lamang calauon; cun minsan masaquit ang lalamunan.
Ito ang man~ga unang nararamdaman nang quinagat nang asong bang-ao.
138. Ang sungmusunod dito,i, itong iba pa; ang maysaquit ay nauuhao na
totoo, at nahihirapan cun ungminom, datapoua cun malauo,i, aayao na
siyang uminom, at touing ilalapit sa caniya ang tubig, ó cun
naquiquita niya, ó naririn~gig man ang pan~galang _tubig_ ay
nasisindac ang caniyang boong catauan. Ang man~ga hirap at ang man~ga
saquit niya ay hindi masaysay. Ang pagtin~gin niya ay titig, at ga
mabagsic; anopa,t, catacot-tacot panoorin ang caniyang lagay.
139. Bagaybagay ang gamot na ang uica nang man~ga tauo,i, maigui rito;
datapoua ang gamot na totoong-totoo doo,i, ang _mercurio_, ó _azogue_.
Caya ang pagsasangra sa maysaquit, ang ventosa, ang pagsipsip nang
sugat, at ang sun~gay nang usa na sinunog, na inilalagay roon, ay
hindi naniniya cun minsan; at mayroon ding namamatay na maysaquit na
guinamot noon. Caya ang gagauin nang quinagat nang pusa ó nang asong
bang-ao, siya,i, magsusugo sa Mainila (cun sa ibang bayang may botica)
nang isa catauo, at ipacucuha niya doon sa botica ang bilin sa número
28. Ito ang totoong gamot, at ang lalong magaling na lunas sa quinagat
n~g asong ulol. Caya mabuti disin, cun sa lahat na bayan mayroon
magamit na gayong gamot, doon man lamang sa bahay n~g tauong mayaman,
ó sa tinda nang man~ga mercader; ang halaga niyong gamot na yaon ay
isang salapi ó piso. Datapoua cun bibili ang man~ga mercader sa
botica, ay magaling bumili sila nang mercurio lamang na ualang
calahoc, sapagca ang mantica,i, ungmaanta, at ang isa pa,i, cun
gagamitin na, ay ualang liuag samahan nang mantica ayon sa turo sa
número 28 doon sa nota.
140. Ang gagauin n~ga sa tauong quinagat nang pusa ó nang asong
bang-ao ay gayon. Pagcaraca mag-iinit ca nang tubig na dinoonan nang
caunting asin. Ang sugat ay huhugasan at lilinising magaling na
magaling nitong tubig na malacuco na dinoonan nang asin, nang macuha
ang lauay nang asong nacacagat. Saca cuscusing palibot ang man~ga tabi
nang sugat, hangang sa tatlong daliri calayo doon sa sugat, nang
timbang saicapat nang ungüentong tinuran co can~gina, na bilin sa
número 28; at ito,i, gagauing minsan arao-arao. Ang sugat ay gagamutin
at babahauin para nang ibang man~ga sugat; datapoua maigui ring
pabayaan munang magnacnac nang malauon. Tungcol sa husay nang
maysaquit, cailan~gan ang houag siyang cumain nang maraming carne;
saca magin~gat sa alac, sa man~ga mahanghang at sa man~ga mainit; at
nang lumaqui ang cabagsican nang mercurio, susumpitin ang maysaquit
touing arao, at babañosan arao-arao sa malacucong tubig hangang tuhod.
Ang caniyang iinuming parati ang bilin sa número 2. Maraming
totoongtauo, ani Tissot, ang guinamot co nang gayon na quinagat nang
asong ulol, at hindi sila naano. Caya yaon ang cailan~gang pagpilitang
gauin nang tauong ibig masiguro ang caniyang buhay. Caya quinucuscos
ang man~ga tabi nang sugat nang ungüento nang _mercurio,_ ay nang
lumura ang maysaquit nang man~ga labing limang arao, ó tatlong lingo.
141. Datapoua bago gamutin nang gayon ang maysaquit, cun mayroon
siyang dugong marami at mataba, at magaling na totoo ang caniyang
catauan, pagca hinugasan na ang sugat nang tubig na may asin, ay
cailan~gang sangrahan, ó ipacagat sa anim na linta ang caniyang camay;
ó tanducan, ó tacluban nang ventosa, at cunan nang dugó na man~ga apat
ó limang piso ang timbang. Datapoua cun yayat ang maysaquit, ay houag
cunan nang dugo. Saca isusunod doon ang pagcuscos nang man~ga tabi
nang sugat, at ang ibang man~ga biling co sa itaas sa párrafong
sinundan nito, hangang sa icalabing dalaua ó icalabing limang arao.
Ang maysaquit na guinagamot nang _mercurio,_ ay hindi sucat yumapac sa
basá; at totoong sama yaon. Gayon din cailan~gang mag-in~gat siya sa
hamog at sa ulan; houag lumacad siya sa lupa cun gab-i, ó cun madaling
arao, at paraparang masama yaon. Ang man~ga babaying may panahon cun
quinagat nang _asong_ bang-ao, ay gagamutin din para nang iba; houag
lamang damihan ang ipinapahid sa caniya, at houag namang pahiran
arao-arao cun hindi cailan~gan. Masama namang sangrahan.
142. N~guni,t, cun ang tauong quinagat nang pusa ó nang _asong_
bang-ao na hindi guinamot nang paanyo, ay sungmasama na ang caniyang
pagcaramdam, at mahirap na ang caniyang lagay, ang gagauing
madaling-madali doo,i, gayon. Sasangrahan, ó cucunan nang maraming
dugo, at ito,i, uuling gagauing macalaua ó macaitlo ó macaapat, cun
baga cailan~gan. Cun baga mapambohan ang maysaquit nang malacucong
tubig ay pambohan agad nang macalaua maghapon. Sumpiting macalaua, ó
macaitlo maghapon nang bilin sa número 5. Cuscusin ang man~ga tabi
nang sugat na macalaua maghapon nang ungüento nang _mercurio,_ para
nang utos sa párrafo 140. Yaong casangcapang quinagat nang pusa ó nang
aso, lalahiran nang lan~gis ó lana man, at babalutin nang basahang
babad din sa lan~gis; macaualo maghapon, paiinumin nang tubig na
pinaglagaan nang alagao; at macaualo rin palulunuquin ang maysaquit
nang isang pelotilla nang turo sa número 31. At cun baga ibig niyang
sumuca, painumin nang bilin sa número 35. Ang maysaquit na guinamot
nang gayon, cun baga nalauo,t, hindi pa gungmagaling na tatoo, bagcus
naroon mahina,t, hapay ang caniyang loob ay paiinumin nang bilin sa
número 14, timbang tatlong bahagui maghapon.
Cun sa iyong bahay mayroon cang in~gat na _mercurio_ ay siya na yaon,
at hindi cailan~gang magsugo canang tauo sa botica. Ang timbang pisong
_mercurio_ ay doonan mo nang timbang tatlong salaping _manticang_
sariua nang baboy, at timbang isang salaping _sebo_ nang _baca_ ó
_tupa_; saca bayuhin itong tatlong bagay, hangang hindi na maquita ang
_azogue_, sa isang bayohang bacal ó tangso, ó sa lusong man, ó sa
tagayan man, at pagca bayo na,i, yaon ang ungüentong ipapahid mo sa
sugat para nang turo co sa itaas, párrafo 140.
_Nota_. Ang uica nang isang médicong marunong, na si Roux ang n~galan,
na capilitang pasuin ang sugat na guinagaua nang aso ó nang pusang
ol-ol. Caya pagca hinugasan ang sugat nang tubig na may asin, ay
doonan nang caonting bulac ó laman nang bun~ga nang boboy, at
papagnin~gasin, na yao,i, gagauing maminsan-minsan. Saca gauin mo
naman ang turo ni Tissot tungcol sa _mercurio_; at houag mong bahauin
ang sugat cundi malauon.
_Ang gagauin sa quinagat nang asong ol-ol cun ualang mercurio ó
azogue._
143. Datapoua cun ualang _mercurio_, at maliuag namang magpacuha ca sa
botica, ang gagauin sa quinagat nang asong bang-ao, ay gayon.
Pagcaraca huhugasa,t, lilinisin ang sugat nang maysaquit nang tubig na
malacuco na dinoonan nang asin, n~g macuha ang lauay nang asong
nacacagat. Saca painumin tuloy ang maysaquit nang _lana ó lan~gis_ sa
castila, _ó lan~gis_ nang _niyog_ na mabaho man, ga calahating taza
carami, hangan sa siya,i, sumuca; at cun hindi sungmusuca ay big-yan
pa hangan sumuca. Itong pag-inom nang lan~gis, hindi sucat pabayaan,
at siya ang cauna-unahang gamot dito. Saca cun ibig at pungmapayag ang
maysaquit, ang sugat ay pasuin nang caunting bulac, ó nang laman nang
bun~ga nang boboy. Cun aayao ang maysaquit na pasuin ang sugat niya,i,
papagsugatin nang isang _lanceta_ ó campit ó dulo nang gunting man,
mangyaring magdugó lamang, at doonan ang sugat nang caputol na
_sun~gay_ nang _usa_ na sinunog, at iuan doon hangan sa siyang cusang
malaglag. Ang pagsusunog noong sun~gay nang usa, ay hindi maliuag;
basahin mo ang numero 30.
144. Ang sinabi co n~gayon sa párrafong natalicdan ay magcacasiya na
cun minsang igamot sa quinagat nang asong ol-ol; datapoua nang lalo
pang maseguro ang buhay nang maysaquit, ay mabuting gauin ang
sasabihin co n~gayon. Touing icalauang arao susumpitin ang maysaquit;
arao-arao papambohan nang tubig na malamig, at palulunuquing maghapon
nang dalauang pelotilla nang bilin sa número 31. Ang pagpambo itutuloy
hangang sa tatlong puo ó apat na puong arao, at cun hindi minamagaling
nang maysaquit ang malamig na tubig pambohan sa tubig na malacuco. Ang
tauong guinagamot nitong man~ga bilin sa dalauang párrafong
magcasunod, cun minsan ay hindi mamamatay di mang gamutin nang
mercurio. Datapoua,t, lalong magaling at seguro sa lahat ang mercurio.
=CAPÍTULO 16.=
Ang Gamot Sa Quinagat Nang Man~ga Hayop Na May Camandag.
_Gamot sa quinagat nang pocquiotan, laiuan, potacti, amboboyog, lamoc,
ó lan~gao na may camandag._
145. Cun mayroong quinagat na tauo, niyong man~ga hayop na yaon, ang
gagauin ay gayon. Bunutin muna ó sunquitin nang carayom ang panuca
nang hayop na cungmagat; saca basaing parati yaong lugar na masaquit
nang basahang babad sa tubig lamang, ó sa tubig na pinaglagaan nang
bulaclac nang _alagao_; ó tapalan nang tinapay na minasa sa _gatas_ at
_pulot_; bañosan ang maysaquit hangan tuhod nang tubig na malacuco;
houag pacanin nang marami cun gab-i; painumin siya nang tubig na
pinaglagaan nang bulaclac nang _alagao_. Ang lana ó lan~gis nang niyog
ó ang lan~gis sa castila, cun ilahid agad sa lugar na quinagtan nang
hayop, ay nacauauala nang pamamaga, pati nang pagsaquit. Datapoua cun
minsan hindi cailan~gang gumaua nang anoman, doon sa quinagat niyong
man~ga hayop na yaon, at ang saquit siyang cusang nauauala. Cun baga
maraming hayop ang nacacagat, ay sangrahan, ó cunan nang dugó ang may
catauan.
_Gamot sa quinagat nang ahas._
146. Ang magaling gauin sa quinagat nang ahas, ay cadlitan ang sugat,
pag binigquisan muna sa ibabao nang quinagtan na casangcapan, saca
tinatacluban nang ventosa, ó ipinasisipsip sa ibang tauo. Ang sugat ay
lahiran nang _lan~gis_ na mainit-init ó lana man, at ang maysaquit ay
painumin din nang lan~gis hangan sa siya,i, sumuca. Saca humanap ca
nang buto nang _mostaza_ at isang bigquis nang damo na ang pan~gala,i,
_coclearia_ (Taquip susó ó taquip cuhol) at bauang, itong tatlong
bagay babayuhin: saca pigain, at ang gatá ipaiinom sa maysaquit, at
caalam-alam gagaling. Cun ualang buto nang _mostaza_, ang dahon ay
na-aari.
147. Cun hindi pa gungmagaling ang maysaquit, mag-init ca nang
caunting tubig na hinulugan nang caputol na _pepita_ sa _catbalonga_,
at pag mapait na ang tubig, ay ipainom mo sa maysaquit, at ang lugar
na quinagta,i, cadlitan muna nang magdugo, bago tacluban nang caputol
na _pepita_ rin, na linauayan muna. Pag cumapit ang _pepita_ doon sa
sugat, ay bayaan doon hangan sa siyang cusang malaglag. Itong gamot na
ito,i, totoong buti. Cun ualang _pepita_, ay lag-yan nang caputol na
sun~gay nang usa na sinunog, número 30.
148. Cun ualang _pepita_, ó sun~gay nang usa, ó lan~gis man, ang dumi
nang tauo na-aari rin; caya ang timbang cahati, ó tatlong bahagui, ó
isang salapi noon ay iyong tunauin sa tubig, ó sa alac, at ipainom sa
maysaquit; itong gamot na ito,i, nacagaling sa marami. Maigui ring
ipan~guya sa maysaquit ang isang san~ga nang _macabuhay_ na mapait
hangang malasahan niya ang pait.
149. Ang pinan~gan~ganlang _agua de luz_, ay yaon ang mabagsic sa
lahat na gamot. Caya cun mayroong quinagat nang ahas, paiinumin nang
tubig na dinoonan nang lima ó anim na capatac na _agua de luz_, na ito
ay gagauing macaapat sa isang oras, ayon sa calubhaan nang maysaquit;
cun gungmagaling-galing na siya,i, dinadalan~gan ang pag-inom; at
arao-arao paiinumin din nang caunti, pati nang lugar na quinagtan ay
lalahiran nang ilang capatac noon ding _agua de luz_. Datapoua cun
pinainom na ang maysaquit nang maraming _agua de luz_, at hindi rin
gungmagaling, ang boong catauan niya ay pahiran nang lan~gis, bago
painumin nang _agua de luz._ Ang _agua de luz_ cailan~gang bilhin sa,
botica.
150. Bucod doon sa man~ga bagay na sinabi co n~gayon na magaling
igamot sa tinuca nang ahas, mayroon namang iba, na magagaua rin sa
maysaquit nang madaling gumaling. Caya pagca yari na yaong man~ga
bilin sa párrafo 146, 147, 148, mabuting painumin ang maysaquit nang
tubig na may gata nang dayap ó nang tubig na sinucaan. Maigui rin (pag
nahuhugasan na nang tubig, ó alac ang sugat) pasuin yaon ding sugat
nang isang tabaco, ó nang laman nang bun~ga nang boboy.
_Gamot sa quinagat nang atangatang sa uicang castila,i,_ alacrán.
151. Ang pag-gamot sa quinagat nang atangatang ay para nang guinagaua
sa quinagat nang ahas; bubunutin muna lamang ó susunquitin nang
carayon ang pinacapanuca nang hayop, cun baga nababaon sa laman; saca
ang man~ga turo sa párrafo 146, sa 147 at sa 148, susunding gagauin sa
maysaquit.
_Gamot sa quinagat nang gagamba._
152. Cun mayroong quinagat nang gagamba ang gagauin doo,i, gayon.
Bumayo ca nang _bauang_ at _triaca_, at itapal mo sa lugar nang
quinagtan nang hayop. Ang totoong galing dito,i, patacan yaon ding
lugar nang dagta nang _hauili ó as-is ó tibig_, na macalaua ó
macaitlo. Datapoua cun baga mayroong tauong nacalunoc nang gagamba
casama nang ibang quinain, cailan~gang pasucahin nang lan~gis. Ang
guinagaua sa quinagat nang ahas, yaon din ang maigui rito: caya cun
baga hindi nacagaling ang dagta nang _hauili_, at ang tapal na
_bauang_ at _triaca_, susundi,t, gagauin ang man~ga bilin sa párrafo
146, sa 147, at sa 148. Ang magaling sa lahat ay ang _pepita sa
catbalogan_, ayon sa sinabi co sa párrafo 147; ito,i, totoong daling
nacaguiguinhaua sa maysaquit.
_Gamot sa quinagat nang buaya ó pating._
153. Cun mayroong tauong quinagat nang buaya ó pating, ang gagauin
doon ay hugasa,t, linising maigui ang sugat nang alac na malacuco.
Doonan nang asin ang sugat lag-yan nang caputol na sun~gay nang usa na
sinunog número 30; at pag bumutao ang sun~gay, gamuting para nang
guinagaua sa ibang sugat.
_Gamot sa natibo nang pagui, lupo sombilang, canduli, ó ibang bagay na
isda na ang tinic ay may camandag_.
154. Ang gamot sa natibo nang man~ga isdang yaon ay ang gata nang
dayap, na ipinapatac sa masaquit, pagbinunot muna ang tinic. Cun
ualang dayap, ay naari ang dagta nang dahon nang _camote_, ó ang
maasim ang _dalandan_, ó ang _suha_, ang _colobot, ó lucban_ man.
Magaling din ang tapal nang man~ga _chileng_ binayo na may casamang
_suca_. Gayon ding maigui rito ang bun~ga nang _pepinillo_ de S.
Gregorio (pacupis, salagsalag, tabuboc, halahala, pocotpocot) na
pinan~gan~ganlan naman nang man~ga castila na _coloquíntida_; ang
bun~ga nitong damong ito ay binabayo at itinatapal; at ang maysaquit
pinaiinom nang caunti noon, ga anim ó pitong butil na palay ang
timbang, nang siya,i, sumuca, ayon sa bilin sa _nota_ nang número 34.
Cun hindi mauala ang pamamaga nang quinagtang lugar, ay maiguing
tapalan nang dahon nang _dapdap_ na mainit init. Cun ang tinic ay
hindi mabunot, ay gamutin ang maysaquit para nang turo sa párrafo 285.
_Gamot sa quinagat nang cocac, isa bagang hayop na catulad nang
palaca._
155. Ang cocac ay ualang n~gipin, datapoua ang pinacan~gidn~gid noon
ay matigas; caya cun mayroon quinagat noong ó cun mayroong nacacain
nang _cocac_, ang gagauin doo,i, para nang bilin sa itaas sa quinagat
nang gagamba, párrafo 152; ó gamutin para nang quinagat nang ahas, cun
hindi siya gungmagaling. Aco,i, nacaquita nang isang tagalog, na munti
nang namatay dahilan sa pagcain nang cocac.
_Gamot sa quinagat nang olupihan, ó olahipan, na ang pan~galan nang
castila doo,i, ciento piés._
156. Nang maualang madali nang pagsaquit ang lugar na quinagtan nang
olupihan, ay loloopin nang tatal nang _molauin_ na sinunog; saca
tapalan nang _chile_ at bauang na binayo. Maigui ring tapalan nang
dahon nang tabacong mura, na binayo rin. N~guni totoong buti sa saquit
na ito, ang _pepita_ sa Catbalogan, ayon sa turo sa párrafo 147.
_Gamot sa natilas na tauo, pati sa naligas._
157. Mayroong isang ood na ang pan~gala,i, _tilas_ sa uicang tagalog,
at sa uicang bisaya,i, _basul;_ yaong hayop na yaon ay hindi
nan~gan~gagat; datapoua,i, salang mapasayad sa balat nang tauo,i,
cungmacapit at nababaon sa laman ang balahibo noong hayop na yaon. Ang
gamot sa natilas, ay ang _draconcio_ (panaquilon); quinacayod ang
laman nang pinacacatauan nitong damong ito, at itinatapal sa
masaquit; at totoong daling lungmalabas ang man~ga balahibo nang
hayop, at nababahao ang sugat na malauo,t, may nana man. Cun ualang
_panaquilon,_ ay alin mang bagay sa sasabihin co n~gayon, ay ma-aari.
Ang dahon nang _nami_ ay nacacabunot naman nang balahibo nang _tilas._
Ang sa _papayang_ dahon, na maputi at malanta na ay maigui rin.
Magaling doon sa masaquit, ang pahiran nang pagquit na uinisican nang
lan~gis, at nang pinalambot sa apoy, at saca paraanin nang mariin doon
sa masaquit ang ilang buhoc nang babayi, na hinahauacan sa dalauang
camay, at madadala tuloy nang buhoc ang man~ga balahibo nang tilas.
_Nota._ Ang tauong dungmaraan sa ilalim nang cahoy na
pinan~gan~ganlang _ligas,_ cun baga siya,i, nahuhulugan nang hamog na
nangagaling doon, ay sinisibulan ang may catauan nang man~ga butil na
masaquit, at ang gamot doo,i, cuscusin nang caputol na bun~ga nang
salagsalag ó pacupis (pepinillo de san Gregorio.)
_Gamot sa pinasucan sa tayin~ga nang antipalo, cun otdo_
158. Ang hayop na pinan~gan~ganlang _antipalo,_ ay catulad nang
olopihan, munti lamang doon, at marami ang paa. Itong hayop na ito,i,
sungmusoot sa tayin~ga nang tauo. Ang pinan~gan~ganlan nang tagalog na
_otdo_ ay catulad nang bulati, munti lamang ang catauan, mabilog,
malandas na totoo, maquintab ang balat,at ga mariquit tingnan. Ang
_otdo_ ay hindi rin nan~gan~gagat sungmosoot lamang sa tayin~ga nang
tauo. Caya cun mayroong tauong sinuutan sa tayin~ga, nang _otdo, ó
antipalo,_ bumayo ca nang caonting isdang tuyo, ó bagoong, at idoon mo
sa tayin~ga, at lalabas ang hayop. Cun ibig mong patayin ang
_antipalo_ sa loob nang tayin~ga, ay bumayo ca nang isang bigquis na
locoloco, _(albahaca silvestre)_ lag-yan mo nang caunting tubig; saca
pigain, at ang gata,i, idoon mo sa tayin~ga, at mamamatay ang hayop.
159. Cun minsan ang tauo,i, pinapasucan sa tayin~ga nang man~ga hayop
na munti; at ang mabuti sa lahat doo,i, pahigain nang pataguilid ang
may catauan, at sidlan nang tubig ang tayin~ga, at pagcaraca lalabas
ang hayop.
=CAPÍTULO 17.=
_Ang bulutong na ang tauag nang castila doo,i,_ viruelas.
160. Bago lagnatin ang tauong bubulutun~gin siya,i, ga namamanglao
muna; madaling pauisan siya, at nananab-ang nang pagcain. Ang
muc-ha,i, ga nag-iiba, pati nang mata,i, macuyad; saca naghahalihalili
ang pagdaan nang init at nang guinao sa may catauan. Sungmusunod dito
ang isang malaquing guinao, at tuloy hungmahalili sa guinao ang isang
malaquing lagnat, na may casamang saquit nang ulo,t, bayauang. Ang
maysaquit ay sumusuca naman, ó ibig sumuca. Nahahalatang darami ang
bulutong, cun maquintab ang mata nang maysaquit, cun siya,i,
sungmusucang parati, at ang bay-auang ay masaquit na totoo; cun
nagbabalisa, at parating bibilingbiling ang maysaquit; ó cun baga
bata, cun hilim na parati, cun ang bulutong ay lungmilitao sa icatlong
arao, ó sa icalaua caya; sapagca cun maagang lumitao ang bulutong ay
lalo pang mapan~ganib ang maysaquit.
161. Ang lagnat nang bubulutun~gin ay iilang oras lamang ang
calac-han; saca ungmuunti ang lagnat at pinapauisan nang malaqui. Sa
catapusan nang lagnat, sa icatlo ó icapat na arao ay lungmilitao ang
bulutong na casabay nang pauis na sungmusunod sa lagnat. Ang unang
sinisibulan nang bulutong ay ang muc-ha, saca ang camay; sungmusunod
ang bias nang camay, ang liig at ang ibabao nang dibdib. Pagca ganito
ang lagay nang maysaquit, at talagang hindi siya lulubha,t,
bubulutun~gin nang marami,t, masamang bulutong, ang lagnat ay
ungmuunti ó hindi lamang nauauala; saca dungmarami ang bulutong, at
sungmisibol sa licuran at sa pig-yi, sa tiyan, sa hita,t, sa man~ga
paa; cun minsan maraming totoong bulutong ang sungmisibol sa
talampacan. Ito,i, mahirap sa maysaquit; sapagca dahilan sa cacapalan
nang balat noong lugar na yaon ay maliuag sumibol na madali. Ganoon
ang inaasal nang bulutong na magaan.
162. Dahilan sa pagsibol nang man~ga bulutong ang balat nang catauan
ay nauunat at namamantal. Ang unang namamaga ay ang muc-ha, pati nang
liig; at dahilan sa pamamagang yao,i, nagsasara ang mata cun minsan.
Saca sungmusunod na namamaga ang camay; hungmahalili ang paa; at gayon
din ang ibang man~ga casangcapan.
163. Cun ang bulutong ay marami, ang maysaquit ay lalagnating uli, cun
malapit nang magnana ang bulutong. Ang pagnanana nang bulutong ay sa
icasiam na arao hangan sa icalabingtatlo. Doon nauuhao at nahihirapan
ang maysaquit, at hindi siya matutong lumagay; at cun malaqui ang
saquit hindi macatulog siya, at tila nahuhung-hang; cun minsan ay
hilim, at mapan~ganib ang caniyang buhay. Ang pulso,i, totoong dalas
pagca gayon; datapoua cun nauauala na ang pamamaga nang muc-ha at nang
liig, ay hindi na lubhang mapan~ganib ang buhay nang maysaquit.
164. Ang isa pa namang marahil dumaan sa binubulutong ay ang pagsaquit
nang lalamunan; ang isip nang nag-aalaga sa maysaquit, na ang
lalamunan ay sinisibulan din nang bulutong; datapoua ang dahilang
totoo nang pagsaquit nang lalamunan, ay ang pamamaga nang man~ga
casangcapan nang catauan, ang cainitan nang dugo, at ang calaquihan
nang lagnat, sapagca sa lalamunan ualang sungmisibol na bulutong; caya
cun hindi marami ang bulutong, at hindi rin malaqui ang lagnat, ay
hindi sungmasaquit ang lalamunan, ay parating lungmulura ang maysaquit
na hindi siya macapagpahin~ga. Ito,i, nacacahirap sa caniya, lalo pa
cun napapacnos nang calulura ang man~ga labi, ang man~ga loob nang
pisn~gi, ang dila, at ang n~galan~gala; datapoua mahirap man itong
paglura, ay totoong nacacagaan sa saquit.
165. Ang man~ga sangol ay sinusubaan cun sila,i, sisibulan nang man~ga
bulutong, datapoua,i, hindi sucat alumanahin yaon; alintana masamang
subaan, cun baga nacaurong ang pagsibol nang bulutong, ó cun magnanana
na. Cun minsan naman binabalin~goyn~goy ang binubulutong bata ma,t,
matanda man; at ito,i, magaling na totoo sa maysaquit.
166. Ang nalalagnat na, dahil sapagca siya,i, bubulutun~gin, ay hindi
sucat painumin nang man~ga maiinit na nacapagpapa-pauis; caya ang
alac, ang triaca, ang mainit na silid at ang maraming damit ay
nacacalubha sa maysaquit. Maraming lacsang tauo ang namatay dahilan
doon sa man~ga ganoon.
167. Cun dahilan sa lagnat nahahalata na, na bubulutun~gin ang tauo,
pagcaraca,i, ang saquit _ilalagay sa husay_ (capítulo 4); at touing
umaga,t, hapon ay babañusan nang malacucong tubig hangang tuhod. Dahil
dito sa pagbabaños na ito, ay dungmadalang ang bulutong sa ulo. Ang
pagsumpit ay isa pang nacauauala nang pagsaquit nang ulo, caya ang
maysaquit susumpitin arao-arao at cun munti ang lagnat, at hindi
talaga siyang bubulutun~gin nang marami, ang baños, ang pagsumpit, at
ang husay sa capitulo 4, ay magcasiya na. Saca mabibig-yan ang
maysaquit nang alin man doon sa bilin sa man~ga número 1, 2 ó 4, cun
siya,i, matanda; datapoua cun sangol ang maysaquit, at hindi
nalalagnat, bibig-yan nang gatas na dinoonan nang tubig; na
pinagbabaran nang alagao; itong tubig ay calahati nang gatas. Datapoua
cun hindi pungmapayag ang bata roon, ay samahan lamang nang tubig. Sa
man~ga matatanda,i, ang man~ga bun~ga nang cahoy na luto sa tubig at
ang tinapay ay magaling din, cun naiibig nila. Datapoua masama roon
ang carne, ang sabao, ang itlog at ang alac. Mapapainom namang; parati
ang maysaquit nang suero número 50 ó nang gatas nang baca na inalsan
muna nang pinacataba. Cun hindi malaqui ang saquit, itong man~ga bagay
na sinabi co n~gayon ay siya na; datapoua pag natutuyo-tuyo na ang
man~ga bulutong, cailan~gang purgahin ang maysaquit nang bilin sa
número 11: at pag nacaraan nang anim na arao, siya,i, capupurgahin pa
noon ding purgang yaon. Pag napurga nang minsan ang maysaquit, ay
macacacain na siya nang man~ga gulay at tinapay.
168. Datapoua iba ang gagauin pagca malaqui ang saquit nang
bubulutun~gin. Sapagca cun ang lagnat ay malaqui, at matigas ang
pulso, at masaquit na totoo ang ulo, pati nang bay-auang, ay
cailan~gang sangrahan ang maysaquit sa camay. Saca pag nacalalo ang
dalauang oras ay susumpitin: at cun hindi ungmunti ang lagnat, at lalo
pa cun matigas ang pulso, at ang maysaquit ay naghihilim, ó tila
nasisira ang bait, ay cailan~gan sangrahang minsan pa, ó macalaua man,
sa man~ga unang dalauang; arao, cun hindi nauauala ang malaquing
cahirapan nang lagnat. Gayon din, cun ganoon ang lagay nang maysaquit,
ay susumpiting macaitlo, ó macaapat maghapon, at babañosan sa paa
hangan tuhod na macalaua maghapon din. Saca inaalis ang maysaquit doon
sa quinahihig-an, at pinalulucloc sa luclucan sa isang silid na
maaliualas, han~gan sa siya,i, macapagtiis doon. Ualang ibang
ipaiinom sa caniya cundi ang bilin sa número 2 ó 4; at cun hindi rin
ungmuunti ang lagnat, touing oras ay paiinumin nang isang cuchara nang
bilin sa número 10. Pag nacasibol na ang bulutong palibhasa,i, doon
hindi na malaqui ang lagnat, houag gauin sa maysaquit itong lahat na
sinabi co n~gayon, cundi ang inacala lamang na macacasiya sa caniyang
calagayan; at cun totoong naual-an nang lagnat ang maysaquit, ang
gagauin lamang sa caniya,i, ang man~ga bilin sa párrafo 167 na
sinundan nito.
169. Cun magnana na ang bulutong, cun minsan lalagnatin uli ang
maysaquit; at ang gagauin doon ganito. Ang isusumpit sa caniya ay ang
_suero, pulot, lan~gis,_ at _asin;_ cun ualang suero, ay na-aari ang
tubig na pinaglagaan nang _cebada ó palay._ Macaitlo cun umaga
paiinumin nang tatlong taza nang bilin sa número 32. Cun baga malaqui
ang lagnat nang maysaquit, ay paiinumin touing oras nang isang cuchara
nang bilin sa número 10, ó damidamihan cun baga cailan~gan. Ang
maysaquit ay inaalis sa hihigan, at inililipat sa silid na maaliualas,
at arao at gab-i doon pinalulucloc sa luclucan, bucas ang dun~gauan
(cun arao) han~gan umunti ang lagnat. Itong ganitong gaua ay totoong
igui sa maysaquit at di man matulog siya,i, ay hindi naman ma-aano,
baquit macacasama bagcus sa caniya ang pagtulog; at ang isa pang hindi
icatutulog niya, ay ang malimit na paglura, na masamang tumahan at
mauala. At nang siya,i, lumura nang maguinhaua ay susumpitin parati sa
loob nang bibig nang tubig na may casamang pulot, nang isang sumpit na
munti, na cauayan man. Gayon ding mabuting sumpitin ang maysaquit sa
ilong nang malinisan, at nang macahin~ga siya nang maloualhati. Cun
baga malaqui pamamaga nang muc-ha at nang liig, ay doonan ang
maysaquit sa talampacan nang tapal na itinuro sa número 9; at cun
hindi nagcacasiya ito, ay lag-yan sa talampacan din nang parapit
número 36, at mauauala ang pamamaga nang muc-ha,t, liig.
170. Cung malaqui ang saquit nang binubulutong, ang man~ga mata,i,
nagsasara at ang bagay roo,i, ang gatas na tinubigan na ibabasa roong
parati; maigui rin cun minsan ang basain nang tubig na pinagbabaran
nang _casubha, ó_ bulaclac nang alagao. Nang houag sibulan sa mata ang
maysaquit nang man~ga cun anoano, ay mag-in~gat siya sa pagcain nang
marami, pati sa carne at alac; cun gayon pag nauala ang bulutong, ay
hindi siya sisibulan nang anoman sa mata.
171. Cun ang bulutong ay maputi na,t, puno nang nana, ay malaquing
galing sa maysaquit ang hiuain nang dulo nang gunting ó carayom man
isa nang isa, at palabasin ang nana. Caya guinagaua ito,i, nang houag
macamatay sa maysaquit ang malaquing pamamaga nang boong catauan niya;
saca dahil doon sa paghiuang yao,i, lungmalabas ang pinaca camandag
nang man~ga sungmibol na bulutong, na palibhasa,i, hindi pinalalauong
pinatatahan sa laman nang tauo, ay hindi lungmalalim ang man~ga hucay
nang bulutong, at hindi nasisira ang hichura nang muc-ha; bucod dito
ang balat ay lungmulubay; nauauala ang pagcati, at ang pamamantal nang
muc-ha,t, liig. Ang paghiua nang bulutong ay ualang liuag, at hindi
nararamdaman man nang may catauan. Caya cun hihiuain ang bulutong, ay
maghahanda ca nang gunting na matulis ang dulo, ó carayom man, at
isang basahang malinis, at saca tubig na malacuco; at pagca marami na
ang nahiuang bulutong, ang nanang tungmutulo ay pinapahira,t, inaalis
nang basahang babad sa malacucong tubig; saca inuutas hinihiua ang
ibang man~ga bulutong para nang guinaua sa una. Sa loob nang ilang
oras ang man~ga bulutong ay napupuno uli nang nana, cailan~gang
hiuaing uli; cun minsan hangang sa macaanim hinihiua. Itong gauang
ito,i, nacauauala nang malaquing pan~ganib nang buhay nang
binubulutong, sapagca inaalis ang pamamaga pati nang nana.
172. Masamang totoo sa saquit na ito ang _triaca,_ ang _láudano,_ ang
_jarabe de adormideras,_ ang _jarabe_ nang _carabu,_ ang píldoras nang
_estoraque_ (camanguian) ang sa _cinoglosa;_ ano pa,t, ang lahat na
nacacapagpatulog, ay masama sa saquit na yaon.
173. Cun baga ang bulutong ay ungmuurong sa loob nang macasibol na, ay
mahirap ang lagay nang maysaquit; caya ang gagauin doo,i, houag
big-yan nang man~ga mainit, ó yaong man~ga bagay na ipapauis; painumin
lamang nang marami nang turo sa número 12, at parapitan sa man~ga
binti nang bilin sa número 36. Cun minsan ay umuuling sungmisibol ang
man~ga bulutong, pag sinangrahan ang maysaquit.
174. Itong saquit na bulutong ay mahirap; caya ang aayao magcasaquit
nang gayon, siya,i, magpatanim nang bulutong _vacuna_ sa caniyang
catauan. Datapoua cun siya,i, magpapatanim nang bulutong, ay
cailan~gang totoo ang siya,i, humanap at pumili nang magaling na
bulutong, doon baga sa tauong yaon na hindi pa binubulutong; at ang
isa pa,i, cailan~gang hintin ang carampatang panahon nang pagca hinog
nang bulutong, na yao,i, ang icasiyam na arao na boo. Pagca hinog na
ang bulutong, na cucunan ó pangagalin~gan nang nanang itatanim sa
ibang tauo, ang magtatanim nang bulutong ay maghahanda nang isang
lancetang matulis ang dulo. Itong dulo nang lanceta,i, ibabad, ó
isasaosao doon sa nana nang bulutong na hinog; pagca napasaosao doon
ang dulong yao,i, pagcaraca ito ring dulong may dalang nana, siya ang
icacadlit ó itudtudloc sa ibig tamnan nang bulutong, doon sa ibabao
nang caniyang sico, sa bias baga. Itong tudloc ay tatlo sa balang
isang camay, at ang pag-itan nang man~ga tudloc ay isang daliring
mahiguit. Pag nacasibol na itong bulutong ay pagmamasdang magaling,
cun yao,i, bulutong na totoo, ó hindi; at cun hindi totoong bulutong,
ay cailan~gang magpatanim uli ang may catauan.
175. Cun panahong tag-bulutong, ang aayao bulutun~gin houag cumain
nang marami, lalo pa cun gab-i; saca pipili nang magaling na cacanin,
at houag siyang tumiquim nang man~ga ano-ano. Ang man~ga gulay ay
lulutoing magaling. Houag cumain nang bun~ga nang cahoy, cun hindi
hinog na totoo. Mag-in~gat siya sa man~ga _calamay, suman, empanada,_
etc. at pauang masama. Itong ganitong asal ay caya naquiquilalang
nacagagaling sa man~ga sangol, sapagca cun gayo,i, hindi namamaga ó
lungmalaqui ang canilang tiyan. Ang canilang muc-ha ay masaya, guising
ang canilang loob, at hindi sila macuyad. Magaling din sa man~ga bata
sa panahong tag-bulutong, ang sila,i, pambohan, ó bañusan man lamang
sa tubig na malacuco cun gab-i. At saca painuming parati nang suero,
cun baga ang bata,i, hindi yayat ó magasactin; at cun yayat hindi
sucat big-yan nang suero. Cun gayon ang gaua nang tauo,i, bulutun~gin
man siya, ó ang caniyang man~ga anac ay caalamalam hindi lalaqui ang
saquit.
=CAPÍTULO 18.=
_Ang saquit na ticdas sa provincia nang Batan~gan ay toco, na ang
tauag nang castila doo,i,_ sarampión.
176. Bago ticdasin ó tocoin ang tauo ay nag-uubo siya muna nang ilang
arao; itong pag-uubo ay ualang casamang lura. Saca ang tutucoin ay
natatamlay at dinaraanan nang init at guinao na halihalili; ang saquit
nang ulo ay malaqui, cun matanda ang tauo; cun bata,i, naghihilim;
totoong saquit nang lalamunan; namamaga ang bubong nang mata; hindi
macatin~gin sa liuanag ang maysaquit; ang mata,i, lungmuluha, at ang
lungmalabas ay mahapdi. Mayroon namang iba, na malimit bumahing, at sa
ilong may lungmalabas na catulad nang sa mata. Lungmalaqui tuloy ang
init at ang lagnat; ang maysaquit ay nag-uubo; cun minsan ibig sumuca;
sungmasaquit ang bay-auang; nag-iilaguin siya cun minsan nang malimit;
ang ibang maysaquit ay pinapauisan; ang dila,i, maputi, at cun
minsa,i, nauuhao ang may catauan.
177. Sa icapat ó icalimang arao, at cun minsan sa icatlo, ang
muc-ha,i, linalabasan nang maraming totoong anaqui manchang mapupula,
na ang cahalimbaua,i, pinagcagtan nang pulgas. Ang boong muc-ha ay
namamaga naman tuloy; cun minsan ay nagsasara ang mata. Tungmutuloy
ang pagsibol nang toco sa dibdib, sa licod, sa man~ga camay, sa hita
at sa paa. Ang sa dibdib at ang sa licod ay marami. Cun minsan, ang
tiniticdas ay binabalin~goyn~goy, at nauauala tuloy ang saquit nang
caniyang ulo, pati nang sa mata,t, lalamunan. Sa icatlo, ó icapat na
arao nang macasibol ang toco, ay hindi na totoong mapula yaong man~ga
pinacabutil, at nan~gatuyo-tuyo na, at nan~galalaglag na, pati nang
balat nang catauan ay natutuyo rin, at nahuhulog, at iba ang
hungmahalili doon. Sa icasiyam ó icalabing isang arao ay hindi na
naquiquila ang ticdas at malinis na ang balat nang catauan.
178. Datapoua mauala man itong man~ga bacas nang ticdas, hindi pa
gungmagaling ang maysaquit; alintana cun siya,i, dinaanan nang malacas
na pag-iilaguin, ó pagsuca, ó cun siya,i, pinauisan nang malaqui,
sapagca cun gayon ay nauauala ang lahat na caniyang saquit. Datapoua
cun hindi nacuha sa man~ga ganoong paraan ang camandag nang saquit,
at ang tinicdas hindi guinamot nang paanyo, ayon sa sasabihin sa
párrafo 179, ang saquit ay sa baga napapatun~go; at cun ganoon
magsasaoli ang pag-uubo, ang lagnat at ang di lumagay ang maysaquit.
Itong pag-uubong ito,i, totoong nalalauon, at malacas lumaban sa
man~ga gamot. Datapoua pagca guinagamot pagcaraca nang husay na
pag-gamot ang tauong tiniticdas, ó tinotoco, ay hindi mahirap ang
catapusan nang saquit, at ualang natitirang bacas na masama. Ang
pag-gamot doo,i, ganito.
179. Cun baga malaqui ang lagnat, at ang pulso ay matigas, at malaqui
ang casiquipan nang dibdib, cailan~gang sangrahang minsan ó macalaua
ang titicdasin. Sinusumpit, at binabañusan sa mainit-init na tubig
naman hangan tuhod, para nang guinagua sa bubuluton~gin ayon sa turo
sa párrafo 168 nang capítulong nacalalo. Saca binibig-yan nang bilin
sa número 2 ó 4, na iinumin niyang parati; ó cun aayao noo,i, ang
tubig na pinagbabaran nang bulaclac nang alagao, na ang sa icalimang
bahagui ay gatas. Pinasisipsip ang maysaquit nang sin~gao nang mainit
na tubig, na yaon ang totoong bagay doon, nang mabauasan ang saquit
nang lalamunan at ang pag-uubo, pati nang pagsiquip nang dibdib.
Pagca hindi na totoong mapula ang man~ga pinacabutil nang catauan (na
yao,i, sa icatlo ó sa icapat na arao nang macasibol) ay pinupurga ang
maysaquit nang bilin sa número 23. _Saca inilalagay sa husay,_ at
pagca lumalo ang dalauang arao nang pagpupurga sa caniya, ay gagauin
doon ang ugaling guinagaua sa maysaquit na magaling-galing na, sa
capítulo 5. Cun baga sa paglitao nang ticdas ó toco, ang maysaquit ay
dinaraanan nang hirap na malaqui, ay gagamutin para nang turo doon sa
párrafo 168, na siya rin ang guinagaua sa binubulutong.
180. Cun hindi guinamot nang gayon ang tiniticdas, siya,i, dinaraanan
cun minsan nang sinabi co sa párrafo 178, at cun gayon ay gagamutin
para nang turo sa párrafo 179, na sinusundan nito; houag lamang
sangrahan cun hindi malaqui ang saquit. Ang man~ga sangol na matataba
man, cun baga masama ang canilang color, hindi rin sucat sangrahan.
Datapoua paiinumin nang bilin sa número 8, at pararapitan sa man~ga
binti. Ang tauong tiniticdas ay cailan~gang mag-in~gat sa han~gin.
181. Cun minsan dahilan sapagca uinaual-ang halaga ang pag-uubo na
ugaling sumunod sa toco ó ticdas, na hindi guinamot nang husay, ay
linalagnat ang maysaquit nang lagnat na hindi mangyaring mauala; at
caya gayon ay mayroong sungmisibol sa baga. Maraming bata ang
namamatay dahilan doon; at bago mamatay dinaraanan nang pag-iilaguing
masama,t, totoong baho. Pagca gayon, ay gagauin ang man~ga turo sa
parrafo 46, yaon lamang tatlong bagay na sinabi roon, sa macatouid ang
polvos número 14, ang gatas, at ang pagsacay ó ang paglacad. Datapoua
sapagca ang man~ga sangol ay aayao uminom noong polvos na yaon, ay
gatas lamang ang ipaiinom sa canila, at houag big-yan nang ibang bagay
na cacanin.
182. Mayroon namang tauo, na pagca tinicdas na hindi mangyaring mauala
sa caniya ang pag-uubong malaqui, na ualang inilulura, at saca ang
dibdib, pati catauan ay totoong init; nauuhao siya naman, at tuyong
tuyo ang balat, sampon nang dila. Sa ganitong lagay nang maysaquit
bagay ang baños hangan tuhod nang tubig na malacuco; ang pag-inom nang
gatas na tinutubigan, at ang pagsipsip nang sin~gao nang mainit na
tubig número 53. Cun hindi pa mandin natatalo nitong man~ga ganito
ang caniyang saquit at may ubo pa, ay sangrahan agad sa camay ang
maysaquit, at cun hindi gauin ito, cun minsan ay lulubha.
_Nota._ Sa Provincia nang Batan~gan pinan~gan~ganlang ticdas ang isang
saquit na catulad nang bolutong, na yao,i, siyang cusang nauauala.
=CAPÍTULO 19.=
_Ang lagnat na malaqui na ualang hibas, na pinan~gan~ganlang_ LAGNAT
NA MANIN~GAS _na yao,i, isang bagay na tabardillong dala nang
cainita,t, cabagsican nang dugo._
183. Itong saquit na ito ay isang bagay na _tabardillo,_ na dala nang
cabagsica,t, cainitan nang dugo. Caya naquiquilala, na yaon ay dala
nang dugo, sapagca ang pulso ay _matigas_ at puno, na lalo sa ibang
man~ga saquit. Ang init nang cataua,i, malaquing malaqui; nauuhao ang
maysaquit; ang mata, ang ilong, ang man~ga labi, ang dila, at ang
lalamunan, ay tuyong tuyo. Ang saquit nang ulo ay malaquing totoo, at
pag lungmalaqui ang lagnat cun hapon, cun minsan tila nasisira ang
bait nang maysaquit. Ang paghin~ga ay mahirap hirap; may ubong caunti;
na ualang nacucuha, at hindi naman masaquit ang dibdib. Ang maysaquit
hindi manabi; ang ihi ay caunti, mapula, at ang damdam nang may
catauan ay mainit cun umihi; ga nan~gin~ginig ang catauan, at lalo pa
cun natutulog; cacaunti ang caniyang tulog, datapoua cun tingnan
anaqui siya,i, ga naghihilim na parati, ó ga nalilibang ang caniyang
loob, na dahil dito,i, hindi namamasdan niya ang guinagaua nang man~ga
tauo sa caniyang piling; bahag-ya na pinapauisan siya nang caonsic;
datapoua ang caramihan nagcacasaquit nang gayon, ay ang balat nang
canilang cataua,i, tuyong tuyo. Itong man~ga tanda nang saquit na ito,
ay catungculan nang man~ga médicong pag masdan nilang maigui, nang
houag magcasala ang pag-gamot sa man~ga caaua auang maysaquit;
cailan~gan namang usisain, at pacatalastasin nila ang
pinan~gan~ganlang pulsong _matigas,_ na pagca gayon, ay cailan~gang
sangrahan ang maysaquit. At sapagca ang lahat na bagay na lagnat ay
mayroong caniyang man~ga tanda, caya bago gamutin ang maysaquit ay
cailan~gang tingnan muna, at tanun~gin nang lahat na caniyang
nararamdaman, ó cun ano caya ang pinagmul-an nang caniyang saquit; at
nang maalaman nang mangagamot ang caniyang itatanong sa maysaquit, ay
basahin niya ang capítulo 90; at ang man~ga aral na nauucol sa pulso,
ay hahanapin niya doon sa capítulo 89.
184. Ang pinangagalin~gan nitong saquit na lagnat na _manin~gas_ ay
ang calaquihan nang pag-gaua, ang init nang arao, ang pagcapuyat, ang
pag-inom nang alac na marami, ang pagcain nang man~ga bagay na mainit,
ang casam-an nang panahon, cun parati bagang maalis-is at lauon nang
hindi ungmuulan, at ang paghiga sa lupang basa.
185. Ang maysaquit _ilalagay agad sa husay_ (capítulo 4): houag siyang
pacanin, cundi macalaua maghapon; at cun malubha,i, houag pacanin
minsan man.
186. Sasangrahan ang maysaquit minsan ó macalaua, ó macaitlo man,
hangang lumambot ang pulso; sa unang pagsasanggra ay cucunan nang
maraming dugo; sa loob nang apat na oras ay inuuling sinasangrahan;
cun minsan ay hindi magcasiya ang macaitlo sangrahan ang maysaquit;
cun baga ang pulso ay lungmalambot sa unang pagcuha nang dugo,i,
itinatahan ang pagsasangra; datapoua cun baga ungmuuling tungmitigas
ang pulso, ay itinutuloy ang pagsasangra.
187. Macalaua, ó macaitlo maghapon ay susumpitin ang maysaquit nang
bilin sa número 5. Saca babañusan sa tubig na malacuco hangan tuhod
cun umaga at cun hapon, at doon din sa tubig na yao,i, ibabad pati
nang caniyang camay. Sa dibdib at sa tiyang ay lalag-yan nang basahang
babad sa tubig na malacuco rin. Ang ipaiinom na parati sa maysaquit ay
ang bilin sa número 7. At cun malaqui pa ang lagnat niya nang
masangrahan na ay paiinumin touing oras nang isang cuchara nang bilin
sa número 10, hangan umunti ang lagnat; at pagca munti na ang lagnat,
ay houag limitan itong pagpapainom sa caniya nang bilin sa número 10;
at siya na ang minsang painumin noon, touing icatlong oras, ó macaualo
sa isang arao.
188. Cun binabalin~goyn~goy ang maysaquit, ay maigui sa caniya yaon.
Cun nauauala na ang malaquing catigasan nang pulso, at hindi na
lubhang malaqui ang saquit nang ulo, at marami rami na ang ihi niya,
at ga mayumiyumi na ang dila, ay magaling-galing na ang lagay nang may
catauan. Saca doon sa dacong icasiyam na arao nang caniyang
pagcacasaquit hangan sa icalabing apat ay dinaraanan siya cun
magcaminsan nang hirap na ilang oras calauon, at saca siya,i,
nag-iilaguin ó ungmiihi nang marami, ó pinagpapauisan nang malaqui;
ang bibig at ang ilong mula roon, ay hindi na totoong tuyo; nauauala
naman ang uhao, at ang maysaquit ay malacas-lacas na at nacacatulog.
189. Pagca gayon ang lagay nang maysaquit ay paiinumin nang bilin sa
número 23, at ilalagay sa husay ang maysaquit na magaling-galing na
capítulo 5. Saca pag nacalalo ang ualo ó sampuong arao, ay pupurgahing
uli noon ding bilin sa número 23.
190. Mahahalatang hindi gagaling ang maysaquit cun ang pulso,i,
hungmihina,t, hindi lungmalambot; cun hindi lungmilinao ang ulo; at
cun mahirap sa rati ang paghin~ga; cun ang ilong, ang mata at ang
bibig ay tuyo pa mandin sa rati, at ang voces ay nag-iiba. Lalo pang
mapan~ganib ang maysaquit, cun nasisira ang bait, at balisang parati,
cun tungmitin~gin sa magcabicabila, at ang tiyan ay namamaga. At cun
hindi itahan ang caniyang man~ga camay; cundi anaqui parating mayroon
siyang hinahanap, ay malapit nang mamatay cun gayon.
=CAPÍTULO 20.=
_Ang lagnat na malaqui na dala nang apdo na pinan~gan~ganlan nang
castilang_ calentura pútrida _ó lagnat na buloc, na yaon naman ang
icalauang bagay na tabardillo._
191. Ang lagnat na _manin~gas_ na sinaysay co sa capítulong natalicdan
ay dala nang cainitan nang dugo; datapoua ang sasaysayin co n~gayo,i,
dala nang man~ga sarisaring bagay na tungmataha,t, nabubuloc sa
sicmura, sa man~ga bituca, ó sa ibang lugar sa loob nang catauan.
Itong _lagnat na ito,i;_ tinatauag nang castilang _lagnat na buloc ó
lagnat nang apdo._
192. Bago lagnatin ang tauo nang gayong lagnat ay nanab-ang muna siya
nang pagcain nang ilang arao; hindi mahimbing ang pagtulog; ang
bay-auang pati nang tuhod, ay sungmasaquit; mapait ang bibig cun
umaga; mabigat ang ulo, at cun minsa,i, masaquit na totoo: ang may
cataua,i, natatamlay. Pagca nalauon nang gayon nang ilang arao, ay
guiniguinao muna ang maysaquit; hungmahalili dito ang isang init na
salabsab. Ang pulso cun guiniguinao ang maysaquit ay munti at matulin;
datapoua pagca nalagnat na, ay lungmalaqui, at cun minsan tungmitigas
din; datapoua sa ganitong saquit ay hindi lubhang matigas para doon sa
lagnat na manin~gas, alintana cun nagcacasama-sama itong dalauang
bagay na lagnat, at cun minsa,i, magcasama n~ga: Ang saquit nang ulo
ay hindi matiis nang laqui; bucod dito ang maysaquit ay nauuhao; ibig
niyang sumuca; at cun minsan ay sungmusuca; ang bibig ay mapait, at
caunti ang inaiihi niya. Cun umaga ang lagnat ay ungmunti, at ang
pulso ay magaling-galing; at di man mahirap na totoo doon ang damdam
nang maysaquit siya,i, totoong anaqui pagod. Ang dila,i, maputi,t,
marumi, pati nang n~gipin; at ang hinin~ga,i, mabaho. Mayroong
maysaquit na pinapauisan, mayroong hindi; at pauisan man ay hindi rin
gungmagaling; arao-arao lungmalaqui ang lagnat, at sa balang oras; cun
minsan naman malimit ang paglaqui at ang pag-unti nang lagnat sa loob
nang isang arao; at ang cahulugan noong gayo,i, hahaba ang saquit.
Mayroong ibang maysaquit na sinisintacan sa dibdib, at ang inilulura
niya ay madilao.
193. Cun itong lagnat na _buloc_ ay pinabayaang hindi guinamot, ó cun
masama ang pag-gamot, ó cun ang gamot ay natatalo noong lagnat na
yaon, ay lungmalaqui ó hungmahaba ang lagnat na ualang hibas. Namamaga
ang tiyan; nasisira ang bait nang maysaquit; ang pulso,i, golo, munti
at matulin, hindi nacacaalam tauo ang maysaquit, parati siyang
nag-uiuica, at doon din sa quinahihig-an ay napapailaguin; ayao siyang
tumangap nang anomang gamot. Cun minsan ay linalabasan nang manchang
mumunti sa liig, sa licod at dibdib, na ang color ay moradong itim.
Anomang lumabas sa caniyang cataua,i, mabahong totoo. Cun minsan ay ga
cungmiquinal ang caniyang catauan, at marahil ang muc-ha; tihaya ang
paghiga niya; at siya,i, ungmuusos na patun~go sa paahan nang hihigan;
parati ga mayroon siyang dinarampot nang camay. Ang pulso,i, bahag-ya
na nararamdaman, at totoong unti at matulin, na hindi mabilang ang
man~ga pagtiboc; nagbabalisa ang maysaquit, mayroong pauis na masama
sa dibdib, at namamatay tuloy.
194. Datapoua cun hindi lubhang malaqui ang saquit, ó cun maigui ang
pag-gamot doon, ay ang maysaquit nananatili sa lagay na yaon na
sinaysay co sa párrafo 192; hindi siya lungmulubha, at hindi rin
dinaraanan nang man~ga sinabi co sa párrafo 193, na linaluan nito,
bagcus ungmuunti ang lagnat at ang saquit nang ulo; ang pag-iilaguin
ay malacas sa rati, at nacacaguinhaua sa caniya, at gayon din ang
pag-ihi; nacacatulogtulog na ang maysaquit; ang dila,i, lungmilinis,
at magaling-galing na ang pagcaramdam nang may catauan.
195. Cun hindi malaqui ang saquit, sa loob nang ilang arao, ay
magaling na ang may catauan. Cun malaqui ang saquit, ó masama ang
pag-gamot, ay namamatay ang tauo sa icasiyam na arao, ó sa icalabing
ualo, ó icadalauang puo; at cun minsan naman naghalihalili ang
paglubha at ang pag-galing galing, at namamatay ang maysaquit sa
dacong icapat na puong arao. Mayroon namang ibang maysaquit na
mapan~ganib na parati, nacalalo man ang anim na lingo, datapoua ito,i,
gaua nang pag-gamot, sapagca ang ugaling catapusan nitong lagnat na
_buloc_ ay sa icalabing apat hangan sa icatlong puong arao.
196. Ang gagauin sa ganitong saquit, ay ang idirito cong isusulat
n~gayon. Ang maysaquit _ilalagay agad sa husay_ (capítulo 4); at husay
man ang caniyang ugaling pananabi, ó nag-iilaguin man siyang cusa nang
malacas-lacas, ay susumpitin arao-arao na ualang liban. Ang caniyang
iinuming parati ay ang limonada número 33, ó ang bilin sa número 3.
Na-aari naman ang tubig na dinoroonan nang azucar at suca. Cun baga
ang pulso,i, malacas at matigas, at bucod dito cun ang maysaquit ay
malacas naman, ay masasangrahan hangang macalaua, at lalo pa cun
siya,i, nainitan ayon sa sabi co sa parrafo 184. Datapoua cun hindi
matigas ang pulso, ay hindi sucat sangrahan, at macacasama sa caniya
yaon. Pagca ang maysaquit pinaiinom na parati sa loob nang dalauang
arao nitong man~ga turo co n~gayon; cun baga ang bibig ay mapait pa,
at ibig niyang sumuca, ay paiinumin nang bilin sa número 34. Itong
polvos na ito,i, hindi sucat inuming minsanan, at totoong tapang yaong
pasucang yaon. Pag ang maysaquit ay sungmusuca na, ay paiinumin agad
nang maraming malacucong tubig nang houag siyang mahirapan niyong
pagsucang yaon. Datapoua cun hindi mangyaring maquita nang médico
itong bilin sa número 34, painumin ang maysaquit nang biling sa número
35 na siya ang totoong bagay sa tagalog dito sa saquit na ito; ang
iguio isinasama sa isang tazang tubig na malacuco, na minsanang
inumin; at pagcasuca na nang maysaquit, ay binibig-yang parati nang
tubig na malacuco, nang siya,i, macasuca nang maloualhati. Itong
man~ga pasuca ay hindi sucat ibigay sa maysaquit, cun matigas ang
pulso, ó cun hindi ungmuunti unti ang lagnat, ó cun yayat na totoo ang
maysaquit. At nang maalaman nang mangagamot, cun cailan mapapasuca ang
maysaquit, ó cun cailan hindi sucat pasucahin, basahin niya muna ang
capítulo 88, nang houag magcunpapaano ang caniyang pag-gamot sa tauo.
Cun minsan mabibig-yan pagcaraca nang pasuca ang maysaquit, cun
totoong mapait ang caniyang bibig, at cun ibig niyang sumucang parati
nang macuha agad sa sicmura yaong man~ga maruruming bagay na naroroon.
Cun tumahan na ang pagsuca, ay bibig-yan uli ang maysaquit nang bilin
sa número 3, ó nang limonada, ó nang tubig na sinucaan na may azucar
din para nang uica co can~gina dito rin sa párrafong ito. Houag
bibigyan nang sabao ang maysaquit, at masama. Saca itutuloy ang
pag-gamot doon para nang sa man~ga unang arao; at touing umaga ay
paiinumin ang maysaquit nang bilin sa número 32 ó nang sa icapat na
bahagui lamang nang bilin sa número 35, cun baga maliuag hanapin ang
sa número 32; datapoua cun malaqui ang lagnat, ay lalong magaling ang
sa número 32. Itong purga, caya itinutuloy guinagana arao-arao,
sapagca ang dahilan noon _lagnat_ na _buloc,_ ay ang nan~garoroong
marumi sa sicmura,t, bituca, na cailan~gang palabasin. Cun baga hindi
rin nauauala ang calaquihan nang lagnat, ang tiyan ay namamaga nang
caonti, at hindi ungmiihi nang marami ang maysaquit, touing icalauang
oras ay painumin nang isang cuchara nang bilin sa número 10; at cun
malaqui ang saquit ay oras oras paiinumin. Itong gamot na ito,i,
nagpapababang madali nang lagnat. Datapoua cun hindi pa mandin
ungmuunti ang lagnat, cun masaquit ang ulo at malinao ó hindi lumagay
ang maysaquit, ay pararapitan siya sa man~ga binti ayon sa turo sa
número 36, at pabayaan doon nang malauon ang parapit; at cun ang
lagnat ay malaquing totoo, ay houag pacanin nang anoman ang maysaquit.
Cun baga hindi sucat painumin nang pasuca ang maysaquit, ay big-yan
cun umaga nang bilin sa número 24, timbang tatlong bahagui, na uubusin
sa tatlong inom, na ang pag-itan nang isa,t, isa, ay isang oras.
Quinabucasan nang umaga ay gayon din ang ipaiinom sa caniya. Pagca
magaling-galing na ang maysaquit, ay mayroong oras na hindi na siya
nalalagnat ay itinutuloy ang bilin sa número 3, at touing arao
pinaiinom nang bilin sa número 24 timbang cahati ang isang inom.
Ito,i, nacacauala nang masamang bacas nang saquit. Cun magaling na sa
rati ang maysaquit, at pinurga na siya at malinis ang dila, datapoua
nalalagnat pa siya minsan arao-arao nang ilang oras lamang calauon, ay
paiinumin agad pag umunti ang lagnat, nang timbang isang salapi nang
bilin sa número 14, sa apat na inom, na yao,i, itutuloy gagauin nang
ilang arao. Cun ang maysaquit hindi na nalalagnat ay houag siyang
cacaing mahabang arao nang _carne_ ó _isda_, dahil sapagca hindi
macacayanan pa nang caniyang sicmura; at saca siya,i, magpilit
lumacad.
=CAPÍTULO 21.=
_Ang lagnat na sucab, na ang tauag nang castila doo,i,_ maligna, _na
siya naman ang icatlong bagay na tabardillo._
197. Ang lagnat na _sucab,_ caya ganoon ang pan~galan, ay sapagca
malaqui ang pan~ganib nang maysaquit, at saca cun tingnan, ay anaqui
munti ang caniyang saquit.
198. Caya naquiquilala itong lagnat na masama, sapagca ang maysaquit
ay pagcaraca,i, mahina at malata na, gaua nang malaquing pagcabuloc
nang man~ga bagay na iquinahuhusay nang cagalin~gan nang catauan nang
tauo.
199. Ang pagcain nang carne ó isdang buloc, ang pagcain naman nang
maraming carne, ang hindi pagcain nang man~ga gulay, ó bun~ga nang
cahoy, ó nang man~ga maasim, ang pagtahan sa piling nang man~ga laua,
cun ang tubig ay tahan, ang pagtahan sa bahay na siquip, na may
maraming tauo, ang caruc-haan, ang capanglauan at ang casam-an nang
panahon, ay yaon ang pinagmumul-an nitong saquit, ó _lagnat na sucab._
200. Ang nalalagnat nitong masamang lagnat pagdaca,i, nanghihinang
totoo, doon man sa man~ga unang arao nang caniyang pagcacasaquit, na
hindi maisipan ang dahilan nang caniyang biglang panghihina; pati loob
niya,i, hapay, na hindi inaanomana niya yaon man caniyang saquit. Ang
mucha,i, totoong daling nag-iiba, at ang mata,i, lalo pa,
naghahalihalili ang init at ang guinao; cun minsan ay masaquit ang ulo
at bay-auang, at cun minsa,i, hindi; cun bagong nagcacasaquit ang
tauo,i, cun minsan naliliyo, na ito,i, masama. Hindi siya nacacatulog
nang mahimbing, at cun minsan tila naghihilim; ga sira-sira ang bait
nang maysaquit, at anaqui nan~gan~garap ó nag-uiuicang parati, at ang
caniyang pag-uiuica ay anas. Naquiquilala sa muc-ha nang maysaquit na
siya,i, ga naguiguicla, at ga nalilibang ang caniyang loob; mayroong
namang iba na ang canilang daying, ay mayroon silang mabig-at sa
dibdib, ó anaqui siquip ang canilang puso; ang muc-ha, ang camay, at
ang paa cungmiquinal cun minsan ó ga nanglulucso ang laman; mayroong
iba, na hindi macapag-uica, hindi macarin~gig, at hindi macaquita. Ang
voces ay nag-iiba ó nauauala. Cun minsan mayroong masaquit sa tiyan,
at ito,i, masama, at caalamalam ang bituca,i, nabubuloc. Ang dila cun
minsan ay magaling, cun minsa,i, madilao na maitim. Ang tiyan cun
minsan ay malambot; cun minsan nauunat. Ang pulso,i, mahina,t, madalas
sa rati. Ang balat ay linalabasan nang man~ga manchang tila morado,
lalo pa sa liig, sa man~ga balicat at sa licod; cun minsan ang mancha
ay anaqui pasa, na gaua nang palo. Ang ihi hindi luto, at cun minsan
ang color noon, ay maputi. Ang inaiilaguin nang maysaquit ay totoong
baho at tila maitim-itim, na ito,i, masamang totoo, cun hindi rin
gungmiguinhaua ang maysaquit niyong pag-iilaguing yaon. Cun minsan ang
color noon, ay susugat, na ang color ay morado. Cun minsan naman
binubuculan ang sin~git, ang quiliquili, ó ang dacong tayin~ga. Ang
maysaquit ay nanghihina pa mandin; ang bait niya,i, nagugulo; tihayá
ang caniyang lagay; at namamatay na may pauis na malaqui. Cun minsan
ang iquinamamatay niya,i, ang siya,i, binabalin~goyn~goy nang malacas.
Dito sa lagnat na ito,i, touing hapon mayroong paglaqui, para nang sa
ibang lagnat.
201. Ang pagcamatay nang man~ga nagcacasaquit nitong ganitong lagnat
na _sucab_, ay sa icapito, ó icaualong arao, datapoua lalo pang
marami ang namamatay, na nacalalalo sa lima ó anim na lingo. Caya
gayon, sapagca iba at iba ang calacasa,t, cabagsican nang saquit.
Mayroon cun minsang tauo, na sa man~ga unang arao nang caniyang
pacacasaquit, bahag-ya na naniniuala ang may catauan na siya,i,
maysaquit.
202. Sucat umasa ang maysaquit na siya,i, gagaling, pagca ang caniyang
pulso ay lungmalacas sa rati, cun ang loob ay tungmatapang-tapang, at
ang color nang ihi ay nagsasauli na sa ugali; cun ang ulo ay
malinao-linao, cun may pauis na mainit, na hindi nacacahirap sa
caniya, ó cun nauauala ang pamamaga nang tiyan, at bucod dito ang
pulso hindi na madalas tumiboc. Ang nagcacasaquit nang gayo,i, malauon
bago lumacas na para nang dati.
203. Dito sa saquit na ito, ay cailan~gang totoo ang magaling na
han~gin. Caya n~ga doon sa quinadoroonang silid nang maysaquit ay
cailan~gang magsunog na mamisan-minsan nang _suca_, at ang isang
don~gauang parating bucas. Anomang ipaiinom ó ipacacain sa maysaquit
ay lalahucan nang maasim. Ang maysaquit ay mapapainom nang tubig na
linag-yan nang gata nang _acedera (tayin~gang daga ó alibambang);_
ang linugao ay doroonan nang ilang capatac nang gata nang _dayap;_ ang
bun~ga nang _sapinit_ na hinog, ang dayap, at ang _dalandan,_ ay
macacain nang maysaquit. Ang damit nang hihigan touing icalauang arao
ay papaltan nang ibang damit na malinis at tuyo.
204. Sa nan~gagcacasaquit nang ganitong saquit ay bihirang-bihira ang
cailan~gang sangrahan. Gayon din ang pagsumpit, ay hindi rin
cailan~gan sa saquit na ito; bagcus macacasama cun minsan. Ang iinumin
parati nang maysaquit ay ang tubig na pinaglagaan nang _cebada ó
palay,_ na ang anim na vaso ay dinoroonan nang timbang cahati nang
bilin sa número 10. Na-aari namang ipainom na parati sa maysaquit cun
ualang iba ang limonada. Saca painumin nang bilin sa número 35; ito,i,
cailan~gang totoo na gauin agad, cun bagong nagcasaquit ang tauo;
datapoua cun hindi guinauang tambing, at ang maysaquit ay
malacas-lacas pa, at bucod dito ang pulso,i, hindi matigas, ay
mapapainom pa noong pasucang yaon, nacalalo man ang dalauang puong
arao nang caniyang pagcacasaquit. Marahil cailan~gang ipainom sa
maysaquit hindi miminsan lamang cundi maquiilan ang saicapat na
bahagui noon ding bilin sa número 35; at saca cun dahil sa pag-inom
noong pasucang yaon, ay nacuha na ang caramihang bagay na marumi na
iquinalalagnat niya, ay paiinumin touing icatlong arao, ó cun minsan
arao-arao nang bilin sa número 38. Itong gamot na ito,i,
nacacapagpalabas nang man~ga maruruming bagay na nan~gabuloc sa loob
nang catauan, pati nang bulati na marahil sumipot sa saquit na ito ay
yaon cun minsan ang dahilan nang man~ga inaasal nang maysaquit. Cun
baga ang balat nang maysaquit ay tuyo dahilan sa calimitan nang
pag-iilaguin, ang ipaiinom doon hindi ruibarbo, cundi ang bilin sa
número 39 timbang saicaualong mahiguit. Ang gamot sa número 38 at 39
(ang cailan~gan nang maysaquit doon sa dalaua) iniinom cun umaga, at
pag nacalalo ang dalauang oras, paiinumin ang maysaquit nang bilin sa
número 40, na ito,i, gagauin touing icatlong oras, bago gauin namang
uli cun umaga yaon ding bilin sa número 38 ó 39; saca itutuloy gagauin
pa ang sa número 40, hangan sa gumaling-galing ang maysaquit. Cun ang
maysaquit ay mahinang-mahina, ang bilin sa número 40 samahan nang
bilin sa número 41. Magaling ding painumin maminsan-minsan ang
maysaquit nang alac sa Misa. Cun malacas ang pag-iilaguin nang
maysaquit ang isang pelotilla nang bilin sa número 41, ay samahang
minsang ó macalaua maghapon nang _triaca,_ ga tatlong butil nang maiz
carami. Cun baga hindi rin lungmalacas ang maysaquit, cundi tila hindi
nacacaramdam, ay capilitang doonan nang parapit sa man~ga binti ó sa
batoc número 36; pag natuyo ang man~ga parapit, ay pinapaltan nang
ibang bago. Ang man~ga parapit iniiuan doon nang mahabang arao.
205. Cun ang maysaquit ay magaling-galing na, sapagca mayroong oras na
siya,i, hinihibasan na nang lagnat, agad-agad ay paiinumin doon sa
oras na yaon nang bilin sa número 14, timbang cahati ó isang salapi;
quinabucasan ay babacayan din ang oras nang pagca uala nang lagnat, at
capapaiinumin pa noon ding bilin sa número 14. Saca itinutuloy rin sa
ilang arao; datapoua ang iinumin lamang nang maysaquit ay timbang
cahati. Cun hindi na nalalagnat ang maysaquit, ay _ilalagay siya sa
husay nang man~ga maysaquit na magaling galing na,_ capítulo 5; at
cundi siya lumacas, ay pacacanin nang timbang cahati nang bilin sa
número 42; at cun lauon nang nacacain ang maysaquit, ay pacacaning uli
noon ding bilin sa número 42, timbang cahati rin. Datapoua lalo pang
magaling sa bilin sa número 42 ang bilin sa número 14, na iinumin niya
cun umaga, timbang saicapat ó cahati.
206. Ang nalalagnat nang ganitong lagnat, cun minsan ay dinoroonan sa
noo nang man~ga sisiu, calapati, ó ibang hayop na biniac, sapagca ang
isip nang man~ga mangagamot, na nacucuha at nadadala niyong man~ga
hayop na yaon ang pinacacamandag nang saquit; datapoua masamang gauin
ito, sapagca nacacahirap at nacacalubha bagcus sa maysaquit.
_Nota._ Cun minsan itong lagnat na _sucab_ sungmasama sa bulutong, sa
tigdas, pati sa ibang man~ga saquit; cun gayo,i, pan~ganib na buhay
nang maysaquit.
=CAPÍTULO 22.=
_Ang saquit na pan~giqui, na nagmamacalauang arao na pinan~gan~galan
nang castilang_ tercianas; _at ang nagmamacaitlong arao na
pinan~gan~ganlan nang castilang_ cuartanas.
207. Itong saquit na pan~giqui ay marahil dumaan doon sa man~ga baybay
nang dagat, ó ilog na malaqui, ó doon sa may man~ga tubig na tahan na
hindi ungmaanod. Cun minsan itong saquit ay dala nang pagcain nang
bun~ga nang cahoy na hindi pa hinog, ó dala nang lamig nang gabi.
208. Bagaybagay ang pan~giqui. Mayroong maysaquit na nan~gin~giqui
arao-arao, na ang lagnat sa isang arao ay malaqui, at ang sa
quinabucasan ay munti-munti; ang tauag nang castila dito,i, _terciana
doble,_ mayroong nan~gin~giquing touing icalauang arao; na yaon ang
pinan~gan~ganlan nang castila _tercianas;_ mayroon namang ibang
pan~giqui na ang pagdaa,i, touing icatlong arao, na ang pag-itan ay
dalauang arao, na cun turan nang castila ay _cuartanas._ Mayroong iba,
na sungmisipot touing icalimang arao, ó sa icapito; datapoua
bihirang-bihira naman yaon gayon.
209. Ang lalagnatin nitong lagnat na ganito, ay natatamlay muna,
hungmihicab, at saca nan~gin~giqui. Namumutla ang man~ga dulo nang
camay at paa: ibig niyang sumuca ó sungmusuca n~ga cun minsan. Ang
pulso ay madalas, mahina,t, munti. Malaqui ang pagcauhao nang
lalagnatin. Pagca nacaraan ang isa, ó dalauang oras, ó tatlo, ó apat
caya, ang guinao ay sinusundan nang lagnat na malaqui. Ang boong
cataua,i, naiinitan; lungmalacas, at lungmalaqui naman totoo pati at
nauuhao pa mandin ang maysaquit; ang ulo niya ay masaquit na totoo
pati nang caniyang man~ga catauan. Pagca yaong lagnat na yao,i,
nalauong ga apat, ó lima, ó anim na oras, ang maysaquit ay pinapauisan
tuloy sa boong catauan, gungmagaling ang pagcaramdam niya, nacacatulog
siya, at pagcaguising ay uala nang lagnat, napapagod siya lamang. Ang
ihi nang maysaquit sa catapusan nang lagnat, ay mapulapula, na
nagcacalatac na tila ladrillong binayo; cun minsan ang ihi anaqui
mayroong bula sa ibabao, ó balat na manipis.
210. Ang pag-uli nang lagnat sa icalaua, ó sa icatlong arao, cun
minsan ay hindi doon sa datihang oras cundi maaga sa roon ó huli caya.
211. Mayroong isa pang cailan~gang tandaan nang man~ga mangagamot, na
mayroong pan~giqui na sa man~ga unang arao, tila hindi pan~giqui,
cundi anaqui ang lagnat na pinan~gan~galang _buloc,_ na sinaysay co na
sa capítulo 20, at cun malauong ilang arao, yaong lagnat na tila
_buloc,_ ay ungmuuli sa pan~giqui, na ang pagdaan ay touing icatlong
arao, at ang pag-itan isang arao. Ang gayong lagnat ay mangyayaring
gamutin para nang lagnat na _buloc;_ datapoua sa párrafo 218 isusulat
co ang totoong bagay na gamot sa lagnat na ito.
212. Ang pan~gin~giqui na nagmamacaitlong arao (na dalauang arao ang
pag-itan) ay malacas lumaban sa man~ga gamot sa roon sa
nagmamacalauang arao ang pagcalagnat.
213. Ang nan~gin~giqui hindi ma-aano, cun macailan lamang lagnatin;
datapoua cun nalauon ang pan~giqui, ay totoong sama; at hungmihina ang
catauan, nagugulo ang sicmura, at cun minsan yaon ang pinagmumulan
nang _ictericia, hidropesía, hica,_ ó nang lagnat na lauon.
214. Ang gamot sa nan~gin~giqui ay ang pinan~gan~ganlang _quina,_ na
yao,i, balat nang cahoy. Dito sa Filipinas na-aari ang balat nang
_dita,_ sapagca isa rin ang cabagsican nito,t, noon, baga man hindi
quina ang dita. Basahin mo ang número 14 sa dacong catapusan nitong
libro.
215. Cun hindi malaqui ang pan~giqui, at hindi rin totoong nahihirapan
ang maysaquit at siya,i, nacacacain, at nacacatulog, ang gagauin
doo,i, ilalagay lamang sa husay nang maysaquit na magaling-galing
capítulo 5, at siya na yaon.
216. N~guni cun baga nalagnat na ang maysaquit nang macaanim ó
macapito, at ungmuuli rin ang lagnat, at hindi siyang cusang nauauala,
ay magaling sa lahat ang pasuca sa bilin sa número 35, at saca
quinabucasan ay painumin nang bilin sa número 14, na caniyang uubusin,
bago abutin nang oras nang caniyang pagcalagnat. Ang catapusang
bahagui nang _dita_ ay iinuming dalauang oras lamang, bago sumipot ang
lagnat. Pagca ininom nang maysaquit ang quina (dita) ay lagnatin man
siya di man lagnatin, ay paiinuming uli nang ganoong caraming _dita_
sa arao na pag-itan nang lagnat; at yaon ang totoong icauauala nang
lagnat. Saca itinutuloy ang pag-inom nang _dita_ sa anim na arao, ga
calahati lamang ang timbang nang sinabi co n~gayon; at ito,i, caniyang
iinumin doon sa man~ga oras na yaon na na-aalamang siya,i, malalagnat
disin.
217. Cun ang lagnat ay malaquing totoo pati nang saquit nang ulo; cun
ang muc-ha,i, mapula, at ang pulso,i, matigas at puno, at bucod dito
nag-uubo ang maysaquit, ó cun ang pulso ay matigas din nang mauauala
ang lagnat, at ang dila,i, tuyo, ay cailan~gang sangrahan ang
maysaquit, at paiinumin nang marami noong bilin sa número 3. Pagca
guinamot nang gayon ang maysaquit, ay ooui siya caalamalam sa
calagayang sinabi co sa itaas sa párrafo 215. Saca paiinumin (sa isang
arao cun lumiban ang lagnat) nang timbang tatlong bahagui ó isang
salapi nang bilin sa número 24, na timbang saicapat ang isang inom.
Saca pinababayaang lagnatin ang maysaquit nang maquiilan; at cundi
siyang cusang mauauala ang lagnat ay big-yan nang _dita,_ para nang
turo sa párrafo 216. Cun baga lumiban man ang lagnat, ang maysaquit ay
nananab-ang nang pagcain, at hindi macatulog nang mahimbing ó
sungmasaquit ang bay-auang, ó ang tuhod bago painumin nang _dita_ ay
pupurgahin muna nang bilin sa número 21 ó 23.
218. Doon sa parrafo 211 ang uica co, na cun minsan ang lagnat na
pan~giqui sa man~ga unang arao ay hindi naquiquilala na yao,i,
pan~giqui cundi tila catulad nang lagnat nang _apdo ó buloc,_ nasaysay
na sa capítulo 20. Ang gamot dito ay iba-iba lamang nang caunti sa
guinagaua doon sa lagnat na _buloc_. Ang maysaquit ay paiinumin nang
marami nang turo sa número 3; at cun siya,i, nalagnat nang dalaua ó
tatlong arao cun baga nahahalatang marumi ang sicmura dahil sapagca
ibig niyang sumucang parati, ó siya,i, sungmusuca n~ga, ó mapait na
totoo ang bibig, ay big-yan nang bilin sa número 34 ó 35; at cun hindi
rin nauauala yaong capaitan nang bibig, at ang pagca ibig niyang
sumuca, ay purgahing maquiilan nang bilin sa número 24 ó número 21
man, cun malacas ang may catauan. Saca binibig-yan nang _dita_ para
nang turo sa parrafo 216. Itong pag-gamot na ito,i, sucat na roon;
datapoua magaling din, pag nacaraan ang ualong arao, di man linagnat
ang tauo, ang painumin siya nang _dita_ timbang tatlong bahagui
arao-arao, na itutuloy hangang lumalo ang ualon~g arao; at cun ang
lagnat ay nagmamacaitlong arao, ay lalo pang cailan~gang gauin ito.
219. Cun ang maysaquit ay nagpamula na nang pag-inom nang _dita,_ ay
hindi sucat purgahin, at uuli ang lagnat.
220. Sa lagnat na pan~giqui na nagmamacatlong arao, ay hindi bagay ang
pagsasangra. Dalauang oras bago lagnatin ang maysaquit, ay paiinuming
maminsan minsan (ga macaapat sa isang oras) nang isang tazang tubig na
pinaglagaan nang bulaclac nang _alagao,_ na dinoonan nang caunting
pulot, at palacarin tuloy sa bahay ang maysaquit. Cun gayon, pati
pan~giqui, pati lagnat, ay hindi lubhang malaqui. Yaon ding painom ay
gagamitin nang maysaquit hangan macalalo ang guinao nang pan~giqui; at
cun nalalagnat na ay yaon din ang caniyang iinumin cun ibig, ó cun
aayao siya noon, ang sa número 2 ay magaling inumin niya. Pagca
nacaraan ang lagnat, ay pinapahiran nang damit ang pauis nang
maysaquit.
221. Cun minsan ang _quina_ (gayon din ang dita) ay nacacapagpailaguin
sa maysaquit; at cun ganoon ay hindi macacauala nang lagnat. Caya ang
mabuti dito ay purgahin muna ang maysaquit nang timbang saicapat sa
_ruibarbo,_ ó nang _cañafistula_ número 81, bago big-yang uli nang
_dita._
222. Mayroon pang ibang man~ga bagay na maigagamot sa lagnat na
pan~giqui. Datapoua ang maiguing totoo sa lahat ay ang naituro co na
dito sa capítulong ito. Uica naman ni P. Clain na ang pag-inom nang
isang tagayang tubig na pinaglagaan nang ugat nang _apasotis_ sa oras
nang pagsipot nang guinao nang pan~giqui, at saca cun magcumot tuloy
ang maysaquit ay nacacauala nang pan~giqui, cun gauing macalaua ó
macaitlo. Magaling pa sa rito ang isang gamot na itinuro at ipinahayag
nang hari sa España sa caniyang man~ga vasallos, na yao,i gayon. Ang
timbang isang salaping _café_ (café) na isasan~gag muna sa apoy bago
bayuhin nang maliliit, ilalaga sa dalauang tazang tubig hangan sa
maiga at matira lamang ang calahati. Saca sasalain, at ang tubig na
pinaglagaan noong _café_ ay huhulugan nang gata nang dayap, yaon
bagang macucuha sa tatlo ó apat na dayap. Hahaluin capoua at ipaiinom
sa maysaquit cun umaga bago cumain. Mayroong isa pang gamot na totoong
buti na yao,i, gayon. Ang anim ó ualong bulaclac nang isang cahoy na
munti na pinan~gan~ganlan sa Mainila _rosas caballero_ at sa
Batan~gan _flores_ ay hulugan mo nang dalauang tagayang tubig na
mainit na totoo; doonan pa nang azucar; at ang maysaquit ay pinaiinom
nang isa nang isang taza noon dalauang oras bago lagnatin, at gagaling
siya; datapoua mainit cun inumin.
223. Yaong man~ga tauo, na lauong panahon ó ilang bouang nan~gin~giqui
na sila, at hindi guinamot nang paanyo, ay big-yan pagdacang minsan
nang bilin sa número 34, ó sa 35, at saca painumin nang sa número 38
sa dalaua ó tatlong arao. Pagca yari na ito, ay painumin nang _dita_
para nang turo sa parrafo 216.
224. Cailan~gang maalaman nang man~ga mangagamot na cun minsan
mayroong tauo, na hindi man siya lagnatin ay dinaraanan din nang
pagsaquit nang alin mang casangcapan nang catauan, na itong pagsaquit
na ito ay hindi sungmasala sa caugaliang oras, cundi ang pag-uli ay
husay, sa macatouid touing icalauang arao, ó arao-arao para nang
saquit na pan~giqui. Ang gamot na totoo sa ganoong saquit ay yaon ding
dita párrafo 216.
_Nota_. Bucod dito sa man~ga bagay na lagnat na ito na sinaysay co sa
man~ga capítulo 19, 20, 21 at sa 22, ay mayroong isa pang bagay na
lagnat na tinatauag; _lagnat na daua_; sapagca ang maysaquit ay
sinisibulan nang maraming butil na catulad nang daua; itong ganitong
lagnat ay aquing sasaysayin sa capítulo 59.
=CAPÍTULO 23.=
_Ang saquit na pinan~gan~ganlang_ erisipela, _na cun turan nang
tagalog ay culebra._
225. Ang saquit na _erisipela, ó culebra_ ay cun minsan munting saquit
lamang, na lungmilitao sa balat nang catauan nang tauo, at milimit sa
muc-ha, ó sa paa. Ung-muunat ang balat, at namumula; at cun idinidiin
nang daliri, ay nauauala ang pamumula. Ang damdam nang maysaquit, na
yaong lugar na sinisibulan nang culebra ay mainit na totoo, na yaon
ang di icatulog niya; ang saquit ay lungmalaqui sa dalaua ó tatlong
arao pa. Saca hindi nag-iiba hangang sa lumalo ang isa ó dalauang
arao; ungmuunti tuloy at may nalalaglag sa balat na masaquit na tila
calisquis, at nauauala ang saquit.
226. N~guni cun minsan ang saquit ay malaqui pa sa sinabi co n~gayon.
Ang may cataua,i, guiniguinao muna nang malaqui; sungmusunod sa guinao
ang isang malaquing init at ang saquit nang ulo, at hang gang di
lumitao ang _culebra_, ay parating ibig sumuca ang maysaquit. Pagca
sibol nang _culebra_ na yao,i, sa icalaua ó sa icatlong arao, ay
ungmuunti ang lagnat at hindi na ibig sumuca ang maysaquit. Datapoua
hindi nauaualang parati nang lagnat na munti, at nanab-ang siya nang
pagcain, hangang di tumahan ang paglaqui nang culebra. Cun ang
muc-ha,i sinisibulan noon, ay sungmasaquit ang ulo, namamaga ang
bubong nang mata, ang mata,i, piquit, at hindi mapalagay ang
maysaquit. Cun minsan ang saquit ay ungmaalis sa isang pisn~gi, at
lumilipat sa cabilang pisn~gi, at napapacalat sa noo, sa liig at sa
batoc; cun gayon ay malalauon ang saquit. Cun malaqui ang saquit, ay
parating mayroong lagnat; sira ang bait nang maysaquit, at cun hindi
paanyo ang pag-gamot doo,i, namamatay cun minsan, lalo pa cun matanda
ang may catauan. Ang pagsibol nang _culebra_ sa liig, cun minsan ay
pinagmumul-an nang garrotillo; cun sa paa sumibol ang boong paa ay
namamaga pati nang hita. Cun malaqui ang sungmisibol na _culebra_,
yaong casangcapang masaquit ay sinisibulan nang tila lintog, ó pantog
na munti, na puno nang tubig na malinao, na ang camuc-ha ay napaso
yaong lugar na yaon, at ang tauag nang tagalog dito,i, _culebrang
tubig_. Itong man~ga lintog ay nan~gatutuyo at nan~galalaglag na
parang calisquis; cun minsan yaong pinacatubig na nasisilid sa lintog,
ay malagquit, na dahil doo,i, nag-cacalan~gib na macapal ang
casangcapang nasactan. Ang calauonan nang culebra ay ualo, sangpuo, ó
labingdalauang arao; at cun nauauala na ay pinapauisan nang malaqui
ang maysaquit; itong pagpauis ay hindi dungmaraan cundi sa catapusan
nang saquit.
227. Ang culebra ay marahil magbago nang lugar. Cun sa utac nang ulo ó
sa dibdib mapatun~go ay namamatay agad ang maysaquit; at cun sa liig
maparoon, ay garrotillo ang icamamatay niya.
228. Ang pinacabutil ó lintog nang saquit na culebra, ay bihirang
nagnanana, at cun baga magnana ay maguiguing sugat.
229. Ang dahilan nitong saquit ay ang apdo, na napapasama sa dugo, na
hindi lungmalabas na para nang dati sa pagpauis nang tauo.
230. Cun ang saquit ay munti, para nang sinaysay co sa párrafo 225,
ilalagay lamang _sa husay_ (capítulo 4) ang maysaquit, at paiinoming
parati nang tubig na marami na pinaglaan nang bulaclac nang _alagao,_
na dinoonan, nang timbang isang salaping _salitre_ sa iinuming
maghapo,t, magdamag. Houag pacanin siya nang carne ó itlog; masama ang
alac doon; ang man~ga gulay at ang man~ga hinog na bun~ga nang cahoy
ay macacain niya. Ito,i, magaling gauin sapagca nag-iilaguin ang
maysaquit nang malimit-limit, dungmarami ang ihi, at ang pagtaib nang
catauan. Ang lugar na masaquit ay mabuting pasuin nang ilang paso nang
caunting papel sangley na linulon, ó nang laman nang bun~ga nang
boboy. Ito,i, gamot tagalog.
231. Datapoua cun malaquing saquit yaon, cun malaqui naman ang lagnat,
at ang pulso,i, malacas at matigas, ay cailan~gang sangrahan nang
caunti ang maysaquit, at cun hindi rin ungmuunti ang lagnat ay
sasangrahang minsan pa, ó macalaua caya. Saca ilalagay sa _husay_
capítulo 4; at sinusumpit na parati hangang bumaba ang lagnat;
pinaiinom naman nang bilin sa número 3, at pag munti na ang lagnat ay
pinupurga ang quinuculebra nang bilin sa número 23, ó binibig-yan
touing umaga nang ilang inom na bilin sa número 24. Itong pagpurga ay
totoong cailan~gan sa quinuculebra, nang mangyaring macuha ang _apdo_,
na ungmiinit at naiipon sa catauan. Cun humaba ang saquit, at ang may
catauan ay nananab-ang nang pagcain, at ang bibig ay mapait, ay
cailan~gang painumin nang alinman doon sa dalauang painom na itinuturo
sa número 34 ó 35, cun baga munti na ang lagnat; sapagca itong man~ga
pasuca,i, lalo pang maigui sa purga doon sa gayong lagay nang
maysaquit. Datapoua cun ang culebra ay nadoroon sa ulo, ay magaling pa
sa pasuca ang purga. Bagay rin dito ang bañusang macalaua arao-arao
hangang tuhod na malahinin~gang tubig, cun ang saquit ay tungmatahan
sa ulo; at cun mahirap ang calagayan nang maysaquit, ay totoong buti
lag-yan nang parapit sa talampacan número 36. Cun baga nang mapurga ó
mapasuca na ang quinuculebra, ay hindi rin ungmuunti ang lagnat ay
painumin touing icalauang oras ó malimit sa rito, nang isang cuchara
nang bilin sa número 10. Cun talagang mauauala na ang saquit na
culebra, sapagca,t pinapauisan na ang may catauan, ay bibig-yan nang
tubig na may _salitre,_ na pinagbabaran nang bulaclac nang _alagao_
para nang turo co sa párrafo 230, na sinundan nito at ituloy itong
pag-inom sa ilang arao, nang siya,i, mapauisan pa mandin.
232. Yaong lugar nang catauan nang maysaquit, na sinisibulan nang
culebra, ay budburan nang _harinang_ isinan~gag sa cauali ó palioc;
maigui pa sa harina yaong tila bulac nang bun~ga nang boboy na siya
ang itinataquip doon; cun munti ang saquit ay siya na yaon. Datapoua
cun malaqui ang saquit, ang isang basahang babad sa malacucong tubig,
na pinaglagaan nang bulaclac nang alagao; ay yaon ang totoong daling
nacacaguinhaua sa maysaquit. Magaling ding budburan nang color na
mapula, na guinagamit nang man~ga pintor; datapoua ang lalong madali
sa lahat, ay tudluquin nang carayom yaon man~ga lintog ó butil nang
_culebra_ sa dacong ilalim nang butil, at ang tubig na lungmalabas, ay
pahiran nang isang tuyong damit. Ang man~ga tapal na may taba ay hindi
sucat gamitin dito sa saquit na ito.
233. Cun ang culebra, ay ungmuurong at pungmapasoc sa loob nang ulo,
ó sa lalamunan, ó sa baga, ó sa loob nang catauan nang tauo, ay
cailan~gang sangrahan ang maysaquit; saca lalag-yan nang parapit sa
man~ga binti número 36; at parating paiinumin nang tubig na
pinaglagaan nang bulaclac nang _alagao_, na dinoonan nang caonting
_salitre_ para nang turo sa párrafo 230.
=CAPÍTULO 24.=
_Ang saquit na galis na pinan~gan~galang_ sarna _nang castila._
234. Dito sa lupa nang Filipinas ay naquiquilala nang lahat na tauo
ang galis. Ang pinangagalin~gan nitong saquit na ito ay ang pagcain
nang man~ga cun ano-ano, ang pagcain namang parati nang man~ga
ma-aalat, pati nang bun~ga nang cahoy na hindi cahinugan, at ang
malibag na damit. Mayroon namang tauo, na caya guinagalis, ay siya,i,
nalalinan noon.
235. Ang gamot sa guinagalis ay gayon. Houag pacanin nang man~ga
ma-aalat at maasim, pati nang may taba, ó nang man~ga maiinit para
nang _pimienta, chile, clavo, luya, _etc. Painumin arao-arao nang
tubig na pinaglagaan nang bilin sa número 26, ga tatlong taza carami
maghapon. Sa icapat ó icalimang arao ay purgahin nang bilin sa número
21. Pag nacalalo ang pitong arao, ay pupurgahin uli, at bago pacanin
ang maysaquit cun umaga, at bago siya humiga nang gab-i ay papahiran
nang ungüentong bilin sa número 52 ang lugar na sinisibulan nang
galis. Touing icatlo ó icaapat na arao ay pinapahirang uli hangang sa
macaapat; at caalamalam pagca yari na ito ay mauauala ang galis;
datapoua cun baga ungmuuli ay capupurgahin pa ang guinagalis noon ding
bilin sa número 21, bago ituloy ang pagpapahid sa man~ga galis na para
nang dati. Ang damit nang maysaquit ay cailan~gang paltang parati nang
ibang malinis. Magaling sa saquit na ito ang pagpambo ó paliligong
parati sa man~ga ilog, at uminom nang café arao-arao.
236. Cun baga caya guinagalis ang tauo ay gaua nang siya,i, nalalinan
noong saquit na yaon, at ang galis ay bagong-bago pa, ay hindi
cailan~gang purgahin muna. Datapoua cun lauon nang panahong
pinabayaang hindi guinamot ang galis ay gagamutin para nang sabi co
sa itaas sa párrafo 235, na sinusundan nito.
237. Cun ualang mantica, ó cun ualang _sal amoniaco_ at dahil doon
hindi mo magaua ang ungüentong bilin sa número 52, na-aari ang turo sa
número 44. Tandaang magaling nang man~ga mangagamot na itong saquit na
galis ay hindi sucat gamutin pagcaraca cundi unahin ang purga, at saca
isunod doon ang ibang sinabi co sa párrafo 235.
=CAPÍTULO 25.=
_Ang saquit na buni sa uicang castila_ empeines ó herpes.
238. Ang tauong binubuni, cun ibig niyang mauala ang caniyang saquit
ay humambo siya muna arao-arao; saca siya,i, uminom touing arao nang
_cremor_ número 24 timbang saicapat na isasama sa tubig na pinaglagaan
nang chicoria (dilang usa); ó cun ang buni ay masama,t, malacas
lumaban sa gamot ang iinumin ay ang bilin sa número 71. Ito,i, gagauin
nang labingdalauang arao calauon. Saca ang maysaquit ay magsangra at
magpurga nang bilin sa número 21. Quinabucasan bago siya cumain, ó
bago humiga, ay pahiran ang ibang man~ga buni nang ungüentong bilin sa
número 45 ó 52. Dito sa saquit na ito,i, masama ang malibag na damit,
at ang di pagpambo nang malimit-limit. Hindi sucat pahirang minsanan
ang lahat na buni; at masama sa may catauan ang biglang mauala ang
caniyang saquit; caya mabuting pabayaang lumalo muna ang ualong arao
man lamang; at magpurga uli ang binubuni. Yaong buning masama ang
color, na lungmalaban sa gamot, ay maigui cayurin muna nang isang
caputol na pingang basag, ó nang isang cuchillo, bago cuscusin nang
bauang at aguio, na cucunin sa bubun~gan nang cusina; ito,i, gamot na
marahil gauin nang tagalog, at totoong buti.
=CAPÍTULO 26.=
_Ang gamot, sa mancha sa muc-ha at sa man~ga pilat._
239. Mayroong tauong nilalabasan nang man~ga mancha sa muc-ha, di man
siya nagcacasaquit, at nang mauala yao,i, basain ang muc-ha na
maquiilan maghapon nang _sucang_ matapang, na pinaglagaan nang ugat
nang _calabasang_ puti. Magaling namang lahiran nang gata nang
salagsalag ó _pacupis_ (pepinillo de San Gregorio) na binabayo muna,t,
pinipiga; at ang gata ay sinasamahan nang caonting _pulot_. Itong gata
nang salagsalag ó pacupis na may calahoc na pulot ay siya rin ang
iguinagamot sa man~ga pilat, nang houag magbalan~gan ang color nang
catauan. Ito,i, turo ni Clain. Datapoua,t, ang dahilan nang man~ga
mancha sa muc-ha ó sa catauan ay saquit na namamahay sa loob.
=CAPÍTULO 27.=
_Ang gagauin sa sinisibulan nang anomang bagay na sibol._
240. Bagaybagay ang sungmisibol na masama sa catauan nang tauo, sa
macatouid; ang _pigsa,_ ang _baga,_ ang _tiboc,_ ang _taguihauat,_ ang
_cancro,_ at ang iba pa na may canicaniyang pan~galan. Cun inaacalang
may sisibol sa catauan, agad agad ay pacacactan sa linta yaong lugar
na masaquit na namamaga na, ó palibot doon sa talagang sisibulan. Cun
ualang linta, ay na-aari ang cadlitan muna bago tanducan, ó tacluban
nang ventosa, na ito,i, hindi gagauing miminsan lamang, cundi
maquiilan. Pagca gayon ang gaua, yaong talagang sisibol ay hindi na
tungmutuloy cun minsan, at tumuloy man, ay gungmagaan ang saquit
dahilan sa pagcuha nang dugo. Pag nacunan nang dugo ang maysaquit, at
inaacalang masama ang sisibol, ay pupurgahin cun marumi ang dila nang
bilin sa número 21, at susumpitin arao-arao na ualang liban nang bilin
sa número 5. Bucod dito ay houag ipatiquim sa maysaquit ang sabao, ang
alac, ang man~ga mahanghang, ang carne, ang itlog, ang isda at ang
baboy. Ang caniyang cacanin lamang ay ang tinapay na durog, na isinama
sa tubig na mainit, ó linugao cun ibig niya. Ang caniyang iinuming
parati ay ang bilin sa número 2. Cun ang sibol ay nacaputoc na, ay
itinutuloy ring guinagaua itong lahat na turo co n~gayon, pati nang
pagcuha nang dugo na gagauin doong palibot sa sibol. Saca guinagamot
ang sibol para nang sasabihin co sa párrafong isusunod co dito. Cun
minsan ay cailan~gang sangrahan ang talagang sisibulan nang anomang
masama, at lalo pa cun nalalagnat ang may catauan, ó cun hindi siya
patuluguin noong masaquit, ó cun malaquing totoo ang pamamaga noong
lugar na sinisibulan. Datapoua cun minsan ang man~ga linta na
idinoroong palibot sa sibol ay siya na. Cun nacaputoc ang sibol, ay
houag nang sangrahan ang maysaquit.
_Ang gamot sa pigsa, sa uicang castila,i,_ divieso.
241. Ang pigsa,i, sibol na matigas na mapula pula, masaquit at mainit
na mayroong ugat na isa, at ga catulad nang isang bun~gang munti nang
piña.
242. Ang pigsa cun iisa lamang ay hindi lubhang macahihirap sa tauo,
at cun minsan siyang cusang nauauala pag nacaputoc. Datapoua cun
mahirap ang damdam nang pinipigsa, ó cun ang pigsa,i, marami susundin
muna ang bilin doon sa párrafo 240; at nang lumambot ang pigsa, ay
tatapalan nang tinapay na n~ginuya, ó nang tinapay na dinurog na
minasa sa caunting gatas nang anomang hayop. Cun ualang tinapay, ay
matatapalan ang pigsa nang pataning binayo. Pag nacaputoc na ang
pigsa, at ang pinacaugat ay nacuha na, ay nauauala ang saquit;
datapoua cun baga may natitira pang matigas doon sa sinisibulan nang
pigsa, ay tapalang uli nang tinapay na dinurog, na pinataca,t, minasa
sa gatas. Ito rin ang gamot sa sibol, na cun tauaguin nang tagalog ay
_pigsang daga._
_Ang gamot sa taguihauat, na cun turan nang castila ay_ carbunco.
243. Ang taguihauat ay isang bagay na sibol na matigas, mapula pula,
mainit, mahapdi at masaquit, na may ugat din para nang pigsa; datapoua
ang taguihauat mayroon sa ibabao na tila lan~gib, at ang pigsa,i,
ualang gayon.
244. Ang gagauin sa sinisibulan nang taguihauat ay ang turo sa párrafo
240. Saca cun macaputoc, ay tapalan nang isang cabiac na lasonang
inihao sa apoy, na mainit cun itapal. Ang uica naman ni Rivera, na ang
totoong galing sa sibol na yao,i, ang _palaca_ sa ilog, yaon bagang
palacang tungmatahan sa tubig na ungmaanod; saca pinipisa ang ulo, at
pinapatay, bago bia-quin at itapal sa sibol; touing icalauang oras ay
pinapaltan nang ibang palacang bago; at sa loob nang isang arao ay
gungmagaling ang maysaquit, at ang ugat nang sibol ay madadala tuloy
nang palaca. At cun mayroon pang natitirang ugat ay mag-ihao ca nang
isa ó dalauang palaca sa horno ó sa palioc; saca bayuhin mo at itapal
sa sibol, at mabababao.
_Nota._ Cun minsan pinan~gan~ganlan din nang tagalog na taguihauat ang
_cancro_ na sasaysain co n~gayon.
_Ang gamot sa_ escirro _at sa_ cancro, _na cun sumibol sa suso nang
babayi ay tinatauag nang castilang_ zaratán; _pati nang gagauin sa
nasisira ang caniyang ilong._
245. Ang escirro ay isang bagay na bucol, na matigas, na hindi rin
masaquit, na casin~g color at casing init nang ibang balat, na anaqui
hindi carugtong nang ibang laman, cundi tila nabubucod; datapoua cun
quibuin nang camay, hindi ungmuuga para nang man~ga _lobanillo._ Ang
escirro cun minsan ay sungmasama cun malauon, at naguiguing _cancro._
Caya naquiquilalang maguiguing cancro na ang escirro, sapagca
ungmiinit at cungmacati ang lugar na quinadoroonan nang bucol, na
dahil doo,i, ibig camutin nang maysaquit. Ang bucol ay lungmalaqui, at
nagbabago nang hichura, at bucod doon ay sungmasaquit na maminsan
minsan, at cun malauon ay parati na. Ang man~ga ugat na nadoroong
palibot sa escirro ay namamaga at nan~gin~gitim. Cun malapit nang
magsugat ang cancro, ay lalong masaquit; at cun nacapagsugat na ang
lumalabas doo,i, totoong baho; ang sugat ay gumagapang at cun minsan
mayroong ugat na na-aabot at lungmalabas ang dugo. Ang marahil sibulan
noon ay ang man~ga matabang tauo, at ang man~ga dalagang matanda. Cun
minsan dala nang capanglauan ó nang pagca galit nang may catauan, ó
nang pagcain nang maraming bauang ó man~ga bagay na maliuag matunao sa
sicmura.
246. Ang gamot sa _escirro,_ ay gayon. Gagauin pagcaraca ang man~ga
bilin sa párrafo 240; datapoua cun minsan ay masamang cunan nang dugo;
at cun baga hindi nauauala ang pamamaga, ay tapalan nang bilin sa
número 60. Ang maysaquit ay mabuti palonoquin arao-arao nang bilin sa
número 57. Cun ang _escirro_ ay sungmamá at naguing _cancro_ na,
magsugat man di man magsugat, ay yaon din ang gagauin, sa macatouid
ang tapal número 60, at ang bilin sa número 57. Ang sibol sa suso nang
babayi na ang pan~gala,i, _zaratán_ ay gagamutin para nang turo sa
párrafo 489.
_Nota_ 1. Ang tagalog na tauo ay marahil sibulan sa licod nang isang
bagay na sibol na ang pan~galan nila doo,i, _cancro ó grano maldito._
Sa aquing acala yaon ay hindi totoong cancro; at ang gamot doo,i, ang
bilin sa párrafo 240. Nacabubunot sa gayong sibol (ani P. Clain) ang
pinacatalbos nang _maguei_ (maguí) na babayuhin munang maigui bago
itapal. Magaling din sa gayong sugat (ani P. Santa María) ang dahon
nang _tan~gantan~gan ó lin~gangsina_ (higuerilla del infierno) na
babayuhin muna bago itapal sa sibol. Pagca nacaputoc na ang sibol ay
hinuhugasan at linilinisan ang sugat nang gata nang _lantin._ Ang uica
nang iba, na totoong magaling na gamot sa gayong sibol ang ugat nang
_calaboa,_ na binabayo muna,t, pinapatacang sabay nang caunting
lan~gis nang niyog at siya ang itinatapal doon.
_Nota_ 2. Pag nagsusugat at nasisira ang ilong nang tauo, cun minsan
gagaling siya pag ininom nang mahabang panahon ang bilin sa número 57.
Datapoua,t, magpupurga naman siya nang malimit-limit bilin sa número
21.
_Ang gamot sa tiboc, na cun turan nang castila,i,_ panadizo, ó
panarizo.
247. Ang tinatauag nang tagalog na tiboc ay sungmisibol sa man~ga dulo
nang daliri, at totoong sungmasaquit. Itong ganitong sibol ay hindi
sucat hamaquing pabayaan, sapagca cun minsan ay nabubuloc at nasisira
pati nang buto nang daliri, cundi gamutin pagcaraca. Cun minsan ay
namamaga ang boong camay hangang itaas.
248. Ang gagauin sa sinisibulan nang gayon, ay ang man~ga bilin sa
párrafo 240. Cun malaqui ang lagnat pati nang pamamaga nang camay, ay
sangrahan ang maysaquit minsan ó maquiilan, ayon sa calaquihan nang
caniyang saquit; at sapagca itong sibol ay masama, ay cailan~gang
ibabad nang ibabad na pagcaraca sa tubig na mainit (houag sa malacuco
lamang) ang daliring sungmasaquit; at pagca guinaua itong pagbababad
na ito sa unang arao nang pagsaquit nang daliri, ay cun minsan hindi
na tungmutuloy ang sibol cundi nauauala. Gayon din mabuti itapat na
parati ang casangcapang masaquit sa sin~gao nang cungmuculong tubig
Magaling ding tapalan nang bulaclac nang _camantigui_ na babayuhin
muna na may caunting _asin_. Datapoua cun hindi guinamot na tambing
nang gayon, at tungmutuloy ang sibol, ay babasaing parati ang daliri
nang _gatas_ na pinaglagaan nang bulaclac nang culutan, ó tapalan nang
tinapay na durog na linahucan nang gatas; ang totoong buti doon naman
ay ang _levadura_ nang trigo, nang madaling magnana ang sibol. N~guni
itong man~ga ganitong tapal ay hindi dapat ilagay, cundi maualauala
muna ang pamamaga nang sibol, at cun talagang magnanana na.
249. Cun inaacalang may nana na ang sibol, ay hiuain pagcaraca, at
houag palauonin doon ang nana; saca guinagamot ang daliri nang
ungüentong bilin sa número 66. Cun minsan ang man~ga casangcapang
sinisibulan nang tiboc, ay linalabasan nang laman, na lungmalaqui,t,
lungmalabis sa rati; at itong labis na laman ay mauauala cun budburan
mo nang caunting _tauas_ na sinunog. Cun baga nabubuloc ang buto ang
daliring sinibulan nang tiboc, ay maiguing hiuain ang laman nang
maraming hiua sa lugar na naquiquilalang nabubuloc, at basaing parati
nang tubig na pinaglagaan nang _dita (quina)_ na sinasamahan nang
_espíritu de azufre,_ na bibilhin sa Maynila, na yaon din ang turo sa
número 10, na ualang calahoc anoman; ang maysaquit ay paiinumin din
nang _dita_ número 14, timbang saicapat touing icalauang oras. Cun
hindi rin nauauala ang pagcabuloc nang daliri, ay ipaputol sa marunong
ang casangcapang nasasactan, pag naquiquitang tungmahan na ang
pagcabuloc, at hindi na lungmalaqui, sapagca masamang putulin hangang
may nabubuloc pa.
_Ang gamot sa baga, na cun turan nang castila,i,_ apostema.
250. Ang pinan~gan~ganlang _baga_ nang tagalog ay isang sibol na
mapula pula cun bago, masaquit, mainit at ga tungmitiboc. Ang butas
cun pumutoc ay isa, cun minsan; cun minsan ay marami.
251. Ang gagauin agad sa sinisibulan nang baga, ay ang lahat na bilin
sa párrafo 240. Saca gagauin ang man~ga turo sa número 248, na yaon
din ang iguinagamot sa tiboc.
252. Datapoua cun ang sibol, ay nagnanana na, ay hindi cailan~gang
tapalan nang man~ga dahon nang man~ga damo, cundi ang magaling doo,i,
hiuain agad ayon sa sasabihin co n~gayon sa párrafong isusunod dito.
253. Cun ang baga,i, may nana, na caya naalamang may nana, sapagca cun
hipuin ang sibol, ay ga nag-aalon-alon ang nana sa ilalim, at
gungmagala doon sa loob, at hindi masaquit na para nang dati ang
sibol, cun ganoon ang gagauin, ay hihiuain ang sibol sa dacong ilalim
nang macaanod ang nana; at houag tumahan doon; datapoua cun minsan ay
siyang cusang pumuputoc pag natapalan nang man~ga bilin sa itaas sa
párrafo 248. Pag nacaputoc na ang sibol, ay masamang palabasing
minsanan ang maraming totoong nana, at ang maysaquit ay manghihinang
totoo, maliliyo, at mamamatay tuloy cun minsan. Ang calaquihan nang
hiua,i, ibinabagay sa calaquihan nang baga, at masama naman ang
totoong unting hiua maca magtago sa ilalim ang nana, at mababahao ang
sibol, na hindi maiguing pagcabahao, at cun gayon ay isa pang
cailan~gang hiuain, cun malauon-lauon.
254. Ang butas nang sibol, ay doroonan nang _micha_ nang hilas, na
gayon ang pag-gaua. Ang isang caputol na munti nang _lienzong_ luma
ay naninitnit, at ang pinagnitnitan ay guinagauang parang cigarillong
munti, na yao,i, ang tinuturang _micha;_ ang micha,i, ibinababad sa
_pulot poquiotan,_ ó cun ualang pulot, na sa pula nang itlog; bago
isoot sa butas nang sibol. Ang ibabao nang sibol ay tapalan nang isang
lienzong malaqui pa sa sibol, na may dalaua ó tatlong suson. Ang sibol
ay minsan lamang gamutin arao-arao, at touing gagamutin ay papaltan
ang micha nang ibang bago, at susumpitin ang butas nang sibol nang
tubig na pinaglagaan nang dahon nang _hagonoy, at macabuhay:_ ang
isusumpit sa sibol ay sumpit na cauayan, cun ualang iba. Cun baga may
roon pang naquiquitang matigas doon sa baga, na hindi pa lungmalambot,
ay tapalan nang man~ga nacacalambot, na yao,i, ang gatas at ang iba,
na itinuro co sa párrafo 248.
255. Cun malinis na at munti ang butas nang sibol, ay bahaui,t,
papagcalan~gibin tuloy nang hilas nang lienzo na idoroon sa butas.
256. Maalaman nang man~ga mangagamot, na bucod dito sa man~ga itinuro
co n~gayon ay mayroon pang ibang man~ga bagay na maigagamot sa saquit
na ito; at ang magaling sa lahat ay ang ungüento nang _hagunoy,_ ó
ang sa _lantin_ (llantén) para nang turo sa número 62. Cun ang sa
_lantin_ ang gagauin ay pinipili ang may malapad na dahon, at limang
litid, na doon naquiquita sa tangcay pag nalagot. Alin man doon sa
dalauang ungüentong yaon, ay nagagamit sa sinisibulan nang baga, na
mula sa bagong pagsibol hangang sa mabahao. Datapoua lalong mabuti sa
man~ga ungüentong ito ang sundin ang man~ga itinuro co dito sa
capítulong ito.
357. Cun ang baga,i, nadoroon sa loob nang catauan doon sa
pinan~gan~ganlang _baga,_ ay gagauin ang man~ga bilin sa capítulo 6
nitong librong ito.
=CAPÍTULO 28.=
_Ang gamot sa bicat sa uicang castila,i,_ lamparónes ó escrófulas.
258. Ang pinan~gan~ganlang _bicat_ ay sungmisibol sa liig ó sa
quiliquili; cun minsan hindi doon lamang, cundi sa dibdib at sa lahat
na casucasuan nang catauan nang tauo. Cun minsan namamaga ang isang
labi nang bibig at ang ilong. Itong man~ga bucol na pinan~gan~ganlang
_bicat,_ ay matigas, hindi mainit, hindi masaquit, at tila louag doon
sa quinadoroonan, sapagca cun ugain n~g daliri ay ga sungmusunod. Cun
ang binibicat ay bata, ay hindi maliuag gamutin; datapoua cun matanda
ay malauon bago mauala ang bicat.
259. Ang gamot sa may _bicat_ ay gayon; ang maysaquit ay pupurgahin
macalaua touing bouan n~g bilin sa número 21. Datapoua cun minsan
nacacasama ang purga. Papambo siyang parati sa tubig na hindi totoong
lamig, at houag doon sa m~ga ilog na may malalim na lunas, na dahil
doo,i, hindi inaarauan ang tubig. Cacain siyang parati nang
_dalandang_ hinog; lalacad siya arao-arao, ó sasacay sa cabayo; houag
cumain siya nang marami cun gab-i. Cun babayi ang maysaquit, ay houag
magsaquit humabi, ó manahi, ó magdugtong nang _abaca,_ at totoong sama
yaon. Houag namang cumain ang maysaquit nang isda, at masama sa
ganitong saquit. Cun siya,i, malapit sa dagat ay uminom touing umaga
nang isang vasong tubig sa dagat din, na yao,i, isang pinacapurga; at
cun malayo siya sa dagat, ang tubig na dinoonan nang asin ay na-aari.
Houag siyang cacain nang man~ga cun anoano. Magaling naman sa saquit
na _bicat_ ang pag-inom nang tubig na cun bumucal sa lupa ay mainit
na, para nang sa bayan nang _Los Baños._ Magaling naman ang pagpambo
doon sa tubig na yaon.
260. Ang ganitong pag-aalaga sa catauan cun minsan ay macacauala cun
malauon n~g bicat; datapoua bihirang nangyayari yaon. Ang ibang man~ga
bagay na nabibilin sa ibang man~ga libro, ay hindi nacacauala noong
saquit na yaon. Cun bayuhin mo ang damo na pinan~gan~ganlang
_malatinta_ ó _tintatintahan_ ó _tinatinaan_ at itapal sa bicat, ay
mauauala. Yaong damong yaon ay guinagamit sa pag-gaua nang _alac_ sa
_bigas,_ nang tumapang ang _levadura_. Ang tapal ay papaltang macalaua
arao-arao. Ito,i, turo ni P. Santa Maria. Datapoua cun ang maysaquit
hindi gungmagaling, ay magpagamot siya sa marunong na médico.
_Ang gamot sa lungmalagui ang liig, na, ang tauag nang castila sa
gayong saquit ay_ papera.
261. Sa provincia nang Batan~gan doon sa man~ga bayang malayo sa
dagat, ay malimit itong saquit, nang pamamaga nang liig, at marahil
dumaan itong saquit sa man~ga babayi. Itong saquit ay hindi maliuag
gamutin cun bago; datapoua cun lauon ay hindi na maari.
262. Ang gagauin nang may ganitong saquit ay houag siyang cumain nang
marami cun gab-i; houag pumambo sa ilog na ang man~ga lunas ay
malalim; at ang man~ga ganoong tubig, sapagca hindi inaarauan ay
malamig, at cun sana sa bun~ga nang cahoy, ay man~ga hilao. Datapoua
cun ualang ibang mapambohan ay macacapambo rin doon ang tauo, houag
lamang tumahan doon nang malauong; sapagca ang pagtahan nang malauon
sa man~ga gayong tubig ay yaon ang pinagmul-an nang pamamaga nang
liig. Ang tubig nang man~ga ilog na hindi inaarauan ay masama namang
inumin; datapoua cun ualang ibang maigban, at capilitang iinumin ang
sa gayong ilog, ay mabuti doonan ang tubig nang caunting asin ga
calahating taza carami sa isang tapayan. Bucod dito ang liig ay
tatapalan nang dahon nang _tabaco_ at _macabuhay,_ na babayuhin muna;
itong tapal, ay hindi inaalis sa liig, cundi parating naroon arao at
gab-i; macalaua lamang maghapon inaalis, nang mapahiran ang pauis;
saca isinasaoli at dinoroonan nang bigquis na hindi louag hindi
maigting. Cun bago ang saquit, ay caalam-alam mauauala pagca gauin
yaon. Ang maysaquit ay papambo arao-arao, ó macalaua man lamang touing
lingo. Datapoua cun yaong gamot na yao,i, hindi nacauauala nang
saquit, pag guinaua sa dalaua ó tatlong bouan, ay pahiran ang liig
touing icapat na arao nang caunting ungüento nang _mercurio_ ayon sa
turo sa número 28. Saca tatacpan ang liig nang isang bigquis na hindi
louag hindi maigting. Cun baga naglilintog, ó sinisin~gauan ang lugar
na pinapahiran, itinatahan muna ang pagpapahid nang _mercurio._ Saca
pumambo nang malimit ang maysaquit, at pagca nauala na yaong man~ga
lintog, ay magpahid siya uli para nang dati. Ang liig na lungmalaqui,
at ang man~ga bucol na sungmisibol doon ay masamang hipoi,t, lamasin
nang camay, at lungmalaqui pa mandin. Mayroong isa pang pamamaga nang
liig sa taguiliran, na ang tauag doo,i, _bayiqui;_ ang gamot doo,i,
naituro co na sa párrafo 78.
_Ang gamot sa man~ga bucol na malambot na hindi masaquit, na
tinuturang_ lobanillos _nang castila._
263. Bucod doon sa man~ga bucol na sinabi co sa man~ga párrafong
natalicdan, ay mayroong isa pang bagay na hindi matigas para nang
man~ga _bicat,_ at hindi rin masaquit, na ang pan~galan nang castila
doo,i, _lobanillos._ Nagsisisibol sa ulo, sa man~ga camay, sa tuhod,
at sa ibang man~ga lugar nang catauan.
264. Ang gamot dito,i, gayon: ang isang malapad na tinga ay itapal
doon nang mahabang panahon. Magaling din ang ungüento nang hagunoy ó
lantin na bilin sa número 62 N~guni itong man~ga ganitong bucol hindi
nacacaano, at cun minsan masamang gamutin.
_Ang gamot sa butlig ó culugo sa uicang castila,i,_ berrugas; _at
ang gamot sa bosouang, na ang tauag nang castila doo,i,_ clavos.
265. Maraming bagay ang naigagamot sa butlig at sa bosouang. Ang
lalong magaling ay cayurin muna nang sundang ang culugo ó ang
busouang, at tapalan nang ungüentong bilin sa número 66, na arao arao
papalitan nang ibang bago. Cun baga matatalian ang butlig, ay maigui
talian sa puno nang isang buhoc ó sutla nang matuyo at malaglag.
=CAPÍTULO 29.=
_Ang gamot sa sinisin~gauan ang bibig, na ang tauag nang tagalog
doo,i, laso ó tola, ó daputac, sa uicang castila,i,_ aftas.
266. Ang pinan~gan~ganlang _aftas, _ay sin~gao nang bibig, na marahil
dumaan sa man~ga sangol; at ang tauag nang tagalog sa nagcacasaquit
nang gayon ay _dinarapulac, _ó _linalaso _ó _tinutula. _Yaong saquit
na yao,i, man~ga butil na mumunti, mapuputi, ó ga madilao dilao, na
naguiguing sugat na mabibilog, na sungmisibol sa loob nang bibig, sa
lalamunan at sa ilalim nang lalamunan; cun minsan naman ay tungmutuloy
at ungmaabot hangang sa _baga, _at sa man~ga _bituca _Dinaraanan naman
cun minsan noong saquit na yaon ang man~ga matatandang tauo.
267. Itong sin~gao sa bibig cun minsan di man gamutin, ay nauauala;
datapoua cun minsan ay nalalagnat, napupuyat at nananab-ang nang
pagcain ang nagcacasaquit nang gayon. Ang man~ga sangol ay
sungmisigao, at aayo sumuso dahil sila,i, nasasactan nang gatas cun
dungmaraan sa bibig.
268. Cun baga malaqui ang lagnat, pati nang pagsaquit nang bibig, at
mahirap ang paglon-oc ay sasangrahan sa camay ang maysaquit. Ang
ipacacain doo,i, ang linugao. Paiinumin naman nang malimit nang tubig
na pinaglagaan nang bulaclac nang _alagao,_ na dinoonan nang cauntin
_salitre,_ ga timbang saicapat sa sampuong tazang tubig Macaapat
maghapon, ay paiinumin nang bilin sa número 61, timbang calahating
saicaulo ang isang inom, na isasama sa isang cuchara noon ding tubig
na pinaglagaan nang alagao. Touing icatlong arao ay pupurgahin ang
maysaquit cun matanda nang bilin sa número 58; ó cun aayao siya noon,
ay ang sa número 63 siya ang ipupurga sa caniya. Bucod dito ang man~ga
sugat ay babasaing maminsan-minsan nang isang caputol na lienzong
ibinabad sa gata nang _siempreviva,_ ang lienzo ay tinatalian sa dulo
nang patpat. Magaling dito sa saquit na ito (ani P. Santa María) ang
tubig ó dagta na tungmutulo sa ouay na pinan~gan~ganlang _talula,_ na
yaon ang ibabasa doon sa man~ga sugat ó sa sin~gao nang bibig nang
man~ga bata, at bihira ang hindi gungmagaling. Cun minsan ang
iquinapagcacasaquit nang man~ga sangol nang gayong saquit ay ang gatas
nang nagpapasuso doon. Caya cailan~gang usisain cun yaon cayang
nagpapasuso ay guinagalis, ó binubuni, ó cun mabaho ang hinin~ga, ó
cun masama ang damdam nang caniyang sicmura; at uala man siyang saquit
ay mabuti painumin nang bilin sa número 2, ó nang tubig na dinoonan
nang caunting _suca_ ó gata nang dayap; ó nang man~ga cajelada ó
limonada número 33.
269. Cun baga hindi sangol cundi matanda na ang sinisin~gauan sa
bibig, ang pag-gamot doo,i, para nang pag-gamot sa man~ga sangol, na
itinuro co sa párrafo 268 na sinundan nito. Datapoua ang ipupurga doon
ay ang bilin sa número 23, at ang ipagmumumog ay ang bilin sa número
19.
270. Cun tila maitim yaong sungmisin~gao sa bibig, at yao,i, casama
nang ibang saquit, ó lagnat na malaqui, lalo na cun mahirap ang
pacaramdan nang may saquit na parating nagsisin-oc, at dungmoroal, at
hindi lumagay, ay painumin arao-arao nang timbang saicapat ó cahati
nang bilin sa número 14; at ang caniyang ipagmumumog ay ang turo sa
número 76. At pag nauala na ang sin~gao sa bibig, cun ang maysaquit
hindi nag-iilaguin nang malacas ay purgahin nang bilin sa número 23,
at painumin naman nang bilin sa número 12, ó sa número 13, at ito rin
ang caniyang ipagmumumog. Cun totoong hindi macalonoc ang maysaquit
dahilan sa sin~gao nang bibig, ay ang gatas na tinutubigan ay isama sa
ibinabaños, at sa isinusumpit sa caniya.
=CAPÍTULO 30.=
_Ang gagauin sa nahulog sa mataas ó sa_ _pinalo, ó sa naipit, ó sa
nahulog sa_ _cabayo ó sinicaran._
371. Ang man~ga pasa sa catauan gaua nang pagcahulog sa cabayo o sa
mataas na lugar, ó dahil sapagca ang may catauan ay pinalo, ó naipit,
ay yaong dugong nadoroon sa casangcapang nasactan, na na-bobobo,t,
napapacalat sa ilalim, sapagca napupunit ang pinaca alulod, ó ugat na
dinaraanang parati nang dugo, at yaon cun minsan ang biglang
pagcamatay nang may catauan. Caya marami ang biglang nan~gamatay
dahilan sa sila,i sinapoc sa sicmura, na yao,i, ang iquinaputoc nang
_pali_ sa loob.
272. Ang magaling sa man~ga pása ay ang man~ga basahang babad sa
_suca_, na dinoroonan nang dalauang gayong tubig na malacuco, cun baga
matapang ang _suca_. Cun mayroong sugat, ay hindi bagay doon ang suca,
cundi ang dahon nang _pandacaqui_, na babayuhin munang maigui bago
itapal doon. Magaling pa sa _pandacaqui_ ang dahon nang _hagunoy_ sa
binayo. Na-aari naman ang sa número 68. Masama sa ganoong saquit ang
_alac_, ang aguardiente at ang man~ga tapal na dinoroonan nang taba,
sapagca yaong man~ga yaon ay nacacalapot sa dugo. Ang maysaquit ay
paiinuming agad nang bilin sa número 1, na yao,i, magaling pa sa
_sapang_, atsa ibang datihan ipinaiinom nang mangagamot sa ganoong
saquit; datapoua cailan~gang lahucan nang _salitre,_ timbang saicapat
sa apat na taza. Itong ganitong painom ay itinutuloy hangang sa
gumaling ang maysaquit. Ang man~ga pasa ay hindi sucat hiuain, sapagca
cun gauin ang man~ga turo sa itaas, ay siyang cusang mauauala. Ang
maigui namang gauin nang tauong masipag mag-alaga sa caniyang catauan
ay gayon. Cun siya,i, pinalo, ó tinamaan nang bato, ó nahulugan nang
anomang mabig-at, ó sinicaran nang cabayo, at uala siyang magamit na
gamot doon sa oras na yaon, pagcaraca siya,i, umihi ang caniyang ihing
mainit ay ibabasa nang ibabasa sa lugar na nasactan; at cun minsan
pati saquit ay mauauala pagca guinauang tambing yaon.
273. Datapoua cun mahirap ang lagay nang maysaquit sapagca siya,i,
pinalo nang malacas ó malalim ang quinahulugan, at malaqui ang
tagupac, ó malaquing bato ang tungmama sa caniyang catauan, ó
sinicaran nang hayop nang malacas at dahil doon ay hindi nacaalam tauo
pagcaraca, ó siya,i, nalauon lauong tila patay, ó linabasan nang dugo
sa _ilong_, ó sa tain~ga, ang gagauin doon, ay sangrahang madali; ang
maysaquit ay masamang quibui,t, ugain, at mabububo pa mandin ang dugo,
at cun mabig-at ang caniyang ulo, ó siquip ang dibdib, ó cun namamaga
ang tiyan, ang cahulugan noon ay may nabubong dugo sa ulo sa dibdib ó
sa tiyan. Cun totoong cailan~gan ang pagsasangra, nang magyaring cunan
nang maraming dugo; saca gagauin ang man~ga bilin sa párrafo 272 na
sinundan nito; bucod dito magaling sumpitin arao-arao ang bilin sa
número 5 ó 6 Cun ang saquit ay nadoroon sa dibdib, ó sa tiyan, ó sa
bay-auang, ó sa ibang lagar na masama, ay houag pacanin ang maysaquit
nang anoman, cundi painuming parati nang tubig na pinaglagaan nang
_palay,_ ó linugao lamang. Ang boong catauan nang maysaquit ay mabuti
doonan n~g damit na babad sa tubig na sinucaan; at cun baga ang saquit
ay nadoroon sa ulo, ay houag basain nang suca, cundi nang _alac_ sa
misa na tinubigan. Pag nacaraan ang ilang arao, ay magaling purgahin
ang maysaquit nang bilin sa número 11 ó 23, ó 32, ó 49. Cun minsan ang
maysaquit ay magaling-galing sa man~ga unang arao nang masangrahan.
Saca cun nacalalo ang ilang arao, ay sungmasama uli ang pagcaramdam,
at ang pulso,i, tungmitigas; cun gayo,i, cailan~gang sangrahang uli.
Cun ang nasactan ay tauong matanda na, cun siya,i, malacas pa, at
marugo, ay cailan~gang sangrahan, nang macunan n~g ga timbang tatlo, ó
apat na pisong dugo. Ang ipaiinom doo,i, ang bilin sa párrafo 272. Cun
ualang marunong sumangra, ay ipacagat sa linta ang piling nang lugar
na nasactan. Itong pagcuha nang dugo ay totoong capilitang gauin agad
dito sa saquit na ito; at pagca nacunan na nang dugo ang maysaquit, ay
caalam-alam totoong daling guminhaua ang caniyang pagcaramdam.
Maraming tauo ang sinibulan sa loob nang catauan, at nan~gamatay nang
biglang pagca matay dahil sa pinabayaan ang saquit, at hindi tambing
guinamot.
=CAPÍTULO 31.=
_Ang gamot sa masaquit ang camay ó paa, dahil sa narapilos ang may
catauan ó cun nagcasala ang caniyang pagdampot nang anoman, na ang
tauag nang castila doo,i,_ relajación ó recaldura; _at ang gamot naman
sa may lungmingsad na buto: ang tauag nang castila doo,i,_ dis
locación ó luxación.
_Nota._ Cun minsan dahil sa narapilos ang tauo, ó dahil sa siya,i,
nahulog, ó binatac ang caniyang paa ó camay, ay sungmasaquit yaong
man~ga casangcapang yaon; at caya gayon, sapagca napacabanat ó
napacaunat ang litid. Cun minsan namamaga naman ang casangcapang
nasactan. Ang gamot doon ay gayon. Ibababad pagdaca ang paa ó camay
na nasactan sa malamig na tubig. Saca cumuha ca nang dalauang puti
nang itlog (houag ang pula) at ihulog mo sa pingan ó planchang
_estaño._ N~gayon ang isang caputol na _tauas_ iyong icuscos nang
icuscos sa pingang _estaño_ na may puti nang itlog; pagca malapot na
ang puti nang itlog; ay yari na ang ungüento. Maglatag ca nang caunti
noon sa isang damit, at itapal mo sa masaquit, na yao,i, gagauin mong
macalaua maghapon. Itong mabuting gamot ay turo ni Rozier. Hindi
ma-aari ang pingang tinga, cundi ang _estaño_ yaon bagang inahihinang
sa _hojas de lata._ Caya magaling ang maghanda ca nang isang plancha
noon, at itago mo sa bahay.
274. Ang man~ga dulo nang buto nang tauo ay mabilog ó masubong na
sungmusoot, at pungmipihit sa hucay na mabilog din at malucong; at cun
ang mabilog na dulo nang buto, ay ungmaalis doon sa hucay na dating
quinasosootan, ang pan~galan sa ganoon ay lungmingsad ang buto. Cun
gayon ay cailan~gang isaoli agad ang buto doon sa caniyang lugar,
sapagca cun pinabayaan nang malauong panahon ay hindi na maisaoli, at
ang hucay na talagang pipihitan noon, ay nagcacalaman, at caya hindi
na maaring sumoot doon.
275. Pag nasaoli na ang buto sa caniyang lugar, ay cailan~gang
tapalang parati ang casangcapang nasactan cun namamaga pa nang damit
na babad sa tubig at _suca;_ at pagca nauala na ang pamamaga ay
samahan nang caunting _aguardiente._ Saca bibigquisang maigui, at
houag quiquibuin nang mahabang panahon. Na-aari rin ang _puti_ nang
_itlog_ at ang inciensong binayo na hinahalo capoua, at itinatapal sa
masaquit.
276. Bago isauli ang buto sa caniyang lugar cun baga lauon nang
lungmilingsad, ay namamaga yaong casan~gcapang nasactan, ay
sasangrahan ang maysaquit bago tapalan nang _tinapay_ na durog at
_suca,_ na ito,i, gagauing ilang arao, bago atuhin ang pagsasauli nang
buto sa caniyang lugar. Ang pag-gaua nito,i, hindi lubhang maliuag,
babayi man ang umato. Binabatac lamang nang dalaua catauo ang dalauang
casangcapang pagtatamaan, at saca ang isang tauo ay caniyang
pinatatama ang dulo nang buto sa caniyang susuutan; cun minsan ay
hindi cailan~gan ang tatlo catauo, at na-aari ang isa, cun maalam
alam humipo,t, tumin~gin. Cun baga hindi lamang lungmilingsad ang buto
cundi nabali pa, ay gagamutin muna ang pagcalingsad, bago gamutin ang
pagcabali. Ang gaua nang tagalog sa ganitong saquit ay ipinahihilot sa
marunong ang casangcapang lungmingsad; datapoua maliuag gumaling sa
ganoong paraan, cun yao,i, lungmingsad na totoo.
_Ang gagauin cun lungmingsad ang sihang._
277. Ang maysaquit ay pinalulucloc sa sahig nang bahay, at ang
gungmagamot sa caniya,i, lungmalagay na tindig sa licod nang
maysaquit; ipinapasoc sa bibig nang maysaquit sa ibabao nang bag-ang
ang dalauang hinlalaqui nang camay, at ang ibang man~ga daliri
inilalagay sa ilalim n~g sihang; pagca gayon na ang taya nang dalauang
camay nang gungmagamot, ay idiniriin ang sihang na pailalim, at sa
dacong licod n~g maysaquit, hangan sa sungmoot sa lugar niya. Saca
tapalan nang turo sa párrafo 275.
_Ang gagauin sa lungmilingsad ang cayang liig._
278. Cung lungmingsad ang liig nang tauo, ay mamamatay pagcaraca,
cundi gamuting madali; caya ang gagauin doo,i, pahihigain nang
patihaya sa sahig, at ang mangagamot ay lulucloc doon din sa sahig sa
ulunan nang maysaquit; saca hahauacan nang caniyang dalauang camay ang
ulo nang maysaquit, at pagcaraca caniyang babataquin, at pipihitin
nang caunti nang mangyaring tumama sa datihang quinasusuutan. Saca
tapalan nang bilin sa párrafo 275.
_Ang gagauin cun lungmingsad sa dacong quiliquili ang isang bias nang
camay,_
279. Cun minsan ang isang bias nang camay, yaon bagang buto na
nangagaling sa balicat na patuloy sa sico, ay ungmaalis doon sa dating
quinadoroonan. Ang gagauin cun gayon, ay tatalian ang camay sa ibabao
nang sico, at hihilahin nang dalaua catauo ang magcabilang dulo nang
tali; ang maysaquit ay pinalulucloc sa lupa, ó sa sahig nang bahay.
Saca ang gagamot doo,i, cucuha nang isang servilleta, ó paño man; na
pararaanin sa ilalim nang camay nang maysaquit, at ang dalauang dulo
nang paño ay bubuhulan. Ang gagamot sa maysaquit, ay isusuot ang
caniyang ulo hangan liig sa loob nang paño, at cun hungmihila yaong
dalaua catauo, ang mangagamot ay itinataas na magpilit ang caniyang
ulo; at cun gayo,i, madadala niya tuloy paitaas ang camay nang
maysaquit, at saca itinutulac niya nang camay ang dulo nang butong
lungmingsad, at pinatatama sa caniyang hucay sa dacong balicat. Cun
ang maysaquit ay bata ó babaying mahina, ang isa catauo lamang ay
macacapagpaanyo nang butong lungmingsad; hinihila lamang nang caniyang
isang camay yaong butong sala, at ipina-aanyo tuloy noong isang camay.
Magaling naman (ani D. Martín Martinez) palucluquin ang maysaquit sa
isang luclucang mababa, parang latoc sa halimbaua; pag-gayon na ang
taya nang maysaquit, ay tatalian sa ibabao nang _sico_ nang isang
malapad at matibay na tali yaong caniyang camay na sala sa isang
baytang nang isang hagdan; saca inaalis ang luclucan, at pag pinatalon
ang catauan nang maysaquit, ay magsasaoli ang buto sa caniyang lugar.
Saca tatapalan nang bilin sa párrafo 275.
_Ang gagauin pag lungmingsad ang camay sa sico, ó sa
galang-galan~gan, ó ang man~ga daliri nang camay, ó cun lungmingsad
ang paa doon sa tuhod._
280. Cun ang camay ay lungmilingsad at ungmaalis doon sa caniyang
quinasosootan sa sico ó sa galang-galan~gan, ó cun lungmilingsad ang
paa doon sa tuhod, ó cun nagcacasala ang man~ga daliri nang paa ó
camay, ang guinagaua doon, ay hinihila lamang, bago patamain sa lugar
ang butong nagcasala; saca tinatapalan nang bilin sa párrafo 275.
_Ang gagauin cun lungmingsad ang buto nang hita._
381 Cung ang buto nang hita ay lungmilingsad sa dacong pig-yi at ang
paglabas nang buto ay sa licod nang may catauan, ay ungmiicli ang paa,
at hungmaharap nang caunti sa loob; datapoua cun ang paglingsad nang
buto ay sa harap, ang paa ay hungmahaba, ang tuhod ay cungmiquiling,
at ang paa ay hungmaharap sa dacong labas.
282. Cun ang buto nang hita,i, lungmingsad sa licod nang may catauan,
ay cailan~gang parapain ang maysaquit, at talian ang hita sa dacong
ibabao nang tuhod nang isang malapad at matibay na tali. Saca
hihilahin ang man~ga tauong catulong sa magcabilang dulo nang tali, at
ang mangagamot ay caniyang patatamain ang dulo nang buto sa caniyang
lugar. Datapoua cun baga ang paglingsad nang buto nang hita ay sa
harap nang may catauan, ay pahigain nang patihaya ang maysaquit, saca
hihilahin nang malacas ang buto at isasaoli sa caniyang totoong
quinalalag-yan. Saca tapalan nang bilin sa párrafo 275.
=CAPÍTULO 32.=
_Ang gagauin sa tauo na may butong nabali, at sa nabasag ang ulo._
282. Cun mayroong tauong nabalian nang buto, cun baga may pagcalingsad
din ang buto, ay itong paglingsad ang gagamutin muna, para nang turo
sa capítulo 31, bago gamutin ang pagcabali nang buto; at ang gagauin
n~ga sa nabalian, ay gayon. Ang maysaquit ay ilagay _sa husay_
(capítulo 4); datapoua cun siya,i, bihasang cumain nang marami, ay
mapacacain din nang caunti Bucod dito ay cailan~gang sangrahan ang
maysaquit, at inuuling guinagaua quinabucasan ang pagsasangra, cun
baga malaqui ang lagnat. Ang nabalian nang malaquing buto ay
pinahihiga muna nang dalauang lingo lamang. Saca macababan~gon na
siya; datapoua caniyang dahandahanin ang pagban~gon. Ang casangcapang
nabalian ay hindi sucat ilagay nang patouid cundi balubaluctot nang
caunti. Magaling naman ang may lubid na natatali sa bubun~gan nang
silid nang maysaquit sa caniyang tapat, nang siya,i, cumapit sa lubid
cun ibig cumibo. Ang catreng quinahihig-an nang maysaquit ay binutasan
nang houag buman~gon cun mananabi.
284. Ang butong nabali ay hinuhusay, at ipina-aanyo nang isang
marunong humipo at tinutouid na magaling. Saca doroonan n~g dalauang
caputol na balat na cordobán man, ang isa sa ilalim at yaong isa sa
ibabao, na ibinababad muna sa tubig nang lumambot, bago talian nang
labingdalaua ó labing-ualong panaling maicli, na paraparang may caniya
nang buhol. Sa ilalim nang balat ay linalag-yan ang casangcapang
nasactan nang damit na babad sa tubig na sinucaan, at saca babasain
ding parati nang mahabang panahon noon ding tubig na sinucaan yaon
ding damit na yaon, hangan sa gumaling ang maysaquit. Cun gumaling na
ang maysaquit at ang buto,i, naghinang na, cun baga hindi rin nauauala
ang pagsaquit nang buto,i, tapalan nang inciensong binayo na lalahocan
nang puti nang itlog. Cun baga tadyang ang nabali, ang pag-gamot
doo,i, para nang sa ibang man~ga butong nababali; houag lamang
pahigain ang maysaquit; at cun ang ulo ang nabasag at ualang sugat, ay
gayon din ang pag-gamot, houag lamang basain nang suca, cundi nang
alac sa misa na tinubigan; basahin mo at sundin ang turo sa párrafo
273. Ang gaua nang tagalog pagca mayroong butong nabalian, ay
ipinahihilot sa marunong, datapoua yao,i, totoong sama, sapagca ang
butong talagang maghihinang na, nababali uli bagcus pag quiniquibo.
=CAPÍTULO 33.=
_Ang gamot sa natinic, ó nasubol ó sa tinamaan nang pana, ó nabaril._
285. Ang gagauin sa natinic, ó nasubol, ó sa tinamaan nang pana, ó sa
tauong nabaril ay gayon. Bubunutin pagcaraca, at hahan~guin sa
catauan ang tinic, ó ang tatal, ó ang pana, ó ang bala na nababaon sa
laman. Pag nabunot na yaon, ay tapalan ang casangcapang nasactan nang
basahang babad sa malacucong tubig. Datapoua cun malalim ang pagcabaon
nang tinic ó pana sa laman, at hindi mabunot, ó mabunot man ang iba ay
mayroon pang natitira doon, ay mabuting hiuain nang caunti, cun baga
hindi pa totoong namamaga ang casangcapang na nasactan, sapagca cun
malaqui ang pamamaga ay masamang hiuain; at ang gagauin cun hindi
mahiua, ay tatapat na parati sa sin~gao nang mainit na tubig ang lugar
na nasactan, saca tapalan nang tinapay na durog na may casamang
_gatas_ at lan~gis na bago nang niyog ó lana man; cun ualang tinapay
at gatas, ay na-aari ang ugat nang _dilao_ at ang lan~gis nang niyog
na babayuhin capoua, bago itapal doon. Cun ualang _dilao,_ ay
magagamit ang _romero._ Datapoua cun yaong lugar na napasucan nang
tinic ó tatal ay nagnanana, cailan~gang hiuaing madali at saca
gamuting para nang turo sa man~ga párrafo 253 at 254. Cun baga bala
ang nacasugat ay gagauin ito ring man~ga turo sa párrafong ito. Cun
baga ang nacasugat ay panang may camandag, ay painumin ang maysaquit
na madali nang pasuca nang _salag salag, ó pacupis (pepinillo de san
Gregorio)_ número 34 ó 35; ó pacanin nang bauang; ó cun ualang iba ay
na-aaring ipainom doon ang dumi nang tauo, na isasama sa caunting
tubig, nang sumuca. Saca hihiuain ang sugat; bubunutin ang pana cun
nadoroon, at huhugasan ang sugat nang tubig na may asin, at tacluban
nang ventosa Mabuti basahin mo ang capítulo 35.
=CAPÍTULO 34.=
_Ang gamot sa napaso nang baga ó pólvora, ó sa nabanlian nang anomang
mainit._
286. Cun hindi malaquing lugar nang catauan ang napaso, at hindi
naglintog, sucat na roon ang tapalan nang damit na babad sa malamig na
tubig; yao,i, gagauing parati. Cun mayroong dagta nang aroma, (goma de
aroma) ay lahucan nang pula nang itlog, at ilahid doon nang houag
maglintog. Ang madali at ang ualang liuag sa lahat na gamot, maglintog
man ang laman, ay ito. Ang isang itlog nang manuc ay hinahalong maigui
sa pingan; sinasamahan nang dalauang cucharang lan~gis na bago nang
niyog ó lana man; hinahalo pang magaling capoua, at itinatapal. N~guni
ang magaling sa lahat na gamot ay ang lan~gis nang _cacao,_ na gayon
ang pag-gaua. Ang isang gatang na cacao, iyong isan~gag, bago
dicdiquin mo nang maliit. Saca ihulog mo sa palioc na may tubig, at
ilagay mo sa mahinang apoy. Hahaluin mong parati nang patpat ang
cacao, at yaong lan~gis na lungmulutang sa ibabao nang tubig, iyong
ipunin nang isang pacpac nang manoc at ihulog mo sa taza. Ilapit mo sa
apoy ang taza nang maiga ang tubig na casama nang lan~gis, at pag
naiga na ang lan~gis na natitira ay itago mo sa garrafa. Itong lan~gis
nang cacao siya ang mabuting ilahid sa lugar na napaso, ó nabanlian
nang anomang mainit na tubig. Magaling din ang bumayo ca nang _uling_
nang langca, at doonan mo nang _lana_ bago itapal, at mauauala pati
pilat. Cun baga pólvora ang nacapaso, ay mabuti lahiran ang napaso
nang dugo nang manoc na munti, at saca tacpan nang damit; ang gatas
nang babayi ay maigui ring ibasa doong parati; ganoon din ang maputing
_gabi_ cun calusin, at samahan nang _lana,_ at itapal sa masaquit, ay
nacaguiguinhaua sa may catauan. Na-aari namang tapalan nang camatis
na hiniua, na pinapaltang maminsan-minsan, nang mahan~ginan ang lugar
na masaquit. Ang isa pang totoong buting itaquip sa gayong sugat, ay
yaong tila bulac nang bun~ga nang boboi.
287. Datapoua cun ang lugar na napaso ay malaqui, at ang pamamaga ay
totoong laqui naman, ang cailan~gang gauin (ani Tissot) ay sangrahan
ang maysaquit, minsan ó maquiilan yaon sa caniyang calagayan.
288. Ang maysaquit ay ilagay sa _husay_ (capítulo 4). Houag ipaiinom
sa caniya cundi ang bilin sa número 2 at 4; bucod dito ay susumpitin
arao-arao.
=CAPÍTULO 35.=
_Ang gamot sa tauong naguitguitan ó nagalusan, at sa nasugatan, pati
sa nahiua ó sa tinaga nang ibang tauo._
_Nota._ Ang mabuti sa nagalusang tauo,i, ang laman nang bun~ga nang
_boboy_ yaon bagang tila bulac, na itataquip na magaling doon sa
lugar na masaquit. Maigui rin ang abo nang papel sangley sa sinunog.
Gayon din ang gamot sa nagasgasan ó naguitguitan nang lubid ó nang
ibang bagay, na yao,i, _rozadura_ cun tauaguin nang castila.
289. Cun mayroong tauong sinugatan, ó tinaga ó inulos nang sundang, ó
cun siya,i, nahiua, cun baga ang sugat ay munti at hindi lubhang
maraming dugo ang lungmalabas, ay maghanda cang madali nang _hilas_
nang lienzong luma, at ilatag mo sa sugat at houag mong idiriing
lubha. Saca sa ibabao nang hilas ay doonan mo nang isang caputol na
lienzong babad sa lana, ó lan~gis na bago nang niyog, bigquisan mo
nang hindi louag at hindi maigting, at houag mong quiquibuin yaon sa
isang arao at isang gab-i. Saca cun tatatapin ang sugat, ay aalisin
ang hilas na hindi totoong naniniquit doon, sapagca ang hilas na
totoong cungmacapit sa sugat, ay hindi cailan~gang ugcain; doonan
lamang nang iba pang bago at sucat. Ito lamang gauang itong itinuro co
n~gayon ay nacabababao sa maraming sugat, at hindi nagnanana; at cun
baga nagnanana, ay tapalan nang caunting ungüentong madilao número 46.
Cun baga ang sugat ay totoong unti, ay siya na roon ang anlalaua;
n~guni cun malalim ang sugat at munti ang butas ay cailan~gang lac-han
nang caunti ang butas bago gamutin.
290. Cun ang sugat ay malaqui, caalamalam mamamaga muna, bago
magnacnac; ang maysaquit ay lalagnatin, at cun minsan ay tila
masisirasira ang bait. Ang magaling gauin pagca gayon ang lagay nang
nasugatan, ay ang hilas muna ang itapal sa sugat, at sa ibabao lag-yan
nang tinapay na durog na dinoroonan nang gatas at caunting _lana_ nang
houag maniquit ang tinapay, at yao,i, ang ilalagay sa ibabao nang
hilas bago bigquisan para nang dati; na-aari naman ang tinapay lamang
at ang tubig na ualang iba, datapoua cailan~gang paltan macaapat
maghapon.
291. Bucod dito ang may sugat, cun nalalagnat ay sasangrahan, cun baga
hindi linabasan nang maraming dugo ang sugat; saca ilagay _sa husay_
(capítulo 4), at susumpitin touing arao na ualang liban. Ang isa
namang cailan~gan sa ganoong maysaquit na ang sugat ay malaqui, ó cun
nadoroon sa masamang lugar (sa dibdib baga, sa tiyan, ó sa bay-auang,)
ay houag pacanin nang anoman, cundi tubig na pinaglagaan nang palay ó
basabasa; gayon din totoong sama sa nasugatan ang pag-gaua nang
mahalay, at caalamalam mamamatay.
292. Cun baga ang sugat ay nadoroon sa ulo, ay hindi magaling doon ang
lan~gis, ó _lana_ cundi ang hilas muna, at saca ang isang tapal n~g
_betonicang_ binayo (cabling), ó cun ualang cabling, ay ibabad sa
mainit na _alac_ sa misa ang lienzong idoroon sa ibabao nang hilas;
saca sundin ang bilin sa párrafo 291.
293. Cun mayroong naputol na ugat ca malaqui, at malacas lumahoy ang
dugo, ay maigui roon ang _agárico de roble_ número 67; at sapagca dito
sa Filipinas ualang _agárico,_ ay na-aari ang _colatcolat_ número 67,
yaon bagang tila cabuting matigas na sungmisibol sa man~ga cahoy, _sa
alibangbang_ baga; ang unang balat nang _colatcolat_ ay itinatapon,
ang ibang natitira ay babayuhin, ó bubugbuguin nang cahoy nang
lumambot, at yaon ang itinatapal sa sugat; saca doroonan sa ibabao
nang maraming hilas, at isang lienzo, at bibigquisan tuloy. Cun hindi
rin ungmaampat ang dugo, at ang sugat ay nadoroon sa camay ó paa, ay
cailan~gang bigquisan ang casangcapang nasactan sa itaas nang sugat
nang isang bigquis na ang lapad ay tatlong daliri man lamang, na
pinipitpit nang isang caputol na cahoy nang umigting; houag lamang
pacalulubhain, at maca mabuloc ang laman; maminsan-minsan ay lolouagan
ang bigquis.
294. Cun baga ang sugat ay nadoroon sa tiyan at hindi lungmalabas ang
bituca ay gagamutin ang may catauan para nang turo sa capítulong ito;
datapoua cun malalim ang sugat at ang bituca ay lungmalabas, uusisaing
maigui cun nabutas ang bituca, at cun baga nabutas, na caya na-aalaman
sapagca linalabasan nang dumi doon din sa butas, ay houag anomanahin
cun munti ang sugat; datapoua cun malaqui, ay tatahiin nang sangpouong
bilong _abaca_ na pinagquitan nang houag lumabas ang dumi, at ang dulo
nang itinahing _abaca,_ ay pababayaang lumauit sa labas nang tiyan
nang mahila cun malauon, at pagca siyang cusang sumunod sa camay nang
humihila. Bucod dito ang bituca ay cailan~gang hugasan muna at linisin
nang alac na pinaglagaan nang romero, bago ipasoc uli sa tiyan nang
marahan-dahan; saca tinatahi pati nang sugat nang tiyan para nang
sinabi cong una, at pagca yari na yaon, ay guinagamot ang sugat para
nang turo sa capítulong ito.
295. Yaong man~ga paraan nang pag-gamot sa man~ga sugat na sinaysay
co sa capítulong ito ay sucat na sa anomang sugat; datapoua mayroon
pang ibang man~ga bagay na magaling ding maalaman n~g m~ga mangagamot,
maca cailan~gang gamitin nila cun ualang iba. Ang romerong n~ginoya,
ay mabuti doon sa sugat; ang man~ga dahon nang _hagonoy_ ay totoong
buting bayuhin munang maigui, at patacan nang caonting _lana,_ ó
bagong lan~gis nang niyog; saca balutin sa dahon nang saguing; at
ibaon sa mainit na abo, bago itapal sa sugat at tuloy gagaling, cun
gauin mong macalaua, malaqui man ang sugat. Maigui rin ang ugat nang
_baliti_ na babayuhin bago itapal. Ang isa pa manding magaling, ay
gayon; ang isang caputol na cahoy nang _molauin_ ay iyong lagariin, at
ang quinain nang lagari iyong ibudbud doon sa sugat. Ang tuyong tai
nang cabayo ay maigui rin sa sugat, pag hindi malaqui.
=CAPÍTULO 36.=
_Ang gamot sa sugat na lauon, na hindi mabahao._
296. Ang m~ga sugat na lauon ay hindi sucat bahauin pagcaraca, ani
Tissot, sapagca marami ang namamatay nang biglang pagcamatay dahil
doon. Ang man~ga sugat na lauon ay gaua cun minsan nang palo, ó nang
bucol ó sibol na hindi guinamot n~g paanyo. Cun minsan naman dala n~g
_escorbuto_ ó dala nang pagcabuloc nang catauan. Cun ang escorbuto ó
ang ibang dahilan ang pinagmul-an n~g sugat na lauon ay cailan~gang
alisin muna yaong isang saquit bago gamutin ang sugat. Ang pagbahao
noong man~ga sugat na yaon ay hindi lubhang maliuag; datapoua houag
bauahin pagcaraca nang mangagamot, cundi paraanin muna sa ibang lugar
nang catauan nang maysaquit yaong masamang lungmalabas na parati sa
sugat Caya ang unang gagauin sa tauong may saquit na lauon, ay
purgahin touing icalauang lingo nang bilin sa número 21; itong
ganitong purga ay itutuloy nang malauon, at pag pinurga nang macaitlo
man lamang ang maysaquit, ay gamutin na ang sugat para n~g sasabihin
co n~gayon sa m~ga párrafong isusunod dito Ang lungmalabas sa man~ga
sugat ay hindi nana, cundi anaqui tubig na maputi-puti,
malabnao-labnao, at totoong baho na cun mapasayad sa ibang m~ga laman,
ay nagpapalintog cun minsan. Pag nabahao na ang sugat, ay itinutuloy
ang pagpurga sa may catauan na maminsan-minsan. Yaong tauong may sugat
na ibig madaling gumaling, ay cailan~gan ang houag siyang cumain nang
man~ga maalat, ó man~ga mahanghang, ó mainit ó maraming carne, at
houag tumiquim siya nang isda at alac. Cun ang sugat ay nadoroon sa
paa, ay masama sa may catauan ang lumacad na parati, ang magpahan~gin
ang yumapac sa basá, at ang mahan~ginan ang caniyang sugat. Ang isa
pang magaling na totoo sa may sugat na lauon, ay lag-yan nang fuente
sa paa, ó camay bago bahauin ang sugat.
297. Cun minsan ang man~ga tabi nang sugat ay totoong tigas na
cailan~gang hiuain muna, bago gamutin; datapoua cun hindi matigas ang
man~ga tabi nang sugat ay tapalan pagdaca nang bilin sa número 69, at
sa ibabao lag-yan nang ilang lienzong babad sa turo sa número 70 na
macaitlong papaltan touing arao; at sa número 69 ay macalaua lamang.
Datapoua cun minsan ay hindi cailan~gan itong ganitong gamot sapagca
maraming sugat na lauon ay nababahao cun pahigain ang maysaquit, at
latagan nang hilas ang sugat, at doonan pa sa ibabao nang hilas nang
isang tapal na tinapay na durog, bulaclac nang alagao at tubig. Bucod
dito touing guinagamot, ay cailan~gang linisin ang sugat at hugasang
maigui nang tubig na malacuco na pinaglagaan nang caunting romero, ó
nang dahon nang macabuhay ó lin~gangsina ó hagunoy; ito,i, gagauin
bago tapalan.
298. Cun hindi mo ibig gamitin ang bilin sa número 69, at sa número
70, ay na-aari ang man~ga sasabihin co n~gayon sa man~ga párrafong
isusunod co dito, na yao,i, pauang aral ni P. Clain.
299. Ang man~ga sugat na ang man~ga tabi ay matigas, ay mabuti tapalan
nang apog na sinubhan; saca linisin at hugasan nang tubig na
pinaglagaan nang romero, ó rosas, bago doonan uli nang apog. Ito,i,
paparatihing gagauin. Ang laman na lungmalabis sa man~ga tabi, cun
budburan nang polvos nang puno nang _coles_ na sinunog, ay mauauala
cun minsan. Itong dalauang gamot tila hindi magaling.
300. Doon sa man~ga masasamang sugat na lungmalapad at lungmalaqui; ay
maiguing itapal ang dahon nang _lanting_ na binayo. Nang mamatay ang
man~ga ood sa man~ga sugat, ay bumayo ca nang _payangpayang,_ samahan
mo nang apog at dahon sariua nang tabaco na pauang binabayo bago
itapal. Totoong galing naman sa man~ga gayong sugat ang hugasang
parati nang tubig na pinaglagaan nang hagunoy, bago tapalan n~g dahon
din nang hagunoy na binayo. Ang dahon nang tan~gantan~gan ó
lin~gangsina ay totoong galing sa gayong sugat; inilalaga muna ang
dahon, at yaon ang ihuhugas na parati sa sugat, bago tapalan noon ding
dahong binayo. Ang pinan~gan~ganlang _macabuhay,_ pag inilaga rin ang
dahon, at ang tubig ay ihugas na parati sa sugat, at saca tapalan
noong ding dahong binayo, ay na nacagagaling naman.
301. Cun baga nagsusugat ang punong catauan nang lalaqui ó babayi, ay
guinagamot muna ang may catauan para nang turo sa párrafo 296, bago
lahiran ang man~ga sugat nang _apdo_ nang bacang lalaqui. Maigui ring
tapalan nang dahon nang culit na babayuhin muna. Ito,i, turo ni P.
Clain. N~guni cun bago yaong man~ga sugat ay dala nang pag-gaua nang
mahalay ay cailan~gang tumanong sa marunong, nang siya,i, gamutin nang
ungüento nang mercurio núm. 28.
=CAPÍTULO 37.=
_Ang gamot sa linuluslusan, na ang tauag nang castila sa ganoong
saquit ay_ hernia ó quebradura.
302. Mayroong tauo, na pagca pan~ganac sa caniya ay linuluslusan na;
datapoua ang caramihan ay caya linuluslusan, ay gaua nang pagsigao
noong bata pa sila, ó dahil sa pag-uubo ó sa pagsuca. Cun matanda na
ang tauo, ang pagbuhat nang man~ga mabibigat ay yaon ang ugaling
pinangagalin~gan nang saquit na yaon. Ang lalaqui ay marahil luslusan
sa babayi.
303. Itong saquit ay bagay-bagay; datapoua ang aquin lamang sasaysayin
dito ay ang pagpanaog ó ang pagluslus nang bituca sa pinaca supot nang
bayag nang lalaqui, ó sa ilalim nang-punong catauan nang babayi. Cun
ang bituca, ó ang linoob nang catauan ay tungmatalon, at naparoroon sa
man~ga lugar na yaon; ang tauag sa nagcacasaquit nang gayon ay
_linuluslusan._
304. Sa alin mang tauong linuluslusan, bata man matanda man, ang
pag-gamot ay iisa rin. Datapoua ang man~ga bata ay madaling gamutin,
at bihira ang hindi gungmagaling, alagaan lamang nang tali, ó bigquis
yaong lugar na pinaroroonan nang bituca. Yaong tali ó bigquis na
inilalagay doon, ay mayroong sadhiyang pagcatabas, na hindi maliuag
isipin nang alin mang marunong dunong, sapagca ibinabagay sa lugar na
quinadoroonan nang saquit. Ang bigquis ay mayroong apat na dulo; ang
dalauang nangagaling sa licod, ay binubuhulan sa ilalim nang pusod; at
ang dalauang dulo nang tali na nagmumula sa harap ay ipinapatun~go sa
bay-auang, at doon tinatalian. Bucod dito sa guitna nang taling yao,i,
mayroong isang tila unang munti ó dalaua caya, na taga pagdiin nang
bituca nang houag macalabas uli. Datapoua bago ilagay ang tali doon,
ay cailan~gang pacausisaing maigui, cun mayroon pang natitirang bituca
sa labas, at cun baga hindi napasoot ang lahat sa loob, ay masamang
doonan nang tali ang maysaquit. Cun minsan ay hindi maipasoc ang
bituca, sapagca ang saquit ay lauon na, at maraming bituca ang
lungmalabas. Cun gayon ay cailan~gang igaua n~g capaanyoan ang
maysaquit at lag-yan din nang tali na ualang unan.
305. Nang mapasauli ang bituca nang batang linuluslusan, ay
pinahihiga muna nang patihaya; dinoroonan nang damit sa ilalim nang
pig-yi, nang tumaas. Pagca yari nito,i, cun baga hindi pungmapasoc na
cusa ang bituca, ay tinutulun~gan nang camay na marahan dahan, bago
lag-yan nang taling itinuro sa párrafo 304; hindi magcacasiya ang
isang tali lamang; cailan~gan ang dalaua; at bago ilagay ang ipapalit
sa maruming pinapaltan, ay cailan~gang tingnan cun nadoroon caya sa
loob ang lahat na bituca. Cun ibig mo, ay matatapalan ang bata nang
_lin~gangsina_ na idinadarang muna sa apoy nang madaling gumaling,
saca dinoroonan nang tali Cun baga matandang tauo ang linuluslusan,
cun bago pa ang saquit, ay hindi rin maliuag mauala; datapoua cun
lauon, ay hindi na ma-aari. Ang gagauin doon ay gayon: pinahihiga ang
maysaquit nang patihaya, pinatataas ang tuhod nang sumayad ang
talampacan nang paa doon sa hihig-an. Saca ipinapasoc sa loob ang
bitucang lungmalabas; itong pagpasoc nang bituca cun minsa,i, ualang
liuag; cun minsan ay hindi sungmusunod, cundi marunong humipo ang
mangagamot sapagca cailan~gang iriin nang camay na catulong ang man~ga
daliri, at pinipilit pumasoc sa loob ang man~ga bituca. Datapoua cun
mahirap ang calagayan nang maysaquit, at hindi sungmusunod ang bituca,
ay cailan~gang sangrahan muna ang may catauan. Saca susumpitin nang
tubig na pinaglagaan nang culutan na linalahucan nang isang cucharang
mantica at calahating cucharang asin; pagca sinumpit ang maysaquit, ay
tatapalan muna nang malauon-lauong oras, nang man~ga basahang babad sa
túbig na mainit, bago atuhin ang pagsasauli nang man~ga bituca.
306. Cun minsan ang bituca ay pungmapasoc na cusa, pag tinapalang
ilang arao ang maysaquit nang dahon nang tabacong sariua na ibinababad
sa mainit na alac. Magaling naman ang dumi nang baca, na pinatutuyo
tuyo muna sa cauali, at sabay pinapatacang parati nang caunting
lan~gis, bago itapal sa masaquit. Cun hindi rin pungmapasoc ang
bituca, ay sumpitin nang malauon ang maysaquit nang usoc nang tabaco
para nang turo sa párrafo 457, at siya ang lalong matapang na gamot
doon.
=CAPÍTULO 38.=
_Ang gagauin sa lungmalabas ang tumbong, at sa babaying lungmalabas
ang punong catauan._
307. Cun mayroong tauo, na lungmalabas ang caniyang tumbong ó pouit,
ay pinararapa muna at pinatataas ang pig-yi; saca ang mangagamot ay
babasain nang lana ang caniyang man~ga daliri, at ang tumbong ay
caniyang ipapasoc sa loob na marahan dahan; pagca napasaoli na sa
loob, ay tapalan nang basahang babad sa tubig na pinaglagaan nang
balat nang _granada, ó duhat ó camachiles,_ bago talian nang isang
tali na may apat na dulo. Cun aayao ca noong ganoong paraan, ay
tapalan ang pouit nang incienso, sahing at polvos nang sinunog na
sun~gay nang usa, at papasoc ang tumbong. Maigui rin ang mag-ihao ca
sa apoy nang isang dahon ó palapa nang (maguimaguei) at pag malamig
na, itapal mo roon, gagaling ang maysaquit. Cun minsan ang paglabas
nang tumbong ay dala nang pag-iilaguin, na siya ang totoong
cailan~gang gamutin.
308. Cun lungmalabas ang punong catauan nang babayi, ay pahihigain
nang tihaya. Dinoroonan nang damit sa ilalim nang pig-yi nang tumaas;
binabasang parati nang mainit-init na alac ang caniyang punong
catauan; saca ipinapasoc nang camay sa loob na marahan dahan, bago
doonan nang tali na may apat na dulo. Magaling naman ang pinacadahon
n~g magui (maguei) na inihao muna; baga itapal doon para n~g turo sa
párrafo 307 na sinundan nito.
=CAPÍTULO 39.=
_Ang gagauin cun macati ang punong catauan nang lalagui ó nang babayi,
pati sa lalaqui, cun ungmuurong ang caniyang punong catauan, at sa
namamaga ang bayag ó ungmiihi nang nana._
309. Cun mayroong lalaqui na ungmuurong ang caniyang punong catauan,
ay painumin noong picatubig, na nangagaling sa saguing na
pinan~gan~ganlang _botohan_ bago bumun~ga. Na-aari rin ang tubig sa
saguing na pinan~gan~ganlang _abaca._ Gayon din ang ugat nang
pandacaquing itim, cun cayurin muna, at inumin ang quinayod sa
caunting alac sa misa ó tubig, ay magaling din. Cun ang punong catauan
nang lalaqui ó nang babayi ay mabuting basain nang basain nang tubig
na pinagbabaran nang caputol na san~ga nang _macabuhay_ na mapait, at
cun hindi nauauala ang saquit ay mabuti lonoquin nang may catauan ang
píldoras ó pelotillas nang talamponay ayon sa turo sa número 57.
_Nota._ Cun mayroong lalaquing ungmiihi nang nana ó cun namamaga ang
bayag, ang mabuti doo,i, painuming parati nang tubig na pinaglagaan
nang colotan. Magaling din ang magsumpit siya nang malimit, at
magpurga nang bilin sa número 23, na yao,i, gagauin touing lingo. Saca
iinumin niya ang bilin sa número 22, hangan sa siya,i, gumaling. Cun
baga caya ungmiihi nang nana ang maysaquit dahil sa siya,i, mayroong
bato sa pantog ay magaling uminom siya nang _café_ touing umaga; at
sundin ang man~ga turo sa capítulo 46. Ang pagcati nang punong catauan
pati nang pag-ihi nang nana, ay dala cun minsan ng pag-gaua nang
mahalay. Cun gayon ay cailan~gang tumanong sa marunong, nang gamutin
ang may catauan n~g paanyo, at nang pahiran ang caniyang paa nang
unggüento nang mercurio número 28, ayon sa uica co sa párrafo 301.
=CAPÍTULO 40.=
_Ang gagauin sa man~ga batang ipinan~gan~ganac na ualang butas ang
puit, ó may sara ang tain~ga ó ang punong catauan, ó cun mayroong
pinacatali sa ilalim nang dila._
310. Cun mayroong batang ipinan~gan~ganac at ualang butas ang pouit,
ay bubutasang marahan dahan nang isang lancetang matilos. Gayon din
ang gagauin cun hindi macaihi ang bata, lalaqui ma,t, babayi man,
dahil sapagca ualang butas. Ang batang babayi na may sara ang caniyang
punong catauan, ay binubutasan din nang lanceta, bago sootan doon sa
lugar na yaon nang isang caputol na tingang mabilog at maicli, na may
dalauang pinacatayin~ga, nang matalian sa bayauang nang bata; at houag
aalisin muna hangang di mabahao ang sugat at nang houag madaiti uli
ang m~ga tabi nang butas. Cun baga may sara ó nagdaraiti ang dalauang
pinacalabi nang punong catauan nang batang babayi, ay hinihiua rin
n~g lancetang matalim mula sa itaas hangang ilalim, bago doonan nang
caputol na tingang mabilog na may butas na patuloy sa guitna, at saca
tinalian sa bayauang para nang uica co nang una. Cun ang tayin~ga,i,
mayroon isang tila balat na nacatataquip doo,i, binubutasan din nang
lanceta, houag lamang palalimin ang paghiua.
Ang man~ga bata, na hindi macapag-uica nang malinao, sapagca doon sa
ilalim nang dila mayroong isang pinacatali, pagca gayon ay guinugupit
ang tali n~g gunting na munti. Datapoua houag puputulin ang m~ga ugat
na malalaqui, na nadoroon sa piling. Cun malacas lumahoy ang dugo, ay
pinapagmumumog ang bata nang tubig na sinucaan na dinoroonan nang
ilang butil na salitre, na cailan~gan ihanda muna. Maigui ring basain
ang lugar na linalabasan nang dugo nang caonting aguardiente, na ang
sa icatlong babagui ay suca. Maminsan-minsan ay pararaanan n~g isang
daliri ang ilalim nang dila nang houag magcapit uli yaong m~ga
guinupit. Itong lahat ay pauang aral ni D. Martín Martinez.
=CAPÍTULO 41.=
_Ang gagauin sa quiniquilmos na ang tauag nang castila sa gayong
saquit ay_ almorranas; _na yao,i, pamamaga nang puit nang tauo._
311. Doon sa pouit nang tauo, mayroong anaqui bucolbucol namumunti, na
cun minsan ay namamaga doon sa loob, na hindi naquiquita cundi sa oras
nang pananabi. Cun namamaga n~ga yaong man~ga casangcapan nang pouit
nang tauo, ang pan~galan sa pagcacasaquit nang gayon, ay _quilmosin._
Cun minsan naman mayroong lungmalabas na dugo na yao,i, touing bouan ó
touing icatlong lingo; itong paglabas nang dugo doon ay magaling sa
may catauan, at hindi sucat paual-in; sapagca hindi maca-aano sa
caniya. Ang lalaqui marahil quilmosin sa babayi.
312. Ang pinagmumul-an nitong saquit na ito ay ang maraming dugo, ang
pamamanglao, ang malaquing pagtaba nang may catauan, ang pagsacay na
parati sa cabayo, at ang pagliban nang ugaling pananabi, ó cun ang
inaiilaguin nang may catauan ay matigas. Ang man~ga babaying buntis ay
marahil daanan nitong ganitong saquit.
313. Cun namamaga lamang ang pouit, at ualang dugong lungmabas at ang
may cataua,i, madilao dilao at caniyang muc-ha, at sala ang pananabi
niya, ay gagamutin para nang turo sa párrafo 437. Datapoua cun ang
saquit ay malaqui-laqui, at marugo ang may catauan, ay cailangang
sangrahan; paiinumin nang bilin sa número 1 ó 2; paiinumin din nang
bilin sa número 20, na macaapat maghapon, susumpitin nang tubig na
pinaglagaan nang culutan lamang; at houag damihan ang isusumpit. Ang
pouit na namamaga ay tatapalang parati nang biling sa número 9, ó nang
sa número 65. Magaling ding tapalang parati ang pouit na namamaga n~g
bulac na babad sa gata nang _niyog._ Ang dahon nang _romero,_ cun
ilaga muna sa alac sa misa at itapal doong mainit, ay nacaguiguinhaua
rin sa maysaquit. Mabuti ring tapalan nang dahon nang _talampunay_.
314. Sinabi co na sa párrafo 311, na cun minsan ang pouit ay
linalabasan nang dugo, na cundi marami, ay hindi macacaano sa
maysaquit. Datapoua cun napaparami ang dugo, ó totoong limit nang
paglabas, ay sundin ang turo sa párrafo 316.
=CAPÍTULO 42.=
_Ang gagauin sa binabalin~goyn~goy._
315. Mayroong tauong linalabasan n~g dugo sa ilong na yaon ang
pinan~gan~ganlang _binabalin~goyn~goy,_ at cun hindi maraming dugo ang
lungmalabas ay mabuting pabayaan; datapoua cun minsan pag talagang
tatahanan ang paglabas n~g dugo, ay dinaraanan nang pagcalio ang
maysaquit, at ang magaling doon cun gayon, ay ang suca na ipa-aamoy sa
caniya; cun minsan naman ang maysaquit ay lungmulubha pa mandin; ang
dugo,i, hindi tungmatahan nang paglabas; ang pulso,i, ay tila
nan~gin~ginig, namamatay ang color nang muc-ha at labi, at ibig sumuca
ang maysaquit. Pagca gayon ay cailan~gang ampatin ang dugo, para nang
sasabihin co n~gayon sa párrafong isusunod dito.
316. Ang maysaquit ay doroonan nang maigting (mahigpit) na tali sa
bias nang camay, sa ibabao nang sico, pati sa paa sa ibabao nang
tuhod. Babañusan nang malauon ang paa at ang camay nang tubig na
malacuco, sapagca ang tubig na malacuco ay nagpapalouag sa man~ga
dinaraanan nang dugo, at palibhasa,i, lungmolouag ay malaquing lugar
ang mapapaaronan n~g dugo sa paa at sa camay. Cun ang tubig ay malamig
ay masama, at magsisiquip bagcus ang man~ga ugat na dinaraanan nang
dugo. Cun mainit ang tubig ay masama rin, sapagca yao,i,
nacacapagpalacad nang matulin sa dugo; caya bagay doon ang malacuco.
Pag naampat na ang dugo ay palolouaguin n~g caunti ang m~ga tali houag
lamang minsanan, ó alisin na ang isa, at bayaan doon ang iba hangan di
macaraan ang isa ó dalauang oras. Cun mayroong _salitre_ ay ang isang
dampot nang dalauang daliri at ang isang cucharang _suca,_ ay isama sa
isang tazang tubig, at ipaiinom sa binabalin~gon~goy; ito,i, gagauin
touing calahating oras. Bihirang maysaquit ang hindi gunggmaling, ani
Buchan, pagca ibabad, ó basain nang basain nang malamig na tubig ang
caniyang punong catauan. Magaling naman ang isang sigarrong hilas;
itong pinaca cigarro ay ibabad mo sa aguardiente na ang sa icatlong
bahagui ay _suca,_ at isoot mo sa ilong n~g maysaquit, at paabutin
mong magaling sa itaas. Totoong igui dito naman ang matigas na
colatcolat, ó yaong tila cabuti número 67, na sungmisibol sa
alibangbang, ó sa palsahin~gin ó sa ibang cahoy; ang unang balat sa
ibabao ay inaalis nang sundang; ang icalaua,i, quinacayod, at ang
pinaca cigaroong hilas, ay pinagugulong doon sa pinagcayoran nang
colatcolat, nang maniquit sa hilas at saca isinosoot sa ilong; at
houag ogcain doon maampat man ang dugo, cundi pabayan doon; at siyang
cusang malalaglag, pag nacalalo ang ilang arao. Ang binabalin~goyn~goy
ay hindi sucat quibuin ang caniyang catauan, at cun siya,i, malimit
magcasaquit nang gayon, masamang cumain n~g marami cun gabi; hindi
sucat uminom nang _alac,_ ó cumain nang man~ga mahahanghang ó maiinit.
Bagay sa caniya ang pag-inom nang malimit nang bilin sa número 2, ó
nang timbang sa icaualong _salitre_ touing hapon. Masama namang tacpan
nang damit ang caniyang ulo, at cun siya,i, nahihiga masama ang
mababang unan.
=CAPÍTULO 43.=
_Ang gamot sa lungmulura nang dugo._
317. Cun ang dugong inilulura nang may catauan nangagaling sa baga,
ang color nang dugo ay mapulang mariquit, at may bula cun minsan; tila
may sungmisintac sa loob nang dibdib, ang paghin~ga ay mahirap hirap,
at cun minsan may ubo pa. Cun maraming dugo ang inilulura nang
maysaquit ay cailan~gang gamutin agad.
318. Itong paglura nang dugo, cun minsan ay dala nang caramihang dugo
nang may catauan, ó sapagca mahina, ó sala caya ang ibang casangcapan
nang dibdib. Ang pagtacbo nang matulin, ang pag-inom nang alac, ang
paghabi, ang pagsigao ó ang pagcacanta, ay parapara cun minsan yaon
ang pinangagalin~gan noong saquit na yaon. Gayon din ang pag-urong
nang panahon sa man~ga babayi, ó ang pagtahan sa totoong init, ó ang
lauong pag-uubo, cun minsan ay sinusundan nang paglura nang dugo.
319. Ang gagauin sa nagcacasaquit nang gayon ay untian ang caniyang
cain; houag painumin nang alac: painuming parati nang bilin sa número
2; bagay sa maysaquit ang pagcain nang bun~ga nang sampaloc, ó nang
ibang man~ga bun~gang hinog nang cahoy. Cun maraming dugo ang
inilulura nang maysaquit ay cailan~gan doonan nang tali sa ilalim nang
tuhod at sa ibabao nang man~ga sico. Ang isa pang totoong galing dito
ay bañusan nang malacucong tubig hangan tuhod. Magaling din ang
painumin ang maysaquit, na macalaua maghapon, nang isang tagayang
tubig na hinulugan nang dalauang cucharang jarabe nang _suca_ ó nang
_verdolagas_ (olas man). Datapoua cun baga ang maysaquit ay mataba at
magaling ang catauan, ó cun totoong init nang caniyang pagcaramdam, ó
nalalagnat caya, ay sasangrahan muna minsan ó maquiilan sa camay, bago
gauin ang ibang man~ga turo co sa párrafong ito. Ang lungmulura nang
dugo,i, masamang humiga; masama naman sa caniya ang pagsigao, at ang
siya,i, cumibo. Bucod dito hangan hindi gumaling na totoo, ay masama
sa caniya ang paghabi, ang pananahi, at ang pagdurugtong nang abacá.
_Nota_ Ang lungmulura nang dugo, ay magaling uminom nang catauan nang
_pacpac lauin_ na ilalaga sa tubig ga isang dacot carami. Yaong damo
ay sungmisibol sa catauan nang _cauong_. Itong gamot totoong buti.
=CAPÍTULO 44.=
_Ang gamot sa sungmusuca nang dugo._
320. Ang pagsuca nang dugo ay masamang saquit, sapagca bucod doon sa
dugong isinusuca, ay mayroong ibang dugo, na napapahulog sa man~ga
bituca, at yaon ang iquinapag-iilaguin nang may catauan nang masamang
pag-iilaguin.
321. Ang gagauin sa ganitong saquit, ay ang man~ga tali sa paa,t,
camay, at ang baños sa malacucong tubig hangan tuhod. Saca sumpiting
parati ang may catauan. Ang caniyang cacanin ay caunti; ang tubig na
malamig ay totoong bagay doon, at lalo pa cun lahucan nang _suca,_ ó
nang caunting _espíritu de azufre, na bilin sa número 10. Pag
napatahan ang dugo, ay cailan~gang purgahin maminsan-minsan ang
maysaquit nang purgang mahina, para nang turo sa número 32. Cun babayi
ang sungmusuca n~g dugo dahilan sa inurun~gan nang panahon, ay
sangrahan muna, bago gauin ang ibang man~ga bilin co dito sa párrafong
ito._
=CAPÍTULO 45.=
_Ang gagauin sa ungmiihi nang dugo._
322. Cun ang inaiihi nang tauo, ay tunay na dugo, at cun patuloy na
hindi mahirap iihi, ay yaong dugong yaon, ay sa manga _bato_
nangagaling. Datapoua cun ang dugo ay caunti, maitim-itim at masaquit
iihi, at saca mainit at masama ang pagcaramdam nang may catauan sa
tiyan, ay yaong dugong lungmalabas ay nangagaling sa pantog. Ang
pag-ihi nang dugo cun minsan ay dala nang pag-urong nang panahon sa
man~ga babayi, ó gaua nang pagsacay sa cabayo, ó sa pagcahulog sa
mataas, ó sa pagbuhat nang mabig-at, ó sapagca mayroong bato sa
pantog, ó cun minsan gaua naman nang man~ga purgang matapang ó man~ga
parapit caya. Datapoua mayroong pag-ihi n~g dugo, na yao,i, dala nang
caramihang dugo nang may catauan, na cun hindi maraming totoo ang
inaihing dugo, ay hindi masama yaon sa caniya; cun minsan doon sa
dugong inaiihi mayroong casamang nana.
323. Ang gamot sa saquit na ito ay gayon. Cun baga matabang totoo ang
may catauan, ay sasangrahan, susumpitin nang malimit, at pupurgahin
nang man~ga mahihinang purga, para nang _maná, ruibarbo, crémor
tártaro:_ ó cun uala yaon, ang sa número 32 ay magaling din. Cun
ang maysaquit ay nanlalatang totoo nang caiihi nang dugo, ay painuming
macaitlo maghapon n~g bilin sa número 40.
324. Cun ang pag-ihi nang dugo ay casama nang bulutong ó nang man~ga
lagnat na malaqui, ang lagnat ó ang bulutong ay guinagamot muna para
nang turo sa man~ga capítulong nacaraan, at ang pag-ihi nang dugo ay
siyang cusang mauauala.
325. Cun ang dugo,i, may casamang nana, at nahahalatang may sugat doon
sa man~ga bato ó sa pantog, ang maigui roon ay maglaga sa isang
tagayang tubig nang dahon nang saga (oruzuz) at ugat nang colotan;
doonan yaong tubig nang timbang cahating goma (dagta) nang dalandan ó
goma nang _lucban,_ at nang timbang isang saicapat na _salitre,_ at
ang maysaquit ay paiinuming maminsan-minsan nang isang taza noong
tubig na yaon. Maigui roon naman ang suero nang gatas, cun hindi pa
maasim; n~guni,t, iinumin nang malauong panahon.
=CAPÍTULO 46.=
_Ang gamot sa mayroong bato sa pantog, pati sa tauong binabalisaosao,
ó sa mahirap umihi._
326. Caya nahahalatang may bato sa pantog ang may catauan, sapagca cun
umihi, ay sungmasaquit ang dinaraanan nang ihi, na patuloy ang
pagsaquit hangan sa dulo nang punong catauan. Ang isa pa roon ay
macati yaong casangcapang yaon, na dahil doo,i, parating quinacamot,
at pinipisil nang may catauan; ang pos-on ay mabigat, at cun malaqui
ang batong nadoroon sa loob, ay bahag-ya na macaihi ang maysaquit, at
cun umihi ay patac patac.
327. Ang bagay dito sa binabalisaosao ay ang pagsasangra sa maysaquit,
lalo pa cun ang saquit ay bago, at mataba ang may catauan; gayon din
mabuti pacapitan sa linta ang pouitan nang maysaquit. Saca susumpitin
nang malimit; babasaing parati ang bayauang at ang punong catauan nang
tubig na malacuco, ó nang tubig na pinaglagaan nang culutan, ó nang
tubig na ang sa icatlong bahagui ay gatas. Ang iinuming parati nang
maysaquit ay ang tubig na pinaglagaan nang timbang tatlong pisong
catauan nang maiz na sariua ó tuyo man sa apat na botellang tubig
hangan sa maiga ang isang botella. Gayon din ang tubig na pinaglagaan
nang _hagunoy_ ay totoong buti, ó ang tubig na pinaglagaan nang talbos
nang _cahel._ Mabuti rin ang pag-inom touing umaga nang café, ayon sa
turo ni Linneo Maigui rin ang tubig na pinaglagaan nang ugat at dahon
nang _salay ó tanglad._
328. Sa ungmiihi nang buhan~gin ó bato, magaling naman ang tubig nang
apog na bago sa cabebe número 79; hinahalo ang apog at ang tubig, at
pag malinao na ay isinasaling marahan dahan sa ibang sisidlan, ay
yaong tubig na yaon ang iinuming parati nang maysaquit, ga pito ó
ualong taza sa isang arao. Mabuti rin ang maputing _sabón castila_
timbang piso arao-arao, na tinutunao muna sa tubig na inaiinit sa
apoy; pag tunao na ang sabon at malamig na ang tubig, ay uubusin nang
maysaquit sa isang arao yaong lahat na tubig na pinagtunauan nang
sabón. Cun hindi matiis nang caniyang _sicmura_ ang ganoong caraming
sabón, ay houag uminom pagcaraca nang marami hangang hindi namimihasa
pa. Cun ualang bato sa pantog cundi binabalisaosao lamang, ó mahirap
umihi ang maysaquit, ay gagauin lamang ang lahat na bilin sa párrafo
327. Ang isa pang gamot na totoong galing ay gayon. Ang timbang
tatlong bahagui, ó ang timbang piso caya nang ugat nang damong
pinan~gan~ganlang _sansaosansauan_ (at sa Batan~gan calacalamayan) ay
ilalaga sa dalauang botellang tubig, at cun mayroong _sal amoniaco_
dinoroonan nang timbang isang butil na palay noon. Cun ualang sal
amoniaco ay bayaan. Pagca laga nang malauon-lauon at malamig na ay
sasalain, at ang maysaquit ay binibig-yang macaapat maghapon nang
isang taza. Itong damo,i, quilala nang man~ga bata, sapagca ang dahon
ay canilang pinipirot sa tubig; at ang gatas noon ay lungmalapot sa
arauan parang calamay. Ang catauan noon ay gan~ga tingting nang ualis,
at namumulupot sa cahoy. Ang bulaclac ay totoong unti at ualang color.
Ang ibang puno ay bungmubun~ga, at ang iba,i, hindi. Cun mahinog ang
bun~ga ay mapula, at mayroong isang boto sa loob. Marahil maquita sa
man~ga _bayabasan._ Itong gamot ay magaling pati sa ungmiihi nang
nana; houag lamang lag-yan nang sal amoniaco. Magaling namang totoo sa
quinagat nang ahas, pati sa masiquip ang dibdib, nang siya,i, lumura
nang maloualhati.
=CAPÍTULO 47.=
_Ang gamot sa ungmiihing parati di man cusa nang caniyang loob._
329. Ang man~ga sangol, ang man~ga matatanda, at ang man~ga babaying
buntis, lalo pa ang nahirapan sa pan~gan~ganac, ay marahil daanan
nitong ganitong saquit. Cun baga nagcacasaquit ang tauo nang ganoon,
sapagca nagambol, at lungmubay ang dinaraanan nang ihi ay ualang
magauang gamot doon.
330. Datapoua cun ang inaiihi nang maysaquit ay marami pa sa caniyang
iniinom, cun ang ihi ay catulad n~g iniinom, at mainit ang pagcaramdam
nang may catauan, at nalalagnat-lagnat nang caonti, ay mabuti purgahin
nang bilin sa número 11, ó sa número 38 Magaling din cun minsan ang
painumin ang maysaquit nang tubig nang _apog sa cabebe_ número 79 na
pinagbabaran nang balat nang _camachiles,_ ó balat nang bayabas, ayon
sa turo ni Buchan. Maigui rito naman ang _dita_ número 14, timbang
tatlong bahagui arao-arao, na isinasama sa _alac_ at ipaiinom sa
maysaquit. Magaling sa caniya ang pagcain nang yuro, hipon at man~ga
talaba.
=CAPÍTULO 48.=
_Ang gamot sa hindi nananabi._
331. Masama sa saquit na ito ang paglocloc na parati, ang pagdaramit
nang marami, ang pagtahan sa hihig-an ang malauon, at ang pag-iisip na
parati nang man~ga maliliuag.
332. Ang hindi manabi para nang dati, ay magaling cumain nang lutong
bun~ga nan~g cahoy; bagay naman sa caniya ang _mantica,_ ang _pulot,_
ang azúcar, ang _suero,_ at ang gatas; cun itong man~ga bagay na ito
ay hindi macauala noong saquit na yao,i, magaling uminom ang maysaquit
nang caunting _ruibarbo,_ na macaitlo touing lingo. Maigui roon naman
ang tubig na dinoonan nang gata nang _cahel,_ na ualang _azúcar,_ na
yao,i, sa umagang umaga,i, iinumin; magalin din ang pagcain nang cahel
cun umaga. Ang tubig na pinaglagaan nang ugat nang _hagunoy_ ay mabuti
naman doon sa hindi manabi. Cun ang maysaquit nahihirapan nang
pananabi dahil sa matigas ang dumi ay magaling sumpitin nang tubig na
pinaglagaan nang _lantin_ (llantén) timbang piso.
=CAPÍTULO 49.=
_Ang gamot sa sinisin~gauan, ó sa namumula ang mata._
333. Ang pinagmumul-an nitong saquit na ito ay ang han~ging malamig na
casama nang ulan, ang pagbasa, ang pagtin~gin nang malauon sa maputi,
ang pagcapuyat, ang pagsulat, ang pananahi, ang pagdurugtong nang
_abacá_ cun gab-i, ang biglang pag-urong nang pauis, ang pag-inom nang
_alac_ na marami, ang mahabang pag-ulan, ang calimitan nang pag-gaua
nang mahalay, at ang pagtahan sa man~ga mababang lupa. Cun minsan ay
sungmusunod yaong saquit sa bulutong at sa ticdas.
334. Ang nagcacasaquit nang gayon ay hindi macatin~gin sa liuanag; ang
mata ay masaquit na totoo at namumula; ang pulso ay madalas at
matigas, at cun minsan nalalagnat ang may catauan.
335. Ang maysaquit ilalagay sa husay nang maysaquit na magaling-galing
nasa capítulo 5. Cailan~gan namang sangrahan, lalo pa cun magaling
ang catauan ó cun mayroong maraming dugo; cun ualang maraming dugo, ay
cailan~gang purgahin nang bilin sa número 24, ó sa número 32. Ang
iinumin niyang parati ay ang turo sa número 1 ó 2 Maigui ring bañusan
nang malacucong tubig hangan tuhod, at cun mahirap ang pagcaramdam
niya ay ahitin ang ulo touing lingo. Cun hindi rin nauauala ang saquit
nang mata, ay lag-yan ang maysaquit nang parapit número 36 sa batoc ó
sa licod nang tayin~ga, at pabayaang sumago nang ilang lingo. Cun ang
saquit nang mata ay malaqui, ay tapalan cun gabi nang tinapay na durog
at _gatas_ na pinatacan nang caunting lana, at cun umaga,i, hugasan
n~g gatas na malacucong tinubigan. Pagca nauala na ang saquit, cun
minsan ang mata ay hindi pa gungmagaling na totoo; cun gayo,i, maigui
hugasan cun umaga at cun gabi nang tubig na sinucaan. Ang tauong
malimit magcasaquit nang gayon, ay mabuti magfuente sa isa ó sa
dalauang camay. Ang isa pang gamot nang taga África sa man~ga
sarisaring saquit nang mata, ay tinatapalan cun gabi nang atay na
hilao nang sisiu.
=CAPÍTULO 50.=
_Ang gamot sa may colaba, ó sa, may bilig sa mata_
336. Cun mayroong tauong may colaba ó bilig sa mata, ang isang
capiraso na _azúcar piedra_ ay bayuhin mo nang maliit, at ibudbod mo
sa matang maminsan minsan; ó bumunot ca nang pacpac ó plumang mura
nang sisiu na maputi, at ang dugong nadoroon sa dulo nang pluma ay
iyong pigain at ilahid sa colaba nang mata. Maigui rin patacan ang
mata nang dagta nang dahon nang _pandacaqui._ Ang gata nang
aligban~gon ay mabuti naman doon. Itong láhat ay aral ni P. Clain;
datapoua hindi co na-aalaman cun macagagaling yaon. Dapat atohing
gauin ang píldoras número 57; ó cun ibig mo ay basain ang mata nang
alac sa misang pinagbabaran n~g cataua,t, dahon nang _argémone_, yaon
bagang damong itinuturo co sa párrafo 338.
=CAPÍTULO 51.=
_Ang gamot sa hindi macaquita, magaling man ang caniyang mata, na ang
tauag nang castila doo,i,_ gota serena.
337. Mayroong tauo, na cun tingnan ang caniyang mata, ay anaqui para
nang mata nang ibang tauo, datapoua,i, hindi siya macacaquita; cun
baga caya hindi siya macaquita, ay sapagca nalubay, ó ga namatay ang
cabagsican nang litid nang mata, ay ualang magauang gamot doon.
Datapoua cun dala nang masamang sin~gao nang catauan, ay cailan~gang
sangrahan muna ang may catauan cun maraming dugo siya, ó cun bata pa.
Bucod dito ay palonoquin ang maysaquit arao-arao nang dalaua ó tatlong
píldoras ó pelotilla na bilin sa numero 43; saca doonan nang parapit
número 36 sa batoc ó sa licod nang tayin~ga, na pababayaang sumago
doon nang malauong panahon, at cun minsan macacaquita na ang
maysaquit.
=CAPÍTULO 52.=
_Ang gamot sa may sugat sa suloc nang mata, ó sa liran._
338. Ang gagauin sa may sugat sa suloc nang mata ay ang man~ga turo sa
capítulo 49. Ang sugat nang mata ay maiguing lahiran nang tubig na
pinagtunauan nang laman nang bun~ga nang _aroma_ na linahucan nang
caunting asin. Mabuti rin doon ang sucang pinagbabaran nang caputol na
tanso, para nang man~ga cuartang malinis. Magui ring lahiran nang
dagta nang _argémone_ na yao,i, damong sungmisibol sa man~ga patio
nang simbahan nang Maalat pati sa Tondo; ang bulaclac noon ay
malaqui,t, madilao; ang catauan pati nang bun~ga sampon nang dahon ay
matinic; ang dagta noon ay madilao. Ito,i, turo ni Linneo.
[Design]
=CAPÍTULO 53.=
_Ang gamot sa masaquit ang tayin~ga._
339. Cun baga masaquit ang tayin~ga, ay mabuti patacan nang gata nang
_lasona,_ na may calahoc na gatas nang babayi; mabuti rin ang gata
nang _calabasa._ Cun baga caya lamang sungmasaquit ang tayin~ga,
sapagca nalamigan, ay magluto ca n~g isang _daga_ sa _alac,_ hangan sa
matunao, salain mo yaong alac, at maminsan-minsan mong patacan ang
tayin~gang masaquit noong ding alac na mainit-init, at mauauala ang
saquit.
340. Cun namamaga ang tayin~ga ay maglaga ca n~g balat nang granada sa
ihi nang tauo na may ilang arao na ang ihi, at yao,i, ibasa mo sa
tayin~ga at mamamatay ang man~ga ood, cun baga mayroon; cun ibig mo
ang gata nang _romerong_ binayo ay isa rin. Itong lahat ay uica ni
Clain. Datapoua mayroong isa pang gamot na totoong buti, na yao,i,
gayon. Magihao ca sa apoy nang isa ó dalauang dahon nang _sorosoro_ na
ang tauag sa Maynila doo,i, _lengua de perro,_ at ang gata noon iyong
isoot sa tayin~ga nang isang pacpac na munti nang sisiu. Yaon ay
gagauin mong macalaua ó macaitlo maghapon.
341. Cun hindi macarin~gig ang may catauan ay magaling doon sa
tayin~ga ang gata nang _coles_ na may casamang _alac_ sa misa. Maigui
rin sootan ang tayin~ga nang caunting bulac na ibinabad, sa alac na
pinagtunauan nang ga dalauang butil na _almizcle;_ bucod dito ang ulo
ay tatacpan nang paño, at masamang mahan~ginan. Ang uica ni P. Santa
Maria, ay totoong galing sa masaquit na tayin~ga ang patacan nang
_taba_ nang buaya, at cun minsan mauauala ang pagca bin~gi. Na-aari
rin ang taba nang baboy. Mabuti doon naman sa hindi macarin~gig ang
gata nang _yerbabuena_. Ang uica nang iba, ay magaling din ang gata
nang _ruda._
_Nota._ Cun minsan ang tayin~ga caya masaquit; ay may _erisipela_
(culebra) sa loob. Cun gayon ay gagamutin para nang turo sa capítulo
23.
=CAPÍTULO 54.=
_Ang gamot sa inuurun~gan nang pauis, galis, buni, ó cun nauauala ang
talagang bubucol, ó sisibol sa catauan; at hindi tungmutuloy._
342. Ang tauong binubuni, ó pinapauisan ó guinagalis na dati, na
biglang nauaual-an noong man~ga saquit na yaon, ó cun baga siya,i,
binubulutong ó tiniticdas, ó quinuculebra, ó cun tinutubuan nang
anomang masama, at hindi tungmoloy, cundi lungmulubog at napaiilalim,
cun minsan siya,i, maguiguing _ético,_ ó hihicain, ó daraanan caya
nang hindi macahin~ga, ó nang ibang saquit na masama. Cun ang may
catauan ay naghihirap dahil sapagca nauala yaong pinaca sin~gao nang
catauan; ay mabuti ang siya,i, magdamit nang maramirami ó magbalabal.
Saca uminom siya nang tubig na pinaglagaan nang bulaclac nang
_alagao,_ na dinoroonan nang caunting _nitro, ó salitre,_ at macalaua
maghapon caniyang cacanin ang timbang cahati nang bilin sa número 42;
bucod dito ay magpupurga siyang parati. Cucuscusin nang tuyong damit
ang caniyang man~ga paa hangang tuhod, at babañusan naman cun umaga at
cun gab-i nang malacucong tubig. Ang caniyang iinuming parati ay ang
bilin sa número 71 ó ang sa 75. Houag siyang cumain, cundi gatas nang
_baca,_ ó cambing, ó _calabao._ Cun malubha ang maysaquit ay parapitan
sa batoc, ó sa guitna nang dalauang balicat, ó sa man~ga bias nang
man~ga camay, ó sa man~ga paa; saan man doon ay na-aari; cun baga
galis ang lungmubog ay maigui igaua nang capaanyoan ang maysaquit,
nang mangyaring siya,i, malalinan uli nang galis.
=CAPÍTULO 55.=
_Ang gamot sa namamaga ang boong catauan na ang tauag nang castila
doo,i,_ hidropesía.
343. Cun namamaga ang boong catauan nang tauo, ó hindi man ang boong
catauan, cun hinihipo nang camay ang laman ay malata at malamig; at
cun idiniriin nang daliri, ay bungmabaon sa laman ang daliri, at
nagcacahucay doon, na hindi nauauala pagcaraca; caya gayon ay sapagca
ang pinaca tubig na dating calahoc nang dugo, ay bungmubucod at
napapatahan sa ilalim nang balat nang catauan.
344. Ang unang namamaga ay ang paa at hita, at hungmahalili ang boong
catauan; sa bay-auang mayroong isang tila bucol; ang balat ay ga
maguintab, namumutla, at lungmalamig, at hindi lubhang nacacaramdam;
ang paghin~ga ay mahirap, at lalo pa cun gab-i, ó cun bagong nacacain;
ang maysaquit nag-uubo; hindi pinapauisan; ang pulso ay munti,
malalim, madalas at gulo; ang ihi ay hindi luto, at hindi rin marami;
ang inaiilaguin ay hindi rin luto, at may dugo pa cun minsan; ang
maysaquit ay mahina; nauuhao na parati, at hindi macacain; ang dila
cun minsan; ay tuyo. Cun malalauon-lauon, ay nalalagnat dahilan sa
tubig na nabubuloc sa man~ga laman, at pagca gayon ang caniyang
hinin~ga ang lauay at ang ihi ay mabaho. Maraming dahilan ang
iquinapagcacasaquit nang tauo noong gayong saquit. Cun minsan yaong
saquit ay minamana; cun minsan dala nang pag-inom nang alac na
matapang, ó dala nang pagpupurga ó pagsasangra nang totoong limit, ó
nang pag-inom nang tubig na malamig pag ang tauo,i, nainitan, ó
galing sa malaquing gaua; cun minsan dala nang pagtahan sa mababang
lugar ó nang pagcain nang man~ga ualang sustancia. Nagcacasaquit din
nang ganitong saquit ang matamaring cumibo, ang hinica, ang nan~giqui,
ang nag-ilaguin nang malacas, at ang inurun~gan nang galis, buni, ó
nang sa bouan bouan cun baga babayi. Caya ang pag-gamot doo,i,
maliuag; datapoua cun minsan ay gagaling ang maysaquit cun talaga
siyang gagaling capag sundin niya ang man~ga ituturo co n~gayon.
345. Ang maysaquit ay tatahan sa lugar na mainit at sa ualang maraming
ilog ó laua. Cun hindi na-aari sa caniya yaon ay maglagay siya nang
bagahan doon sa silid na tinatahanan niya ó magbago muna nang bayan;
mag-in~gat siya sa calamigan nang gab-i, ang caniyang cacanin ay
tinapay na matigas ó ihao sa baga; ang _carne_ at ang _isda_ na
caniyang cacanin ay ihao rin sa baga, at maigui sucaan, ó doonan nang
gata nang dayap. Ang maysaquit ay hindi sucat uminom nang tubig,
magmumumog siya lamang ó iinom nang caunti; magaling din ang _alac_ sa
misa na hindi maitim, na pinagbabaran nang ajenjos. Mabuti rin, ani
Buchan, ang pag-inom cun umaga,t, cun gab-i nang isang cucharang bot-o
nang _mostaza_ na hindi bayo na ihuhulog sa isang tazang tubig na
pinaglagaan nang _luya._ Bucod dito ang maysaquit ay lalacad na
parati, ó sasacay sa cabayo, maigui ring cuscusing parati ang caniyang
catauan nang basahang tuyo at mainit; ang damit na gagamitin nang
maysaquit ay ang tinina nang azul, na pasasayaring maigui sa catauan,
at masama ang louag.
346. Touing umaga paiinumin ang maysaquit nang isang cuchara nang
bilin sa número 72. Itong gamot na ito,i, itinutuloy hangang mauala
ang pamamaga nang catauan. Ang ungmiinom noon ay ungmiihi nang marami,
at yaon ang nacacauala nang pamamaga. Cun hindi ungmiihi nang marami
ang maysaquit, painumin man noong turo co n~gayon, ay damidamihan yaon
ding painom na bilin sa número 72; at cun baga ungmuunti-unti na ang
pamamaga, ay bigquisang maigui ang catauan, at painumin ang maysaquit
nang timbang dalauang piso nang bilin sa número 74, isang oras bago
cumain, cun tanghali at cun gab-i. Itong dalauang gamot na ito; ang
bilin baga sa número 72, at sa 74, ay itinutuloy, hangang sa gumaling
ang maysaquit.
347. Ang man~ga purga at man~ga papauis ay nacacagaling din sa
nagcacasaquit noong saquit na yaon. Datapoua sapagca cun minsan
nacacasama bagcus, caya magaling sa lahat ang man~ga itinuro co sa
man~ga párrafo 345 at sa 346. Maigui rin (ani Buchan) carlitan ang paa
nang maysaquit hangan sa binti, houag lamang palaliman ang carlit,
bago basain nang alac, ó aguardiente ang lugar na quinarlitan.
348. Mayroong isa pang pamamaga nang catauan, na hungmahalili sa
lagnat na pan~giqui na lauon; at ang bagay doon ay yaon ding man~ga
sinabi co sa párrafo 345 at sa 346. Cun ang paa lamang ang namamaga
susundin ang man~ga turo sa párrafo 352 at 353.
_Nota._ Uica nang isang marunong na tauo, na si D. Mariano Lagasca ang
n~galan, na sa saquit na pamamaga nang boong catauan, pati sa pamamaga
nang tiyan (bilbil), at sa pamamaga nang man~ga paa, na totoong galing
nang _lan~gis sa castila, ó aceite de olivas_ ayon sa hatol nang
maraming mabantog na médico. Binabasa nang lan~gis ang camay, at
linalahiran nang malauon lauon ang boong catauan nang maysaquit, na
yao,i, gagauing macalaua ó macaitlo arao-arao. Cun ang tiyan ang
namamaga,i, siya lamang ang linalahiran; at cun ang paa lamang ang
namamaga, ay gayon din siya lamang ang lalamasin nang lan~gis, at ang
lacad nang camay ay paitaas. Itong gamot ay nacagaling sa marami; lalo
pa cun ang saquit hindi pa nalalauon. Hindi co ma-aalaman cun ang
_lan~gis sa niyog ó_ ang sa _lin~ga_ ó ang sa _lin~gansina_ ay
macacagaling naman Datapoua cun mayroong sungmisibol na anomang bagay
sa paang namamaga,i, houag lahiran nang lan~gis.
=CAPÍTULO 56.=
_Ang gamot sa namamaga ang tiyan, na yaon ang pinan~gan~ganlang_
belbel ó berbén.
349. Cun minsan mayroong naiipong tubig sa tiyan nang tauo, na yaon
ang dahilang iquinapamamaga noon, at ang pan~galan sa saquit na yao,i,
_bilbil_. Ang tubig ay gungmagala at nagbabago nang lugar, cun ang may
catauan ay nagbabago naman nang lagay; ang pulso ay munti, madalas at
matigas tigas; caunti ang inaiihi nang maysaquit; nauuhao siyang
parati, yungmayayat, at ang paghin~ga ay mahirap; ang maysaquit ay
nanhihina pa mandin cun malauon, nag-uubo siya, at may lagnat na
caunti. Ang pinagmumul-an nitong saquit ay yaong man~ga sinabi co sa
párrafo 344.
350. Cun ang saquit ay bago pa, cun minsan gagaling ang may catauan,
painumin lamang nang biling sa número 8, ó sa número 72, ayon sa turo
co sa párrafo 346. Cun hindi rin ungmuunti ang pamamaga nang tiyan,
pag nacacaraan ang ilang arao, at hindi ungmiihi nang marami ang
maysaquit, ay painumin nang bilin sa número 71, at touing arao bago
cumain cun umaga, ay paiinumin din nang timbang saicapat nang bilin sa
número 24; cun gab-i bago humiga ay paiinumin uli noon ding painom sa
número 24. Cun nacalalo ang isang anim na arao, ay bibig-yan nang
purgang turo sa número 73. Datapoua cun ang maysaquit ay hindi
gung-magaling-galing, ang ipupurga doo,i, ang sa número 21; cun
nacaraan ang anim na arao, ay capupurgahing uli; susundin naman ang
lahat na sinabi co sa párrafo 345. Cun baga nacalabas na ang man~ga
tubig sa tiyan, at nauala ang pamamaga, ay painumin arao-arao ang
maysaquit nang alac na itinuro co sa número 74, ga isang taza carami,
nang lumacas ang sicmura, at ang man~ga bituca.
351. Cun hindi rin nauauala ang pamamaga nang tiyan, ay tutudluquin
nang carayom nang isang marunong na médico, ga apat na daliri sa
ilalim nang pusod, at houag sa guitna, cundi sa dacong taguiliran.
Yaong carayom na yao,i, mayroong sadiyang sootan, na ang magcabila ay
butas, at casabay rin nang carayom, cun ibaon sa laman. Cun inaalis
ang carayom, ay natitira doon sa tiyan ang pinaca bahay na
quinasosootan nang carayom; at palibhasa,i, may butas ang magcabila,
ay doon lungmalabas ang tubig parang sa alolod. Ang tubig ay
palalabasing minsan, datapoua marahan dahan, nang houag malio ang
maysaquit; at nang mapalabas na maigui ang tubig, ay binibigquisan ang
tiyan nang man~ga malalapad na bigquis, na cun bago,i, louag, at cun
lungmabas na ang tubig, ay higpithigpitang marahan dahan. Saca
painumin ang maysaquit nang bilin sa número 74, at susundin ang
man~ga turo sa párrafo 345. Cun baga namamagang uli ang tiyan, ay
catudloquin pa nang marunong sa ilalim nang unang tudloc. Basahin mo
ang _nota_ nang párrafo 348.
=CAPÍTULO 57.=
_Ang gamot sa namamaga ang man~ga paa._
352. Ang pamamaga nang paa ay marahil humalili sa lagnat na pan~giqui,
sa saquit na hica, sa culebra, sa pag-iilaguin nang malacas, sa man~ga
lagnat na ualang hibas, sa cabuntisan, at sa pag-urong nang sa bouan
sa man~ga babayi.
353. Itong pamamaga nang paa, ay nauauala siyang cusa cun malauon,
capag nacuha ang totoong saquit na pinangali-n~gan noong pamamagang
yaon. Datapoua cun ang may catauan ay lauon nang ualang saquit, at
hindi mauala ang pamamaga nang paa, ay maigui ang siya,i, lumacad na
parati. Cuscusin ang paa nang isang basahang tuyo,t, mainit, at
bigquisan nang damit na maigting-igting. Mabuti rin libutin ang paa
nang gaboc na tuyo na mainit init, na may casamang asin; houag siyang
uminom nang maraming tubig; uminom siya n~g caunting alac. Cun
umaga,t, cun hapon, ay paiunumin ang maysaquit nang bilin sa número
20, timbang saicaualo, na tutunauin sa isang tazang tubig na
pinaglagaan nang bulaclac nang _alagao._ Cun masama ang sicmura, ay
painumin arao-arao nang timbang saicapat nang bilin sa número 14; at
cun hindi naniniya yao,i, big-yan nang dalaua ó tatlong cuchara
maghapon nang turo sa número 8. Basahin mo ang _nota_ nang párrafo
348.
354. Mayroong tauo na cailan man ay namamaga ang caniyang paa. Ang
gayong maysaquit ay masamang gamutin at caalamalam lulubha.
355. Cun minsan ang man~ga paang namamaga, ay pungmuputoc cun malauon
at nagsusugat, na hindi masama yaon; datapoua sapagca ang ganoong
sugat ay malauon bago mabahao, at cun minsa,i, nabubuloc, ang maigui
ay tacpan nang damit ang paa, nang houag mahan~ginan; tatapalan naman
nang bilin sa número 64. Ang maysaquit ay _ilalagay sa husay_ nang
maysaquit na magaling-galing na capítulo 5, at houag palacarin.
Maminsan minsan ay pupurgahin nang bilin sa número 21, at arao-arao
paiinumin nang bilin sa número 14, timbang saicapat.
=CAPÍTULO 58.=
_Ang gamot sa nabiquig ó sa naloogan, nang anomang bagay sa lalamunan,
na hindi macatuloy sa ilalim._
356. Cun ang tauo,i, mayroong linon-oc na anomang bagay, na hindi
macatuloy sa sicmura, cundi napatahan sa lalamunan, ang maigui ay
itulac na pailalim, cun ang nadoroon ay tinapay, carne, gulay, bun~ga
nang cahoy, ó botó nang man~ga bun~ga. Cun ang nadoroon ay tinic at
nasisilip nang mata, ay mabuti han~guin nang sipit na cauayan. Itong
sipit ay doroonan nang munting sangcal na tataliang maigui; at pag
ang sipit ay pinaabot na sa tinic, ay hihilahin nang camay ang
sangcal, nang maipit ang tinic. Totoong buti naman ang isang cauad na
tanso, na ang isang dulo ay baluctutin nang caunti parang binuit;
yaong isang cabilang dulo ay binabaluctot din nang mahauacang maigui
sa camay ang pagca baluctot nang magcabilang dulo ay patatamain
capoua sa isang taguiliran, nang maalaman ang calagayan nang cauad cun
nadoroon sa lalamunan. Itong ganitong cauad ay ipapasoc sa lalamunan
nang palapad at pag nacalalo na sa tinic, ay pipihitin nang caunti
nang macuha,t, masungquit yaong nacacahirap sa maysaquit.
357. Cun hindi rin nacucuha yaong nadoroon sa lalamunan nang
maysaquit, ay mabuting sumpiting bigla sa lalamunan nang isang sumpit
na munti; sapagca cun minsan ay mag-uubo ang may catauan, at lalabas
ang nacabibiquig sa caniya. Maigui ring painumin n~g pasuca número 34,
ó número 35; cun baga hindi naniniya yao,i, sumpitin nang usoc nang
tabaco párrafo 457. Cun minsan cailan~gang sangrahan ang maysaquit,
lalo pa cun hindi siya macahin~ga nang maloualhati. Mabuti namang
pucpuquin nang camay ang licod pagca inato na ang ibang man~ga paraan
at hindi macucuha ang nadoroon sa lalamunan.
358. Cun ang napatahan sa lalamunan ay carayom, paco, man~ga bot-ong
matilos, ó singsing, ó caputol na pingan, ay aatuhin muna ang
paghan~go noon, ayon sa turo co sa párrafo 356 at sa 357, at cun
hindi mangyaring macuha, ay itutulac nang pailalim niyong cauad na
baluctot, na itinuro co sa párrafo 356, ó pucpuquin nang camay ang
licod nang maysaquit.
=CAPÍTULO 59.=
_Ang lagnat na_ daua _na may casamang pauis na tinuturan nang
castilang_ calentura miliar sudatoria.
359. Ang nagcacasaquit nang ganitong saquit, ay nalalagnat cun gab-i,
ang camay ay quinig at mainit ang palad; pag-guising nang may catauan
ay may pauis na malaqui, at totoo siyang nanghihina; masaquit ang ulo,
mahirap ang paghin~ga, hungma-halinghing, at nauuhao siya; macati ang
balat nang catauan; ang caniyang dila ay maputi, ang caniyang pulso ay
madalas, puno at matigas; cun babayi ang maysaquit cun minsan
inuurun~gan siya nang gatas. Sa icatlo ó sa icapat na arao ay
lungmalaqui ang lagnat; nasisira sira ang bait nang maysaquit, at
linalabasan tuloy ang caniyang catauan nang maraming butil na ang
camuc-ha ay butil nang _daua;_ cun minsan ang lungmalabas na man~ga
manchang mapula, na anaqui ay _culebra._ Cun malauon na ang saquit,
mayroong lungmalabas na man~ga manchang mapulang mapula, para nang
quinagat nang pulgas, cun minsan naman sinisibulan sa liig, sa dibdib,
at sa tiyan nang man~ga butil na puno nang tubig, na yao,i, masama.
Ang maysaquit ay namamatay cun minsan sa icapat, ó icalimang arao.
Masama sa saquit na ito ang man~ga bagay na mainit. Ang maysaquit
_ilalagay sa husay_ (capítulo 4.) Sasangrahang maquiilan hangang
umunti ang lagnat at lumambot ang pulso; datapoua, ang uica ni Buchan,
na hindi magaling dito ang pagsasangra. Susumpiting macaapat
arao-arao; touing calahating oras ay paiinumin nang isang vasong
_suero_, na huhulugan nang polvos na bilin sa número 24, natimbang
isang salapi ang uubusin niya maghapon. Cun magaling-galing na ang
maysaquit, at cun ang maysaquit hindi babaying nan~ganac, ay paiinumin
nang bilin sa número 34; at ang turo sa número 32 ay iinumin niya
touing arao. Cun baga ang maysaquit ay babaying nan~ganac, ay
pupurgahin nang mahinang purga. Cun gayon ang pag-gamot sa maysaquit,
ay bihira ang di gungmagaling. Itong saquit na ito ay marahil dumaan
sa man~ga babaying nan~gan~ganac, gaua nang man~ga _luya_, man~ga
tubig na mainit, apoy ó alac na guinagamit nang tagalog. Cun minsan
sungmusunod sa bulutong, at sa ticdas, ó sa man~ga lagnat. Cun minsan
dinaraanan nitong saquit ang man~ga matamaring cumibo, ang
mapanglauin, at ang inuurun~gan nang galis, buni, pauis, ó nang sa
panahon cun baga babayi ang maysaquit.
=CAPÍTULO 60.=
_Ang man~ga saquit nang sicmura,t, tiyan na doon nauucol ang
pinan~gan~ganlang_ cólico ahito, _at ang iba pa_.
360. Bagaybagay ang cólico ó ang saquit nang sicmura,t, tiyan, na
paraparang sasaysayin co sa man~ga párrafong isusunod dito. Datapoua
sapagca cun minsang hindi maquilala pagcaraca nang hindi marunong na
médico cun anong bagay na _cólico_ ang tungmama sa maysaquit, caya
n~ga yata, nang houag macamatay sa tauong caauaaua ang man~ga pag
gamot, ay itong tatlong bagay na ituturo co n~gayon, ay siya ang
maiguing gauin doon, sapagca hindi masama sa anomang bagay na
_cólico_. Susumpitin ang maysaquit na maquiilan arao-arao. Paiinumin
nang maraming tubig na malacuco, ó nang tubig na malacuco rin na
pinaglagaan nang bulaclac nang alagao. Doon sa tiyan nang man~ga
basahang babad sa malacucong tubig. Houag painumin nang _alac ó
triaca_, ó nang ibang man~ga maiinit. Datapoua capag naquiquilala ang
totoong saquit nang may catauan, at cun anong bagay na cólico ang
nacacahirap sa caniya, ay gagamutin para nang turo sa man~ga párrafong
ihahalili dito.
_Ang gamot sa saquit na malaqui nang sicmura,t, tian, na may casamang
lagnat na malaqui, na yaon ang tinuturan nang castilang_ cólico
inflamatorio.
361. Itong saquit na ito,i, dala nang pamamaga nang sicmura ó nang
bituca dahilan sa cainitan nang dugo. Ang tiyan ay sungmasaquit muna
nang malaqui, at cun malauon ay lalo pa manding sungmasaquit; ang
pulso ay madalas at matigas. Ang maysaquit ay dungmaraying, na mainit
na totoo ang caniyang tiyan; cun minsan ang inaiilaguin niya ay
malabnao, cun minsan hindi manabi; at cun baga bucod dito siya,i,
sungmusuca pa, ay mapan~ganib ang caniyang buhay. Ang muc-ha,i,
pungmupula; ang tiyan ay namamaga, at salang hipoin, ay sungmisigao
ang may catauan; bucod dito ay nauuhao na parati. Ang saquit ay
ungmaabot cun minsan hangan bayauang; caunti ang inaiihi nang
maysaquit at cun umihi, ay mainit ang caniyang pagcaramdam. Hindi siya
macatulog, cun minsan may pagcasira ang ulo. Cun hindi gamutin agad
ang maysaquit, ay hindi lubhang dungmaraying cun malauon, na yao,i,
masama. Ang pulso ay hindi catigasan; datapoua,t, madalas sa dati.
Namumutla ang maysaquit, at nanlalata; ang boong catauan niya,i,
lungmalamig, hindi lamang ang tiyan; saca sinusubaan, at namamatay
tuloy. Cun minsan bago mamatay ay nag-iilaguin nang totoong baho
dalan~g pagca buloc nang man~ga bituca. Cun ang saquit ay naroroon sa
sicmura anomang canin ó inumin n~g maysaquit ay isinusuca niya; hindi
siya mapalagay; nasisira ang bait, at sa loob nang ilang arao ay
namamatay. Itong cólico ay dala cun minsan nang cainitan nang dugo.
Caya marahil magcasaquit nang gayon ang nahirapang totoo nang
pag-gaua nang mabig-at na gaua; ang nainitan nang malaqui, ang
cungmacain nang man~ga mainit ó man~ga bun~ga nang cahoy na hindi
magulang, at ang ungmiinom nang tubang maasim. Cun minsan naman ay
dala nang masamang pag-gamot sa ibang bagay na _cólico._
362. Ang gamot sa ganitong saquit ay gayon: ang maysaquit ay
sasangraha,t, cucunan nang maraming dugo sa camay, cun minsan ay
cailan~gang sangrahan uli sa loob nang dalauang oras. Touing icalauang
oras din, mag-ilaguin man ang maysaquit at di man, ay susumpitin nang
tubig na pinaglagaan nang culutan na dinoonan nang _lana_ ó lan~gis
nang niyog. Painumin nang maraming tubig na malacuco na pinaglagaan
nang culutan ó palay. Ang pasuca at ang purgang matapang capoua masama
sa caniya. Sa tiyan ay lalag-yan nang man~ga basahang babad sa
malacucong tubig, at pagca tuyo ay doroonan nang iba. Cun hindi
nauauala ang pagsaquit nang sicmura ó tiyan, ang maysaquit papambohan
sa tubig na mainit-init. Ang uica ni Buchan, na totoong buting
parapitan ang lugar na masaquit. Pag nauala na ang _cólico,_ pati nang
lagnat, at nacacatulog tulog na ang may cataua,i, purgahin nang isang
mahinang pamurga, para nang _maná_ timbang dalauang piso, na may
casamang _sal de Epsom _timbang saicapat, na yaong dalauang bagay ay
tutunauin sa isang vasong _suero._ Cun baga mahina ang maysaquit, ay
sucat na sa caniya ang _maná lamang._ Cun ualang _maná_ ay pumili nang
isang mahinang purga doon sa man~ga bilin sa número 82. Cun baga
magaling man ang may catauan, may natitira pang caunting masaquit sa
tiyan ó sa sicmura, ay hindi sucat hamaquing pabayaan, at caalamalam
ay sisibulan nang bucol sa loob; caya ang gagauin doo,i, itutuloy yaon
ding man~ga turo cong gamot sa párrafong ito, hangang sa uala nang
maramdamang ano man ang maysaquit.
363. Cun minsan dahil sa pamamaga nang _sicmura ó tiyan, _ay
sinisibulan doon ang may catauan nang masama. Caya nahahalatang may
sungmisibol sa sicmura ó sa bituca, sapagca parating mayroon doong
caunting masaquit; ang may catauan ay nananab-ang nang pagcain
pinagquiquilabutan siya nang guinao nang malimit, at hindi siya
lungmalacas. Ang bagay dito ay ang man~ga painom na itinuro co sa
párrafo 362 na sinusundan nito. Cun pungmuputoc ang sibol, ang
maysaquit ay nalilio doon sa oras na yaon, at naramdaman niyang may
nauaualang mabigat doon sa loob. Cun ang nana,i, napapabobo sa loob
nang bituca, ay lungmalabas na casama n~g inailaguin, at ang maysaquit
ay dungmoroual na parati; ang maigui doo,i, painumin lamang nang gatas
na inalsan nang pinaca taba muna, bago samahan n~g isang sa icatlong
bahaguing tubig; touing icatlong arao, ay sumpitin nang _gatas_ na
tinubigan, na may casamang pulot na caunti. Cun ganoon ang pag-gamot
doon, ay cun minsan mababahao ang sugat nang sibol na nacaputoc sa
loob nang bituca. Datapoua cun ang nana nang sibol, ay nabububo sa
labas nang bituca, ay maliuag ang pag-gamot sa maysaquit.
_Ang gamot sa icalauang bagay na saquit_ _nang sicmura ó tiyan, na
dala nang apdo_ _na tinuturan nang castilang _cólico bilioso, ó cólico
nang apdo.
364. Ang nagcacasaquit nang gayon mahirap man ang caniyang pagcaramdam
ay hindi nalalagnat, cun hindi pa nacalalo ang isa ó dalauang arao
nang caniyang pagcacasaquit; at lagnatin man ang maysaquit ang
pulso,i, hindi totoong tigas; at hindi rin malacas; ang tiyan ay
hindi namamaga, at hindi mainit para nang sa isang cólicong sinaysay
co sa pàrrafo 361; ang ihi ay hindi lubhang mapula; ang maysaquit ay
nauuhao, at mapait ang caniyang bibig, cun baga sungmusuca ó
nag-iilaguin, ang lungmalabas ay madilao; cun minsan nasisira ang ulo
nang maysaquit. Ang masaquit dito ay ang dacong pusod; datapoua ang
dacong pusod ay sungmasaquit din doon sa saquit na _miserere_ sa
capítulo 61.
365. Ang gamot dito ay gayon: ang maysaquit ay susumpitin nang malimit
n~g bilin sa número 5; paiinumin n~g maraming tubig na pinaglagaan
nang ugat nang _grama (hincacauayan ó malacauayan)_ na dinoonan nang
caunting gata nang dayap. Touing oras ay paiinumin nang isang taza
nang turo sa número 32, ó cun ualang _sampaloc, _ay na-aari ang
timbang saicaualong _crémor._ Maigui ring bañusan ang maysaquit
hangang tuhod, at lag-yan sa tiyan nang basahang babad sa malacucong
tubig. Cun baga totoong laqui nang saquit nang sicmura ó tiyan, at ang
pulso ay malacas, at ga mabagting, ay cailan~gang sangrahan ang
maysaquit. Cun hindi nauala ang saquit at hindi nag-iilaguin nang
malacas ang may catauan, baga man pinainom na nang man~ga sinabi co
n~gayon, ay magaling big-yan nang caunting _maná_ na tutunauin sa
malabnao na sabao nang sisiu. Mayroon tauong marahil daanan nitong
ganitong _cólico,_ at ang bagay sa caniya ay ang bilin sa número 24,
na iinumin niyang maminsan minsan touing bouan. Hindi bagay sa caniya
ang pagcain n~g maraming _carne._ Masama rin ang man~ga maiinit, ang
man~ga may taba at ang gatas; ang suero ay mabuti sa caniya.
_Ang gamot sa icatlong bagay na saquit nang sicmura ó tiyan, na ang
tauag nang tagalog sa nagcacasaquit noo,i, hinihilaban ó inaahito, sa
uicang castila ay_ cólico de indigestión, ó ahito, ó empacho.
366. Cun napacarami ang quinain nang tauo bata ma,t, matanda man, ay
sungmasama ang pagcaramdam, at sungmasaquit ang caniyang sicmura ó
tiyan. Gayon din ang cungmacain arao-arao nang hindi macayanan nang
sicmura niya, cun malauon ay nagcacasaquit naman nito ring ganitong
saquit na _ahito._ Sapagca yaong man~ga cacaonti na hindi natutunao sa
sicmura touing arao, ay naiipon nang naiipon doon,na yao,i, ang
iquinapagcacasaquit nang may catauan sa calaunan. Nacacapagcasaquit
naman sa tauo ang pagcaing minsanan nang man~ga sarisaring bagay na
hindi magcaayon para nang _chocolate_ at saguing, etc. Dito sa
ganitong saquit ay ualang lagnat; ang may catauan ay hindi naiinitan,
at hindi nauuhao; ang saquit nang sicmura ó tiyan, ay gungmagala;
datapoua nalilio ang maysaquit, naiibig niyang sumuca, at cun minsan
ay namumutla ang muc-ha.
367. Itong ganitong _cólico_ ay hindi maliuag gamutin; painumin lamang
ang maysaquit nang maraming totoong malacucong tubig na malalahocan,
cun ibig, nang _azucar ó asin._ Maigui rin ang tubig na pinaglagaan
nang bulaclac nang _alagao._ Datapoua cailan~gan painumin ang
maysaquit nang marami, sapagca cun caunti ang inumin ay nalalauon ang
pag-galing. Ang pagsuca at ang pag-iilaguing yao,i, ang nacagagaling
sa maysaquit; at cun hindi manabi, ay cailan~gang sumpitin nang tubig
na may _asin;_ maigui ring cuscusin ang tiyan nang basahang tuyo, na
idinadarang sa apoy. Cun minsan magaling na ang maysaquit; datapoua
masama ang lasa nang bibig. Cun gayon, ay painuming maminsan minsan
nang bilin sa número 24; maigui rin ang pag-inom nang maraming malamig
na tubig; at ang cailan~gang totoo naman, ay ang houag cumain ang
maysaquit han~gang di gumaling. Masama sa ganoong saquit ang _triaca,_
ang tubig nang _anis,_ ang _enebro, ó_ ang _alac_.
368. Cun minsan ay hindi sungmasaquit ang sicmura ó ang tiyan, cundi
nalilio lamang ang may catauan; pinapauisan nang malamig, dungmuroual
na parati at hindi lumalagay sa quinahihig-an. Cun minsan nama,i,
biglang nalilio ang maysaquit, at hindi nacacaalam tauo; nagsisin-oc
siya; ang caniyang muc-ha,i, nag-iiba; ang pulso ay munti; ang sicmura
ay nauunat. Datapoua ang maysaquit ay nacacahin~ga. Dahil dito sa
man~ga tandang ito,i, na-aalaman, na hindi _apoplegía ó_ panhihimatay
ang caniyang saquit, at lalo pa cun siya,i, dinaraanan noong m~ga
gayon damdam pag bagong nacacain. Cun ganoon ang lagay nang maysaquit,
ay namamatay sa loob nang ilang oras. Ang gamot doo,i, sumpitin nang
tubig na dinoonan nang _asin at sabón,_ palon ocquin nang maraming
tubig na _maalat;_ at cun hindi gungmagaling pa, ang polvos na bilin
sa número 34 at tutunauin sa tatlong tazang tubig, ay pagcaraca
ipaiinom doon ang isang taza; at cun hindi sumuca ang maysaquit sa
loob n~g sa icapat na bahagui nang isang oras, ay ipaubos sa caniya
ang isa pang taza, at cun hindi rin sumuca, ibigay doon ang icatlong
taza. Cun ang maysaquit ay sungmuca na, ay yaon ang pag-galing niya.
_Ang gamot sa icapat na bagay na saquit nang sicmura ó tiyan na dala
nang han~ging nacuculong doon, na yaon ang pinan~gan~ganlan nang
castilang_ cólico flatulento.
369. Itong ganitong _cólico_ ay hindi nag-iisa cun minsan, cundi
napapasama doon sa ibang bagay na _cólico,_ na aquing sinaysay na sa
párrafong natalicdan. Dito sa saquit na ito ay ualang lagnat; ang may
catauan ay hindi nauuhao; ang tiyan ay lungmalaqui, datapoua,i, hindi
tungmitigas; cun idiniriin ang tiyan, ó hinihilot, ay gungmagala sa
loob ang han~gin, at lungmalabas sa bibig ó sa ilalim. Itong saquit ay
dala nang pagcain nang man~ga bun~ga ó man~ga gulay na mahan~gin,
para nang _saguing,_ patani etc.
370. Cun itong saquit ay casama nang ibang _cólico,_ ay ualang sadyang
pag-gamot dito, sapagca cun gamutin ang totoong saquit; ay mauauala
pati itong isa. Datapoua cun ualang ibang casamang _cólico,_ ang gamot
doo,i, ganoon. Ang maysaquit ay sinusumpit, at quinucuscos ang
caniyang tiyan nang mainit na damit; magaling namang painumin nang
tubig na pinaglagaan nang manzanilla. Cun hindi na masaquit ang tiyan,
at ualang lagnat ang may catauan ay mapapaiinom nang caunting _alac_
na pinaglagaan nang caunting canela.
_Ang gamot sa icalimang bagay na saquit nang sicmura ó tiyan, na
marahil dumaan sa man~ga tauong nalamigan, na yao,i, cólico rin._
371. Cun ang tauo ay nalamigan, at pag nacaraan ang ilang oras; ay
dinaraanan nang pagsaquit nang sicmura ó tiyan, lalo pa cun ang paa,i,
siya ang tinablan nang lamig. Itong saquit ay marahil dumaan sa
tagalog pag siya,i, nainitan ó napagod, at saca nabasa ang caniyang
paa. Sa gayong saquit ay masama ang alac, at ang man~ga purga, ó
yaong man~ga maiinit na gamot. Ang magaling doo,i, cuscusin ang man~ga
paa nang mainit na damit na idinadarang sa apoy. Saca maiguing ibabad
nang malauon ang man~ga paa sa malacucong tubig na pinaglagaan nang
_manzanilla,_ ó bulaclac nang _alagao._ Lalo pang madaling gagaling
ang maysaquit cun siya,i, humiga,t, gumaua nang capaanyo ang
mangyaring mapauisan ang caniyang paa. Cun malaquing totoo ang
caniyang saquit, ang pagsumpit ay bagay sa caniya. Cun hindi rin
nauauala yaong pagsaquit na malaqui, at bucod dito,i, magaling ang
catauan nang maysaquit, ay cailan~gang sangrahan. Ang man~ga paa niya
itatapat na malauon sa sin~gao nang tubig na mainit bago ibabad sa
malacucong tubig; at cun hindi pa natatalo ang saquit, ay parapitan
ang maysaquit sa man~ga binti.
=CAPÍTULO 61.=
_Ang saquit na pinan~gan~ganlang_ miserere, ó pasión iliaca, _na
yao,i, pagsasara nang man~ga bituca, na dahil doon, ay hindi manabi
ang maysaquit, cundi isinusuca niya ang lahat._
372. Ang bituca nang tauo ay ga cung-miquiyao na parati, na ang
camuc-ha ay ood ó ahas; na dahilan dito sa ganitong pagquiyao ang
lahat na quinacain ay natutulac sa dacong pouit. Datapoua cun
nagcasala ó nagulo itong pagquiyao nang bituca, ay hindi na mangyaring
mapatun~go sa pouit ang man~ga quinacain, cundi sa bibig napaparoon.
Yaong saquit ay totoong samang saquit, na ang tunay, na pan~galan
doo,i, _miserere ó pasión iliaca._ Yao,i, dungmaraan cun minsan sa
lungmilibang ilang arao nang pananabi; datapoua cun minsan ay biglang
sumungpong sa tauo yaong saquit, at pagcaraca ang tiyan, ó ang man~ga
dacong tabi nang pusod ay yaon ang caunaunahang sungmasaquit na totoo.
Ang may cataua,i, hindi mapalagay; cun minsan mayroong nahihipong
matigas na mahaba doon sa tiyan; ang maysaquit ay dungmuroual muna;
hung mahalili doon ang pagsuca; cun malauon ay ang lahat isinusuca
niya, hindi lamang ang quinacain cundi pati nang iniinom, at bucod
doon ay mayroong lungmalabas sa bibig na mabaho pa sa dumi. Ang
maysaquit hindi manabi minsan man; ang tiyan niya ay nauunat; hindi
ungmiihi, at cun baga ungmiihi, ay malabo,t, mabaho. Ang pulso ay
matigas muna; cun malauo,i, madalas at munti; ang maysaquit ay
nanghihina; nasisira ang bait, at nagsisin-oc; ang boong cataoan
niya,i, cungmiquinal, ó ga nanlulucso ang laman. Ang man~ga paa,t,
camay ay lungmalamig; nauauala ang pulso, pati nang saquit nang tiyan;
sampon nang pagsuca, at totoong daling namamatay ang maysaquit.
373. Sapagca malaqui ang pan~ganib nang buhay nang tauo sa saquit na
ito, ay cailan~gang gamutin pagcaraca, capag naquilalang magaling ang
saquit; at cun hindi gamuting agad ay mamamatay na ualang sala. Ang
pag-gamot n~ga dito ay para nang sa _cólico inflamatorio_, párrafo
362. Caya cun bagong-bago ang saquit, at malacas pa ang may catauan;
ay sasangrahang agad, at cucunan nang maraming dugo. Susumpiting
parati nang tubig na pinaglagaan nang _cebada_ ó palay, na dinoroonan
nang isa ó dalauang tazang _lan~gis_ nang _niyog ó lana_ man. Touing
icalauang oras, ay painumin nang bilin sa número 48; painumin namang
parati nang turo sa número 49, ó cun uala yaon ay na-aari ang tubig na
pinaglagaan nang _cebada (palay) ó_ ang _suero_ na linahucan nang
pulot. Ang maysaquit ay paliliguan sa malacucong tubig na maquiilan
maghapon. Cun hindi rin gungmagaling ang maysaquit ay sumpitin nang
usoc nang tabaco para nang turo sa párrafo 457. Ang isang maysaquit,
ani Tissot, ay guinamot co n~g gayon: sinangrahan co muna (aniya) at
pinainom co nang purga; saca ibinabad cong tuloy sa malacucong tubig,
at gungmaling. Ang isip nang man~ga tauong hindi maalam; na sa saquit
na ito ang bituca nang may cataua,i, nagugulo, at nagcacabuhol;
datapoua hindi totoo yaon. Sapagca ang isang dulo nang bituca ay
carugtong nang sicmura, at yaong isang dulo ay ang pouit na
cungmacapit sa man~ga pig-yi, na dahil doo,i, hindi mangyaring
magcabuhol.
=CAPÍTULO 62.=
_Ang gamot sa_ inaanayo, _na iyo,i, pagsuca,t, pag-iilaguin nang
malacas na tinuturan nang catilang_ cólera morbo.
374. Ang pan~galan nang ibang man~ga tauo sa saquit na ito,i,
_miserere,_ n~guni hindi ito ang _miserere,_ cundi yaong isang saquit
na sinaysay co sa capítulo 61, na sinundan nito. Ang inaanayo, ay
nagsusuca,t, nag-iilaguin nang malacas. Ang maysaquit ay natatamlay
muna; sungmasaquit nang caunti ang caniyang tiyan; sungmusunod dito
ang pagsuca, at ang pag-iilaguin. Ang color nang lungmalabas, ay
_dilao ó verde, ó maputi_ caya, ó _maitim_ cun minsan; saca
sungmasaquit na totoo ang tiyan; ang pulso ay tila pulso nang
nalalagnat; cun malauo,i, mahina. Mayroong maysaquit na sa loob nang
sang oras ay maquisandaang mag-ilaguin; ang muc-ha ay madaling
nag-iiba cun malaqui ang saquit. Gayon din cun mapacarami ang
pag-iilaguin, ay tila namamanhid, ó nan~gan~gauit ó naninigas ang
man~ga paa,t, camay nang maysaquit, na yao,i, isa pang nacacahirap sa
caniya. Cun ang saquit hindi natatalo nang gamot, ay sungmusunod doon
pagcaraca ang pagsisin-oc, ang pagquinal (convulsión) at ang paglamig
nang man~ga paa,t, camay, ang maysaquit ay nalilio, sinusubaan, at
napapatid tuloy ang hinin~ga. Itong saquit ay marahil dumaan pag
nacalampas ang tag-arao, sapagca ung-miinit at lungmalapot ang _apdo_
nang tauo sa panahong yaon; at lalo pa cun ang may cataua,i, hindi
cungmacain nang man~ga bun~gang hinog nang cahoy, na yaon ang totoong
nacacahusay sa _apdo._ Datapoua,t, halos pinapansin itong saquit na
ito, liban lamang cun pinararaan nang Pan~ginoong Dios, na guinagaua
niyang hampas sa man~ga bayan dahilan sa man~ga casalanan, na cun
magcagayo,i, pinan~gan~ganlang _salot._
375. Itong saquit ay mahirap mang gamutin, n~guni,t, hindi para nang
ibang man~ga saquit na sinaysay na sa man~ga capítulong natalicdan.
Ang caramihan nang man~ga namamatay sa saquit ay hindi dahil sa
cabigatan nang saquit, cundi sa capabayaan at caculan~gan nang
pag-gamot nang paaniyo. Ang cauna-unahang dapat pagpilitan nang sino
man ang houag magpabaya, lalo pa cun panahong casalucuyang dumaraan
ang _salot;_ capag naramdaman, na masaquit-saquit ang tiyan at
cungmuculog ang man~ga bituca; cun mabigat ang dinaramdam sa sicmura,
lalo na cun ga ibig: dumual ó nag-iilaguin caya; pagcaramdam nito,i,
dapat na siyang mag-in~gat sa man~ga pagcain at pag-inom, na houag
bagang cumain nang cun ano-ano cundi sabao lamang, at ang chá na
mainit, na cun mapatacan nang sampuong patac na _gotas amargas,_ ó
mahaluan nang isang cucharang _coñac, ajenjo aguardiente ó anisado,_
ay lalo pang mabuti. Bucod dito,i, cun nararamdamang masama ang
catauan ay magculong agad, cumutang mabuti,t, culubin ang maysaquit at
nang pauisan sana nang mainit na pauis; at ito,i, itutuloy na gagauin
hangan di gumaa,t, guminhaua ang catauan. Cun itong man~ga biling
ito,i, sunding pagpilitan ay marahil hindi tutuloy ang pagcacasaquit
na totoo; at cun tutuloy ma,i, hindi lulubha,t, hindi ica-aano nang
maysaquit. Bihirang-bihira ang dinadatnang bigla nang calubhaan nang
saquit na ito; cun caya binibigla cun minsan nang calubhaan, sa pagca
pinabayaan di pansin ang man~ga unang sumpong nang saquit.
Datapoua,t, cun dahil sa capabayaan cun sa cabiglaan caya, ay sumama
ang saquit, na ang maysaquit ay nagsusuca,t, nag-iilaguin, at marahil
pinupulicat at nanglalamig na totoo, na pati nang pauis ay malamig,
ang gagauin ay gayon: yaong am nang linugao ga calahating vaso carami
ay siyang isusumpit agad sa maysaquit, at cun may _láudano,_ ang ualo
cun sampuong patac noon ay ihahalo sa isusumpit; cun ang unang sumpit
ay hindi napiguil sa loob, dalauang oras man lamang, ay uulitin nang
uuliting isusumpit yaon ding am hangan sa mapiguil na malauon ang
isang isinumpit, at tumiguil ang pag-iilaguin. Sabay naman nang
pagsumpit ay painumin ang maysaquit nang isang taza ó isang mangcoc na
chá na mainit, na napatacan din nang anim cun ualong patac na
_láudano;_ at cun ualang láundano,i, haloan ang chá nang isang
cucharang _aguardiente, anisado, coñac,_ ó ano mang alac na matapang.
Cun nagaua na itong lahat at hindi dumalang man, pagsuca,t,
pag-iiliguin, at cun dumalang man, ay sa isang tazang chá, lusauin mo
ang asin na isang cucharitang café ó calahating cucharang carami, at
siya mong ipagcucharang unti-unti sa maysaquit hangan di tumahan lubos
ang pag-iilaguin. Cun tumahan man ang pag-iilaguin, ay sungmusuca rin
at dungmudual ang maysaquit, ay mabuting parapitan sa ibabao nang
sicmura n~g sinapismong matapang. Ito na lamang ang man~ga gamot na
gagamitin sa loob nang catauan nang dinatnan nang saquit nang
_cólera_; na cun tauaguin nang iba,i, _arriba y abajo_.
Ang man~ga gamot naman sa labas, na di dapat lisanin cailan man, cahit
tila namamatay na ang maysaquit, at malamig man totoo, at cahit uala
nang pulso,i, hindi rin dapat lisanin, ay gayon: Cucumutang mabuti ang
maysaquit, at sa catauan niyang palibot ay idadaiti ang maraming
boteng may tubig na totoong mainit, at cun malamig-lamig na,i,
hahalinhan naman nang bagong sinid-lan nang tubig na mainit; saca
yaong iba noong man~ga bote ay siyang ihahagod na ididiin sa ibabao
nang damit sa ibang man~ga lugar nang catauan, lalong-lalo na sa
licod. Cun ito,i, hindi pa magcasiya, at ang cataua,i, hindi pa
pinagsasaolan nang init at nang pulso, at hindi pa pinapauisan nang
mainit ang gagauin, ay doon sa gologod, doon baga sa licod mula sa
batoc hangang sa bayauang ay tapalan nang sinapismo ga apat na dali
calapad, at sa ibabao niyong sinapismo ay ihahagod pa ang isang boteng
may tubig na mainit; at cahit ualang sinapismo ay totoong maigui
itong paghagod dito sa licod. At cun hindi rin pinagsasaolan n~g
pulso, at hindi pinapauisan nang mainit, ang isang cepillo ay ibabad
mo sa aguardiente at icuscos sanang mahigpit sa boong catauan. Cun
ualang cepillo,i, na-aari rin ang isang basahang magaspang; at cun
ualang aguardiente ay na-aaring icuscos ang darac man lamang na
totoong mainit, at balot sa isang basahan. Itong pagcucuscos ay
pagtitiyagaang gauin cahit sa loob nang ilang oras, maghapon ma,t,
magdamag, at bihirang-bihira ang di pagsasaolan nang init, at di
gagaling.
Ito ring man~ga gamot na ito,i, icatitiguil nang pulicat; datapoua,t,
mabuti naman sa pulicat ang daitihan ang laman n~g casang-capang
pinamumulicatan nang m~ga pirasong malapad nang oropel sa tindahan,
n~g bacal man, tangso ma,t pilac, houag lamang di manipis at malapad,
at n~g lumapad at dumating mabuti sa catauan; na cun saan namumulicat
ay doon idadaiti naman ang oropel.
Cun tumahan na ang pagsuca at pag-iilaguin; at mainit na,t, mahusay
ang catauan, ay hindi rin dapat magpabaya, lalong-lalo na sa man~ga
pagcain, puspas, basabasa at sabao ang siyang cacanin niya hangan di
gumagaling na totoo.
Marahil pagcaraan na ang calubhaan nang saquit, ay datnan naman ang
maysaquit nang di pagcaihi; cun gayon ang gagauin ay itapal doon sa
pos-on nang isang cataplasma nang harina nang linaza, ó nang galapong
man lamang, na mainit-init cun itapal; at cun uala nito,i, lag-yan ang
pos-on nang man~ga basahan babad sa tubig na mainit.
Marahil din datnan ang nagcasaquit nang cólera nang _apoplegía,_ nang
_lagnat na sucab_ at nang iba,t, ibang sugat na sinaysay na sa librong
ito, at cun magcagayo,i, ang dapat gauin ay babasahin sa canicaniyang
capítulo.
_Nota._ Ang lahat na sinaysay dito sa número 375, ay turo ang lahat
nang marunong na Doctor D. Joaquin Gonzalez; at sa m~ga guinamot n~g
paaniyo, ayon sa man~ga ipinagbilin dito, noong epidemiang nacaraan sa
1882, ay bihirang-bihira ang namatay.
=CAPÍTULO 63.=
_Ang saquit na pag-iilaguin, cun hindi sungmasamang totoo ang damdam
nang may catuan na pinan~gang~anlan nang castilang_ diarrea.
376. Ang pag-iilaguin na ualang casamang lagnat, ó saquit na malaqui
nang tiyan ay pinan~gan~galan nang castilang _diarrea._ Ang maysaquit
ay nananab-ang muna nang pagcain: ang caniyang bay-auang pati nang
tuhod, ay idinaraying na mabig-at. Hindi siya nalalagnat at hindi
sungmasaquit na totoo ang tiyan. Ang gayong pag-iilaguin ay hindi
masama sa may catauan, bagcus cun macalalo na yaong munting hirap na
yao,i, lungmalacas pa sa dati.
377. Ang gayong pag-iilaguin ay siyang cusang tungmatahan na hindi
cailan~gan ang gamot doon; ang gagauin lamang nang maysaquit, ay houag
siyang cumain nang marami; ang _carne,_ ang _alac,_ at ang itlog ay
hindi magaling; ang man~ga gulay at man~ga hinog na bun~ga nang cahoy
ay macacain niya; mabuti naman ang siya,i, uminom nang marami rami sa
dati. Ang tubig na pinaglagaan nang _culantrillo_ ay maiguing inumin.
378. Cun sa loob nang lima, ó anim na arao, hindi nauauala ang
pag-iilaguin, at ang may cataua,i, nahihina at dinaraanan nang malimit
na pagca ibig niyang manabi, ay ilalagay siya _sa husay_ (capítulo 4).
Bucod dito,i, paiinumin nang bilin sa número 35 cun baga marumi ang
dila, at masama ang lasa nang bibig, ó cun dungmorual ó nananab-ang
nang pagcain; datapoua cun hindi nararamdaman nang maysaquit yaong
man~ga bagay na yao,i, purgahin lamang nang isang purgang mahina
numero 82, ó nang _ruibarbo_ número 51, cun baga hindi mainit ang
tiyan. Cun _ruibarbo_ ang ipupurga doo,i, paiinumin touing calahating
oras nang isang tazang sabao. N~guni cun ang pag-iilaguin ay nauala na
dahil sa pag-inom nang _ruibarbo,_ at baga man nauala,i, ungmuuli rin
capag nacaraan ang ilang arao, ay caalam-alam mayroong malagquit sa
loob, na hindi pa nacucuha; ang gagauin cun gayon ay pupurgahin nang
bilin sa número 21, ó noon ding bilin sa número 51, para nang turo co
can~gina; magaling din ang sa número 23 ó 47. Saca iinumin niya cun
umaga sa dalauang arao ang calahati noon ding bilin sa número 51.
379. Cun minsan ay nalalauo,t, di inaanomana nang maysaquit ang
pag-iilaguin, na yaong pagpapabayang yao,i, nacacahina sa caniya. Ang
gamot doon cun gayon ay ang bilin sa número 35. Saca touing icatlong
arao bibig-yan ang maysaquit nang turo sa número 51. Capag pinurga na
siya nang macaapat, ay itinatahan na. Cun pinupurga ay houag pacanin
nang _carne,isda, ó itlog._ cundi canin lamang, ó tubig na pinaglutuan
nang tinapay. Maigui doonan sa sicmura nang basahang babad sa _alac_
na pinaglagaan nang _romero_ at _canela._ Masama sa gayong maysaquit
ang siya,i, malamigan lalo pa cun gab-i, sapagca ang saquit ay
mag-uuli.
=CAPÍTULO 64.=
_Ang icalauang bagay na pag-iilaguin na may casamang saquit na malaqui
sa tiyan na yao,i,_ disentería _cun turan nang castila._
380. Itong isang bagay na pag-iilaguin ay may casamang saquit nang
tiyan. Ang may cataua,i, parating ibig manabi; at bucod doon, ay
masama ang caniyang damdam. Sa inaiilaguin nang maysaquit ay mayroong
dugong casama; n~guni cun minsan uala naman.
381. Itong saquit ay dala nang cainitan nang panahon; sapagca ang apdo
at ang dugo nang tauo ungmiinit, at lungmalapot cun tag-alis-is.
Magaling din ang damdam nang tauo, hangan di nag-iiba ang cainitan n~g
panahon, sapagca siya,i, pinapauisan at ang cataua,i, sumisin~gao na
maigui. Caya lamang nagcacasaquit ay cun ungmuunti ang cainitan nang
panahon; na dahil doo,i, marahil dumaan ang saquit nang pag-iilaguin
sa bagong ulan, na sungmusunod sa tagarao.
382. Bago magcasaquit nang gayon ang tauo ay guiniguinao siya muna;
sungmasaquit na totoo ang tiyan; nalilio siya at namumutla. Ang pulso
ay munti at husay; sungmusunod ang malimit na pagiilaguin na
bagay-bagay ang color, at mayroong bulati at dugong casama; cun minsan
ang tumbong ay lungmalabas pati. Cun baga lungmulubha pa ang maysaquit
ay namamaga,t, nabubuloc ang bituca, at ang iniilaguin niya ay nana, ó
man~ga maitim na tubig, at mabaho; saca nagsisin-oc, nasisira ang
bait, ang pulso,i, hungmihina, pinapauisan ang maysaquit nang
malimit,sinusubaan at namamatay; datapoua cun hindi lulubha ang
maysaquit, ay hungmihina-hina ang pag-iilaguin, ang dugo ay nauauala,
lungmalacas-lacas ang may catauan at nacacatulog.
383. Ang gamot na totoo sa saquit na ito, ay ang _tártaro emético_
número 34; magaling din ang sa 35. Cun hindi nauauala ang pag-iilaguin
nang mapainom na ang maysaquit nang turo co n~gayon, ay hahaba ang
saquit, at ang gagauin doo,i, gayon. Ang maysaquit ay ilalagay _sa
husay_ (capítulo 4) at houag pacacanin nang carne, hangan di gumaling
na totoo. Ang iinumin niya ay ang bilin sa número 3. Capag napainom na
siya nang bilin sa número 34, ay quinabucasan paiinumin nang bilin sa
número 51 sa dalauang inom; sa icatlong arao ipaiinom doon ang bilin
sa número 3 lamang; sa icapat na arao inuulit ipinaiinom doon ang
bilin sa número 51; saca ilalagay ang may catauan _sa husay_ nang
maysaquit na magaling-galing sa capítulo 5.
384. N~guni cun baga noong talagang magcacasaquit ang tauo, linalagnat
siya muna nang malaqui, at ang caniyang pulso ay matigas at puno, at
bucod doo,i, malaqui ang saquit nang ulo,t, bay-auang, at ang tiyan ay
nauunat, ay cailan~gang sangrahan ang maysaquit; susumpitin naman
arao-arao nang macaitlo, ó macaapat nang bilin sa número 6, ó cun uala
yao,i, na-aari ang gatas na tinubigan. Paiinumin nang marami nang
bilin sa número 3. Cun ang pulso,i, malambot na, ang gagauin sa
maysaquit ang man~ga turo sa párrafo 383, na sinundan nito. Datapoua
cun minsan ay dili cailan~gang pasucahin ang maysaquit. Cun baga
malaqui ang catigasan nang pulso, nang bago siyang magcasaquit, ay
mabuti purgahin nang bilin sa número 11, capag sinangrahan na. Ang
ruibarbo, na bilin sa número 51, ay houag ibigay doon cundi sa
catapusan nang saquit. Maraming maysaquit (ani Tissot) ang guinagamot
co, na ualang ibang ibinigay sa canila cundi tubig na malacuco ga
isang taza carami, touing sa icapat na bahagui nang isang oras.
385. Cun minsan ang pag-iilaguin ay casama nang _lagnat na buloc,_ na
sinaysay co sa capítulo 20 at ang gamot doon cun gayo,i, ang pasuca
número 34, bago purgahin ang maysaquit nang bilin sa número 23 ó sa
47. Saca painumin naman siyang macalaua ó macaitlo arao-arao nang
bilin sa número 24, timbang saicapat ang isang inom. Totoong galing
dito ang sa número 32, cun uala yaong isang turo sa número 24, at iisa
rin ang cabagsican nitong dalauang bagay. Cun ang saquit ay ungmu-unti
na, ang bilin sa número 51, ay yaon ang ipupurga sa maysaquit.
386. Ang nagcacasaquit nitong ganitong saquit ay nababaynat cun
minsan, gaua nang pagcain nang sala, sapagca ang may cataua,i,
nalamigan, ó napagal nang paggaua. Cun gayon ay ilalagay _sa husay_
(capítulo 4) ang maysaquit, at paiinuming minsan nang bilin sa número
51.
387. Cun minsan naman ang pag-iilaguin ay casama nang _pan~giqui_. Cun
gayo,i, pauaual-in muna ang pag-iilaguin bago gamutin ang pan~giqui,
at cun malaqui ang lagnat ay big-yan ang maysaquit nang _quina_ (dita)
ayon sa turo sa párrafo 216.
388. Sa saquit na pag-iilaguin ay magaling ang pagcain nang man~ga
bun~gang hinog nang cahoy, ang _manga_ baga, ang _saguing_, ang
_alpay,_ ang _ates._ etc. Caya ang nan~gan~gain nang maraming bun~gang
magulang nang cahoy cun tag-arao, maliuag daanan siya nang gayon
saquit.
=CAPÍTULO 65.=
_Ang icatlong bagay na pag-iilaguin, na mahirap ang damdam nang may
catauan sa sicmura, at pati nang paghinga cun minsa,i, mahirap din, na
yao,i, pinan~gan~ganlan nang castilang_ disentería maligna.
389. Ang nagcacasaquit nitong masamang bagay na pag-iilaguin, ay
nanghihina agad; guiniguinao siya cun minsan; ang marahil idinaraying
nang man~ga maysaquit ay ang sicmura, na di man masaquit, ay tila
siquip na bahag-ya na sila macahin~ga; marahil nasisira ang canilang
ulo. Ang tiyan cun minsan ay sungmasaquit, cun minsan hindi; ang
isinusuca nila ay verde ang color. Ang inaiilaguin nang may cataua,i,
dugong totoo cun minsan; at cun gayo,i, namamatay sa icatlong arao;
n~guni cun minsan ay iba,t, iba ang color nang inaiilaguin; ang ihi,
ang lauay, ang pauis, pati nang hinin~ga ay mabaho. Cun maliuag
macalon-oc ang maysaquit ay mapan~ganib ang caniyang buhay. Cun minsan
gagaling ang maysaquit pag linabasan sa catauan nang man~ga butil na
marami na puno nang tubig. Ang pulso ay munti. Cun natutuyo ang dila
at nauunat ang tiyan nang maysaquit, ó cun nalilio, ó nagsisin-oc, ay
namamatay na ualang magaua. Datapoua cun baga ungmuunti ang casiquipan
nang sicmura at lungmalambot-lambot ang tiyan, ó cun nacacatulog-tulog
na ang maysaquit, caalam-alam ay gungmagaling.
390. Ang gamot na bagay sa saquit na ito,i, ang timbang calahating
saicaualo nang bilin sa número 35, na cailan~gang gauin agad; at nang
tumapang pa yaong gamot na yaon, ay mabuting ihulog yaong bilin sa
número 35 sa isang tagayang tubig, na pinaglagaan nang _manzanilla._
Pag nacalalo ang pito ó ualong oras nang macasuca na ang maysaquit, ay
pupurgahin nang _ruibarbo_ número 51, at, pagca pinurga na,i,
cabibig-yan uli n~g caunting _bejuquillo_ número 35, ga dalaua, ó
tatlong butil na _palay_ ang timbang, na ihuhulog sa caunting sabao
nang _sisiu,_ na linutong casama nang ugat nang _chicoria (dilang
usa)_ at cun malaqui ang cahinaan nang maysaquit, ang tubig na
pinaglutuan n~g _sisiu,_ ay doroonan naman nang balat nang _tinapay._
Itong sabao na itinuro co n~gayon ay yaon ang iinumin n~g maysaquit
touing icalauang oras ga calahating taza carami; mabuti ring painuming
macaapat arao-arao n~g isang cucharang _alac_ sa misa, na hindi
lubhang matapang. Maiguing-maigui dito ang _dalandan ó cahel_ na
guinayat munang boo pati nang balat, na ang pag-gayat ay manipis; saca
binubudburan nang caunting azúcar, bago busan nang mainit na tubig, na
yao,i, ang ipaiinom sa maysaquit. Ang pagsumpit ay masama sa saquit na
ito. Ang isa pang mabuting totoo sa ganitong saquit, ay ang parapit na
matapang na turo sa número 36, sa m~ga binti. Anomang ipainom sa
maysaquit ay hindi sucat damihan, at lulubha siya.
391. Cun minsan hindi rin nacagagaling sa maysaquit itong lahat na
sinabi cong gamot sa párrafong tinalicdan. Cun gayon ay mabuti ang
tubig na pinaglagaan nang bulaclac nang _cahel_ na hinulugan nang
caunting _quina (dita),_ bago paculuin nang caunting oras calauon sa
apoy at salain sa damit na masinsin. Itong tubig na ito ay maisasama
sa bilin sa número 35, cun pinaiinom noon ang maysaquit; datapoua
masamang painuming minsanan n~g marami.
392. Cun ang pag-iilaguin ay malacas na totoo at ang may catauan
nanhihina pagcaraca, ay magaling tapalan sa sicmura,t, tiyan nang
basahan babad sa tubig na pinaglagaan nang dita na dinoroonan nang
_triacang_ marami.
=CAPÍTULO 66.=
_Ang gamot sa_ hinihica, _na ang tauag nang castila sa saquit na
yao,i,_ asma.
393. Itong saquit na _hica_ na cun minsan minamana, ay doon namamahay
sa _baga_ nang tauo. Ang nagcacasaquit nang gayon, ay hindi macahin~ga
nang maloualhati ang caniyang dibdib ay tila siquip; cungmucumbo ang
sicmura, ang tiyan, ang dibdib pati nang balicat. Ang may cataua,i,
nauuhao,t, napupuyat, at ang paghin~ga niya,i main~gay; ang paghiga
nang tihaya ay mahirap sa caniya; sungmusunod doon ang init, ang
lagnat, at ang pagquinal nang puso; ang ihi ay malinao at hindi husay.
Itong saquit ay lungmalaqui pag ang panahon ay malamig at maulan.
394. Ang gagauin sa maysaquit, pag dinaraanan nang hirap, ay gayon;
palulucluquin sa hihigan; houag tabilan, at houag patahanin sa silid
na siquip. Ang man~ga don~gaua,i, bubucsan; masama doon sa tinatahanan
nang maysaquit ang apoy; ó ang siya,i, libutin nang maraming tauo.
Saca, sangrahang agad, at cun malaqui ang hirap niya, ay uul-ing
sasangrahan. Ito lamang pagsasangra, ay macacaguinhaua sa caniya, cun
ang pinagmul-an nang saquit ay ang maraming dugo: caya hindi sucat
bayaan yaong pagsasangra, dahilan sapagca ang pulso ay mahina, at pag
nasangrahan ang may cataua,i, lalacas ang pulso. Bucod dito,i,
susumpitin nang bilin sa número 6; at cun hindi nagcacasiya yaon ay
gamitin ang sa número 5; n~guni houag damihan ang isusumpit doon,
cundi caunti lamang at parati, at saca gagauin ang man~ga ituturo co
n~gayon.
395. Cun ang maysaquit ay lungmulurang parati at tila main~gay ang
loob nang dibdib, at may masaquit saquit doon, ang iinumin niya,i, ang
bilin sa número 7 ó número 12. Touing oras iinumin niya naman ang
isang cuchara nang bilin sa número 77. Cun baga nahahalatang marami
ang sicmura ayon sa aral sa capítulo 88, ay magaling painumin nang
pasuca número 34, ó cun hindi ibig nang maysaquit yaon, ang turo sa
número 8, ay na-aari. Maigui, ani P. Clain, ang pagn~gan~ga nang
caunting tabaco, at lumura muna minsan bago lonoquin ang ibang lauay,
nang macatulog ang may catauan.
396. Cun ang maysaquit ay nag-uubo at ualang ilinulura; cun pungmupula
ang muc-ha, at ang ugat nang catauan ay lungmalaqui, at tila siquip
ang caniyang dibdib, pati nang lalamunan, ay paiinumin nang bilin sa
número 12, capag sinangrahan na. Doon sa oras nang pag-uubo, ay
iinumin niya ang isang cuchara nang turo sa número 10, ó nang sa
número 17. Bucod dito sisipsipin niya ang sin~gao nang mainit na tubig
para nang turo sa número 53, Magaling ding ibabad ang caniyang paa sa
malacucong tubig. Ang man~ga paa naman ay mabuti cuscusin nang
basahang tuyo. Cun baga nahahalatang _hinihica_ ang may catauan dahil
sa pag-urong nang ibang saquit para nang _galis, buni, ó piyo_, ay
magaling doon ang parapit número 36 sa binti ó sa talampacan ayon sa
aral sa capítulo 54.
397. Pag ang may catauan dinaraanan nang saquit na _hica, ay ilagay
siya sa husay capítulo_ 4, at houag pacanin nang _carne_ ó nang
anomang bagay na mabig-at sa sicmura; cun totoong hirap ang lagay nang
maysaquit, ay houag pacanin nang anoman. Magaling ipainom sa caniya
ang bilin sa número 1 ó 2.
398. Bucod sa man~ga sinabi cong gamot na bagay sa saquit na ito, ay
mabuti gauin ang man~ga isusunod co dito, nang houag daanan uli nang
hirap ang maysaquit. Caya cailan~gang pacahusayin ang caniyang pagcain
at ang pag-inom. Masama sa caniya ang lamig at ang guinao. Cun malimit
lumura ang maysaquit, ay isama sa quinacain niya ang timbang sa
icaualo nang bilin sa número 14. Touing umaga,i, palolonocquin nang
tatlong píldoras número 78; at pagca lon-oc noon, ay paiinumin tuloy
nang dalauang taza nang bilin sa número 12. Mabuti ring purgahing
maminsan-minsan nang turo sa número 21. N~guni cun ang maysaquit na
hinihica hindi lungmulura, ay cailan~gang sangrahan capag
nararamdamang lungmiliuag ang caniyang paghin~ga, at saca painuming
parati nang isang cuchara nang bilin sa número 10 ó nang _suero_
número 17.
=CAPÍTULO 67.=
_Ang gamot sa nag-iilaguin nang darag-is, na yao,i, pinan~gan~ganlan
nang castilang_ pujos.
399. Ang pag-iilaguin nang darag-is ay cun minsan dala ang ibang
man~ga bagay na pag iilaguin na sinaysay co sa man~ga capítulong
natalicdan. Cun minsan naman ay dala nang bulati, na nadoroon sa loob
nang bituca, ó gaua nang pagsusugat nang pouit, ó sapagca ang may
cataua,i, quiniquilmos. Caya pagca nacuha,t, nauala itong man~ga
saquit, ay nauauala pati nang pag-iilaguin nang darag-is. Datapoua cun
minsan itong saquit ay ualang casamang iba, at cun gayon ay cailan~gan
sumpitin ang maysaquit arao-arao n~g maquiilan nang bilin sa número 5,
ó magaling sumpitin nang tubig na pinaglagaan nang _bituca_ nang _baca
ó manoc._ Saca tapalan ang tiyan at ang pouit nang basahang babad sa
_gatas_; ó cun ualang gatas ang tubig na pinaglagaan nang culutan ó
bulaclac nang _alagao_ ay mabuti rin. Ang iinumin n~g maysaquit ay ang
tubig na pinaglagaan nang isang dacot na _bigas ó palay;_ at
pupurgahin nang bilin sa número 11 ó sa número 23.
=CAPÍTULO 68.=
_Ang gamot sa nagcasaquit dahil sa siya,i, natacot._
400. Ang man~ga sangol at ang man~ga babaying nan~ganac, ay marahil
magcasaquit dahilan sa pagca sila,i, natacot. Ang sungmusunod sa
tacot, ay ang pan~gin~ginig nang catauan at ang pagca balisa nang
maysaquit, lalo pa cun ang puso at ang baga ay napacapuno nang dugo.
Cun minsan nama,i, sinusubaan, at nasisira ang bait. Cun baga ang may
catauan inuurun~gan nang dating pauis dahilan sa siya,i, natacot, cun
minsa,i, dinaraanan n~g malauong pag-iilaguin. Ang man~ga babaying
nan~ganac ay namamatay cun minsan capag sila,i, natacot.
401. Ang dating ipaiinom sa natacot ay ang malamig na tubig; datapoua
hindi magaling yaon, sapagca lungmalaqui ang saquit. Ang mabuti doo,i,
patahanin sa piling nang maysaquit ang man~ga tauong caquilala niyang
dati; painumin nang mainit na tubig; ibabad nang isang oras ang
caniyang man~ga paa hangan tuhod sa malacucong tubig; at maminsan
minsan ay cuscusin ang caniya ring paa nang isang tuyong basahan. Cun
ang maysaquit ay naghinahon na, at ang balat ay mainit na, ay
cucumuta,t, patutuluguin; at sapagca maiguing mapauisan, ay painumin
muna nang ga dalaua ó tatlong cucharang alac sa misa ó nang caunting
_triaca._
402. Cun baga mahirap na totoo ang paghin~ga nang maysaquit, ay
cailan~gang sangrahan sa camay. Itong man~ga turo co sa dalauang
párrafong itong magcasumunod ay yaon ang totoong sucat gauin pati sa
nan~ganac na sinumpong nang tacot, pati sa man~ga bata.
=CAPÍTULO 69.=
_Ang gagauin sa dinaraanan nang anomang bagay na_ convulsión, _para
nang_ alferecía, sauan,_ etc, pati nang gagauin sa babaying
sinusubaan._
403. Iba,t, iba ang inaasal nang man~ga dinaraanan nang _convulsión._
Cun minsan nan~gin~ginig ang boong catauan: cun minsan tila nalulucso
ang man~ga laman, ó cungmiquinal ang muc-ha, ó nan~gin~giui ang
bibig; ang man~ga paa,t, camay naninigas; ang bibig ay hindi mabuca,
ang camay cun minsa,i, quimquim. Mayroon namang ibang maysaquit na
cungmiquisay at parating balisa, na hindi mapalagay; pati nang dila
cun minsa,i, nacacagat at napuputol. Itong man~ga sinabi co n~gayon,
di man ang lahat, ang iba ay marahil maquita doon sa man~ga maysaquit
na _tinatamaan_ nang _han~gin,_ ó nang _frenesi,_ ó sa _sinasauan,_ na
yaong lahat na saquit ay paraparang _convulsión_ din. Ang idirito cong
isusulat n~gayon sa dalauang párrafong magcasunod, ay mabuting gauin
sa anomang bagay na _convulsión;_ datapoua ang mabuti ay hanapin sa
caniyang párrafo yaong man~ga saquit na yaon.
404. Ang tauong dinaraanan nang convulsión, ay masamang gamutin doon
sa oras na yaon nang caniyang paghihirap. Ang gagauin lamang ay
alagaan nang ilan catauo nang houag masactan. Magaling namang isoot sa
caniyang bibig ang isang pinaca cigarrong damit, nang houag macagat
ang caniyang dila. Cun baga malaqui ang pamamaga nang liig, at mataba
ang may catauan, at ang muc-ha,i, mapula, ay mabuti sangrahan sa
camay.
405. Ang maysaquit ay paiinumin nang caunting tubig na pinaglagaan
nang bulaclac nang _alagao._ Ang maigui sa lahat ay ang paglalaga nang
isang dacot nang dahon nang _cahel_ sa dalauang tagayang tubig, at
capag naiga na ang calahati, ay inaalis sa apoy, at yao,i, minsanang
ipainom sa maysaquit sa umagang-umaga. Cun hindi macaguinhaua sa
caniya yaon, ay atuhin ang dahon nang _sintoris_ (narangitas,) na
ilalaga rin para nang guinaua sa dahon nang _cahel._ Cun baga bata ang
dinaraanan nang _convulsión,_ nang _suba, sauan, ó alferecía,_ ay
babasahin mo ang capítulo 86.
_Ang saquit na alferecía, na ang tauag sa Maynila doo,i, taon._
406. Ang saquit na pinan~gan~ganlang _taon,_ ay marahil dumaan sa
man~ga lalaqui, sa man~ga babayi; marahil namang dumaan sa man~ga bata
pa sa man~ga matatanda na: Ang tauag nang castila sa saquit na ito,i,
_alferecía._
407. Ang may cataua,i, cun biglang tamaan noong saquit na yaon, ay
sungmisigao at naboboual, na pagcaraca hindi siya nacacaalam tauo. Ang
boong catauan niya, ó ang ibang man~ga casangcapan lamang nang
cataua,i, malacas cuminal; na yao,i, _convulsión,_ cun tauaguin nang
castila. Ang maysaquit ay pagulong-gulong sa banig; quinig ang
caniyang paa,t, camay pati nang ulo. Ang camay ay quimquim, pinupucpoc
niya ang caniya ring dibdib at tiyan, at parati siyang napapahampas sa
sahig. Ang balat nang ulo, ang boong muc-ha ang quilay pati nang pilic
mata ay cungmiquibo; ang mata,i, gayon din; ang buhoc ay naninigas;
ang sihang cun minsa,i, bungmababa, hangan sa lungmilingsad. Ang dila
ay lungmalaqui at hungmahaba, at cun minsa,i, na-aabot nang n~gipin,
at napuputol. Ang man~ga n~gipin ay nan~gan~galitn~git; ang ulo cun
minsa,i, touid, cun minsa,i, papihit pihit sa magcabicabila. Bucod
dito,i, hungmahaloyhoy ang may catauan, ó sungmusuca siya, at
napapaihi at napapailaguin. Ang man~ga bituca ay ungmuugong; ang lauay
ay cungmacayat; ang puso cunmacaba nang malacas, at ang paghin~ga ay
main~gay. Ang lahat na ugat ay lungmalaqui, lalo pa ang sa liig, sa
dila,t, noo. Ang mucha,i, namamaga, at pungmupula, ó ungmiitim caya;
mayroong lungmalabas na bulang maagquit; at capag lungmalabas na ang
bula ay yaon ang pagtahan nang saquit; saca ang may cataua,i,
nahihilim, at pag naguising ay hindi na-aalaman niya ang nangyari. Ang
pulso,i, madalas, at munti cun bago; saca lungmalacas, at sa catapusan
n~g hirap, ay madalang at mahina. Itong m~ga sinabi co n~gayon cun
minsan ay hindi dunmaraan ang lahat sa man~ga inaalferecía, ó
tinataon, cundi ang iba lamang. Ang gamot doo,i, gayon.
408. Ang maysaquit ay ipatitihaya; sa ilalim nang licod at ulo ay
lalag-yan nang damit nang tumaastaas; alagaan nang ilang catauo n~g
houag siyang masactan. Sa bibig ay sosootan nang isang caputol na
damit na marami ang suson, nang houag macagat ang dila; boong
cataua,i, cucuscusin nang damit na tuyo; mabuti sumpitin nang tubig na
dinoonan nang asin; bibigquisan ang man~ga paa sa ibabao nang tuhod;
at ang man~ga camay sa ibabao nang sico; paamoyin nang man~ga mabaho,
para n~g pacpac nang _manoc,_ ó balat nang _baca,_ ó suca man. Cun ang
muc-ha nang maysaquit ay ungmiitim, ó ga siya,i, quinacaposcapos na
nang paghin~ga, ay cailan~gang sangrahang minsan ó macalaua sa paa.
Bucod dito ay painumin nang tubig na malacuco, na pinaglagaan nang
dahon nang _cahel,_ ó sintoris (narangitas) para nang turo co sa
párrafo 405. Pag ang maysaquit nasaol-an, ay painumin nang caunting
_alac_ sa misa cun baga siya,i, mahina, at paamoyin naman nang _suca._
Saca siya,i, tumanong sa marunong na médico, na siya,i, gamutin at
nang houag daanan uli noong saquit na masama.
_Ang gamot sa sinasauan, na yaong saquit na yao,i, isa rin nang
pinan~gan~ganlan nang castilang_ epilepsia, ó mal caduco ó mal de
corazón._ Ang pan~galan cun minsan nang tagalog dito,i, suba; ang
tauag cun minsan doon nama,i, panhihimatay, capítulo 11._
409. Ang man~ga batang mahihina (ani Buchan) ay marahil daanan nitong
saquit na ito. N~guni sila,i, cun lumaqui ó tumanda, cun minsa,i,
gagaling; datapoua pag lumalo sa dalauang pouong taon ang edad nang
maysaquit, ay maliuag gumaling. Itong saquit na ito,i, isa pang bagay
na convulsión. Cun itong saquit malimit dumaan sa may catauan, at saca
hindi malauon cundi madali, ay lalo pang maliuag gamutin; at cun
dungmaraan cun natutulog ang maysaquit, ay masama pa mandin.
410. Ang nagcacasaquit nang gayong saquit, ay natatamlay muna,t,
nalilio; sungmasaquit ang ulo; ungmuugong ang tayin~ga. Lungmalabo ang
pagtin~gin; malacas ang cabacaba nang puso, ang pagtulog ay hindi
mahimbing, at ang paghin~ga ay mahirap; ang man~ga bituca ay napupuno
nang han~gin; ang muc-ha ay pungmuputla, ang man~ga paa,t, camay
nanglalamig. Pag ang may catauan dinaraanan nang hirap ay doon sa oras
na yaon mayroong lungmalabas na bula sa bibig, napapaihi, at
napapailaguin ang maysaquit di man cusa nang caniyang loob; ang man~ga
hinlaqui nang camay ay pungmipihit; ang maysaquit ay hindi nacacaalam
tauo, at cun nasasaol-an ay uala siyang namamalayang anoman sa lahat
na nangyari.
411. Itong saquit na ito,i, dala cun minsan nang gutom, ó nang
pag-gauang parati nang mahalay, ó nang pag-inom nang alac na marami, ó
dahil sapagca ang maysaquit ay mayroong bulati sa tiyan, ó sinisibulan
nang n~gipin, ó sapagca siya,i, pinalo sa ulo, ó natacot, ó nahulog sa
mataas, ó dahil sa siya,i, sinisibulan nang bucol sa bun~go nang uló,
ó nag-iisip nang man~ga maliliuag ó sapagca biglang sinumpong nang
malaquing tacot ó toua ó galit caya; cun minsan naman ay dahil sapagca
ang may cataua,i, nalalinan nang bulutong ó tigdas, ó sapagca sala ang
pagdaan nang sa panahon, cun baga babayi. Caya maliuag maalaman cun
minsan ang dahilang pinan~gagalin~gan nitong saquit na ito. Cun minsan
minamana yaong saquit.
412. Ang bagay sa sinasauan, ay ang pagtahan sa maaliualas na lugar,
na hindi natacpan nang bahay ó cahoy na marami: masama sa caniya ang
pag-inom nang _alac,_ ang pagcain nang baboy, ó man~ga bun~ga ó gulay
na may han~gin para nang _saguing, patani,_ etc. masama rin ang
siya,i, magalit, ó matacot nang malaqui. Houag siyang tumin~gin sa
man~ga malalim na lupa ó sa man~ga ilog na matulin ang agos, na yao,i,
nacacalio at nacacapagdala uli nang saquit. Ang gagauin doon sa oras
nang pagcacasaquit nang tauo, ay ang turo sa párrafo 404 at sa 405.
Mabuti sa saquit na ito capag nasaol-an na ang may catauan ang polvos
número 81, na iinumin niya sa isang tazang tubig na malacuco cun
umaga, ayon sa turo ni Linneo.
413. Saca cailan~gang pacausisain ang totoong dahilan nang saquit, at
cun nahahalatang nadoroon sa bun~go ó sa utac nang ulo, cun marugo ang
may catauan, ay cailan~gang sangrahan pag siya,i, nasaol-an; at cun
nagcacasaquit dahil sa nauala,t, inurun~gan siya nang _pauis ó galis_
ay gagamutin para nang turo sa capítulo 54.
414. Cun ang saquit ay dala nang siya,i, inurun~gan nang bouan, cun
baga babayi, gagauin ang bilin sa capítulo 76, cun baga dahil sa
pagsibol nang n~gipin, ay cailan~gan doon ang pagsumpit at ang baños
hangan tuhod sa malacucong tubig; cun hindi pa natatalo ang saquit, ay
parapitan ang bata nang bilin sa número 36, sa ibabao nang licod sa
pag-itan nang dalauang balicat; basahin mo ang capítulo 84 at 86.
Gayon din ang gagauin pag ang tauo,i, sinasauan dahil sa siya,i,
bubulutun~gin ó titicdasin.
415. Cun baga caya sinasauan ang may catauan sapagca siya,i, mayroong
bulati sa tiyan, ay gagamutin para nang turo sa capítulo 85.
416. Cun ang saquit ay dala nang cahinaan nang litid nang may catauan
ay magaling doon ang _quina (dita)_ at ang bacal número 54.
_Ang gagauin sa babaying sinusubaan na yaong saquit na yao,i,
pinan~gan~ganlan nang castilang_ mal de madre.
417. Itong saquit na ito,i, maliuag matapatan nang gamot. Ang man~ga
babayi malimit daanan nitong hirap na ito, at lalo pa ang man~ga
mahihina. Sarisaring dahilan ang pinan~gagalin~gan nang ganitong
saquit. Ang man~ga litid nang catauan, ang sicmura, ang man~ga bituca,
ang dugong may calahoc na masama, ang pag-urong nang sa panahon, ó ang
di pagpanaog para nang dati, ó cun minsan naman ang malaquing tacot ó
galit, ó ang pagdadalamhati nang may catauan.
418. Bagay-bagay ang inaasal nang man~ga babaying sinusubaan. Mayroong
tila nalilio lamang, ó anaqui natutulog; datapoua ang hinin~ga ay
bahagya na nararamdaman. Mayroong iba, na ualang tahan ang pagquibo,
na hindi mapiguil nang ilang catauo. Bago daanan noong saquit na yaon
ang babayi, ay nanglalamig muna cun minsan ang caniyang man~ga paa,t,
camay, naghihicab siya,t, namamanglao. Cun minsan naman mayroon siyang
nararamdamang matigas sa dacong puson, na ungmaaquiat cun malauon
lauon sa itaas sa sicmura; na dahil doo,i, sungmusuca siya cun minsan.
Saca nagpapatuloy yaong matigas sa lalamunan, at ang maysaquit ay ga
quinacapos nang paghin~ga, ó dungmadalas caya sa dati ang paghin~ga
niya; ang puso,i, cungmacabacaba nang malacas, lungmalabo ang
pagtin~gin, nalilio ang may catauan at hindi macarin~gig; bucod doon
ay cungmiquinal cun minsan ang man~ga casangcapan nang catauan.
419. Nang masaol-an ang babaying sinusubaan, ay magaling paamoyin nang
man~ga mabaho gaya nang sunog na pacpac nang manoc, _asafetida (ingo)
ó espíritu de cuerno de ciervo._ Ang pagcasangra sa maysaquit ay
maigui rin cun siya,i, malacas ó matabang totoo; n~guni cun mahina ó
maramdamin ang babayi, ó lauon nang panahong siya,i, marahil daanan
nang _suba,_ ay hindi sucat sangrahan. Magaling namang doonan sa
talampacan nang tig-isang bato ó ladrillong mainit, at cuscusin nang
malacas nang mainit na damit ang caniyang paa hangan tuhod, ang camay,
sampon nang tiyan. Datapoua ang mabuti sa lahat ay ibabad ang
caniyang paa hangan tuhod sa mainit na tubig, at lalo pang sucat gauin
ito, cun ang pagdaan nang pagsuba, ay cun malapit nang panaugan nang
bouan ang may catauan. Cun baga ang maysaquit ay ilan nang arao na
hindi nananabi para nang dati, ay maigui sumpitin nang tubig na
pinaglagaan nang _culutan_ na linag-yan nang caunting _asafétida_
(ingo); at pag siya,i, nacacalon-on na, ay painumin nang dalauang
chucharang tubig na pinagtunauan nang caunting _ingo_ rin. At cun
hindi natatalo pa ang saquit, ay palonoquin ang may catauan nang tubig
na pinaglagaan nang dahon nang _cahel_ ó sintoris para nang turo sa
párrafo 405. Maigui ring painumin nang _café,_ na sinamahan nang isang
cucharang aguardiente, na yaon ay gagauin pagca inato nang guinaua ang
ibang man~ga turo co n~gayon, at hindi rin natatalo ang saquit. Itong
man~ga bagay na sinabi co n~gayon ay gagauin sa oras nang paghihirap
nang babaying sinusubaan. Cun baga hindi nasaol-an ang babayi, cundi
namamatay, ay gagauin ang bilin sa párrafo 460, maca hindi patay ca
totoo ang maysaquit. Datapoua nang houag umoli ang saquit, gagauin ang
isusunod co dito n~gayon.
420. Pag ang babaying sinusubaan ay nasaol-an na, ay hindi sucat
itahan ang pag gamot doon, at ang saquit ay uuli rin caalamalám, cundi
alisin ang pinacaugat na pinan~gagalin~gan noong hirap na yaon. Caya
ang gagauin sa may cataua,i, gayon: Houag pacanin siya n~g marami,
lalo pa cun gab-i. Ang pagpambo sa malamig na tubig ay totoong buti
doon; ang pagtahan nang malauon nasa hihigan ay masama. Ang _bacal_
para nang bilin sa número 54, at ang _quina_ (dita) número 14, ay
totoong galing sa man~ga mahihinang babayi, ó sa man~ga sicmurain. Cun
yaong saquit ay dala nang cainitan nang litid, palonoquin ang babayi
nang isa ó dalauang pelotillang _talamponay_ na ganga balatong calaqui
sa isang cucharang tubig, ayon sa bilin sa número 57, at cun minsan
siya,i, macacatulog. Na-aari namang isama sa sumpit ang isa ó dalauang
pelotillang _talamponay,_ cun aayao inumin yaon nang babayi. Datapoua
cun ang may catauan ay totoong nagsasaquit nang pag-gaua, lalo pa cun
hindi tungmatahan nang pananahi, ó paghabi, ó pagdurugtong nang
_abacá,_ at saca sungmasala siya sa oras nang pagcain, at nagugutom,
ay houag siyang umasang gagaling. Cun hindi mangyaring tumahan nang
pag-gaua, ang bagay sa may catauan ay manaog siya sa lupa nang
caunting oras cun umaga at cun hapon, at siya i, magtanim nang anomang
damo doon, na caniyang aalagaan, at yaon lamang gauang yao,i,
macacaualauala nang caniyang masamang damdam nang catauan.
421. Cun baga marumi ang sicmura nang maysaquit, ay cailan~gang
pasucahin nang mahinang pasuca, número 35; at cun hindi manabi para
nang dati, ay houag pacanin nang marami; at painumin siyang
maminsan-minsan nang caunting _ruibarbo ó maná,_ número 82.
_Nota._ Cun minsan ang babayi, at gayon din ang lalaqui, sinusubaan
dahilan sa man~ga sinasaysay sa capítulo 74. Caya cailan~gang basahin
yaon, pati nang man~ga párrafong magcasumunod doon.
_Ang gamot sa babaying namamanghid ang caniyang paa, ó camay ó ang
ibang casangcapan nang catauan, na ang tauag nang castila sa gayong
saquit ay_ calambre histérico.
422. Ang man~ga babaying maramdamin ó mahina, ay malimit daanan nang
pamamanghid nang paa, ó camay ó nang ibang casangcapan nang catauan,
lalo pa cun sila,i, nahihiga. Ang magaling sa gayong saquit ay ang
parapit número 36. Cun minsan mauauala rin ang saquit, pag bañusan
arao-arao ang may catauan hangan tuhod sa malacucong tubig. Mayroon
namang pamamanghid nang paa, na siyang cusang nauauala capag
binigquisan yaong maysaquit na casangcapan. Cun baga yaong maysaquit
na yao,i, dala nang man~ga maruruming nadoroon sa sicmura ó bituca, ay
mabuti doon ang _quina_ (dita).
_Ang gamot sa biglang dinaraanan nang hindi macahin~ga, ó sa
quinacapos nang paghin~ga, na ang tauag nang castila sa gayong saquit
ay_ sofocación.
423. Tatlong dahilan ang pinagmumulan nitong saquit na ito. Ang isa,i,
ang man~ga litid nang _baga_ cun ungmiinit ó cungmiquinal. Ang
icalaua,i, cun mayroong maraming dugo, doon din sa _baga_ nang may
catauan. Ang icatlo ay ang man~ga malagquit na tungmatahan sa _baga_
rin.
424. Cun ungmiinit, ó ga nan~gun~gurong ang man~ga litid nang _baga,_
na dahil doo,i, hindi macahin~ga ang may catauan, ay mauaualang cusa
ang caniyang saquit di man siya gamutin, ó cun paamuyin nang mabaho,
para nang sinunog na pacpac nang _manoc ó ingo._
425. Cun minsan dinaraanan ang maysaquit nang hindi macahin~ga dahil
sa napacapuno nang dugo ang caniyang _baga,_ na caya na-aalaman yaon,
ay sapagca ang pagdaan nang saquit ay capag siya,i, nahihirapan nang
pag-gaua nang anoman, ó sapagca siya,i, mataba,t, malacas cumain, ó
marami ang iniinom na _alac,_ at ang pulso doon sa oras nang saquit,
ay matigas at malacas, at mapula ang muc-ha. Ang gagauin doon sa
gayon, ay sasangragan sa camay; sumpitin n~g malimit at painuming
parati nang bilin sa número 1; itong painom ay sasamahan nang
_salitre,_ timbang saicapat sa tatlong tagayan. Magaling doon naman
ang pagsipsip nang sin~gao nang _suca,_ para nang turo sa número 53.
426. Cun baga caya hindi macahin~ga ang maysaquit, ay dahil sa
mayroong naninicquit na man~ga malalagquit doon sa caniyang _baga,_ na
caya nahahalatang gayon, ay sapagca siya,i, dating masasactin, ó
mahina, ó hicain siya, ó nananab-ang ang pagcain, ó ang quinacain
niya ay ang man~ga ualang sustancia, ó siya,i, ungmiinom na parati
nang mainit na tubig, at bucod dito ang caniyang pulso,i, munti
malambot, at siya,i, namumutla; ang gagauin doo,i, gayon.
427. Touing calahating oras ay painumin ang maysaquit nang bilin sa
número 8, ga isang cuchara carami ang isang inom. Painumin din nang
marami nang turo sa número 12. Parapitan sa man~ga binti nang bilin sa
número 36. Ang pagsasangra doon cun minsan ay cailan~gan, cun ang
maysaquit ay mataba niyong hindi pa siya dinaraanan nang hindi
macahin~ga, at cun ang pulso,i, malacas at puno. Magaling namang
sumpitin. Cun baga yaong bilin sa número 8 ay uala, ang gagauin ay
gayon: Bumayo ca nang isang _lasona_ ó dalaua caya sa isang babay-ang
hindi tangso; pagcabayo na ay iyong bus-an nang mainit na _suca,_ bago
salain, at pigain sa sinamay ó lienzo; pagca yari na yao,i, samahan mo
nang isang gayon ding _pulot,_ at yaon ang ipainom sa maysaquit, ga
isang cuchara carami touing calahating oras. Itong gamot ay totoong
buti; at ang isa pa,i, ualang liuag gauin.
=CAPÍTULO 70.=
_Ang saquit na_ frenesí, _na yao,i, saquit nang_ utac _nang ulo nang
tauo, na dahil doon ay nasisira ang bait ang maysaquit, na tila
bungmabagsic._
428. Itong saquit na ito, ay ang pagiinit ó ang pamamaga nang _utac_
nang ulo nang tauo, at marahil nacacasama nang man~ga _lagnat na
manin~gas ó buloc ó sucab;_ datapoua cun minsan ang _frenesí_ ay
ualang casamang saquit na iba. Ang dinaraanan nang frenesí ay
nalalagnat; nasisira ang bait; sungmasama ang loob niya, pati nang
pagtin~gin, na dahil doo,i, anaqui bungmabagsic; ang pulso,i, matigas,
mapula ang muc-ha, ang bibig ay tuyo; hindi macatulog siya nang
mahimbing; sa ilong mayroong tungmutulong tubig; mayroon namang
tungmitiboc nang malacas doon din sa quibotquibotan at sa liig; ang
maysaquit ay hindi nauuhao, baga man tuyo ang caniyang dila.
429. Ang pinagmumul-an nitong saquit na ito,i, ang maraming dugo; ó
ang dugong malabnao na lubha, na yao,i, dala nang cabataan, ó sapagca
inaarauan ang may catauan, ó ungmiinom nang _alac,_ ó cun macacain
siya nang man~ga mainit, para nang _luya,_ pimienta, ó dahil sa
siya,i, inuurun~gan nang panahon, cun baga babayi, ó cun man~ganac at
hindi siya linabsan nang ugaling lungmalabas na dugo sa m~ga babaying
nan~gan~ganac, ó dahil sa napuyat ang may catauan, ó totoong nagsaquit
siyang gumaua, ó nag-isip nang man~ga maliuag; ó sapagca namamanglao,
ó nasactan siya sa ulo, at tinapalan nang malamig.
430. Ang gamót sa _frenesí_ ay gayon: Ang maysaquit ay houag lilibutin
n~g maraming tauo. Ang ipaiinom sa caniya ay ang bilin sa número 1, ó
sa número 10, ó sa número 17. Bucod dito,i, cailan~gang sangrahan sa
camay, at cunan nang maraming dugo, cun malacas ang may catauan;
n~guni cun mahina na siya, ang totoong buti doo,i, ang pacaptan sa
linta ang m~ga quibotquibotan; ang isa pang nacacaginhauang agad sa
maysaquit, ay ang pagbabalin~goyn~goy; caya cailan~gang sootan ang
ilong n~g maysaquit, nang ilang buhoc nang cabayo at guilaogauin,
hangan tumulo ang dugo; magaling namang pacapitan sa linta doon sa
pouitan. Bucod dito,i, susumpitin, at ang paa,i, babañusan sa
malacucong tubig at tatapalang parati (ang m~ga paa rin) nang
_tinapay_ nadurog na binasa nang _gatas._ Ang ulo ay cailan~gan namang
ahitin. Cun ang maysaquit ay inuurun~gan nang bouan, ó hindi siya
dinaraanan nang ugaling dungmaraan sa m~ga nan~gan~ganac na babayi, ó
biglang naual-an ang maysaquit nang _galis_ ó _buni_ ó hindi
sungmasago ang _fuente_ (cun baga may _fuente_), at dahil sa m~ga
ganito,i, nagcasaquit nang _frenesi_ ang may catauan, ay cailan~gang
basahin nang mangagamot dito sa librong ito ang cabagayang gagauin
doon sa gayong m~ga saquit, at siya ang susundin agad. Cun ang saquit
hindi nauauala, at hindi rin namamatay ang may catauan, caalamalam
boong buhay sira ang caniyang ulo.
=CAPÍTULO 71.=
_Ang gamot sa nacalon-oc nang lason._
431. Cun mayroon tauong nacacain n~g anomang bagay na lason, para nang
_talamponay_ ó _cabuti,_ ó bun~ga nang _tuba, camaisa_ ó _pepita_ ni
san Ignacio, ó iba cayang damong masama, ang gagauin doo,i, gayon. Ang
maysaquit ay paiinumin nang maraming malacucong _tubig_ na sinamahan
nang caunting _asin_ ó _azucar_, at pagcaraca,i, pasucahin nang
maraming tubig at lan~gis, ó nang bilin sa numero 34 ó 35. Pag
nacasuca na ang may catauan, saca painomin pa nang maraming tubig na
linahucan nang _pulot_ ó _azucar;_ itong tubig na ito,i, lalag-yan din
nang maraming suca; bucod dito,i, susumpiting parati ang maysaquit
nang gatas na may casamang lan~gis. Cun minsan ang maysaquit ay
nahihilim na parati, na dahil doo,i, cailan~gang parapitan sa paa at
camay nang bilin sa numero 36, lalo pa cun ang caniyang linon-oc ay
ang _opio_ ó ang _talampunay_ na yao,i, catulad nang _opio;_ cun gayon
ay cailan~gan namang sangrahan agad ang maysaquit, at gauin doon ang
man~ga turo sa párrafo 101, gaya nang sa nagcacasaquit nang
_apoplegía._ Cun baga caya nagcacasaquit ang tauo,i, dahilan sa
siya,i, pinurga ó pinasuca nang purgang matapang ó pasuca ay gagamutin
para nang turo sa párrafo 445.
=CAPÍTULO 72.=
_Ang saquit na_ pasmo _na yao,i, catulad nang_ perlesía.
432. Pinan~gan~ganlang _pasmo_ ó _perlesía_ yaong saquit na yaon, na
marahil dumaan sa nagtatahan dito sa Filipinas. Yaong saquit capag
tumama sa _puso_, ó sa _baga_ ay mamamatay ang may catauan; cun sa
sicmura, sa man~ga _bituca_ ó sa pantog nang ihi, ay mapan~ganib din
ang buhay nang tauo; at cun ang muc-ha ang napasma, ay masama ring
saquit, sapagca yaong gayo,i, sa man~ga utac nang ulo nangagaling, at
cun ang muc-ha,i, lungmalamig at cungmucupis, ó cun ang maysaquit ay
nacacalimot-limot na, ay maliuag mauala yaong saquit. Itong saquit na
ito cun minsan sungmusunod naman sa tama nang han~gin _ó mal de
viento_.
433. Yaong casangcapan nang catauan na tinatamaan nang _perlesia_ ó
_pasmo_ ay hindi nacararamdam at cun minsan hindi maiquibo. Ang
pinagmumul-an nitong saquit, ay iba,t, ibang dahilan. Ang pag-inom
nang maraming _alac_ hangan nalalasing ang may catauan, ang man~ga
sugat sa ulo at sa loob nang gulugod, ang han~ging malamig cun
ungmuulan, ang pagliban nang ugaling pag-ihi ó pananabi; ang pagtahang
parati na ualang gaua, ang pag-inom nang malimit nang _cha, ó cafe
etc.,_ ang man~ga sugat sa litid, ang sin~gao na masama na nangagaling
sa lupa, at ang iba pa.
434. Cun baga batang tauo ang nagcacasaquit noong saquit na _pasmo_,
at ang catauan noon ay magaling, at siya,i, mataba, gamutin para nang
dinaraanan nang _apoplegíang dala nang cainitan nang dugo_, parrafo
101; sa macatouid, sasangrahan, susumpitin, at pupurgahin para nang
turo doon.
435. Datapoua ang man~ga mahihinang tauo, ó ang man~ga matatanda na,
cun dinaraanan nitong saquit na _pasmo,_ ay houag gamutin nang gayon,
cundi para nang isusunod co dito. Cuscusin, ó hilutin nang camay ang
casangcapang masaquit nang catauan. Ang parapit número 36, ay maigui
rin. Datapoua cun hindi pungmapayag ang may catauan doon, ó cun ang
saquit ay nadoroon sa muc-ha, ay hilutin arao-arao yaong masaquit nang
_alac_ na pinag-tunauan nang caunting _ingo_, ayon sa turo nang P.
Clain, at sumpitin tuloy ang maysaquit. Ang pag-inom nang tubig na
linag-yan nang polvos nang ugat nang _Malungay_, ay mabuti sa saquit
na yaon. Ang ugat ay pinatutuyo muna sa arao ó sa apoy man, bago
bayuhin. Ang pasuca número 35 (ani Buchan) ay totoong buti cun
nacacayanan nang catauan nang maysaquit at cun ang canyang _pasmo_, ay
para nang sinabi co dito rin sa párrafong ito. Cun hindi pumayag ang
maysaquit doon sa pasuca nang número 35 ay na-aari ang pasuca nang
malacucong tubig na sinamahan nang lan~gis, azúcar at suca. Maigui
naman doon ang man~ga bagay na nagpapabahin para nang polvos nang
_tabaco_, etc. Bucod dito ang maysaquit ay mag-iin~gat sa _ulan_ sa
_hamog_, at sa calamigan nang _panahon._
_Nota._ Sa saquit na _pasmo_ ang totoong galing na gamot, ay ang
talbos ó ang dahon isang _cahel_ na ilalaga sa tubig, at itong tubig
na ito ay ipaiinom touing umaga sa maysaquit ayon sa turo sa párrafo
405. Magaling din ang pag-inom na maminsan-minsan nang calahating
tazang tubig na hinulugan nang calahating cucharang buto nang mostaza.
=CAPÍTULO 73.=
_Ang saquit na_ ictericia _na iquinapaninilao nang mata nang tauo._
436. Itong saquit na ito,i, dala nang _apdo_, na hindi husay na para
nang dati, ó cun sungmusucal ang man~ga dinaraanan noon. Sa saquit na
_ictericia_ ang puti nang mata at ang boong catauan cun minsan ay
dungmidilao, pati nang ihi madilao rin, at nacacamancha sa man~ga
damit na maputi. Ang maysaquit ay nananab-ang nang pagcain at mapait
ang caniyang bibig. Ang iniilaguin niya ay maputi ó maitim, at cun
minsa,i, sungmusuca siya naman nang madilao. Ang man~ga _sangol_ capag
hindi iniilaguin nila yaong unang duming ugaling ilaguin nang man~ga
batang bagong pan~ganac, ay marahil magcasaquit nitong ganitong
saquit. Ang man~ga babaying buntis ay gayon din. Ang man~ga dalaga,i,
dinaraanan naman noon ding saquit na yao; pati ang quinagat nang ahas
ó asong ol-ol.
437. Cun ang saquit nang _ictericia_ ay sungmusunod sa pagsintac sa
_atay, ó_ sa purga ó pasucang matapang ó sa paglon-oc nang lason, sa
pamamanglao, ó sa tacot ó galit na malaqui, ó sa _cólico bilioso_
párrafo 364, ang maysaquit ay _ilagay sa husay_ nang maysaquit na
magaling-galing na capítulo 5, at macaapat maghapon paiinumin nang
bilin sa número 20. Susumpitin siya nang malimit nang bilin sa número
5. Ang iinumin niyang parati ay ang turo sa número 1 ó 2; at touing
icatlong arao pupurgahin nang bilin sa número 47. Datapoua cun yaong
saquit ay sungmusunod sa lagnat na _pan~giqui,_ ó sa ibang saquit na
malaqui, ang may cataua,i, pupurgahin nang malimit nang bilin sa
número 47, at paiinumin nang sa número 3. Cun babayi ang nagcacasaquit
nang-saquit na _ictericia_ ó _opilación_ dahilan sa hindi husay ang
pagpanaog nang sa _bouan,_ at hindi siya buntis, ay basahin mo ang
capítulo 76, at sundin ang man~ga turo doon.
438. Cun minsan iba ang punong pinagmumul-an nang _ictericia;_ sa
macatouid cun sungmusucal ang man~ga dinaraanan nang _apdo_ nang tauo.
Cun gayo,i, ang atay tungmitigas, ó tila may sungmasaquit doon, lalo
pa cun bagong nacacain, ó cun siya,i, napagal nang pag-gaua nang
anomang mabig-at na gaua; ang isa pa roon ay hindi maihiga niya ang
canang taguiliran; nananab-ang siya nang pagcain, at mapait ang bibig.
Cun gayon ang _icterecia_, ay maliuag mauala. N~guni ang gagauin sa
ganoong maysaquit, ay gayon: Sasangrahang minsan ang maysaquit, ó
macalaua, cun siya,i, mataba,t, marugo. Paiinumin siya namang parati
nang suero número 17, Palolonoquin nang _píldoras_ número 18, at
paiinumin naman nang sa número 24. Bucod dito,i, pupurgahin siya nang
turo sa número 47. Maigui rin doon ang bilin sa número 71.
=CAPÍTULO 74.=
_Ang gagauin sa tauong sinusubaan na ang pan~galan nang castila sa
gayong saquit ay_ desmayo.
439. Ang man~ga tauong sinusubaan, ó _nadedesmayo_, ay iba,t, iba ang
inaasal nila. Mayroong nacacaalam tauo, hindi lamang macapag-uica, na
yao,i, marahil dumaan sa man~ga babayi. Ang pulso doon ay hindi
lubhang nag-iiba; ang pan~galan nang castila doo,i, _deliquio._ Cun
ang may catauan hindi nacacaramdam at hindi rin nacacaalam tauo, at
totoong hina nang pulso, ang tauag nang castila doo,i, _síncope,_ na
yaon ang icalauang pinaca grado nang _desmayo._ Datapoua cun ang
maysaquit ay tila bangcay, na malamig ang caniyang catauan, at hindi
nararamdaman ang pulso pati nang hinin~ga, ang pan~galan doon nang
castila ay _asfxia,_ na yao,i, ang icatlong grado nang _desmayo._ Ang
tauag nang tagalog dito cun minsan ay _panhihimatay._ Ang man~ga
punong pinagmumul-an nang man~ga _desmayo_ ay anim. Ang isa,i, ang
dugong marami. Ang icalaua,i, ang cahinaan nang may catauan, na siya
ang ugaling dahilan. Ang icatlo,i, ang sicmura cun marumi. Ang icapat
ang man~ga litid. Ang icalima ang galit, ó tacot, ó ang pamamanglao na
malaqui. Ang icanim, ay ang ibang man~ga saquit, na cun minsan ay
magcasama nang desmayo.
_Ang gagauin sa sinusubaan, ó nadedesmayo dahil sa siya,i, marugo._
440. Caya nahahalata, na ang maraming dugo ang nagdadala nang desmayo,
sapagca ang may cataua,i, malacas at mataba. Ang pagtama nang saquit
ay pagca siya,i, nacacain nang man~ga maiinit, ó nacainom nang _alac,
aguardiente, café,_ ó mainit na _chá;_ ó sapagca siya,i, inarauan, ó
napatahan sa mainit na lugar, ó cun siya,i, nagsaquit gumaua ó
nag-iisip nang maliuag, at bucod doon, ay namumula ó namamantal ang
caniyang muc-ha. Ito ring man~ga dahilan ay pinagmumul-an naman nang
_pagquinal_ nang catauan nang tauo, na cun minsan sungmusunod ó cun
minsan sinusundan nang suba ó desmayo.
441. Ang gamot sa sinusubaan dahilan doon, ay ang _suca,_ na ang
calahating bahagui ay _tubig_ na malacuco, na ipa-aamoy sa maysaquit;
ang noo, ang quibotquibotan, at ang galang-galan~gan nang camay niya,
ay babasain noon ding sucang tinubigan; at painumin siya naman nang
dalaua, ó tatlong lag-oc nang suca rin, na ang tubig ay marami sa
calahati. Cun hindi nasasaol-an pa ang maysaquit, nang macalalo ang
saicapat na bahagui nang isang oras, ay sasangrahan sa camay. Pagca
sangra na, ay maigui sumpiting minsan, at touing calahating oras
paiinumin nang isang tazang tubig na pinaglagaan nang bulaclac nang
_alagao,_ na sinasamahan nang caunting _azúcar_ at _suca_.
_Nota._ Cun babayi ang sinusubaan dahil sa siya,i, marugo, ganito rin
ang pag-gamot doon.
_Nota._ Ang bagay sa tauong marahil madesmayo dahil sa siya,i, marugo
nang houag umoli ang saquit, ay ang pag-inom cun umaga,t, cun hapon
nang bilin sa número 20, pati nang sa número 1; ang pagcain nang
canin, gulay at tubig lamang; at maminsan minsan ang baños hangan
tuhod sa tubig na malacuco; bucod dito,i, magaling ang siya,i, lumacad
na parati at houag habaan ang tulog. Ito,i, gagauin niya capag
nararamdamang dungmarami uli ang caniyang dugo.
_Ang gagauin sa tauong sinusubaan, lalaqui ma,t, babayi man, dahil sa
cahinaan nang catauan, para nang man~ga babaying nan~gan~ganac, ó
dahil sa nahanaan nang gutom, ó nang pagbabalin~goyn~goy, ó
pag-iilaguin nang malacas, ó dahil sa pinurga ó pinasuca nang matapang
na pamurga ó pasuca, ó dahilan sa man~ga maruming nadoroon sa
sicmura._
442. Ang saquit na suba dahil sa cahinaan nang catauan nang tauo, ay
hung mahalili, ó sungmasabay cun minsan sa pag-iilaguin nang malacas,
sa pagbabalin~goyn~goy, ó sa pagpauis, sa malimit na pag-gaua nang
mahalay, sa pagcapuyat, ó sa malauong pananab-ang nang pagcain;
sapagca ang man~ga ganito,i, paraparang totoong nacacahina sa catauan.
443. Ang gagauin sa _nadedesmayo_ ó nahanaan dahil sa siya,i,
linabasan nang maraming dugo sa ilong, ay aquing sinabi na sa capítulo
42; siya ang sundin. Datapoua cun ang dahilan nang saquit na _suba_ ay
ang ibang man~ga sinaysay co sa párrafong sinundan nito, ay ganoon ang
paraan nang pag-gamot. Ang maysaquit ay quinucumutan; quinucuscos nang
mainit na damit ang boong catauan niya, at cun mayroong tali sa
catauan ay quinacalag; pina-aamoy nang _ruda, sambong romero, ó yerba
buena;_ pinalolon-oc nang ilang capatac nang _aguardiente,_ ó _alac_
na linahucan nang caunting _tubig_. Ang _alac_ sa misa na sinamahan
nang _azúcar_ at _canela,_ cun paculuin sa apoy, at saca ipainom sa
maysaquit, ay totoong galing na cordial doon; lalag-yan naman sa
sicmura nang isang damit na babad sa _alac_ sa misa na pinaglagaan
nang _romero,_ ó sambong, ó sa ibang damong maban~go. Pagca ang
maysaquit ay nacacalon-oc na, ay big-yan nang sabao na hinulugan nang
isang pula nang itlog, ó pacanin caya nang isang _sopas_ na tinapay, ó
broas na babad sa _alac_ na binudburan din nang caunting _azúcar_ at
_canela_.
444. Ang sinusubaan dahil sa siya,i, nasangrahan, ay hindi cailan~gang
gamutin, at mauauala pagcaraca yaon, capag siya,i, humiga, ó cun
paamuyin nan _suca_, at painumin nang caunting suca rin, na may
calahoc na tubig.
445. Cun baga caya sinusubaan ang tauo,i, sapagca siya,i, pinurga, ó
pinasuca nang totoong tapang na pamurga, ó pasuca, ay paiinumin siya
nang lan~gis sa castila, ó big-yan nang azúcar; maigui rin, ang gatas
ó ang tubig na pinaglagaan nang palay, para nang guinaua sa nacalon-oc
nang lason, capítulo 71. Bucod doo,i, susumpitin nang tubig na
pinaglagaan nang culutan, na sinamahan nang lan~gis at pula nang itlog
nang manoc. Cun bago malubha, ó mahirap ang lagay nang maysaquit, ay
mabuti sangrahan. Datapoua cun ang maysaquit hindi nag-iilaguin, cundi
sungmusuca lamang, ay lilimitan ang pagsumpit houag lamang lag-yan
nang pula nang itlog. Magaling ding pambohan ang maysaquit sa
malacucong tubig. Basahin mo ang párrafo 517.
446. Ang man~ga babayi marahil subaan ó madesmayo pagca sila,i,
nacapan~ganac, at lalo pa cun binusan nang maraming dugo. Ang gagauin
doon ay sundin ang aral sa capítulo 79, at sa capítulo 80, at cun
gayon bihirang babayi ang magcacasaquit noong gayong saquit. Maigui
ring paamuyin nang _suca._
447. Ang tauong sinusubaan dahilan sa man~ga maruruming nadoroon sa
caniyang sicmura, mabuti paamuyin nang anomang matapang na amoy, at
painumin n~g tubig na malacuco, na pinaglagaan nang manzanilla ó
sambong ó bulaclac nang alagao. Pag nasaol-an ang maysaquit ay big-yan
ilang arao cun umaga nang bilin sa número 38.
_Ang gagauin sa tauong sinusubaan ó nadedesmayo dahilan sa mayroong
saquit sa caniyang man~ga litid._
448. Ang saquit na suba dahilan sapagca mayroong saquit sa man~ga
litid, ay siyang cusang nauauala, capag pinapaypayan ang may catauan
at pina-aamoy nang m~ga mabaho. Mabuti ring atuhing basain n~g tubig
na malamig na sinucaan ang noo, pati nang quibotquibotan nang
maysaquit. Dito rin nauucol ang saquit na marahil dumaan sa man~ga
babayi, na pinan~gan~ganlan namang _suba _na sinaysay co na sa párrafo
417.
449. Ang _nadedesmayo_ dahil sa mayroong saquit sa caniyang litid, ay
cailan~gang lumacad na parati ó magpasial, lalo pa cun umaga. Ang
purga, ang pagsasangra, ang mahabang tulog, at ang di pagpanaog sa
bahay ay pauang masama sa caniya.
_Nota._ Cun babayi, ang sinusubaan dahil sa mayroon siyang saquit sa
caniyang man~ga litid ay gagamutin para nang turo doon sa párrafo 419
at sa 420.
_Ang gamot sa tauong sinusubaan ó nadedesmayo dahil sa siya,i,
natacot, ó namanglao, ó nagalit._
450. Ang nagcacasaquit dahil sa siya,i, natacot, ay gagamutin para
nang turo co sa capítulo 68.
451. Ang tauong sinumpong n~g galit, ó nang pamamanglao, at nadesmayo
dahilan doon, ay paamoyin siya nang _suca,_ at paiinumin n~g malimit
nang _tubig_ na malacuco, na pinaglagaan n~g balat nang _dalandan ó
dayap._ Pag nasaol-an ang maysaquit ay painumin nang _limonada_ número
33, at sumpitin nang bilin sa número 5. Cun ang maysaquit ay
dungmoroual na parati, at mapait ang bibig niya, at yaong man~ga bagay
na yaon ay hindi iuala nang limonada,t, nang pagsumpit, ay big-yan
nang sa número 23 ó nang sa 24. Masama roon ang pasuca.
_Nota._ Cun babayi ang sinusubaan dahil sa siya,i, natacot, ay
gagamutin ayon sa turo sa párrafo 419 at sa 420, ó para nang turo sa
párrafo 401.
_Ang gagauin sa lalaqui ó na babayi cun nagcacasaquit nang malaquing
saquit, at tuloy sinusubaan ó nadedesmayo._
452. Ang _desmayo_ cun sungmasama sa ibang man~ga saquit, ay masama.
Ang nagcacasaquit nang lagnat na _buloc,_ caya siya _nadedesmayo ó_
sinusubaan, sapagca marumi ang sicmura, at capag siya,i,
nacapag-ilaguin ó nacasuca, ay nauauala ang _desmayo._ Ang
nagcacasaquit nang lagnat na sucab cun baga dinaraanan nang desmayo
ay masama rin. Ang bagay doon sa oras na yaon ay ang suca na
ipalolon-oc sa maysaquit, at cun masaol-an ay mabuti painomin nang
maraming limonada, número 33.
453. Ang man~ga desmayong sungmusunod sa pag-iilaguin, ó sa pagsuca
nang marami, ó sa paglabas n~g maraming dugo ay isa rin nang desmayong
dala nang cahinaan nang catauan, na sinaysay co na sa párrafo 442; at
sa apat na magcasumonod doon.
454. Ang mayroong sibol sa loob nang catauan ay malimit subaan. Ang
suca,i, maigui roon; datapoua marahil mamatay sa oras na yaon.
455. Ang tauong sinusubaan pagca nacaraan ó ungmunti ang lagnat, ay
magaling painumin nang isang cucharang alac sa castila na linahocan
nang isang gayong tubig. Ang matandang tauo na dinaraanan nang desmayo
na hindi naalaman ang dahilan, ay masama, at caalamalam mamamatay.
_Nota._ Bucod dito sa man~ga saquit na suba ó desmayong sinaysay co sa
loob nitong boong capítulong ito,i, mayroong isa pang bagay na
pinan~gan~ganlan ding _suba_ nang tagalog (sa uicang castila,i,
epilepsia); ang gamot doon iyong hanapin sa párrafo 409 at sa man~ga
sungmosunod doon.
=CAPÍTULO 75.=
_Ang man~ga gagauin sa maysaquit na ualang pulso, at hindi rin
hungmihin~ga, na cun tingnan, anaqui bangcay._
456. Mayroong tauo cun minsan, na cun tingnan ay tila patay, sapagca
ang pulso at ang hinin~ga ay nauauala, at hindi rin nacacaramdam. Caya
cun mapalibing cun minsa,i, buhay. Ang namamatay nang biglang
pagcamatay, na hindi na-aalaman ang dahilan, ang nalunod sa tubig, ang
natamaan nang culog, ang babaying sinusubaan, pati nang namamatay nang
biglang pagcamatay nang macapan~ganac siya, ang nagbicti ó ang
binitay, at ang iba pang sasabihin co sa man~ga párrafong isusunod
dito, ay hindi sucat ilibing hangan di maramdamang mabaho baho na ang
catauan. Yaong man~ga caauaauang tauong gayon, cun minsan ay
nasasaol-an nang buhay, (cun baga hindi totoong patay) capag masipag
at hindi pabaya ang caniyang man~ga casama sa bahay. Ang man~ga
guinagaua sa man~ga gayon ay ualang liuag. Itutuloy lamang nang
malauong panahon (ga apat, lima, ó anim na oras calauon); at cun hindi
rin nasasaol-an nang buhay ang tauo, ay pabayaan na. Alin mang tauo,
babayi man, cun marunong dunong magpaanyo ay macacagamot doon sa tila
patay. Ang man~ga gagauin doon ay ituturo co sa man~ga isusunod ditong
párrafo.
_Ang gagauin sa nalunod sa tubig, na tila bangcay cun tingnan._
457. Ang tauong nalunod sa tubig, maitim nang totoo, ó namamaga man
ang caniyang muc-ha, cun minsan masasaol-an nang buhay, capag ang
pagtahan niya sa tubig ay hindi lumalo sa anim ó pitong oras. Sa hindi
lubhang nalauon sa tubig ay bihira ang di nasasaol-an nang buhay. Ang
gagauin doo,i, gayon: Pagca nahan~go na sa tubig ang nalunod na tauo,
ay dadalhin sa lugar na tuyo; huhuboan doon nang damit; ipahihiga doon
nang pataguilid, at doroonan nang unan sa ilalim nang ulo, cucuscusin
ang boong catauan niya nang malacas nang man~ga damit na tuyo, na
idinadarang sa apoy, upan din masaol-an nang init ang catauan. Cun
mayroong _aguardiente ó alac_ na matapang sa niyog ay maigui ibabad
doon ang man~ga damit na pan~guscos. Mabuti namang ilapit lapit sa
apoy ang tila patay cun guinagaua itong man~ga turo co n~gayon.
Magaling ding ibaon hangan liig sa buhan~gin cun baga mainit ang arao.
Pagcayari na itong man~ga sinabi co n~gayon, ay cailan~gang baguhin
ang lagay nang catauan nang nalunod, houag lamang ilagay nang
patihaya. Saca hihipang parati nang malacas sa ilong ó sa bibig. Ang
isang munting caputol na caua-yan, ay magagauang panhihip; n~guni cun
hihipan sa ilong ay cailan~gang tacpan nang camay yaong cabilang butas
nang ilong, pati nang bibig; cun sa bibig hihipan ay tatacpan naman
ang ilong. Caya guinagaua ito,i, nang magpatuloy ang han~gin sa baga
nang nalunod. Bucod dito ang isa pang totoong cailan~gang gauin sa
tila patay, ay ang pagsumpit nang usoc nang tabaco; ang paraan nang
pagsumpit doo,i, ualang liuag. Magpatay capagcaraca nang isang manoc
na malaqui, at ang caniyang _buche,_ ay linising maigui. Maghanda ca
naman nang dalauang cauayang mumunti, na isosoot doon sa dalauang
butas nang _buche_ nang manoc. Ang dulo nang isang _cauayan_ ay
ipapasoc sa pouit nang nalunod; pagcayari na ito,i, omip-ip ca nang
tabaco, at ang usoc ay iyong paraanin doon sa _cauayan_ patuloy sa
pantog ó _buche_ nang manoc, na pipisilin mo nang mapatun~go sa loob
nang catauan nang tauo. Itong ganitong pagsumpit nang usoc nang tabaco
ay gagauin nang mahabang panahon hangan sa masaol-an nang buhay ang
tila patay. Cung yaong man~ga sinabi co ay itinuloy na han~gan sa
apat, lima, ó anim na oras, at hindi nasasaol-an nang buhay ang tauo,
ay maitatahan na ang pag-gamot, at caalamalam patay na totoo ang tauo.
Datapoua cun baga siya,i, nasaol-an nang buhay at hungmihin~ga na, ay
maigui palonoquin nang ilang capatac na aguardiente, ó _alac_ na
matapang na tinubigan, at cun baga nacacasagui na yaon sa lalamunan,
ay big-yan pa nang isang cucharang ualang calahoc Itong lahat na
itinuro co n~gayon ay totoong buti. Ang gaua nang iba doon sa nalunod
sa tubig ay canilang ibinibitin nang pataob; datapoua,i, masama yaon
at macacamatay bagcus sa nalunod.
_Ang gagauin sa tila patay, dahil sa siya,i, natamaan nang lintic, ó
inarauan, ó nainitan nang apoy, ó nausucan, ó sapagca mayroon siyang
inamoy na may amoy na, matapang para nang_ alcanfór, luya, pimienta,
almizcle etc.
458. Ang tauong tila patay sapagca natamaan siya nang lintic, ó dahil
sa man~ga sinabi co n~gayon, ay huhubdan nang damit, at ipahihiga nang
pataguilid na mataas taas ang ulo sa lupa, at lalong magaling sa
muthaan. Pagcaraca,i, hihipan sa bibig, ó sa ilong para nang turo sa
párrafo 457. Bubusan siyang parati nang maraming ban~gang tubig na
malamig sa boong catauan, lalo pa sa muc-ha,t, dibdib. Cun ualang
tubig, ay ilalagay nang parapa ang tila patay doon sa muthaan; at sa
tapat nang muc-ha niya, ay maigui ang pag-gaua nang isang hucay na
munti, ganga bao calaqui, sapagca mabuti doon sa gayon ang sin~gao
nang lupa. Pagca nasaol-an na ang tila patay, ay babasain nang _suca_
ang caniyang quibotquibotan, ang mata, pati nang ilong; at
palolonoquin siya nang isang cucharang _suca_ rin. Saca dinadalang
malapit lapit sa may apoy, at bubusan pa mandin sa catauan nang
malamig na tubig, hangan sa masaol-an siyang totoo. Saca inilalapit
lapit pa sa apoy, at pinaiinom nang _sabao_ nang _carne,_ ó nang
caunting _aguardiente._ Cun itong man~ga sinabi co n~gayon ay hindi
maniya, ay sumpitin nang usoc nang tabaco para nang turo sa párrafo
457.
_Ang gagauin sa tila patay dahil sa masamang sin~gao nang man~ga
pusali, ó man~ga libin~gan, ó bilangoang quinadoroonan nang maraming
tauo, at sa tila namatay sa panahong tag-salot, ó cun siya,i, linagnat
nang lagnat na sucab, ó binilutong._
459. Ang gagauin sa anaqui patay dahil sa man~ga sinabi co n~gayon, ay
ang man~ga turo co sa párrafo 458 na sinundan nito. Datapoua ang tubig
na ibubuhos sa catauan nang tauo ay mabuti lahucan nang _suca_ cun
baga mayroon. Magaling namang pasucahin ang gayong tila patay nang ga
dalaua ó tatlong cucharang _ojimiel escilítico_ ú _ojimiel_ nang
_bacong_ na sinamahan nang isang cucharang _aguardiente_ ó _alac_ na
matapang. Ang pag-gaua nang _ojimiel_ ay aquing sasaysayin sa número
8. Yaong man~ga tauong inuupahan nang paglilinis nang man~ga pusalian
ó man~ga lugar na mabaho, ay maigui painumin muna nang caunting
aguardiente ó alac na matapang nang houag macapagcasaquit sa canila
ang sin~gao na masama n~g canilang linilinisan.
_Ang gagauin sa tila namatay dahil sa siya,i, sinumpong nang malaquing
galit, ó toua, ó sapagca nabalitaan nang masamang balita, ó dati na
siyang sinusubaan, ó dinaanan siya nang desmayo._
460. Ang dinaraanan nang malaquing galit, ó toua, ó nabalitaan nang
masamang balita, ó ang sinubaan, ó dati nang sinusubaan, ó nadesmayo,
at saca tila natuluyang namatay, ay hindi sucat pabayaan, at cun
minsa,i, hindi patay ang may catauan, at masasaol-an nang buhay. Caya
ang gagauin doon ay gayon: Ang tila patay idoroon sa maaliualas na
lugar; bubusan ang caniyang catauan nang maraming malamig na tubig;
hihipan agad sa ilong ó sa bibig, para nang turo sa párrafo 457;
lalapitan sa ilong nang man~ga mabaho para nang sunog na pacpac nang
manoc; ang galangalan~gan nang camay at ang quibotquibotan ay maigui
hilutin nang damit na maban~go; cuscusin ang catauan nang damit na
ininit sa apoy; daroonan sa talampacan nang man~ga bato ó ladrillong
mainit; uugain ang catauan at bubuhating maminsan-minsan; bubunutin
naman ang ilang buhoc, at tatauaguin nang caniyang pan~galan; pagca
humin~ga na nang caunti, ay palonoquin nang isang cucharang
agardiente. Ang gayong tila patay na tauo,i, mabuti hubdan, at
calaguing lubos ang lahat na tali nang damit, at masama ang may
maigting doon. Cun hindi rin nasasaol-an nang buhay ang tila patay, ay
mabuti sangrahan sa camay, at sumpitin nang usoc nang tabaco, para
nang turo sa párrafo 457.
_Ang gagauin sa tila patay dahil sa siya,i, binitay._
461. Ang tauong binitay ó nagbicti ay cailan~gang sangrahan agad sa
liig sa alin man sa dalauang ugat na pinan~gan~ganlang _yugular,_ na
doroon sa man~ga taguiliran nang liig, na macaapat man sa loob nang
tatlong oras cun hindi nagcacasiya ang isang pagsasangra. Cun baga
nang masangrahan na,t, masaol-an, nahihilim ang may cataua,i,
casasangrahan pa, hangang lumacas na magaling ang pulso, at siya,i,
masaol ang lubos. Ang hiniua nang lanceta, ay houag bigquisan, cundi
sapauan lamang nang isang mabilog na capirasong damit, ganga piso
calaqui, na linatagan nang caunting sahing, nang cumapit sa laman, at
umampat ang dugo. Ang lugar na tinahacan nang lubid, ay maigui basain
nang _suca_ ó tubig na may _asin._ Bucod dito,i, cailan~gang hipan sa
bibig pagcaraca ang tila patay, ayon sa turo sa párrafo 457. Pag
hungmihin~ga na, ay painumin nang maraming malamig na tubig, at
paypayang parati. Masamang ipahiga ang gayong tila patay; magaling
ipalocloc sa sahig, at alagaan ang ulo, nang houag tumun~go sa ilalim.
N~guni cun baga lungmingsad ang unang buto nang liig, ay ualang
magagauang gamot doon.
_Ang gagauin sa tila patay dahil sa siya,i, nahulog sa mataas, ó
pinalo nang malacas, at sa dinaanan nang_ apoplegía _ó_ epilepsia, _at
tila natutuluyang mamatay._
462. Ang nahulog sa mataas, at ang pinalo nang malacas, capag nasactan
ang utac nang ulo niya, ay nahihilim na tambing, at ang magaling sa
gayo,i, sangrahan nang maquiilan sa paa. Ang lugar na nasactan, ay
doroonan nang isang basahang babad sa aguardiente ó alac na matapang
sa niyog. Ang ilong pati nang quibutquibutan, ay babasain nang _suca;_
sa bibig ay huhulugan naman ang tila patay nang ilang capatac na
_suca_ rin. Cun nasasaol-an ang may catauan, ay painumin nang isang
vasong tubig na malamig; ang muc-ha sampon nang dibdib niya,i, bubusan
nang tubig na malamig din.
463. Ang tauong _nanhihimatay,_ ó ang dinaraanan nang apoplegía, ó
epilepsia, cun minsa,i, tila natutuluyang namamatay, bago,i, hindi
patay. Caya yaong man~ga gayong maysaquit, ay hindi sucat ilibing
muna, cundi maramdamang mabaho baho na. Ang mabuti doon ay hubdan at
sangrahan sa camay, at ilagay sa maaliualas na lugar, na bucas ang
lahat na don~gauan. Ang isa pang magaling doon, ay ang pagsumpit nang
usoc nang tabaco ayon sa turo sa párrafo 457.
_Ang gagauin sa man~ga sangol na tila patay cun bagong ipan~ganac,
dahil sa napisa ang canilang pusod, ó sapagca nasicpang totoo nang
lungmabas sa tiyan, at sa man~ga batang tila patay dahil sa pagsigao ó
sa pagsibol nang n~gipin, ó sapagca inugoy sila nang malacas sa
duyan._
464. Cun mayroong batang ipinan~ganac na ualang pulso, at hindi
cungmacabacaba ang puso niya, cundi anaqui patay, bago talian at
putulin ang pusod, ay cailan~gang usisain cun baquin gayon ang
caniyang lagay; cun dahil sapagca mataba,t, marugo ang bata, ó dahil
sa siya,i, yayat at mahina.
465. Caya na-aalamang marugo ang bata sapagca ang color nang cataua,i,
mapula, ó maitim-itim, na yao,i, ugali nang man~ga batang mahirap
ipan~ganac; lalo pa cun nasicpang totoo nang siya,i, ipan~ganac, ó
nalauong napatahan sa pinacaaran ó pinacaliig nang bahay tauo, ó cun
binago nang hilot sapagca sala ang paglabas, ó cun nacabicti sa caniya
ang pusod. Cun gayon, ang maiguing gauin, ay ituturo co n~gayon. Ang
pusod ay putulin; datapoua houag talian yaong natitirang caputol na
patun~go sa catauan nang bata, cundi sipsiping agad yaon ding dulo
nang pusod, nang lumabas ang dugo, hangan sa masaol-an nang buhay ang
bata. Cailan~gan namang tacpan ang ilong niya, at hipan nang malacas
sa bibig. Ang isa pang totoong cailan~gang gauin, ay sipsipin ang
caliuang suso nang bata, bucod dito,i, dadalhin sa maaliualas na lugar
ang sangol, at cucuscusin ang boong catauan niya nang mahinang
pagcuscos, lalo pa ang palad at ang talampacan nang damit na iniinit
init sa apoy. Cun ang bata,i, nasaol-an na nang buhay, ay talian na
ang pusod.
466. Datapoua cun baga caya tila patay ang bata dahil sapagca siya,i,
mahina, ay houag putulin ang pusod; cundi pabayaan munang cacabit nang
caniyang _ina,_ nang halagang calahating oras ó isang oras caya,
hangan sa ang bata,i, ga gumamit nang buhay sa caniyang _ina;_
cuscusin naman nang mahinang pagcuscos ang catauan nang bata, nang
damit na manipis, na babad sa mainit na alac sa misa; at cun hindi rin
nasasaol-an nang buhay, ay sipsipin ang caliuang suso nang bata, at
hipan nang malacas sa caniyang bibig, para nang turo co sa párrafo 405
na sinundan nito.
467. N~guni cun baga dahilan sapagca hindi marunong ang hilot,
napacaaga ang pagputol nang pusod, at ang bata,i, hindi hungmihin~ga,
at uala siyang pulso cundi tila patay, ay uusisain ang totoong dahilan
noong ganoong caniyang lagay, ayon sa turo sa párrafo 465 at sa 466;
at cun baga caya tila patay ang bata, sapagca siya,i, maraming dugo,
ay cacalaguin pagcaraca ang tali nang pusod, at gagauin ang ibang
man~ga bilin sa párrafo 465. Datapoua cun baga ang bata caya tila
patay dahil sa cahinaan nang caniyang catauan, ay ang man~ga turo sa
párrafo 466 siya ang sundin; at bucod doo,i, ilalapit lapit sa apoy
ang bata.
468. Ang man~ga batang tila patay, cun sila,i, sinisibulan nang
n~gipin, ó cun dinaraanan nang _convulsión,_ ó sapagca iniugoy ang
malacas sa duyan ó naraganan nang canilang _ina_ ó nang sugo noon, cun
natutulog, ay hihipang agad sa bibig para nang uica co sa párrafo 465.
Sususuhin, ó sisipsipin ang caliuang suso nang bata; cucuscusin naman
ang boong catauan nang magaang pagcuscos nang damit na iniinit init sa
apoy; ilalapit lapit naman sa apoy ang gayong batang tila patay, ó
ibabaon sa gaboc na iniinit init sa cauali. Ang ilong patí nang
quibutquibutan nang bata,i, babasain nang tubig na maban~gong totoo.
Bagay rin doon ang sumpitin nang sumandaling oras calauon nang usoc
nang tabaco, para nang turo sa párrafo 457; houag lamang lacasan ang
paghihip maca masactan ó mapaso ang bituca.
_Ang gagauin sa man~ga babaying tila patay cun nan~gan~ganac, ó cun
macapan~ganac na_.
469. Ang man~ga babaying nan~gan~ganac, ó ang bagong nacapan~ganac,
cun minsan namamatay nang biglang pagcamatay, n~guni cun minsan hindi
totoong patay. Caya yaong man~ga caauaauang babaying gayon, ay hindi
sucat pabayaan, cahima,t, camuc-ha nang bangcay cun tingnan, cundi
atohing gauin itong man~ga sasabihin co n~gayon, upan ding masaol-an
nang buhay, cun baga sacaling hindi totoong patay. Ang gagauin n~ga
roon ay gayon: Hihipang agad sa bibig nang totoong lacas na paghihip,
nang magpatuloy ang han~gin sa _baga_ nang tila bangcay. Datapoua ang
ilong ay tatacpan, ó cun hipan sa ilong ay cailan~gang tacpan ang
bibig. Ang babayi ay ipahihiga nang pataguilid na mataas taas ang
ulo, at cacalaguin ang lahat na tali sa catauan niya. Saca mabuti
cuscusin nang damit na malaqui,t, magaspang ang palad, pati nang
talampacan sampon nang catauan niya, houag lamang ang tiyan, cun hindi
pa nacapan~gan~ganac siya; ó ibaon sa gaboc na mainit init, houag
lamang ang muc-ha,t, liig, sapagca cun lumamig ang cataua,i, maliuag
liuag (ani Buchan) ang masaol-an nang buhay ang tila patay. Ang
pagsasangra doon sa camay cun minsa,i, maigui cun hindi yayat at
mahina ang babayi, ó cun hindi siya pinanaogan nang maraming dugo
Bucod dito ang isa pang totoong cailan~gang atuhing gauin ay ang
pagsumpit nang usoc nang tabaco nang ilang oras calauon, ayon sa turo
sa párrafo 457. Datapoua cun ualang asa, na yaon ay magasaol-ao nang
buhay, sapagca ang man~ga itinuro co n~gayo,i, itinuloy nang anim ó
pitong oras calauon, at hindi rin nabubuhay, at bucod doo,i, naalaman
nang patay na totoo ang babayi, cun baga hindi pa siya
nacapan~gan~ganac, ay hihiuain ang tiyan para nang ituturo co n~gayon
nang mabinyagan ang bata. N~guni cun baga nasaol-an nang buhay ang
babayi, ay alagaan para nang turo sa capítulo 79 at sa capítulo 80.
_Ang gagauin sa babaying buntis na namatay, nang mahan~go ang bata sa
tiyan at mabinyagan._
470. Cun mayroong namatay na babaying buntis, ay cailan~gang litasin
ang caniyang tiyan at han~goin ang bata doon. Ang paghiua doo,i, mula
sa itaas na pailalim sa taguiliran nang pusod, ga isa, ó dalauang
daliri lamang calayo doon. Ang unang hinihiua,i, ang balat, na yao,i,
macapal; ang sungmusunod doo,i, ang bahay tauo, na yao,i, manipis
nipis. Ang bata,i, hahan~guin doong marahan dahan, bubusan sa ulo nang
tubig na totoo para nang sa bucal ó sa ilog, ó sa laua, ó sa ulan, ó
sa dagat man; cun binubusan ang bata nang tubig, yaon ding tauong
bungmubuhos ay mag-uiuica namang sabay nang gayon: aco,i, nagbabautizo
sa iyo sa n~galan nang Ama,t, nang Anac at nang Espíritu Santo; ó cun
ibig niya,i, ang sa uicang castila, ay ganito ang caniyang uiuicaing
casabay nang pagbubuhos nang tubig: YO TE BAUTIZO EN EL Nombre del
Padre, y del Hijo, y del Espírtu Santo. Itong man~ga uicang
guinagamit sa pagbibinyag, ay hindi sucat dugtun~gan ó dagdagan nang
ibang uica, at hindi rin sucat culan~gan, ó bauasan nang anoman. Bucod
dito,i, ang aahain nang tauong bungmubuhos doon sa caniyang guinaua sa
bata ay ang dating guinagaua nang man~ga cristiano sa santa Iglesia ni
Jesucristo.
=CAPÍTULO 76.=
_Ang gagauin sa babaye cun hindi husay ang pagdaan sa caniya nang sa
panahon._
471. Ang man~ga babayi cun gungmagamit sa icalabing apat na taong,
hangang sa icalimang pouo, ay dinaraanan bouan-bouan (cun hindi
buntis) nang saquit nang tiyan, na ang pan~galan nang castila doo,i,
regla. Cun yaong pagdaan nang sa bouan, ó sa panahon, ay sungmasala
dahilan sa cauntian ó caramihan nang dugong nananaog, ay nagcacasaquit
ang may catauan, lalo pa cun nauaualang lubos yaong ugaling saquit na
yaon. Ang babaying masipag at masaya ang loob, ay maliuag di siyang
panaugang maigui; datapoua ang babaying matamaring cumibo, ang
mapanglauin, ang cungmacain nang cun ano ano, ay siya ang malimit
urun~gan nang sa panahon, ó panaugan nang sala, at cun minsan yaon din
ang di icapagcaanac niya.
472. Ang dahilan noong pagsala nang pagpanaog nang sa bouan, ay ang
cahinaan nang may catauan, sapagca cun minsan hindi siya lungmalacad,
ó hindi nananaog man sa lupa, nang malibang ang caniyang loob, at uala
rin gaua doon sa bahay na bagay sa catauan niya, sapagca ang datihang
gaua nang man~ga babaying marami, ay ang pananahi, ang paghabi, ó ang
pagdurugtong nang _abaca_, na yao,i, paraparang masamang totoo,
sapagca ang gungmagaua noon, ay parating tun~go ang caniyang ulo, pati
nang licod, na dahil doon ay nasisicpan ang dibdib niya Bucod dito
palibhasa,i, ualang quibo cundi parating locloc, ay nanhihina nang
nanhihina ang may catauan; na cun malauon ay nananab-ang nang pagcain
na-tatamad siyang lumacad, ang sicmura niya,i, nagugulo, sungmasaquit
ang n~gipin pati nang paa; sinusubaan pa cun minsan; hindi
pinananaogang maigui; lungmulura nang dugo, at ang isa pa,i,
sungmasama at nasisira (ani Buchan) ang magaling na hichura nang
catauan. Caya ang nagsasaquit gumaua noong man~ga gauang yaon, cun
baga hindi siya pinananaogang mabuti nang bouan; ay maliuag
gungmaling, cundi sundin niya ang man~ga ituturo co n~gayon sa man~ga
párrafong isusunod dito. N~guni cailan~gan pacatalastasin nang man~ga
mangagamot, na ang guinagaua sa babaying masasactin at mahina na hindi
dinaraanan nang bouan, iba sa iguinagamot sa babaying mataba,t, hindi
mahina.
473. Ang babaying mataba,t, magaling ang catauan, na biglang
dinaraanan nang hindi siya panaugan nang bouan, ó sala ang pagpanaog,
ay cailan~gang lumacad arao arao. Cun nacacaya ang maysaquit ay maigui
sa lahat ang pagsacay sa _forlon_ ó sa _cabayo_. Bucod dito houag
siyang hihipo nang anomang gaua pagca bagong nacacain. Capilitan
namang sangrahan yaong gayong maysaquit; sapagca ang pagsasangra ay
madalas macagaling pagcaraca sa hindi dinaraanan nang panahon, lalo pa
cun ang may cataua,i, malacas at mataba, at datihang hindi siya
nagcacasaquit nang gayong pagcacasaquit. Datapoua ang pagsasangra, ay
hindi sucat gauin sa man~ga babaying mahina,t, masasactin. Ang isa
pang magaling doon ay ibabad sa malacucong tubig ang paa nang
maysaquit, at painumin nang bilin sa número 20. Ang _suero_ nang gatas
ay maigui doon naman. Gayon ding mabuti purgahing maminsan minsan ang
maysaquit nang bilin sa número 21.
474. N~guni ang babaying dati nang mahina,t, masasactin, na marahil
urun~gan nang sa panahon, ay gagamutin para nang ituturo co n~gayon;
sa macatouid, ang maysaquit ay capilitang lumacad arao-arao, at
magpasial, ó sumacay sa cabayo, na yaon ang lalong magaling sa lahat.
Cun hindi maari sa caniya yaon, cailan~gang manaog siya sa lupa touing
arao, (ayon sa turo ni Buchan) at mag-alaga siya doon nang munting
halamanan. Houag siyang cacain nang sala, ó nang man~ga cun ano ano.
Masama doon ang maymanticang marami, ang m~ga maasim, at ang may
harina para nang _patani, balatong,_ etc. Masama rin doon ang
pagsasangra at ang purga. Ang totoong bagay na gamot sa gayon, ay ang
pinagquiquilan nang _bacal;_ yaon bagang _bacal_ na totoo, na hindi
_acero_ ó ang ualang patalim. Masama naman ang _bacal_ na may
_calauang._ Cun ang saquit ay bago, ó cun bata pa ang babayi, ang
bacal na sucat doon, ay timbang labinglima, ó dalauang puong butil na
palay arao-arao; cun minsan siya na ang timbang apat ó limang butil na
palay. Datapoua cun ang saquit ay malaqui at matanda ang babayi, ay
mabibig-yan siya n~g marami sa roong bacal na quiniquil, hangang sa
timbang cahati. Mabuti samahan ang bacal n~g _dita ó anis_ Ang man~ga
bilin sa número 54, 55 at sa 56, totoong mabubuting gamot sa saquit
nang pag-urong n~g sa panahon; ang mangagamot ay pipili doon sa tatlo,
nang lalong bagay sa calooban nang maysaquit. Cun ang ibig lamang ay
ang panaugan n~g sa bouan ang babayi, ang _alac_ na bilin sa número
55, ay nacacagaling agad sa may saquit. Datapoua cailan~gang
pacatalastasin nang man~ga mangagamot na cun baga ang babayi na hindi
dinaraanan nang bouan, ay may lagnat pang casama, ó nag-uubo, ó
binabalin~goyn~goy, ó payat ang catauan niya, ay capilitang alisin ó
paual-in muna itong man~ga saquit na ito, bago gauin ang m~ga itinuro
co sa párrafong ito nang panaugan siya n~g bouan. Caalamalam capag
nauala ang man~ga saquit na yaon ay pananaugan ang maysaquit di man
gamitin. Ang iquinauurong nang panahon sa man~ga babayi, ay ang
lamig, ang sip-on, ang tacot, ang pagcain nang manteca, bun~ga nang
cahoy, gatas, ó isda ó nang man~ga malalamig, ó man~ga mainit na totoo
para nang luya, bauang at pimienta, ó m~ga ma-aasim, ang pagsasaquit
nang pag-gaua at ang pagcapuyat. Caya cailan~gan ang houag iuala n~g
man~ga mangagamot sa canilang loob ang bilin co nang una, sa
macatouid; na ang pag-urong nang panahon cun minsa,i, hindi saquit,
cundi dala nang ibang saquit, na yaon ang cailan~gang alisin muna. Cun
baga mauala man yaong saquit, at malacas lacas man ang may catauan, ay
hindi pa dungmarating na cusa sa caniya ang ugaling pagdaan nang sa
panahon, ay gamutin, nang panaugan siya, ayon sa turo sa capítulong
ito.
475. Cun ang babayi hindi na dinaraanan nang panahon sapagca siya,i,
matanda na, cun baga bigla ang pagtahan, ó ang pag-urong nang bouan,
at dati siyang pinananaugan nang malacas, ay gagamutin nang gayon: Ang
maysaquit ay sasangrahan, at cun macalalo ang anim, apat ó tatlong
bouan, ay sasangrahang uli. Houag pacanin nang maraming carne ó itlog,
at houag painumin n~g _alac._ Cun umaga bago cumain ang maysaquit ay
pinaiinom siya nang bilin sa número 24, na yaon ang totoong buti doon,
na cailan~gang gauin touing icalaua ó icatlong arao. Cun minsan naman
bago tumahan ang pagdaan nang sa panahon sa babaying matanda na, ay
pinananaugan siya muna nang maraming dugo; at cun gayo,i, houag
sangrahan. Datapoua cailan~gan ang husay na pagcain pati nang
pag-inom, at bucod dito,i, paiinumin nang bilin sa número 24, at
maminsan minsang pupurgahin nang bilin sa número 23. Masama roon ang
man~ga masaclap, at ang guinagamot nang gayon, ay sinisibulan cun
minsan nang _cancro_ sa _bahay tauo._ Maraming babaying matanda ang
namamatay cun bagong tungmatahan ang pagdaan nang panahon sa canila;
datapoua mayroong ibang gungmagaling sa rati ang canilang catauan,
nauauala ang ibang man~ga saquit, at cun minsan ang dating
nananalamin, sapagca malabo ang mata, ay nacaquiquita nang magaling,
at iniiuan ang salamin.
_Nota._ Ang man~ga painom nang man~ga gamot na hindi maalam doon sa
babaying inurun~gan nang sa panahon, sa halimbaua ang alac na
matapang, ang _suma_ at ang iba pang gayon ay totoong sama.
=CAPÍTULO 77.=
_Ang gamot sa babaying pinananaugan, ó_ _linalabasan nang maraming
dugo, na ang_ _tauag nang castila doo,i,_ flujo de sangre.
476. Ang gagauin sa babaying linalabasan ó pinananaugan nang maraming
dugo ay gayon. Cun baga dating saquit niya yaon at malimit siyang
daanan noong hirap na yaon, ang unang cailan~gan doon, ay ang husayin
ang pagcain at ang pag-inom. Saca bibig-yan ang maysaquit nang bilin
sa número 24 at nang sa número 32.
477. Datapoua cun hindi dating saquit niya yaon, cundi dinaraanan cun
minsan lamang nang siya,i, pinanaugan nang maraming dugo, ay gagamutin
para nang pag-gamot sa babaying buntis na talagang ma-cucunan, na
yao,i, aquing ituturo sa párrafo 479.
=CAPÍTULO 78.=
_Ang gagauin sa babaying buntis na nagcacasaquit saquit, at sa tila
macucunan._
478. Ang man~ga babaying buntis ay dinaraanan nang pagsaquit nang
n~gipin at ulo, at cun minsa'i, dungmuroual, at ga ibig nilang sumuca
cun umaga. Ang totoong gamot dito,i, ang pagsasangra.
479. Cun minsan naman, cun nahuhulog ó lungmulucso ang babaying buntis
ó cun lungmacad nang matulin, ó nahirapan nang pag-gaua, ó cun
inarauan, ó cun sungmusuca, ó nagalit, ó natacot, ó cun nacainom nang
maraming alac ó _cha,_ ay sungmasaquit ang caniyang bay-auang na yaong
saquit ay ungmaabot hangang hita, bago sumunod doon ang pagsaquit nang
tiyan, na dahil doo'i, nahahalatang macucunan siya. Ang gagauin doo'i,
gayon: Pinahihiga capagcaraca ang maysaquit, pinipilit siyang
tungmahang ilang arao doon sa hihigan, na mababa ang ulo, na ualang
quibo, at ualang imic man; sasangrahan agad sa camay hangang sa macuha
ang timbang ualo ó siyam na pisong dugo. Houag pacanin nang _carne,
itlog,_ ó sabao nang _carne,_ cundi canin, gatas, etc. na malamig cun
canin. Touing icalauang oras, ay iinumin niya ang timbang isang
salaping _salitre ó nitro_ número 20. Bucod doon ay iinuming parati
niya ang bilin sa número 2. Mayroong babaying mataba,t, marugo na
datihang nacucunan sa tacdang panahon. Ang maigui sa caniya, ay
magsangra cun malapit lapit na ang arao n~g pagdaan sa caniya niyong
hirap na yaon. Maigui rin sa caniya ang man~ga turo co dito rin sa
párrafong ito.
=CAPÍTULO 79.=
_Ang gagauin cun mahirap ang pan~gan~ganac nang babayi._
480. Maraming totoong babayi, ang namamatay dahil sapagca ualang
naalamang anoman ang man~ga hilot, at ang man~ga nagsisitulong sa
babaying nan~gan~ganac. Ano mang bagay na naririn~gig nilang magaling
sa nan~gan~ganac guinagaua pagcaraca, lalo pa cun turo nang matanda, ó
nang man~ga man~gagamot na mangmang, na hindi man marunong bumasa. Ang
marahil gauin nang man~ga hilot na hindi maalam doon sa babaying
nan~gan~ganac, ay pinaiinomin ang catauan nang _castor, luya,_
sambong, _ruda,_ lan~gis nang _ambar, alac, triaca, café, aguardiente_
ó tubig nang _anis ó hinojo._ Itong lahat na bagay pauang masama (ani
Tissot) at parang lasong totoo, sapagca nacalalauo,t, nacaliliuag sa
pan~gan~ganac, dahil sa cainitan nang man~ga gamot na yaon, at yaon
din naman ang nagpapainit, at ang ga nagpapatigas ó nagpapaunat sa
bahay tauo; pati nang man~ga daraanan nang bata cun ipan~gan~ganac, ay
namamaga rin dahilan doon at cungmiquipot. Bucod doon ang babaying
pinaiinom noong man~ga maiinit na yao,i, ang caniyang marahil masapit,
ay ang siya,i, panaugan nang maraming totoong dugo, at matutuluyang
mamatay sa loob nang ilang oras.
481. Ang totoong sucat gauin sa babaying nan~gan~ganac, ay ang
sasabihin co n~gayon, na yao,i, pauang aral ni Tissot at ni Buchan, na
sila ang totoong dapat paniualaan, sapagca bihasang totoo sila doon sa
man~ga bagay na yaon Cun mayroong babaying nan~gan~ganac na dating
malacas siya,t, hindi masasactin at hindi rin sala ang hichura nang
caniyang catauan, cun baga mahirap ang caniyang pan~gan~ganac, ay
houag siyang dumag-is cun hindi panahon at siya,i, bagcus hihina.
Masama ring lamasin, ó iriin nang man~ga tauo ang caniyang tiyan,
sapagca yao,i, macacamatay sa bata, at ang isa pa,i, ualang
paquinabang doon sa gauang yaon. Ang man~ga maiinit na gamot na aquing
tinuran sa párrafo 480, na sinundan nito ay masama naman. Ang bagay na
bagay sa caniya ay gayon: Sasangrahan agad siya sa camay, sapagca yaon
ang nacacaualang madali nang man~ga pagsaquit nang catauan, at
nacacalubay sa man~ga casangcapan nang nan~gan~ganac. Hangang di
lumabas ang bata,i, houag pacanin ang may catauan; datapoua
mabibig-yan siya nang durog na tinapay na luto sa tubig. Toui siyang
iinom, ang ipaiinom ay ang tubig na pinaglutuan nang caunting tinapay
rin. Susumpitin naman siyang macaitlo cun arao, at macaitlo cun gabi,
nang tubig na pinaglagaan nang _culutan,_ na may casamang caunting
_lana,_ ó lan~gis na bago nang _niyog_. Saca pinalulucloc na parati
ang babayi sa tapat nang isang palioc na puno nang tubig na mainit, at
pinasisin~gauan siya roon, sapagca ang sin~gao nang mainit na tubig ay
nacacalambot agad sa catauan. Bucod dito,i, lalahiran nang mantica
ang loob nang caniyang punong catauan. Doroonan naman sa ibabao n~g
tiyan nang man~ga basahang babad sa mainit na tubig, na ito,i, totoong
buti rin. Ang man~ga itinuturo co n~gayon na pauang ualang liuag, ay
hindi mahirap gauin, at hindi rin nacacaano sa bata at sa babayi, at
maraming totoong babayi ang nacacapan~ganac na maigui capag sinusunod
nila yaon.
482. N~guni cun sala ang lagay nang bata sa tiyan ó cun sala ang
catauan nang babayi, ay hindi magcacasiya ang man~ga itinuro co sa
párrafong sinundan nito. Cun masama ang lagay nang bata sa tiyan ó cun
sala ang paglabas, ay cailan~gang hanapin ang isang marunong na hilot,
at ang gagauin niya ay gayon: Ang tiyan nang babaying nan~gan~ganac
idiriin nang camay sa man~ga taguiliran, at sa ibabao n~g tiyan din na
paitaas, nang mahina hinang pagdiriin, nang umurong ang bata, cun sala
ang paglabas. Pag napasauli na ang bata sa loob, ay ipinaanyo roon n~g
hilot n~g lumabas na mahusay. Cun baga patay ang bata sa tiyan ang
gagauin sa babayi, ay yaon ding man~ga bilin sa párrafo 481.
=CAPÍTULO 80.=
_Ang man~ga saquit na marahil sumunod sa pan~gan~ganac nang babayi._
483. Ang man~ga saquit na marahil humalili sa pan~gan~ganac n~g babayi
ay lima. Ang nauuna ay cun siya,i, binubusan n~g maraming dugo. Ang
icalaua,i, ang pamamaga nang _bahay tauo._ Ang icatlo,i, cun hindi
lungmalabas yaong ugaling lungmalabas na dugo sa man~ga babaying
nan~gan~ganac. Ang icapat ay ang gatas, cun hindi husay ang
pagpatun~go sa man~ga suso nang babaying. Ang icalima,i, cun hindi
lungmalabas ang inunan.
484. Cun baga nang macapan~ganac ang babayi, binubusan siya nang
maraming totoong dugo, ang gagauin doo,i, sasangrahan, at susundin ang
ibang m~ga bilin sa párrafo 479. Bucod dito,i, lalag-yan siya sa tiyan
at sa bay-auang, pati sa m~ga hita nang man~ga basahang babad sa
_tubig_ at sa sucang matapang na magcasingdami, na yaon ay papalitang
parati pagca tuyo tuyo na, at inaalis tuloy pag ungmuunti na ang
paglabas nang dugo.
485. Ang pamamaga nang bahay tauo sa loob nang catauan nang babayi
caya na-aalaman, sapagca masaquit ang tiyan, at tila nauunat. Cun
hipuin, ay lalo pang sungmasaquit. Bucod doon mayroong naquiquitang
manchang mapulapula, na nangagaling sa ilalim nang pos-on, at
ungmaabot hangang pusod. Cun ang may cataua,i, lungmulubha ay
ungmiitim yaong mancha, na yao,i, masama at mamamatay ang maysaquit.
Ang isa pa roon ang may cataua,i, totoong hina, at ang muc-ha,i,
nag-iiba. Tila nasisira-sira ang bait niya; hindi siya nauaual-ang
parati nang lagnat; ang pulso,i, mahina,t, matigas; cun minsan
sungmusuca siya, ó nagsisin-oc; parating ibig niyang manabi, at cun
minsan hindi ungmiihi. Doon sa punong catauan niya mayroong
lungmalabas na tubig na mabaho, mapulapula,t, mahapdi, itong ganitong
lagay ay masama,t, mapan~ganib ang buhay nang babayi. Ang magaling
doon ay gayon: Ang maysaquit ay sasangrahan; saca susumpitin nang
malimit nang malacucong tubig. Susumpitin naman sa loob nang caniyang
punong catauan nang tubig na malacuco rin, ó nang tubig na may
casamang gatas. Sa ibabao nang tiyan ay lalag-yang parati nang tubig
na pinaglagaan nang _cebada ó palay,_ na hinulugan nang _salitre,_
timbang saicaualo sa isang botella, at siya rin ang caniyang iinumin.
Totoong buti namang doonan sa tiyan nang gatas na malacucong
tinubigan.
486. Cun hindi lungmalabas ang dating lungmalabas na dugo sa man~ga
babaying nan~gan~ganac, na yao,i, nacacahila nang maraming saquit na
malalaqui, para nang pamamaga nang tiyan; ang gagauin sa maysaquit ay
yaon ding man~ga bilin sa párrafo 485, na sinundan nito. Ang man~ga
mainit na gamot na sinabi co sa párrafo 480, ay totoong sama doon, at
parang lason sa maysaquit.
487. Ang babaying nan~gan~ganac, ay linalagnat cun minsan nang
malaqui, cun bagong nagcacagatas ang caniyang suso; at ang maigui sa
caniya, nang houag siyang lagnatin ay pasusuhin ang bata pagdaca, mula
sa arao nang caniyang pan~gan~ganac; at nang mauala ang lagnat na
malaqui na dala nang gatas, ay magaling ang pag-inom nang tubig na
pinaglagaan nang _cebada_ ó _palay_ na may salitreng casama, ayon sa
turo sa párrafo 485, at ang pagsumpit nang tubig na malacuco.
488. Yaong man~ga babaying mahina na di inaalagaang maigui, capag
sila,i, nacapan~ganac, ó cun nagsasaoli agad sa canilang dating
guinagaua, ay nagcacasaquit, sila cun minsan nang sari saring saquit,
na ang dahilan noon ay ang di paglabas nang ugaling lungmalabas na
dugo sa man~ga nan~gan~ganac. Caya sapagca nagugulo, at hindi husay
ang pagbucod nang gatas sa suso,i, sinisibulan ang may catauan cun
minsan nang man~ga sibol, na ang tauag nang man~ga medicong castila
doo,i, _depósitos lácteos._ Itong man~ga ganitong sibol ay totoong
sama at lalo pa cun tungmutubo sa loob nang catauan; n~guni marahil
sumibol sa man~ga hita. Ang gagauin agad doo,i, paiinumin ang
maysaquit nang bilin sa número 58, at tapalan ang sibol nang bilin sa
número 59. Itong man~ga gamot na ito ay nacacauala nang sibol sa
calauonan; datapoua cun baga nagnanana, ay cailan~gang hiuain nang
marunong, at gagamutin para nang _baga_ sa párrafo 253.
489. Cun minsan naman ang man~ga suso, ay yaon ang sinisibulan,
sapagca ang gatas ay napapataha,t, ga natutulog doon; at cun hindi
gamutin pagcaraca itong ganitong man~ga pamamaga nang suso, ang sibol
ay tungmitigas na cun malauon naguiguing cáncro, na sa lahat na
saquit yaon ang lalong masama,t, mahirap. Ang gagauin doon ay tapalan
macalaua maghapon nang tinapay at gatas hangan sa pumutoc at magnana,
ayon sa turo ni Buchan. Ito,i, gagauin cun baga nahahalatang puputoc
at magnanana. Datapoua cun ang bucol sa suso ay lauon nang tungmubo,
at hindi masaquit, ay houag tapalan nang anoman. Ang man~ga tapal na
mayroong taba ay masama roon. Cun baga ang sibol ay naguing _cáncro_
na, ang magaling lamang doon ay ang turo sa número 60; at ang may
catauan ay palolonoquin nang bilin sa número 57, na nacacagaling cun
minsan sa calauouan. Itong lahat ay uica ni Tissot.
490. Ang man~ga babaying nagpapasuso, nahihirapan cun minsan dahil sa
napapacnos ang man~ga utong nang suso nila. Ang pag-gamot doo,i,
ualang liuag. Magtunao ca sa isang taza nang caunting pagquit, at
isang gayon ding lan~gis na bago nang niyog, at yaon ang ilahid doon.
Ang bilin sa número 66 ay mabuti rin. Cun hindi nauauala yaong saquit
na yaon, ay purgahin nang caunting maná ó ruibarbo.
491. Cun baga mayroong babaying nacapan~ganac na, at hindi lungmabas
ang inunan, ang mabuti doo,i, sangrahan sa camay cun baga malacas ang
babayi, at gauin ang ibang man~ga bilin sa párrafo 481. Ang gaua nang
iba,i, ang isang sariuang taying cabayo tinutunao sa alac sa misa at
ipinaiinom sa maysaquit. Ang guinagamit nang iba,i, ang taying tuyo.
Cun hindi rin lungmalabas ang inunan, at mayroong marunong na tauo,i,
lahiran muna ang caniyang camay n~g mainit na lana, at ipasoc niya sa
loob na marahan-dahan, at caniyang hilahin mayamaya. Datapoua ang uica
nang ibang maaga médico, na bihirang babayi ang nabubuhay cun hilahin
ang inunan.
_Nota._ Cun minsan ang babaying bagong nan~ganac ay linalagnat siya
nang lagnat na may casamang butil na marami sa catauan, na yao,i,
pinan~gan~ganlang _lagnat na daua,_ na sinaysay na sa capítulo 59.
=CAPÍTULO 81.=
_Ang gamot sa sangol cun hindi iniilaguin niya ang caunaunahang
ugaling ilaguin nang man~ga bagong pan~ganac na bata._
492. Ang man~ga batang bagong pan~ganac ay puno ang canilang sicmura
sampon nang man~ga bituca nang duming maitim na malapot at malagquit,
na cundi iilaguin agad nang sangol, ay mapan~ganib ang caniyang buhay.
Caya nang lumabas yaong duming yaon sa catauan nang bata, ang gagauin
doo,i, gayon: Houag munang pasusuhin ang bata hangang di macalalo ang
isang boong arao. Painumin ang bata nang _tubig_ na sinamahan nang
caunting _azúcar ó pulot._ Bucod dito,i, mapaiinom ang bata touing
icapat na oras n~g _jarabe de chicorias_ (dilang usa) na sinamahan
nang caunting _maná_. N~guni, ang uica ni Buchan, na ang lalong
magaling sa lahat na gamot, ay pasusuhin ang bata capag naiibig niyang
sumuso, sapagca ang unang gatas nang babayi ay nacacapurga sa man~ga
sangol.
=CAPÍTULO 82.=
_Ang gamot sa man~ga sangol cun ungmaasim ang nadoroon sa canilang
sicmura._
493. Ang gatas na sinususo n~g man~ga bata ay marahil umasim sa man~ga
sicmura nila, na doon nangagaling ang m~ga _cólico,_ ang man~ga
_convulsión,_ ang pag-iilaguin ó ang pagsuca nila. Ang magaling doon
ay ang _jarabe de chicorias_ (dilang usa); at nang houag daanang uli
ang bata noong saquit na yaon, ay paiinumin arao-arao macaitlo nang
timbang calahating saicaualo ang isang inom, nang bilin sa número 61,
cun malaqui ang saquit; datapoua cun munti ang saquit, ay sucat na sa
caniya ang isang inom ó dalaua arao-arao. Ang _aceite de almendras_ ay
masama roon.
494. Ang man~ga sangol ay malimit daanan nang _cólico_ sa man~ga unang
bouan nang canilang buhay. Ang magaling doon ay sumpitin nang tubig na
pinaglagaan nang _manzanilla,_ na hinulugan nang caunting sabón, ganga
bot-o nang pimienta calaqui. Cun minsan masamang sumpitin ang bata; at
cun gayon ay na-aari ang man~ga calillang _sabón ó pulot._
Nacaguiguinahaua sa man~ga batang dinaraanan nang _cólico_ ó nang
pagsaquit nang tiyan nang isang basahang babad sa mainit na tubig na
pinaglagaan nang _manzanilla_ at caunting _triaca,_ na itatapal sa
tiyan.
=CAPÍTULO 83.=
_Ang pagpambo sa man~ga sangol._
495. Ang boong catauan nang batang bagong pan~ganac ay puno nang
libag, na gaua nang caniyang linan~guyang tubig sa loob nang _bahay
tauo._ Nang macuhang madali yaong libag na yaon sa catauan niya, ang
magaling sa lahat, ay pambohan nang dalauang bahaguing tubig at nang
isang bahaguing alac, na yao,i, itutuloy nang ilang arao. Cun baga
malapot at malagquit yaong libag na yaon, na cungmacapit sa catauan
nang bata, ay ma-aalis nang tubig na pinaglagaan nang _manzanilla_ na
may casamang _sabón_ na ganga _patani_ calaqui.
496. Ang man~ga bata,i, maigui pambohan pag nacalalo na ang
labingdalaua, ó labinlimang arao nang pan~gan~ganac sa canila. Ang
ipapambo roo,i, ang malamig na tubig na ualang calahoc na anoman.
Itong gauang ito,i, magaling gauin arao-arao, sa panahon man nang
tag-guinao ó tag-sigua, sapagca totoong nacacapagpalacas sa catauan
nang bata. Ang hindi lamang babasain ay ang tuctoc nang ulo, yaon
bagang nahihipong malata sa itaas nang ulo nang man~ga bata. Pagca
napambohan na ang bata,i, masamang paramtan n~g maraming damit. Ang
man~ga batang maysaquit ay houag pambohan.
=CAPÍTULO 84.=
_Ang gagauin sa batang nagcacasaquit cun sinisibulan nang n~gipin._
497. Ang ugaling panahon nang pagsibol nang n~gipin sa man~ga bata,i,
sa icaanim ó sa icapitong bouan nang canilang buhay. Ang unang
sungmisibol ay ang sa harap; sungmusunod ang man~ga pinacapan~gil, at
ang catapusang sungmisibol ay ang man~ga bag-ang. Sa dacong
icadalauang puong taon nang buhay n~g tauo, mayroon namang sungmisibol
na apat na bag-ang din, na ang pan~galan nang man~ga tauo doo,i, ang
bag-ang nang _bait_.
498. Ang batang nagcacasaquit, cun sinisibulan nang n~gipin, ay
cailan~gang sumpitin nang tubig na pinaglagaan nang _culutan_ lamang,
ó purgahin caya n~g mahinang purga, parang _magnesia ó ruibarbo, ó
hojas de sen._ N~guni cun dinaraanan nang pagiilaguin ang bata, ay
hindi cailan~gan ang sumpit at ang purga. Masama naman pacanin nang
marami. Datapoua mabuti painumin nang maramirami sa dati. Ang m~ga
n~gidn~gid ay lalahiran nang macaitlo ó macaapat arao-arao nang _pulot
puquiotan._ Magaling na totoo sa man~ga batang nagcacasaquit, at sa
nag-uubong parati cun sinisibulan nang n~gipin, ang sahing na
tutunauin sa apoy bago ilatag sa basahan, at itapal sa licod nang bata
sa pag-itan nang dalauang balicat.
=CAPÍTULO 85.=
_Ang gamot sa batang may bulati sa tiyan._
499. Caya nahahalatang mayroong bulati sa tiyan nang bata, sapagca
siya,i, dinaraanang parati nang _cólico._ Cun umaga mayroong maraming
lauay sa caniyang bibig, at ang hinin~ga ay iba sa rati ang amoy na
tila maasim; ang ilong ay parating quinacamot at macati. Cun minsan
nananab-ang nang pagcain; cun minsan malacas cumain; idinaraying ang
sicmura, ó sunmusuca caya cun minsan; hindi manabi siya; datapoua ang
marahil dumaan sa man~ga batang gayon ang sila,i, nag-iilaguin nang
tila hilao; ang tiyan ay malaqui, at ang ibang cataua,i, yayat; ang
maysaquit ay mahina, at ga namamanglao; ang palibot sa mata,i, tila
morado ang color; ang muc-hâ,i, nag-iibang parati; ang may catauan
nauuhao at cun natutulog, tila naguiguicla; bucod dito,i,
nan~gan~galitngit. Mayroong batang hindi lumagay cun mayroong bulati;
dinaraanan cun minsan ang gayong maysaquit nang _síncope ó
convulsión_. Cun minsan nahihilim, ó pinapauisan nang malamig;
lungmalabo ang pagtin~gin nang may catauan, pati nang voces niya,i,
hungmihina. Ang man~ga n~gidn~gid ay tila nabubuloc. Cun minsan
nagsisin-oc na parati ang may catauan; ang pulso ay munti at hindi
husay; cun minsan may ubong caunti na ualang inilulura. Cun doon sa
iniilaguin nang may catauan mayroong naquiquitang tila boto nang
_melón ó calabaza,i,_ caalam-alam mayroon sa caniyang tiyan na
bulating mahaba na may casucasuan malapad at maputi, na
pinan~gan~ganlang _tenia ó solitaria._
500. Maraming totoong bagay ang iguinagamot sa saquit na ito. Ang
isang totoong galing sa saquit na yao,i, ang bun~ga nang
_niyogniyogan._ Ang tatlong bun~ga ay sucat na sa batang mayroon
tatlong taon; ang apat na bun~ga sa mayroong apat na taon, at ang lima
sa ang edad niya ay limang taon. Itong bun~gang ito ipinacacain sa
batang maysaquit cun umaga bago siya cumain; n~guni cun baga may
lagnat, hindi sucat pacanin noon. Ang maysaquit na pinacain nang
_niyogniyogan_ cun umaga, ay pupurgahin nang bilin sa número 63. Itong
man~ga sinabi co, siya ang gamot sa man~ga bulating mabibilog. Itong
man~ga batang malimit magcabulati sa tiyan ay masamang pacanin nang
man~ga maliuag matunao sa sicmura, para nang man~ga hilao na bun~ga
nang cahoy, ó man~ga gulay na hindi lutong maigui.
_Nota._ Nang mapalabas ang bulating maputi na mayroong ulo, at man~ga
casucasuan na tinatauag na _tenia ó solitaria,_ ay painumin ang
maysaquit na matanda nang tubig na pinaglagaan nang balat nang ugat
nang _granada._ Datapoua houag painumin pagdaca nang marami macacasama
sa caniya. Ang isa pang totoong malacas na gamot sa lahat na bagay na
bulati ay ang dagta nang _papaya,_ yaon bagang nangagaling sa
bun~gang mura na sinusugatan nang tumulo. Ang man~ga bata,i,
binibig-yan nang timbang saicapat hangan sa timbang cahati noon, at
linalahucan nang gatas nang calabao ó cambing; ang matandang tauo,i,
binibig-yan nang marami. Cun ualang gatas na calahoc ang dagta,i,
hindi maiinom nang tauo.
=CAPÍTULO 86.=
_Ang gagauin sa man~ga batang dinaraanan nang_ convulsión _para nang_
suba, sauan, taon, ó alferecía, _at ang iba pa, pati nang gamot sa
batang tila_ hinihica _na main~gay ang paghin~ga, na ang pan~galan sa
gayong saquit ay_ croup.
501. Cun mayroong batang dinaraanan nang _suba, sauan_ ó ibang bagay
na _convulsión,_ caalamalam ang totoong pinan~gagalin~gan noong man~ga
saquit na yao,i, ang maasim sa sicmura, ó ang pagsibol nang n~gipin, ó
ang bulati, ó ang hindi paglabas nang unang iniilaguin nang batang
bagong pan~ga-nac. Cun gayon ay susundin ang man~ga turo sa párrafo
414 at 415, at gagauin ang man~ga bilin sa man~ga capítulo 81, sa 82,
sa 84 at 85. N~guni bucod doon sa man~ga dahilang yaon, mayroong
tatlo pa mandin na cun minsan nacacapagdala nang _convulsión_ sa
man~ga bata, sa macatouid: cun mayroong man~ga bagay na nabubuloc sa
sicmura,t, tiyan nang bata, na yaon ang isang dahilan. Ang icalaua cun
ang gatas nang nagpapasuso ay masama; at ang icatlo, cun ang bata,i,
nalalagnat, lalo pa cun tiniticdas ó binubulutong.
502. Caya nahahalatang mayroong nabubuloc sa sicmura nang bata,
sapagca pinacain ó pinasuso nang marami na hindi macayanan nang
caniyang sicmura, ó sapagca pinacain nang sarisaring bagay na hindi
nagcacaayon. Bucod dito ang gayong bata,i, nananab-ang nang pagcain;
natatamlay siya, at hindi natutulog nang mahimbing. Ang dila niya,i,
marumi; ang color nang balat ay masama, at lungmalaqui ang tiyan. Cun
baga caya _quinoconvulsión_ ó cungmiquinal ang catauan nang bata ay
dahil dito, ang magaling doo,i, houag pacanin nang marami; sumpitin
nang malacucong tubig at purgahin nang jarabe nang _chicoria_ (dilang
usa) ó nang caunting _maná._
503. Cun minsan naman caya sinasauan, ó sinusubaan ang bata, sapagca
ang gatas nang nagpapasuso sa caniya ay masama; sa macatouid, cun ang
nagpasuso ay nagagalit nang malaquing pagcagalit, ó namanglao, ó
natacot, ó napagod nang paggaua, ó nainitan, ó nacacain nang man~ga
cun ano ano, ó nagcasaquit, ó nacainom nang alac, ó cun pinananaugan
nang panahon, cun datidating sungmasama ang caniyang pagcaramdam, cun
pinananaugan siya nang sa panahon. Cun ang babaying nagpapasuso sa
bata dinaanan noong man~ga bagay na yaon, ang gatas niya,i, sungmasamá
at nacacapagcasaquit sa sungmususo, na cun minsa,i, iquinamamatay niya
agad. Ang mabuti doo,i, gayon: Ang bata houag pasusuhin nang babaying
maysaquit, hangan di mauala ang caniyang masamang pagcaramdam; ang
bata,i, susumpitin naman, at paiinumin nang maraming tubig na malamig;
ang ipacacain sa bata sa dalaua ó tatlong arao ay _atole ó tinapay_ na
durog sa tubig, na ualang gatas. Cun hindi pa nauauala ang saquit nang
bata, ay painumin nang timbang piso, ó tatlong salapi nang _jarabe_
nang _chicorias_ (dilang usa). Magaling din ang _maná,_ na cahati ang
timbang. Ang babaying nagpapasuso,i, maigui magsumpit siya, at ang
gatas na masama palabasin sa suso.
504. Cung baga ang _convulsión_ nang bata sungmasama sa bulutong, ó
ticdas, ó sa ibang bagay na lagnat, ay hindi cailan~gan ang ibang
gamot doon, cundi ang iguinagamot sa saquit na casama nang convulsión.
_Nota._ Mayroong batang dinaraanan nang mahirap siyang macahin~ga,
naanaqui _hinihica_; ang tauag nang man~ga medico sa gayong saquit ay
_croup._ Ang maigui doo,i, ibabad ang paa nang bata sa mainit na
tubig, at cunan nang dugo, bago sumpitin agad nang culutan na magaling
samahan nang timbang cahating _ingo,_ na yaon ang isusumpit doong
parati; maigui rin doon ang isang tapal na _sahing_ sa pag-itan nang
dalauang balicat, ayong sa turo co sa párrafo 498; mabuti namang
lag-yan nang isang fuente.
505. Ang _triaca_ ay masama sa man~ga batang dinaraanan nang
_convulsión._ Datapoua mabibig-yan din nang _triaca,_ pagca guinagaua
na ang man~ga itinuturo co sa capítulong ito, at hindi rin nauauala
ang _convulsión._ Gayon din cun mapan~ganib na totoo ang buhay nang
bata, ó cun ang pinagmul-an nang _convulsión_ ay ang siya,i, natacot
mabibig-yan din nang _triaca._
506. Mayroong malimit daanan nang _sauan, suba,_ ó nang ibang bagay na
_convulsión_. Ang pag-gamot sa gayong bata ay maliuag. Magaling doon
ang _quina_ (dita) número 14, at pambohan sa malamig na tubig.
=CAPÍTULO 87.=
_Aral na nauucol sa pangsasangra sa man~ga maysaquit, pati na
pagpapacapit sa linta._
507. Dalaua ang dahilan na sucat ipagsangra sa tauo: ang nauuna, cun
marugo ang may catauan; ang icalaua, cun ang dugo niya,i, _ungmiinit_
na yao,i, pinan~gan~ganlang _inflamación de sangre._
508. Sa man~ga sasabihin co n~gayon mahahalatang marugo ang may
catauan; sa macatuid: Cun siya,i, malacas cumain; cun siya,i,
cungmacain nang maraming _carne,_ ó ungmiinom nang alac; cun hindi
sungmasama ang damdam nang caniyang sicmura; cun mahaba ang caniyang
tulog, cun hindi siya binabalin~goyn~goy, ó hindi binubusan ó
pinananaugan nang maraming dugo. Cun gayo,i, marugo ang may catauan.
Gayon din, cun dati na siyang binabalin~goyn~goy, at saca nauala sa
caniya yaon; cun ang pulso,i, puno at malacas; cun ang color nang
balat niya ay mapula sa rati; cun ang caniyang pagcatulog ay mahaba sa
rati, at hindi lubhang mahimbing; cun ga hinahapo agad pagca siya,i,
gungmagaua nang anomang gaua, ó cung lungmalacad; cun baga siya,i,
nalilio, lalo pa cun ibinababa niya ang ulo, at biglang itinataas; ang
pagsaquit nang ulo cun hindi dating sungmasaquit; cun mainit ang
pagcaramdam nang may catauan; cun ang caniyang pagcaramdam ay ga
tinutudloc siya nang carayom sa boong catauan; lalo pa cun siya,i,
napagal nang pag-gaua nang anoman; cun gungmiguinhaua ang pagcaramdam
cun siya,i, binalin~goyn~goy. Cun nararamdaman nang may catauan ang
marami dito sa man~ga tinuran co n~gayon, ay mabuti sangrahan; n~guni
cun ang isa ó dalaua lamang sa man~ga sinabi co n~gayon ang caniyang
nararamdaman ay hindi sucat sangrahan.
509. Ang cainitan nang dugo na yao,i, isa pang dahilan na sucat
ipagsangra sa maysaquit, ay sungmasama sa man~ga saquit na sarisari,
na paraparang aquing nasaysay na, sa canicaniyang capítulo, na doon
babasahin ang gagauin.
510. Ang hindi sucat sangrahang hamac cundi utos nang marunong na
médico, ay ang man~ga sasabihin co n~gayon, sa macatouid: ang man~ga
matatanda na, na gungmagamit sa anim na puong taon, at ang man~ga
sangol; ang dati nang mahina ang catauan; cun ang pulso nang may
catauan ay munti, malambot at mahina, ó cun sa pagtiboc nang pulso
mayroong pagca liban; cun namumutla ang balat nang may catauan; ó cun
nanlalamig at namamaga (na malambot hipuin) ang man~ga paa,t, camay
niya; cun ang sicmura ay lauon nang panahong gulo; cun
binabalin~goyn~goy nang malacas; cun sinisibulan ang may catauan nang
maraming bucol. Ang pagsasangra n~ga sa tauo sa gayong man~ga lagay ay
masama, cun hindi batol nang maalam na médico, ó cun ualang sadyang
bilin dito sa librong ito.
511. Sa lupa nang castila, ang maysaquit na sinasangrahan, ay
nacucunan nang timbang ualo ó sangpouong pisong dugo sa isang
pagsasangra, sapagca ang castila ay marugo. Dito sa Filipinas ang
tagalog na hindi lubhang cungmacain nang carneng marami hindi sucat
cunan nang gayong caraming dugo. Sucat na roon, (ani P. Clain) ang
timbang tatlo ó apat na pisong dugo, ó ang ga isang taza carami. Ang
pagsasangra ay hindi maliuag matutuhan nang alin mang tauo, cun
naquitang minsan ang paraan. Ang tauo,i, masasangrahan sa alin mang
ugat nang caniyang catauan; houag lamang doon sa man~ga ugat na
nadoroon sa piling nang may tungmitiboc na pulso.
512. Cun ualang marunong sumangra, na-aari ang _linta_ ó ang
_ventosa._ Ang anim, ó ualo, ó sampouong _linta_ pinacacapit sa laman
nang tauong cucunan nang dugo; at nang cumapit ang _linta,_ ay maigui
basain ang laman nang mainit na tubig, ó lahiran nang dugo nang
_sisiu,_ ó azúcar; madali ring pigain ang dulo nang isang pacpac nang
_sisiu._ at basain ang laman niyong pinacatubig na lungmalabas doon
din sa dulo nang pacpac, na nababaon sa catauan nang manoc. Nang
bumutao ang _linta,_ cun baga hindi siya cusang bungmubutao, ay basain
ang ulo niya nang suca, ó lapitan nang isang baga. Yaong lugar na
quinapitan nang linta,i, maiguing hugasan nang tubig na sinucaan, nang
mauala ang pinaca camandag nang _linta._ Cun hindi ungmaampat ang dugo
ay tacpan ang sugat nang gaboc nang papel sangley na sinunog ó nang
quinayod na _culatculat,_ ó yaong tila cabuting sungmisibol sa man~ga
cahoy para nang turo sa párrafo 316 ó sa 293. Datapoua cun minsan
lalong madaling maampat ang dugo, pag hindi tinacpan ang sugat nang
anoman; sapagca ang dugong lungmalabas palibhasa,i, tungmitigas ay
siyang cusang nagpapaampat sa ibang dugo. Maigui rin ang bahay n~g
anlalaua. Cun ventosa ó tandoc ang gagamitin, ay cadlitan muna ang
maysaquit, bago tacluban nang _ventosa ó tandoc_ ang lugar na
quinadlitan. Datapoua ito,i, malauon at hindi totoong magaling.
=CAPÍTULO 88.=
_Aral na nauucol sa pag purga at sa pagpapasuca sa man~ga maysaquit._
513. Cailan~gang purgahin ó pasucahin ang tauo, cun mapait ang
caniyang bibig; cun ang dila pati nang n~gipin ay marumi; cun mayroong
masaquit sa tiyan, ó sa sicmura, na yao,i, han~ging nacuculong doon,
na ang pan~galan nang castila sa gayo,i, _flatos:_ cun ang may catauan
ay nanab-ang nang pagcain, ó cun naiibig niyang sumuca; cun ang
isinusuca niya,i, mapait; cun tila may mabigat sa sicmura, sa bayauang
at sa tuhod; cun hindi malacas na para nang dati ang caniyang catauan;
cun sungmasaquit ang ulo, ó cun nalilio ang may catauan, ó cun siya,i,
nahihilim; cun hindi husay ang caniyang pananabi, na cun minsan
malabnao at marami cun minsan caunti at matigas ang inaiilaguin niya;
cun ang pulso ay mahina at hindi lubhang husay na para nang dati.
514. Cun nararamdaman nang may catauan ang marami dito sa man~ga
sinabi co n~gayo,i, maigui big-yan siya nang purga, ó pasuca; n~guni
cun minsan ang purga,i, magaling pa sa pasuca doon; at cun minsan ang
pasuca magaling na lalo sa purga. Caya n~ga yata nang maalaman n~g
mangagamot cun cailan bagay doon ang purga, cun cailan ang pasuca ay
tatandaan niyang maigui ang sasabihin co n~gayon: Cun ang bibig nang
may catauan ay mapait, at ga parating ibig niyang sumuca, ó siya,i,
sungmusuca n~ga, ay maigui pasucahin; sapagca ang masama ay ang
sicmura. Datapoua cun ang nararamdaman nang may cataua,i, hindi itong
man~ga bagay na ito, cundi ang ibang man~ga sinabi co sa párrafo 513,
magaling sa caniya ang purga sa pasuca, lalo pa cun mayroong han~gin
sa tiyan, ó sa sicmura, ó cun masaquit ang bayauang; at tila mayroon
siyang nararamdamang mabigat sa tuhod.
515. Masamang purgahin, ó pasucahin ang aquing sasabihin n~gayon, sa
macatouid: ang nalalagnat na tauo sa oras nang pagcalagnat niya, cun
baga siya,i, nalalagnat nang malaqui; ang tuyo ó payat na totoo ang
caniyang catauan; cun ang pinagmul-an nang saquit ay cahinaan nang
catauan; cun pinanaugan nang sa panahon ang babayi; cun ang may
cataua,i, nagcasaquit, at ang caniyang saquit ay nauauala na sa pauis,
ó sa pag-iilaguin, ó sa pag-ihi, ó sa pag-babalin~goyn~goy; ang tauong
piyohin, cun dinaraanan nang saquit na yaon; gayon din cun totoong
hina ang man~ga litid nang may catauan.
516. Mayroong tauo na mabibig-yan nang purga (cun baga cailan~gang
purgahin) bago masama roon ang pasuca, sa macatouid: ang tauong marugo
párrafo 508; ang binabalin~goyn~goy; ang lungmulura ó sungmusuca n~g
dugo; ang babaying pinanaugan nang maraming dugo, at ang man~ga
babaying buntis. Itong man~ga ganganito,i, hindi sucat pasucahin;
datapoua mabibig-yan sila nang purga.
517. Cun mayroong tauong pinurga ó pinasuca, at siya,i, nag-iilaguin,
ó sungmusuca nang totoong daming lubha, ó nahihirapan siyang totoo
nang pagsuca, ó nang pag-iilaguin, ó cun siya,i, _nadedesmayo,_ ó
dinaraanan nang _convulsión_ ó pagquinal nang catauan gaua nang pasuca
ó purga, ang magaling ay painumin nang malacucong _tubig ó gatas_ ó
azúcar, ó pulot, ó nang tubig, na pinaglagaan nang _cebada._ Saca
susumpitin nang tubig na may casamang _gatas_ at pula nang _itlog._
Magaling ding tapalan ang maysaquit sa tiyan nang man~ga basahang
babad sa mainit na tubig, na sinamahan nang caunting _triaca._ Cun
napapacarami ang pag-iilaguin nang maysaquit, at hindi siya
nalalagnat, at hindi rin mainit ang pagcaramdam niya, ang isumsumpit
sa caniya na itinuro co sa itaas, ay malalahocan nang caunting
_triaca._ Cun ang maysaquit, ay sungmusuca nang totoong lacas at hindi
siya nag-iilaguin, ay lilimitan ang pagsumpit na may casamang _lana,_
n~guni houag lagyan nang pula nang _itlog._ Maigui namang basain ang
camay at ang paa, pati nang pouit at tiyan nang maysaquit nang tubig
na malacuco.
518. Cun minsan masama sama man ang pagcaramdam nang tauo,i, hindi
cailan~gan siyang purgahin ó pasucahin. Sucat na roon cun minsan ang
siya,i, uminom nang maraming malamig na tubig, at lumiban siya sa
isang pagcain arao-arao, at houag siyang cumain nang man~ga maliliuag
matunao sa sicmura niya.
519. Cun mayroong tauong pasusucahin, ay doon sa man~ga número 34 at
sa 35, maquiquita nang mangagamot ang ugaling pasucang guinagamit sa
man~ga castila, sa macatouid, ang _tártaro emético_ at ang
_ipecacuana._ Ang ibang man~ga pasucang bilin doon sa número 34 at sa
35, ay paraparang magaling din, at ualang liuag. Ang mangagamot ay
macapipili doon nang balang caniyang ibig. Cun mayroong pupurgahing
tauo, ang bilin sa número 21, sa macatouid, ang _jalapa, sen_ at
_crémor_ ay totoong buti. Datapoua cun ang pupurgahin ay babaying
buntis, sucat na roon ang _maná ó cañafistula_ timbang cahati.
Magaling din sa man~ga babaying buntis, cun cailan~gang purgahin ang
timbang sa icaualong ruibarbo na ibababad na magdamag sa isang tazang
tubig, bago inumin nang babayi cun umaga yaon ding tubig na
pinagbabaran noon, na ito,i, gagauing ilang arao. Sa man~ga babaying
nan~ganac ay sucat na roon yaon ding purga nang _maná_ ó _cañafistula_
timbang cahati, cun baga cailan~gang purgahin ayon sa turo sa párrafo
513 at 514, at capag nacalalo na ang isa ó dalauang arao nang caniyang
pan~gan~ganac. Datapoua bago purgahin nang _maná ó cañafistula_ ay
mabuti sumpitin muna nang tubig na pinaglagaan nang culutan na ualang
_asin,_ at cun baga gunmagaling ang caniyang pagcaramdam, ay houag
nang ituloy ang purga. Gayon din ang gaua sa babaying buntis, bago
ituloy ang pagpupurga sa caniya. N~guni ang maiguing isumpit doon ay
ang _sabao_ nang _sisiu_ na ualang asin, ó atoleng canin na sinamahan
nang dalauang pula nang itlog at caunting _azúcar._ Ang casucatang
isumpit doon, touin susumpitin ang babaying buntis ay calahating
tagayan carami; at cun hindi nauauala ang casaman nang caniyang
pagcaramdam, ay purgahin n~g _maná ó cañafistula_ para nang uica co sa
itaas. Ang pasuca ó purgang dapat sa tauong nagcacasaquit nang anomang
bagay na saquit ay doon hahanapin nang mangagamot sa man~ga
capítulong quinasusulatan nang saquit nang may catauan.
520. Ang timbang nang ipinupurga ó ipinasusuca sa tauo, na nabibilin
dito sa librong ito, ay sucat, ó bagay sa lalaquing matanda,t,
malacas; cun hindi naniniya yao,i, mararagdagan pa nang sa icapat ó sa
icatlong bahagui noong timbang na yaon; at cun hindi pa mandin
magcasiya ang gayong carami, ay houag nang daragdagan, macacamatay sa
tauo yaon. Ang gagauin lamang doon pagca binibig-yan nang purga ó
pasuca, at hindi siya nag-iilaguin ó sungmusuca ay painumin nang isang
tazang malacucong tubig, na sinamahan nang asin, timbang tatlong
saicaualo sa anim na tazang tubig, at palacarin siya sa bahay.
521. Ang tauong pupurgahin ó pasusucahin, ay hindi sucat cumain muna
nang marami sa loob nan~g isang arao, cun quinabucasang talagang
bibig-yan siya nang purga ó pasuca; magaling naman ang siya,i, uminom
nang ilan tazang tubig na malacuco doon din sa arao na yaon, bago
magpurga nang quinabucasan. Cun pinainom na nang pasuca ang may
catauan, ay houag siyang iinom muna hangang hindi maramdaman niyang
magsusuca na; at pagca siya,i, sungmusuca na, ay cailan~gang uminom
siyang parati nang malacucong tubig, ó tubig na pinaglagaan nang
caunting _manzanilla._ Ang tauong pinurga, ay mabuting painumin nang
sabao ó nang tubig na malacuco, na may _azúcar_ ó pulot na casama,
hangang siya,i, nag-iilaguin. Masama namang magpahan~gin ó lumabas sa
bahay, cun hindi pa nacacalalo ang isang arao at ang isang gab-i, cun
baga _sampaloc ó cañafístula_ ang ipinurga sa caniya; n~guni cun ibang
bagay ang ipinurga doo,i, houag siyang lumabas sa bahay han~gang di
macaraan ang dalauang arao at ang dalauang gab-i.
522. Cung cailan~gang purgahin, ó pasucahin ang tauo, ay cailan mang
panahon mapupurga ó mapapasuca siya; at hindi sucat bacayan ang arao ó
ang bagong bouan, para nang guinagaua nang man~ga mangagamot na
mangmang, na maraming totoong tauong caauaaua ang inaalsan nila nang
buhay, sapagca hinihintay ang gayong arao nang bouan sa pag-gamot sa
m~ga maysaquit. Cun minsan cun nacalalo ang carampatang panahon, na
gagaling siya sana cun pinurga ó pinasuca, ay hindi na maari ang
siya,i, gumaling, at ang arao pati nang bouan na guinaua nang ating
Pan~ginoong Dios dahilan sa tauo, yao,i, guinagauang paraan nang
man~ga man~gagamot na hunghang, nang pananampalasan sa buhay n~g tauo.
Gayon din cun malaqui ang saquit nang babayi at cailan~gang purgahin,
bagaman siya,i, dinatnan nang sa panahon ay capilitang purgahin.
=CAPÍTULO 89.=
_Casaysayan na nauucol sa pulso nang tauo._
523. Ang pulso nang tauong matanda, na ualang saquit ay tungmitiboc
n~g macaanim na pouo, hangan sa macapitong pouo sa loob nang isang
_minuto._ Ang isang oras mayroong anim na pouong _minuto_. Cun ang
tauo,i, nacalalo na sa anim na pouong taon n~g caniyang edad, ay
dungmadalang dalang sa rati ang pagtiboc n~g pulso niya. Cun ang tauo
ay bata pa, na hindi ungmaabot sa labing ualo, ó dalauang puong taon
nang caniyang edad, ay matulin ó madalas ang pagtiboc nang pulso; ang
sa man~ga sangol lalo pang matulin. Manaa ang isa pang
pinagcacaquilalanan n~g cahusayan ó caguluhan n~g pulso, ayon sa aral
ni _Solano_ na médicong castilang marunong na totoo sa una. Cun mula
sa isang paghin~ga nang tauong ualang saquit at tahimic ang lagay
hangan sa ungmuuli yaong isang paghin~ga, tunmitiboc ang pulso nang
macaapat; ay totoong galing at husay. Ang macalimang tumiboc sa loob
n~g isang boong paghin~ga,i, masama sama na nang caunti. Cun macaanim
tumiboc ay masama na, at may lagnat na malaqui ang may catauan; at cun
sa isang paghin~ga ay tumiboc nang macapito ó macaualo ay malubhang
totoo ang maysaquit. Sa macatouid, sa loob n~g isang boong paghin~ga
n~g tauong ualang saquit, ang pulso n~g matandang tauo,t, malacas, at
tungmitiboc na macaapat ó mahiguit higuit doon; sa loob nang dalauang
paghin~ga ay macaualo, ó macasiyam tumiboc. etc.
524. Nang matalastas nang man~gagamot ang man~ga nauucol sa casaysayan
n~g pulso, ay tatandaan niya ang aquing sasabihin dito n~gayon: Ang
pinan~gan~ganlang _pulso_ (yaon bagang nararamdamang tungmitiboc sa
catauan n~g tauo) yao,i, _dugô_ lamang, na napaparaan sa caniyang
pinaca alulod ó canal. Ang canal na dinaraanan nang dugo ay dalauang
bagay; ang isa,i, pinan~gan~ganlan nang castilang _arterias,_ na yaon
ang tungmitiboc na hindi rin naquiquita nang mata, sapagca malalim
lalim sa laman ang quinalalag-yan. Ang icalauang bagay na pinaca
alulod na dinaraanan nang dugo ay hindi tungmitiboc, at naquiquita
nang mata, na yaon ang pinan~gan~ganlang _ugat_ nang tagalog, sa
uicang castila,i, _venas;_ na yaon din ang hinihiua nang lanceta, cun
ang tauo,i, sinasangrahan. Ang dugo naman nang tauo ay parati nang
parating lungmalabas, at ga tinatapon nang puso nang malacas na pagca
tapon, na pinaaabot hangan sa man~ga caduluduluhan nang catauan. Itong
pagtulac ó pagtapon nang puso nang dugo hangan sa man~ga catapusan
nang catauan ay yaon ang pulso, at ang nahihipo doon ay ang dugong
nangagaling sa puso, na napapatun~go sa man~ga casangcapan nang
catauan. Cun ang dugong nangagaling sa puso ay dungmaraan sa
pina~gan~ganlang _arterias,_ ay nararamdaman doon ang pagtiboc nang
pulso Datapoua cun ang dugo ay ungmooui ó nagsasaoli sa puso, ay hindi
dungmaraan sa _arterias,_ cundi sa venas ó sa ugat na nadoroon sa
dacong ibabao nang laman nang catauan. Caya cun mahina ó hindi husay
ang pagtapon nang puso nang dugo, ay mahina rin at hindi husay ang
pulso, na dahil doon naquiquilalang maysaquit ang tauo.
525. Caya n~ga yata touing sabihin sa librong ito, na ang pulso,i,
malacas, ó mataas, ó puno, ang cahologan noon ay ma-aalaman na nang
mangagamot ayon sa turo cong una. Gayon din ang mahinang tumiboc, ó
_mababa_ ó _munti_ sucat maquilala nang alin mang tauo. Ang pulsong
lungmiliban, ay na-aalaman ding nang lahat, sa macatouid: na yao,i,
cun tungmitiboc nang macailan, saca napapatahan ó _lungmiliban_ nang
isang pagtiboc. Mahahalatang malacas pa ang maysaquit, cun idiin nang
malacas lacas nang man~ga daliri nang camay ang canyang pulso, at cun
baga idiin man nararamdaman din ang pulso, ang may cataua,i, malacas
pa. Ang isa pang totoong cailan~gang maalaman nang man~ga mangagamot,
ay ang pinan~gan~galang pulsong _matigas,_ na caya gayon ang tauag
doo,i, sapagca cun tumiboc, ay anaqui cahoy, ó tangso, ó cuerdas nang
guitarra ang nararamdaman, ó ang hungmahampas sa daliri nang
pungmupulso doon. Caya cun ang pulso,i, matigas, cailan~gang sangrahan
ang maysaquit. Ang pulsong _malambot_ magaling pa sa matigas; cun ang
pulso,i, _munti,_ madalas, at matigas pa, ay malaqui ang pan~ganib
nang maysaquit. Mayroon namang pulsong hindi _husay ó gulo;_ sa
macatouid, cun mula sa isang pagtiboc hangan doon sa isa, ay hindi
magcasinglauon ang man~ga pag-itan.
=CAPÍTULO 90.=
_Ang man~ga uusisain nang mangagamot cun siya,i, tinatauag nang
maysaquit._
526. Bago gamutin ang maysaquit, ay cailan~gang maalaman, at usisain
munang maigui, cun ano caya ang saquit niya. Ang lalong maliuag sa
lahat ay ang pagquilala nang man~ga saquit; n~guni sa man~ga isusunod
cong sasabihin dito, ay mahahalata cun minsan cun anong bagay na
saquit ang nadoroon sa may catauan. Caya nang mausisa yaon, at nang
matapatan nang gamot ang saquit, ay ito at ito ang itatanong sa
maysaquit. Gaano catanda ang maysaquit. Cun hindi siya dating
masasactin. Alin ang oficio niya, ó ang caniyang guinagauang dati.
Anong quinacain niya. Cun ungminom nang alac. Cun siya,i, lungmalacad
ó nananaog sa lupa. Cun lauon nang siya,i, maysaquit. Cun anong
nararamdaman niya noong hindi pa nagcacasaquit, at nang bagong
magcasaquit siya. Cun napacarami ang caniyang cain ó ang caniyang inom
nang malapit nang magcasaquit siya. Cun napagal siyang totoo nang
pag-gaua ó paglacad. Cun nacacatulog siya. Cun namanglao ó nagalit.
Anong nararamdaman niya arao-arao, hangang siya,i, maysaquit na. Cun
siya,i, nalalagnat. Cun ang pulso,i, _matigas ó malambot_. Cun siya,i,
malacas ó cun mahina na. Cun siya,i, parating higa, ó cun
nacacaban~gon. Cun nag-iibang parati ang caniyang pagcaramdam. Cun
siya,i, tahimic ó cun hindi mapalagay. Cun siya,i, naguiguinao ó
hindi. Cun ang balat ay tuyo,t, mainit. Cun ang balat nang cataua,i,
namumula, ó namumutla, ó dilao, ó morado. Cun mayroong tila mancha sa
balat ó cun sinisibulan nang man~ga tila butil. Anong color niyong
man~ga pinacabutil, at cailan ang paglitao sa balat. Anong
nararamdaman niya nang macasibol yaong man~ga butil na yaon. Cun
mabaho ang catauan nang maysaquit. Cun mabaho ang hinin~ga. Cun
dinaraanan nang _desmayo._ Cun sungmasaquit ang ulo, ang lalamunan,
ang dibdib, ang sicmura, ang tiyan, ang bay-auang, ó cun alin ang
masaquit, at alin ang lalong masaquit. Cun sungmasaquit pa mandin cun
hipoan. Cun ang dila nang maysaquit ay maputi, ó marumi, ó tuyo. Cun
nauuhao siya. Cun mapait ang bibig. Cun dungmuroual, ó sungmusuca, ó
nananab-ang nang pagcain ó cun ibig niyang cumain. Cun nauunat ang
tiyan. Cun ugali ang caniyang pananabi. Anong color nang ihi. Cun
mayroong namamaga sa caniyang catauan. Cun siya,i, pinapauisan. Cun
lungmulura, ó cun anong inilulura niya. Cun nasisira ang bait. Cun
guinhaua ang paghin~ga. Cun maquintab ang mata. Cun anong iguinagamot
sa caniya, cun pinurga siya, ó pinasuca, ó sinangrahan caya. Maano
caya siya nang siya,i, magamot nang gayon. Cun dati nang saquit niya
yaon. Cun siya,i, binabalin~goyn~goy na dati. Cun dati siyang
guinagalis, ó binubuni etc. Cun siya,i, linuluslusan. Cun ang saquit
niya ay saquit nang caniyang camag-anacan.
527. Ang cailan~gang itanong naman sa m~ga babaying maysaquit, ay ang
man~ga ito pa. Cun siya,i, dinaraanan na nang sa panahon. Cun marami,
ó caunti, ó para nang dati. Cun may panahon n~ga siya. Cun siya,i,
buntis, at gaano calauon ang caniyang cabuntisan. Cun siya,i, bagong
galing sa pan~gan~ganac. Cun magaling ang caniyang pan~gan~ganac. Cun
lungmabas ang ugaling lungmalabas na dugo sa nan~gan~ganac. Cun
mayroon siyang gatas. Cun siya rin ang nagpapasuso sa bata. Cun
mayroong sungmunod na saquit doon sa caniyang pan~gan~ganac.
428. Ang cailan~gan usisain nang man~gagamot na bagay sa man~ga bata,
ay gayon: Gaano ang edad nang bata. Ilan ang caniyang n~gipin. Cun ang
bata,i, nagcacasaquit na gaua niyong pagsibol nang n~gipin. Cun ang
bata,i, binubulutong. Cun nag-iilaguin nang bulati. Cun lungmalaqui
ang tiyan. Cun mahimbing ang tulog. Cun nahulog, ó cun inihulog nang
nag-aalaga doon.
=CAPÍTULO 91.=
_Casaysayan nang timbang nang man~ga iguinagamot nang man~ga médico sa
man~ga maysaquit._
Ang isang libra mayroong labing anim na onza, ó labing pitong piso.
Ang isang piso,i, mayroong ualong saicapat. Ang isang saicapat ay
dalauang saicaualo naman. Ang isang saicapat ay ga sandaang butil na
trigo ó palay na hindi pili. Ang isang piso ay dalauang salapi. Ang
isang piso at saicaualo ay isang _onza._ Ang isang piso naman ay
catimbang nang labing pitong saicaualo.
Ang laman nang isang botellang ugali, ay mahiguit sa isang tagayan, ó
apat na malaquing tazang chocolatihan mahiguit pa, na yao,i, isang
libra rin. Ang laman nang isang ugaling _cuchara_ ay ang saicaualong
bahagui nang isang tazang malaquing chocolatihan.
Dito sa librong ito cailan man itinuturo co ang timbang nang gamot, ay
ang ibibigay sa lalaquing maysaquit na matanda, mula sa labin ualong
taon edad hangan sa limang pouang taon. Mula sa labing dalauang taon,
hangan labing ualo, ay sucat doon ang dalauang sa icatlong bahagui
nang nabibilin doon; at cun uala pang labing dalauang taon, ang bata,
ay binabauasan pa mandin ang timbang; sa man~ga sangol na iilan lamang
bouan ang edad, ay casiyahan doon ang isang sa icalabing anim na
bahagui nang gamot na itinuturo dito sa librong ito.
=LISTA NANG MAN~GA IGAGAMOT=
sa man~ga maysaquit, na yaon ang nabibilin sa man~ga párrafo
nitong libro.
=NÚMERO 1.=
Ang isang dacot nang bulaclac nang _alagao,_ at ang timbang dalauang
pisong _pulot,_ sampon nang tatlong salaping _sucang_ matapang ay
ilalagay sa palioc na malinis (houag sa cauali ó tacho.) Saca bubusan
nang apat na tagayan tubig na cungmuculo; hahaluin yaong lahat nang
isang cuchara ó patpat, nang mapalahoc ang pulot sa tubig; saca
tatacpan ang palioc, at cun malamig na,i, sasalain sa sinamay.
=NÚMERO 2.=
Ang timbang dalauang pisong _cebada_ (palay cun ualang cebada)
huhugasan muna nang tubig, bago ilaga sa limang tagayang tubig, hangan
sa pumotoc ang man~ga butil; pagcalaga na, ay huhulugan nang timbang
saicapat at sa icaualong _salitre_; saca sasalain sa sinamay at
lalag-yan nang timbang tatlong salaping _pulot,_ at timbang pisong
_suca._
=NÚMERO 3.=
Ang timbang dalauang pisong _cebada_ (ó palay cun ualang _cebada)_ ay
huhugasan muna nang tubig, bago ilaga sa limang tagayang tubig,
hangang sa pumutoc ang butil. Ang timbang cahati ó dalauang saicapat
na _cremor tártaro_ (na cun tauaguin nang tagalog ay _crémor_ lamang)
ay isasama doon sa ibang inilalaga; pagca laga na,i, saca salain sa
sinamay.
_Nota_ Sa saquit nang _lagnat_ nang _apdo_ párrafo 196, sa lagnat na
_pan~giqui_ na camuc-ha nang _lagnat na buloc_ párrafo 218, pati sa
saquit na _culebra_ párrafo 231, magaling pa sa _cebada_ ang timbang
apat na pisong ugat nang _grama_ (hincacauayan ó quinacauayan) na
yao,i, ilalagang casama nang _crémor,_ para nang itinuro co na.
=NÚMERO 4.=
Ang timbang apat na pisong bot-o nang _melón, calabasa, ó pacuan_
(sandía) babayohing maigui sa babay-ang bató, ó sa lusong man, at
huhulugang mamayamaya nang isang tagayang tubig, bago salain sa
sinamay; saca babayohing uli yaong natira sa sinamay, na pinagsalaan
noong una, at doroonan din nang isang tagayang tubig, bago salain para
noong isa. Uul-in pa manding babayuhin ang natirang latac, at
huhulugan naman nang isang tagayang tubig; saca sinasala rin sa
sinamay, at yaong tatlong tagayang tubig ay lalag-yan nang timbang
isang salaping _azúcar._
=NÚMERO 5.=
Ang dalauang dacot na _culutan_ didicdiquin nang sumandaling oras
calauon bago ilaga sa isang tagayang tubig; pagca laga,i, sasalain at
sasamahan ang tubig nang timbang pisong _pulot._
_Nota._ Mayroong tauo na hindi manabi, sumpitin man nang may culutan,
cundi sumpitin nang tubig na malacuco lamang. Masama namang isumpit sa
tauo ang mainit, cundi malacuco cailan man ang isusumpit doon.
=NÚMERO 6.=
Ang isang tagayang tubig na pinaglagaan nang _cebada_ (ó palay)
huhulugan nang isang dacot na _bulaclac_ nang _culutan,_ at ilalaga sa
apoy.
=NÚMERO 7.=
Bumayo ca sa babay-ang bato ó sa lusong man nang dahon nang _tagolinao
ó_ dahon nang _sigandagat_ (borraja), bago pigain mo sa sinamay; ang
gatang tungmutulo ay pabayaan munang luminao, at pagca malinao na, ay
isinasaling marahang-marahan sa isang tagayan; at ang timbang tatlong
piso nitong gatang nacuha _sa tagolinao ó sigandagat_ ay isasama sa
tatlong tagayang tubig, na pinaglagaan nang _cebada_ (ó palay).
_Nota._ Ang _sigandagat_ ay damong mabolo. Ang taas ay tatlo ó apat na
dangcal. Ang bulaclac ay tila azul, at apat ang bot-o, na yao,i,
matigas, maitim, malandas at maquintab.
=NÚMERO 8.=
Ang timbang pisong _ojimiel_ at ang timbang limang-pisong tubig na
pinaglagaan nang bulaclac nang _alagao,_ ay huhulugan mo nang timbang
isang saicaualong ugat nang _bacong_ na catulad nang lasona, (escila):
at pabayaang babad doon nang halagang calahating arao, ó ilapit sa
apoy na ga isang oras calauon, nang mayaring madali. Cun hindi
minamatapang mo ito, ay atuhin mo ang bilin sa número 77.
_Nota._ Ang _ojimiel_ ay gayon ang paggaua. Ang dalauang tagayang
_pulot_ ay hinuhulugan nang isang tagayang _suca,_ at yaon ang
pinan~gan~ganlang _ojimiel._
_Nota_ Ang ugat nang _bacong_ ay igagayac muna nang gayon: Ang ugat na
bagong nahucay sa lupa, ay hinuhubdan nang man~ga unang balat na tila
tuyo; ang malinis ipinapasoc sa horno, at iniluluto doon parang
tinapay; saca inaalis doon, bago hiuain nang matalim na patpat na
cauayan. Saca butasan ang man~ga caputol nang matilos na cahoy, nang
masootan nang bitbitan, at isinasabit na bucod bucod, nang houag
magcadaiti, at nang matuyo. Datapoua cun ualang bacong na handa para
nang uica co n~gayon, ay naari ang bagong hucay sa lupa, di man
magaling na totoo yaon.
_Nota._ Ang bacong ay dalauang bagay: Ang ugat nang isa ay boo, na
ualang baloc na maraming suson suson. Ito,i, hindi sucat gamitin at
masama. Ang ugat noong isang bagay na bacong ay catulad nang lasona
na may maraming balat na susong-suson. Ito ang magaling gamitin.
=NÚMERO 9.=
Bagaybagay ang man~ga tapal na nacacabauas nang pagsaquit nang man~ga
casangcapan nang catauan nang tauo. Alin man sa isusunod cong
sasabihin dito n~gayon ay magagamit nang mangagamot, sapagca isa rin
ang cabagsican nang lahat.
Ang man~ga basahang babad sa tubig na pinaglagaan nang bulaclac ó
dahong mura nang culutan.
Ang man~ga supot na munti na sinisidlan nang bulaclac ó dahong mura
nang _culutan ó alagao ó manzanilla,_ na inilalaga muna _sa tubig ó
gatas._
Yaon ding man~ga bulaclac ó dahong murang yaon, na luto sa tubig ó
gatas, na inilalatag sa damit bago itapal.
Ang tinapay na durog, na binasa nang gatas, na minamasa muna nang
caunti, bago ilatag sa damit at itapal. Na-aari ang tapal na canin, na
lutong maiguing maigui.
=NÚMERO 10.=
Ang timbang pisong _espíritu de azufre,_ sasamahan nang jarabe nang
_olasiman_ timbang anim na piso. Ang pag-gaua nang man~ga jarabe,i,
doon nasasaysay sa número 15.
_Nota._ Cun ualang espíritu de azufre, ang timbang apat na pisong gata
nang dayap, ay samahan mo nang timbang anim na pisong jarabe nang
olasiman, at yaon ang pinaca _espíritu de azufre._ Cun ualang jarabe
nang olasiman ang iyong gagamitin ay ang pulot poquiotan, ó pulot sa
tubo, timbang anim na piso. Itong turo co sa nota,i, totoong galing,
at casingtapang nang espíritu de azufre.
=NÚMERO 11.=
Ang timbang dalauang pisong _maná_ at ang timbang isang salaping sal
de sedhtz ay tutunauin sa isang tazang tubig na mainit bago salain.
Cun ualang mapagquitaan noong man~ga gamot na yao,i, itong isa ang
gagauin.
_Nota._ Ang timbang cahati nang _hojas de sen,_ at ang timbang
saicaualong nitro ó _salitre,_ ibabad mo sa dalauang tazang tubig na
mainit na pinaglagaan nang _culutan,_ at pag malamig lamig na ang
tubig, ay salain. Cun ualang hojas de sen, ay na-aari ang dahong tuyo
nang _acapulco,_ timbang cahati. Ang acapulco cundi ilaga,i, mahina
ang cabagsican. Caya doon sa dalauang tazang tubig nang culutan ilaga
mo ang acapulco hangan sa maiga ang isang taza sa mahinang mahinang
apoy; saca ihulog ang salitre, at salain.
=NÚMERO 12.=
Ang isang caracot na bulaclac nang _alagao_ at ang calahating dacot na
_yerbabuena_ ay ihulog mo sa tatlong tagayang tubig na cungmuculo pa;
at pagca malamig lamig na,i, sasalain mo, at sasamahan nang timbang
tatlong pisong _pulot._
=NÚMERO 13.=
Ang dalauang caracot nang bulaclac nang _alagao_ ihuhulog sa tatlong
tagayang tubig na mainit na totoo, at sasalain cun malamig lamig na.
=NÚMERO 14.=
Ang timbang pisong balat nan _guina_ babayuhin nang maliit, at
gagauing ualong bahagui; ang timbang sa icapat noon ay isang inom.
_Nota._ Sapagca dito sa Filipinas maliliuag at mahal ang _quina_ ay
magagamit ang balat nang cahoy na pinan~gan~ganlang _dita._ Ang
gagauin lamang doon ay cacayurin nang sundang ang ibabao nang balat.
Saca aalisin naman ang dagta, bago ibilad sa arauan nang ilang oras
calauon, at bayuhing para nang guinagaua sa quina. Ang timbang isang
salaping balat nang _dita_ gagauin ding ualong bahagui, at ang isang
bahagui ay isang inom.
=NÚMERO 15.=
Ang paraan nang pag-gaua nang man~ga jarabe ay gayon: Anomang bagay na
ibig mong gauing jarabe para nang _olasiman, tagulinao,_ etc.
babayuhin mong sariua, bago pigain, at capag malinao na ang gata,i,
dinoroonan nang isang gayon ding timbang na azúcar ó pulot man; saca
pinalalapot sa apoy. Cun gagaua ca nang jarabe nang _yerbabuena ó
camaria_ (artemisa), cun ibig mong bayuhin, para nang guinagaua sa
_olasiman,_ ay bayuhin mo; cun ibig mo naman, ay ilaga mo sa tubig
bago samahan nang isang gayon ding azúcar ó pulot, ó nang timbang
cahati noon, ó nang sa icatlong bahagui, ayon sa calapnauan ó
calaputan nang gata; saca pinalalapot sa apoy. Cun jarabe nang dayap ó
granada ang gagauin pinalalabas din muna ang gata, bago lahucan nang
azúcar. Ang jarabe nang _suca,_ pagcaraca,i, linalag-yan na nang
_azúcar._ Itong man~ga pagluluto nang m~ga maasim, ay hindi sucat
gauin cundi sa palioc, at masama roon ang bacal at tangso.
_Nota._ Cun ang maysaquit ay malubha at hindi na magaua ang jarabe, ay
ilaga mo, ó isama mo sa mainit na tubig yaong gagauing jarabe, sampon
nang _azúcar ó pulot,_ at yaon ang aariin mo munang parang jarabe.
=NÚMERO 16.=
Ang isang inom nang jarabe nang _adormideras rubras ó amapolas:_ (ang
isang inom ay ang timbang piso hangan sa dalauang piso). Datapoua sa
saquit na _anayo_ (capítulo 62) ang maysaquit ay binibig-yan touing
calahating oras nang dalauang cuchara nitong jarabeng ito. Pagca
pinainom na siya nang ualong cuchara, at hindi pa gungmagaling, ay
paiinumin nang ualong cuchara pa; datapoua houag limitan ang
pagpapainom, cundi touing oras ang isang cuchara lamang.
Itong gamot ay cailan~gang bilhin sa Maynila.
_Nota. _Cun ualang mapagquitaan nitong gamot na ito,i, gayon ang iyong
gauin. Ang maysaquit ay big-yan nang isa ó dalauang píldoras n~g
_talampunay _na bilin sa número 57, na ganga balatong calaqui sa isang
cucharang tubig. Sa saquit na _anayo, _na sinasaysay sa capítulo 62,
ang maysaquit ay bibig-yan touing calahating oras nang isang píldoras
lamang na malaqui pa sa balatong; at pagca nacalon-oc na nang apat ó
limang píldoras, ay itinatahan na.
=NÚMERO 17.=
Maghulog ca nang timbang pisong pulot sa isang tagayang _suerong
_malinao nang gatas nang _cambing, ó baca, _ó _tupa._
=NÚMERO 18.=
Ang timbang anim na saicapat nang maputing sabóng castila (jabón), ang
timbang saicaualo nang _extracto nang chicoria_ (dilang usa) ó
_tagulinao, _at cun mayroong _goma armoniaco _ang timbang saicaualo
noon, sampon nang jarabe nang _culantrillo _ang timbang na iyong
mamagalin~gin n~g macagaua ca nang _pildoras, ó pelotillas,_ na ang
timbang n~g baua,t, isa ay tatlong butil na trigo.
_Nota. _Ang pag-gaua nang man~ga _extracto_ doon ituturo co sa número
29.
=NÚMERO 19.=
Maglaga ca nang _rosas na mapula, ó culutan _cun ualang rosas sa isang
tagayang tubig, bago lahucan mo nang timbang dalauang pisong suca at
isang gayon ding pulot; at cun mainit pa ay yaon ang ipagmumumog nang
maysaquit.
_Nota. _Ang ipagmumumog nang nagcacasaquit nang saquit na sinaysay co
sa párrafo 70, ay hindi culutan, cundi m~ga talbos nang _sambong _ang
ilalaga sa isang tagayang tubig, bago lag-yan nang timbang dalauang
pisong pulot.
=NÚMERO 20.=
Ang timbang pisong _pasalitre,_ gagauing labing anim na bahagui; ang
isang bahagui, _ó_ ang timbang saicaualo ay isang inom.
=NÚMERO 21.=
Ang timbang saicaualong _jalapa_ at ang timbang saicaualong _crémor_
ay babayuhi,t, hahaluin mong maigui capoua, bago ihulog mo sa isang
tazang tubig na mainit-init, na pinaglagaan nang timbang saicaualong
_hojas de sen_. Itong purga,i, caiguihan sa malacas na tauo. Datapoua
cun mahina ang maysaquit ó cun bata pa siya,i, binabauasan ang timbang
nang purga, at ibinabagay sa caniyang edad at sa caniyang calagayan.
Cun baga napacatapang ang purga, at ang maysaquit ay lungmulubha
dahilan doon, ay gagamutin ayon sa turo sa párrafo 445.
Cun baga sungmasaquit ang tiyan, nang mapurga siya, at hindi
nag-iilaguin, ay sumpitin nang tubig na mainit-init na pinaglagaan
nang culutan.
Ang isa pang tandaan nang mangagamot, na hindi sucat tapan~gan
pagcaraca ang purga doon sa bagong pinupurgang tauo, sapagca hindi pa
na-aalaman ang nacacayanan nang caniyang catauan.
_Nota. 1._ Cun ualang mapagquitaan nang man~ga bilin sa itaas, itong
ibang man~ga sasabihin co n~gayon ay siya ang gagamitin, sapagca
totoong igui naman, at ang isa pa,i, dito rin sa lupang ito
naquiquita. Datapoua houag mong isasangcap sa purga ang hindi tuyong
tuyong damo, sapagca cun sariua,i, hindi natatalastas ang cabagsican.
Cun icao,i, masipag sipag na tauo, ay dapat mong itanim sa iyong bahay
ang man~ga cailan~gan sa purga, nang houag cang maliuagan nang
paghanap cun talagang gagamitin. Ang purgang gagauin mo ay gayon:
Pagca gabi ay mag-init ca nang dalauang tazang tubig sa munting palioc
na may taquip. Pagtalagang cuculo na,i, ihulog mo roon ang timbang
cahating dahon nang _acapulco,_ na iyong gagayatin muna, at tuloy
pacuculuin mo nang sumangdaling oras calauon. Saca babauasan mo ang
apoy, at bayaan mo roon ang palioc na may taquip sa mahinang mahinang
apoy nang dalauang oras calauon, at hangan sa maighan nang calahati
nang tubig, bago ahunin mo, at houag mong quiquiboing magdamag.
Quinabucasan nang umaga,i, salain mo, sa damit, at pigain nang
malacas, at cun ibig mo,i, doonan nang caunting azúcar. Initin mong
tuloy sa apoy itong tubig nang _acapulco,_ at pag mainit-init na,i,
hulugan mo nang timbang saicapat na san~ga nang _bulacan sa Cebú,_ na
didicdiquin mo nang pinong pino, at siya ang ipaiinom sa maysaquit.
Ang ugat nang _bulacan_ caalam-alam ay matapang pa sa san~ga; n~guni
hindi co pa inaatong guinagaua. Tandaan nang mangagamot, na hindi
sucat gamitin ang _bulacan sa tagalog_ cundi ang sa Cebú na may
dalauang manchang munting morado sa dulong itaas nang tangcay nang
dahon. Ang man~ga bulaclac naman ay nag-iisa isa sa pinacaquiliquili
nang dahon. Ang bot-o nang bun~ga,i, apat. Ang bulacan sa Cebú
maquiquita sa Maynila at sa Batan~gan.
_Nota 2._ Ang purgang guinagamit nang ibang man~ga tauo,i, ang dalaua
ó tatlong dahon na ganga dahon nang yerbabuena calaqui, nang
pinan~gan~ganlang _salago,_ na yao,i, canilang isinasama sa _hicho_ at
n~ginan~gan~ga. Datapoua ang ibang tauo,i, naiibay noon. Caya
malaquing galing dito ang turo co sa itaas nota 1.
=NÚMERO 22.=
Ang timbang tatlong salaping ugat nang china (obat) na gagayatin muna,
sampon nang timbang dalauang saicapat balat nang _cayutana_ ay bubusan
sa palioc nang apat na tagayang tubig na mainit. Saca pinacuculo nang
isang oras calauon sa apoy na mahina hina, bago salain. Maiinom ang
dalauang tagayang maghapon. Itatapon ang unang lagang tubig.
_Nota._ Cun hindi nacagagaling sa maysaquit ang obat ay atuhin ang
catauan nang _macabuhay_ na mapait timbang cahati. Cun ualang
_cayutana,i,_ naari ang dahon nang _saga_ na ang timbang ay isang
salapi.
=NÚMERO 23.=
Ang timbang piso nang laman nang bun~ga nang _sampaloc_ (tamarindo)
pati nang timbang saicaualong _salitre,_ pinacuculo muna capoua sa
isang tazang tubig, bago samahan nang timbang dalauang pisong _maná_
at salain.
_Nota._ Cun hindi macabili ang maysaquit nitong m~ga bagay na ito,i,
ang turo sa nota n~g número 11, yaon ang gauin; at cun ualang _hojas
de sen_ ang timbang cahating dahon nang acapulco na patutuyoin muna sa
arao ay magaling din; datapoua pag napainom ang maysaquit nitong m~ga
bilin dito sa nota, ay cailan~gang painumin pa n~g tubig na
pinaglagaan n~g culutan.
=NÚMERO 24.=
Ang timbang pisong _crémor,_ gagauing ualong bahagui; ang isang
bahagui isang inom.
_Nota._ Ang crémor ay na-aaring ipainom sa babaying buntis, pati sa
nan~ganac, cun macalalo na ang isang arao n~g caniyang pan~gan~ganac,
at bucod dito cun totoong cailan~gang gamutin cun baga malaqui ang
caniyang saquit.
=NÚMERO 25.=
Ang timbang isang butil na palay nang _kermes mineral,_ na bibilhin sa
botica. Itong gamot na ito,i, totoong tapang. Caya hindi sucat ibigay
sa man~ga mahihinang tauo.
=NÚMERO 26.=
Ang timbang pisong ugat nang _contrayerba (dusu,_ ó _dusug,_ ó
_guisol)_ at ang timbang saicaualong _salitre,_ ay lutuin nang
halagang calahating oras sa tatlong tagayang tubig bago salain.
=NÚMERO 27.=
Ang calahating dacot nang baua,t, isang damo, na aquing sinabi na sa
número 9, at ang timbang isang salaping _sabón_ sa castila, na
cacayurin muna nang sundang, ay ibababad sa dalauang tagayang tubig na
mainit na may casamang alac sa misa, ga isang taza carami. Saca
sinasala sa sinamay at pinipiga nang malacas.
_Nota._ Cun ang jabón sa castila,i, hindi maputi, hindi sucat
gamitin; ang jabóng mapula ó ang may iba,t, ibang color ay masama.
=NÚMERO 28.=
Ang timbang pisong _mercurio_ ó _azogueng_ malinis na ualang calahoc,
pati nang timbang dalauang pisong _manticang _bago nang _baboy,
_sampon nang timbang saicaualong trementina de Venecia. Itong tatlong
bagay babayuhin nang babayuhin nang mahabang panahon hangan sa maguing
ungüento, at hangan di maaninao muntiman ang mercurio.
_Nota. _Itong gamot na ito ay bibilhin sa botica. N~guni sapagca cun
minsan, ualang masugo sa botica, ay marali itong isang ungüento na isa
rin ang cabagsican. Ang timbang pisong _mercurio ó azogue,_ at ang
timbang tatlong salaping manticang bago nang baboy, sampon nang
timbang isang salaping _sebo _nang _baca ó tupa, ó_ sa _calabao _man,
bayuhing maigui hangan sa di maaninao ang mercurio. Itong isang
ungüento,i, magagaua mo sa bahay, cun icao mayroon nang in~gat na
mercurio, na yao,i, mura cun bilhin sa botica.
=NÚMERO 29.=
Cun gagaua ca nang _extracto_ nang anomang damo, ó balat nang cahoy,
etc. ay gayon ang paraan: Yaong damong yaon, ó ang balat nang cahoy na
cucunan nang _extracto_ (ang balat nang _dita_ sa halimbaua) lulutuin
mo sa palioc sa tubig, bago han~guin doon ang balat, capag naluto nang
maigui. Saca huhulugan mo uli yaong ding tubig nang ibang balat nang
_dita_ rin, na lulutuin para noong una. Hahan~guin mo naman itong
ibang balat, at iba pa ang iyong lulutuin doon din sa dating tubig
Saca pababayaan mo sa mahinang apoy ang palioc, hangan sa maiga ang
lahat na tubig. Pagca yari na yaon, at malamig na ang palioc, ay iyong
alisin ang natira sa ilalim, at itago mo sa botellang may taquip na
daluro, sapagca yaon ang _extracto._
_Nota._ Cun baga ang iyong cucunan nang _extracto_ ay damong malata,t,
matubig ay bayuhin mo muna,t, pigain, at ang gata noon ay isama mo sa
tubig, at lutuin sa palioc sa mahinang apoy, hangan maiga ang tubig
para nang uica cong una.
=NÚMERO 30.=
Cun gagaua ca nang pinan~gan~ganlang _piedra de culebra,_ ay ang isang
sun~gay nang _usa_ idoon mo sa horno nang tinapay, hangan sa masunog
at umitim; at cun yao,i, napuputol na nang camay, magaling ang
pagcasunog. Cun ibig mo naman, ay tabunan mo nang maraming ipa nang
palay ang sun~gay nang _usa,_ at pagca namatay ang apoy at malamig na
ang lahat, alisin mo ang sun~gay, at iyong basaguin. Saca gagauin mong
man~ga caputol na mumunting ganga saicapat ó cahati calaqui, na
quiquiquilin mo, ó papaguihin mo, nang pumantay ang isang muc-ha, at
nang luminis at magca hichura.
=NÚMERO 31.=
Ang timbang saicaualong ugat nang _contrayerba_ (dusu ó dusug ó
guisol) at ang timbang labingdalauang butil na palay nang _ingo_
(asafétida) sampon nang ualo capatac nang gata nang _dayap,_ ay
dicdiquin mong casama nang timbang saicaualong _bulaclac nang alagao_
at caunting _azúcar,_ yaon bagang inaacala mong maniniya, nang maboo
ang lahat na binayo. Itong gamot na ito,i, minsanang lonoquin nang
maysaquit.
=NÚMERO 32.=
Ang timbang dalauang piso nang laman nang bun~ga nang _sampaloc_
ilalahoc sa isang tagayang tubig na cungmuculo pa, at pag malamig
lamig na ang tubig, ay sasalain. Cun ualang bun~ga nang _sampaloc,_
ang isang dacot na malaqui nang man~ga dahon nang cahoy na-aari rin,
cun lutuin sa dalauang tagayang tubig hangan sa maiga ang calahati.
=NÚMERO 33.=
Ang pag-gaua nang pinan~gan~ganlan dito sa Filipinas na _limonada ó
cajelada_ ay gayon: Ang gata nang dalaua ó tatlong dayap isinasama sa
isa ó sa dalauang tagayang tubig, at dinoroonan nang _azúcar_ (ó pulot
man cun ualang azúcar) nang tumamis. Gayon din ang pag-gaua nang
_cajelada;_ dalandan lamang ang gagamitin.
=NÚMERO 34.=
Ang timbang anim na butil na palay nang _tártaro emético _tutunauin sa
sangpouong tazang tubig. Ang maysaquit ay paiinumin muna nang isang
taza lamang; at cun hindi sungmuca siya cun malauon lauon, ay saca
big-yan pa sìya nang isa pang taza, at atuhin cun susuca na caya. Cun
hindi rin sungmusuca, ay isa pang taza ang ibibigay hangan sumuca. Cun
ang maysaquit ay sungmuca nang macaapat ó macalima, ay houag nang
ipainom sa caniya ang ibang tubig na natira. Bucod dito,i, cailan~gang
pacatandaan nang mangagamot, na pag ang maysaquit ay sungmusuca na, ay
capilitang totoo na big-yan nang tubig na malacuco, nang houag
mahirapan siya nang pagsuca; maigui rin ang tubig na pinaglagaan nang
manzanilla.
_Nota. _Itong pasucang ito,i, bibilhin sa botica datapoua hindi
lubhang bagay sa tagalog. Hindi sucat pasucahin ang lungmulura nang
dugo, ang linuluslusan, ang mahina ang dibdib, ó ang totoong mataba
ang catauan, ang binubusan nang dugo, ang napainom na nang pasuca at
hindi sungmuca, ang babaying pinananaugan n~g bouan, ang buntis, at
ang bagong nacapan~ganac. Yaong man~ga maysaquit na yaon ay magaling
purgahin sa pasucahin.
_Nota._ Cun ualang mapagquitaan nang _tártaro emético,_ na-aari ang
pinan~gan~ganlang _pacupis, ó taboboc, ó salagsalag, ó pocotpocot,_
(coloquíntida, ó pepinillo de san Gregorio.)
Ang timbang ualong butil na trigo, ó palay noong tila _pocot_ nang
damong yaon, ay ibinababad sa apat na tazang tubig hangan sa matapos
ang pagdarasal nang isang _Ama namin,_ at saca itinatapon yaon ding
ibinabad; ang maysaquit ay paiinumin nang isa nang isang taza, at
hindi ipinauubos doong minsanan ang apat na taza, maca hindi
cailan~gan sa caniya ang gayong carami. Ang gaua nang iba,i, sa isa
lamang tazang tubig ibinababad ang _salagsalag;_ saca dalaua nang
dalauang cuchara cun inumin.
Ang mangagamot ay mag-iin~gat sa caniyang bahay noong tila pacot nang
pacupis, nang may magamit, cun mayroong pasusucahing tauo; sapagca
yao,i, totoong galing na pasuca.
_Nota._ Cun baga napacatapang ang pasuca, at ang maysaquit ay
lumulubha dahilan doon, ay gagamutin para nang turo sa párrafo 445.
=NÚMERO 35.=
Ang timbang tatlong pouo at limang butil na trigo nang _ipecacuana ó
bejuquillo,_ ay ilalagay sa calahating tazang tubig, at ipaiinom sa
maysaquit.
_Nota._ Cun ualang _ipecacuana,_ ang ituturo co n~gayo,i, na-aari, at
totoong buti.
Ang balat nang cahoy na pinan~gan~ganlang _iguio_ ó _aguio_ timbang
saicaualo. Ang balat nang _iguio,_ ay ibinibilad muna sa arauan, bago
bayuhing maigui, at paraanin sa sinamay na pino. Itong pasuca,i, bagay
sa lalaquing matanda,t, malacas. Cun uala pang labing ualong taong
edad ang maysaquit, ay binabauasan nang caunti ang saicaualo; at cun
uala pang sangpouong taon, ang timbang calahating saicaualo,i,
babauasan pa mandin nang caunti. Sa batang may tatlong taon sucat na
roon ang sa icalabing-anim na bahagui nang isang saicapat, ó ang
halagang isang cuarta.
_Nota._ Cun baga napacatapang ang pasuca, at ang maysaquit ay
lungmulubha gaua noon, ay gagamutin agad para nang turo sa párrafo
445.
=NÚMERO 36.=
Ang parapit na guinagamit sa castila ay gayon: Ang timbang pisong
_lebadura,i,_ sinasamahan nang caunting _suca,_ sampon nang timbang
isang salaping _cantáridas_ na yao,i, catulad nang lan~gao na malaqui
na pinan~gan~ganlang ban~giao. N~guni ang ugaling gamitin nang man~ga
mangagamot dito sa Filipinas, ay ang bot-o nang _mostaza_ na canilang
binabayo muna bago samahan nang _bauang at asin,_ sampon nang caunting
_tinapay._ Sa man~ga bata, sapagca manipis ang balat, ay sucat na roon
ang _lebadurang_ panis at ang caunting _suca._
_Nota._ Magagaua namang parapit ang dahon nang _zapote prieto,_ ang
ugat nang malungay, ang ugat nang sangdicquit, ang dahon nang
_apoyapoyan,_ ang dagta nang _havili_ at ang iba pa.
=NÚMERO 37.=
Ang dalauang dacot nang talbos nang _ajenjos_ at ang isa pang gayon
nang talbos nang _manzanilla,i,_ ihuhulog sa tatlong tagayang tubig na
cungmuculo pa; saca pinababayaang lumamig bago salain.
=NÚMERO 38.=
Ang timbang saicaualong ruibarbo at ang isang gayon ding _crémor._
=NÚMERO 39.=
Ang timbang tatlong bahaguing _crémor_ at ang timbang saicapat na
_ipecacuana, ó bejuquillo,_ ay hahaluin capoua, at gagauing anim na
bahagui.
_Nota._ Cun ualang _ipecacuana,i,_ magagamit ang balat nang _iguio ó
aguio_ timbang saicapat, na isasama sa tatlong bahaguing _crémor,_ at
gagauing anim na inom. Basahin mo ang aquing sinabi sa número 35, na
bagay sa balat nang _iguio._
=NÚMERO 40.=
Ang timbang tatlo ó apat na pisong tubig nang _apog_ (ayon sa turo sa
número 79) ay sasamahan nang timbang isang salaping tubig na
pinaglagaan nang _quina_ (Dita.)
_Nota._ Sa saquit na lagnat na _sucab,_ ang tubig sa dita sasamahan
nang dalauang cucharang alac sa misa. Hindi casangcapan dito ang tubig
sa apog.
=NÚMERO 41.=
Ang timbang saicaualo nang ugat nang _contrayerba_ (dusu, ó dusog, ó
guisol) at ang ga sangpouo capatac nang gata nang _dayap,_ ay
babayuhin mong casama nang timbang saicaualong bulaclac nang _alagao_
at caunting _azúcar;_ saca bobooin mo ang lahat, at minsanang ipacain
sa maysaquit.
_Nota._ Cun mayroong _alcanfor_ ang timbang sangpouong butil na palay
noon, ay ihahalili sa gata nang _dayap,_ sapagca maigui pa sa roon.
=NÚMERO 42.=
Ang balat nang ugat nang _timban~gan, ó malaube ó timbangtimban~gan_
(aristoloquia) babayuhin nang babayuhin, at sasamahan nang caunting
jarabe nang balat nang _dalandan ó cahel._ Ang timbang calahati noon
ay isang inom. Ito,i, isang _pinaca triaca._
=NÚMERO 43.=
Ang timbang isang salaping _mercuriong_ tunay, at ang timbang isang
salapi ring pulot ay babayuhin capoua, hangan di maaninao ang
mercurio, bago lag-yan pa nang timbang cahating _sabón castila_ at
tinapay. Saca maghuhulog ca pa mandin doon nang timbang pisong
_ruibarbong_ binayo, at caunting _jarabe_ nang _azúcar_ lamang at
tubig, bago yaong lahat na bagay na magcalahoc ay gauin mong man~ga
_píldoras_ ó pelotillas, na ang timbang nang baua,t, isa,i, limang
butil na palay. Cun ibig mo ang matapang pa sa roo,i, damihan mo ang
_mercurio_ hangan maguing piso ang timbang. Ito,i, turo ni Buchan.
_Nota._ Hindi sucat gamitin ang jabón sa castila na hindi maputi.
=NÚMERO 44.=
Ang ungüento sa galis ay gayon ang paggaua: ang isang dacot na malaqui
nang dahon nang _manquit,_ at ang isa pang dacot nang talbos nang
_papaya_ sampon nang isa pa namang dacot nang dahon nang _apaliya,_ ay
lulutuin mong maigui sa calahating gatang na _lan~gis ó lana._ Saca
sasalain at lalag-yan mo nang timbang pisong pagquit, bago isaoli mo
sa apoy, at pagcatunao na ang pagquit ay huhulugan mong mamaya-maya
nang timbang apat na pisong _azufreng binayo._ Itong ungüentong ito,i,
madaling macauala nang galis.
_Nota_ 1. Cun ualang _azufre,_ ang iyong gagauin ay itong isa. Maglaga
ca sa palioc nang dahon nang _limalima ó galamay amo:_ at yaong tubig
na yaon cun malamig na, ay saluquin mo nang tabo, ay iyong ibuhos sa
galis, at pabayaang mabubo, nang houag mong ibuhos uli ang minsang
umanod doon. Ang galis ay bubucal nang malacas; datapoua mauauala, cun
gauin mo yaong ilang arao, ayon sa turo ni Clain.
_Nota._ 2. Ang isang gamot naman, na totoong galing sa galis, ay
gayon: Ang timbang apat na pisong dahon at san~ga nang damong
pinan~gan~ganlang _sangdicquit_ ay ilaga mo nang isang oras calauon sa
apat na botella at calahating tubig, sampon nang timbang apat na piso
rin dahon nang _culutan,_ at siya ang ibabasa mong mainit-init sa
galis, na macalaua maghapon, pag pinurga muna ang maysaquit, at sa
loob nang ilang arao ay mauauala ang galis.
=NÚMERO 45.=
Ang ungüento sa buni gagauin mo nang gayon: Magtunao ca sa cauali nang
_pagquit at sahing,_ at pagca tunao na,i, hulugan mo nang azufreng
binayo.
_Nota._ Magaling din ang _sahing na maputi_ na sinamahan nang pulot.
Itong lahat ay turo ni Clain. N~guni ang ungüentong turo ni Tissot ay
ito. Magtunao ca sa cauali nang timbang pisong pagquit; pagcatunao ay
hulugan mo nang ilang capatac na lan~gis, at yari na ang ungüento. Ang
isang caputol na damit na lienzo,i, ibabad mo dito, at yaon ang
itatapal mo sa buni.
=NÚMERO 46.=
Ang pag-gaua nang pinan~gan~ganlang ungüento _amarillo_ ay gayon:
Magtunao ca sa apoy nang _sahing na maputi, pagquit na dilao, sebo
nang baca, lana at mantica_ na magcasingdami ang lahat. Pagca tunao na
yao,i, hulugan mo nang binayong ugat nang _dilao_ na ang timbang noon
ay ang sa icapouong bahagui nang ibang man~ga bagay. Ito,i, turo ni
Clain.
=NÚMERO 47.=
Ang timbang pisong _sal de sedlitz,_ at ang timbang dalauang pisong
laman n~g bun~ga nang _sampaloc,_ ay ilalaga sa calahating tagayang
tubig; pagca tunao na ang _sampaloc,_ sasalain. Ito,i, dalauang inom,
na ang pag-itan nang isa,t, isa,i, calahating oras.
_Nota._ Cun ualang _sal de sedlitz_ ang _sampaloc_ lamang ang
gagamitin.
=NÚMERO 48.=
Ang ualong pouong patac nang _láudano líquido de Sindenham,_ at ang
timbang limang salaping tubig sa _torongil_ (maliana ó mayana). Itong
gamot ay bibilhin sa botica. Ang isang cuchara,i, isang inom.
_Nota._ Cun baga nauauala ó hungmihina na ang pagsuca nang maysaquit
nang mapainom siya noong minsan ó macalaua, ó macaitlo, ay itahan na
ang pagpapainom noon.
=NÚMERO 49.=
Ang timbang tatlong pisong _maná,_ sampon n~g timbang dalauang puong
butil na palay na _salitre,_ tutunauin sa isang tagayang _suero_ nang
gatas.
=NÚMERO 50.=
Ang paraan nang pag-gaua nang _suero_ nang gatas ay gayon: Ang
dalauang tagayang gatas nang vaca, ó cambing ó tupa, ilagay sa palioc
sa mahinang apoy at huhulugan n~g isa ó dalaua, ó tatlong cucharang
sucang matapang, ó gata nang _dayap_ cun ualang _suca;_ pagca
hungmiualay na ang lalong mabigat, at napailalim, sasalain ang lahat
sa sinamay at yaong tubig na malinao linao, dungmaraan sa sinamay yaon
ang pinan~gan~ganlang _suero._
=NÚMERO 51.=
Ang timbang saicapat na _ruibarbong_ binayo.
=NÚMERO 52.=
Ang timbang pisong _azufreng_ binayo, ang timbang saicapat na _sal
amoniaco_ sampon nang timbang dalauang pisong manticang bago nang
baboy babayuhin maiguing maigui sa babay-an ó sa luzong.
=NÚMERO 53.=
Cun mayroong maysaquit na pasisipsipin nang sin~gao nang mainit na
_tubig ó suca,_ ang casangcapang gagamitin doon sa gauang yaon, ay
gayon: Cun mayroong sisidlang may suso, para nang _ticuan ó charera,_
ay yaon ang maigui sa lahat. Cun uala,i, na-aari ang isang _tabong
cauayan,_ na binubutasan sa taguiliran sa dacong itaas, nang masootan
doon isang caputol na cauayang munti, na munti rin ang butas, na, yaon
ang ipapasoc nang maysaquit sa caniyang bibig, nang macasipsip siya
nang sin~gao nang mainit na tubig na isisilid sa tabo.
Ang tubig ay hindi pina-aabot doon sa butas nang taguiliran, maca
magpatuloy sa bibig nang maysaquit ang mainit na tubig.
Ang tabo,i, tinatacpan naman nang isang sinamay na madalang. Ang
pagsipsip nang mainit na tubig, ay sucat pagpilitang gauin, sapagca
malaqui ang cabagsican noong gamot na yaon, at ang isa pa ay ualang
liuag gauin.
=NÚMERO 54.=
Ang timbang pisong _libao,_ ó nang pinagquiquilan nang _bacal_ na
ualang patalim na inag-ag sa sinamay na masinsin, at ang timbang piso
ring _azúcar,_ sampon nang timbang isang salaping _anís_ na bayong
maigui, ay gagauing dalauang pouo at apat na bahagui; ang isang
bahagui ay minsang lonoquin. Ang maysaquit isang oras bago cumain cun
umaga, cun tanghali, at cun gab-i, binibig-yan nang isang bahagui.
=NÚMERO 55.=
Ang timbang isang salaping pinagquiquilan nang _bacal_ na ualang
calauang; ang isang calahating dacot nang _ruda_ at ang isa namang
calahating dacot nang _matricaria_ (rosas del Japón) sampon nang
timbang cahating _jalapa (bulacan sa Cebú)_ ibabad na maghapon at
magdamag sa isang tagayang _alac_ sa misa, bago salain. Iinomin nang
maysaquit ang calahating tazang mahiguit, isang oras bago cumain cun
umaga, cun tanghali, at cun gab-i.
=NÚMERO 56.=
Ang timbang dalauang pisong pinagquiquilan nang bacal, at ang timbang
isang salaping _rudang_ tuyo, sampon nang timbang isang salapi ring
_anís,_ na binayong maigui, ay isasama sa caunting _pulot_; ang
timbang tatlong bahagui noon ay lolonoquin nang maysaquit maghapon.
Ang timbang saicapat minsang lonoquin.
=NÚMERO 57.=
Ang timbang pisong píldoras nang _extracto_ nang _cicuta_ na bibilhin
sa botica. Ang maysaquit ay pinalolon-oc muna nang timbang tatlong
butil na palay noon; quinabucasan nang umaga, ay binibig-yan nang
timbang tatlong butil; saca arao-arao, cun hindi nacacasama sa caniya
yaong gamot na yao,i, dinaramihan nang caunti, hangan sa siya,i,
macalon-oc nang malaqui sa loob nang isang arao.
_Nota._ Sapagca dito sa Filipinas ualang cicuta, ay magaling gamitin
ang pinan~gan~galang _talampunay_ (metel) sapagca ang uica nang man~ga
marurunong, na totoong galing yaon sa man~ga _cancro._ Caya n~ga
yata,i, maiguing gauin ang isusunod co dito n~gayon: Ang dahon nang
talampunay na maputi, (yaon bagang talampunay na hindi morado)
babayohing maigui, at gagauing pelotillas ó píldoras na malaqui pa sa
balatong (mongo.)
Cun aayao cang tumimbang nang ibibigay sa maysaquit, ang isang
_cahating pilac_ idoon mo sa ibabao nang isang dahon, nang talampunay
at putulin mong palibot. Ang lapad nang isang cahati ay ualong butil
na palay ang timbang.
Ang pag-gamit nitong gamot na ito,i, ualang liuag. Ang isang pelotilla
noon ilagay mo sa isang cucharang tubig na malamig, at ipalon-oc mo sa
maysaquit; houag lamang palonoquin nang marami noon ang maysaquit,
sapagca itong damong ito,i, matapang pa sa _cicuta. _Ang cagalin~gang
ipalon-oc sa maysaquit sa unang arao ay ang timbang ualong butil na
palay. Cun hindi nacacaano sa caniya yaon ay big-yan nang timbang
labingdalauang butil; at cun hindi rin masama sa caniya yaon ay
damihan arao-arao, para nang guinagaua _sa cicuta, _hangang sa siya,i,
macalon-oc maghapon nang timbang saicapat, ó nang caniyang macayanan.
Datapoua pagca ang maysaquit ay pinalon-oc nang talampunay, sa loob
nang isang lingo, ay itinatahan muna itong gamot na ito, at cun
nacalalo ang ualong arao ay itinutuloy para nang dati. Caya guinagaua
ito nang houag mamihasa ang sicmura, doon sa gamot na yaon. Ang
_talampunay _hindi nacacaano sa sicmura, at hindi rin nacacaibay;
houag lamang n~guyain, cundi boo cun lonoquin. Itong gamot ay aquing
guinagamit na parati sa aquin ding catauan, sapagca namasdan cong
magaling sa binabalingtamad.
_Nota. _Itong gamot hindi sucat gamitin nang babaying buntis.
=NÚMERO 58.=
Ang timbang pisong ugat nang _grama_ (cauacauayan) at ang timbang piso
rin n~g ugat nang _chicoria_ (dilang usa) lulutuing sumandaling oras
calauon sa isang tagayang tubig. Itong tubig na ito,i, huhulugan n~g
timbang isang salaping _sal de sedlitz,_ sampon nang timbang dalauang
pisong _maná._ Pagca tunao na,i, sasalain, at touing dalauang oras
iinumin nang maysaquit ang isang taza. Cun nacarang ang dalaua ó
tatlong arao, ay inuuling guinagaua yaon din.
=NÚMERO 59.=
Ang laman nang tinapay at ang bulaclac nang _manzanilla,_ ay babayuhin
mong may casamang _gatas,_ bago lag-yan nang timbang saicapat na
_sabón_ sa castila sa baua,t, isang tapal. Yaong tapal na yao,i,
papaltang macaapat maghapon nang ibang bago.
_Nota._ Maigui rin ang tapal nang _cicuta,_ na cun bibilhin sa
botica, ang hihin~gin doo,i, _emplasto de cicuta._ N~guni madali
namang itapal ang isang caputol na dahon nang talampunay na yaon ay
casing galing nang cicuta, ayon sa turo ni Linneo.
=NÚMERO 60.=
Ang cicutang tuyo ay isisilid sa isang unan, ó supot na munti; saca
lulutuing sumandaling oras calauon sa tubig, bago pigain at itapal.
Touing icalauang oras inaiinit uli doon din sa tubig na yaon.
_Nota._ Sapagca dito sa Filipinas ualang _cicuta,_ ay iyong gamitin
ang dahon nang talampunay, at sundin ang lahat na bilin sa númerong
ito.
=NÚMERO 61.=
Ang timbang cahati nang taquip nang _sihi,_ na ang pan~galan doo,i,
_bouanbouanan,_ at ang timbang apat na butil na palay nang _canela,_
ay gagauing ualong bahagui. Ang isang bahagui noon ay inihuhulog sa
isang cucharang may lamang gatas ó tubig, at ipinaiinom sa bata bago
sumoso.
_Nota._ Ang taquip nang _sihi_ ibinababad muna nang malauon sa tubig
sa ulan, na arao-arao pinapaltan nang ibang bago; saca binabayong
maiguing maigui sa babay-ang bato, at inaag-ag sa sinamay na masinsin.
=NÚMERO 62.=
Ang pag-gaua nang ungüeento nang _hagonoy_ ay gayon: Bumayo ca nang
dahon nang _hagonoy,_ na maminsan minsan papatacan mo nang _lan~gis ó
lana;_ saca magtunao ca nang caunting pagquit, at pagca tunao na,i,
ihuhulog mo roon yaong binayo mong _hagonoy,_ at yari na ang ungüento.
Ang ungüento nang _llanten_ (lantin,) ay gayon din ang pag-gaua.
_Nota,_ Cun baga sugat ang tatapalan ay hindi cailan~gang doonan nang
pagquit ang _hagonoy._
=NÚMERO 63.=
Gumaua ca nang isang tazang jarabe nang _chicoria_ (dilang usa) bago
samahan mo nang timbang calahating _maná._ Ang bata,i, pinaiinom na
maminsan minsan nang calahating cuchara noon. Cun ang bata,i,
mayroong dalauang taon, ay dinarami damihan ang ipinaiinom doon.
=NÚMERO 64.=
Bumayo ca nang timbang cahating _albayaldeng_ casabay nang timbang
isang salaping _suca,_ sampon nang tatlong cucharang _lan~gis ó lana._
Ang pan~galan dito ay _nutrido;_ at ang timbang piso noon ay isasama
mo sa _pula_ nang isang _itlog,_ at cun malaqui ang _itlog,_ ay sa
calahati lamang.
=NÚMERO 65.=
Magtunao ca sa apoy nang timbang apat na pisong pagquit na maputi;
pagca tunao na,i, hulugan mo nang isang cucharang lan~gis. Dito sa
guinaua mong _ungüento,_ ay magbabad ca nang ilang caputol na lienzong
luma, at patuyuin mo, na yaon ang itatapal sa may saquit.
_Nota._ Sa saquit na almorranas, capítulo 41, ay bagay naman itong
isang pinaca ungüento. Maghulog ca sa isang botella nang isang tazang
_lana_ at bun~gang hinog nang _apaliya_ (amargoso) na aalisan mo muna
nang bot-o; ibilad mo sa arao ang botella nang isang lingo calauon,
bago salain at itago sa botellang may taquip.
=NÚMERO 66.=
Ang pinan~gan~galang _ungüento blanco_ ay gayon ang paggaua: Ang
timbang dalauang pisong _lan~gis,_ at ang timbang cahating _pagquit_
na maputi, tutunauin sa apoy. Pagca tunao na, ay budburan mo nang
timbang pisong _albayalde,_ at haloing parati, bago doonan mo naman
nang timbang cahating _suca_ ó timbang cahati pa nang gata nang
_dayap,_ cun ibig mo. Pagca halo nang maigui, ay itago mo sa botellang
may taquip na daluro, ó ibubu mo sa papel.
=NÚMERO 67.=
Cun magaling ang panahon ay hanapin mo yaong _colatcolat,_ ó tila
cabuting tungmutubo sa _alibangbang,_ ó sa ibang man~ga cahoy. Ang
unang balat noong tila cabuti, ay inaalis nang matalas na sundang.
Yaong ibang natitira,i, binubugbug ó pinapalo nang cahoy, hangan
lumambot. Ang isang caputol nito, ay yaon ang itatapal sa man~ga sugat
nang maampat ang dugo.
=NÚMERO 68.=
Ang timbang apat na pisong laman n~g tinapay, at ang dalauang dacot
nang bulaclac nang _alagao_ sampon nang isang dacot na _manzanilla,_
ay lulutuin hangang lumapot sa tubig, na ang calahati ay suca.
_Nota_ Na-aari namang tapalan ang casangcapang masaquit nang man~ga
basahang babad doon sa tubig na pinaglagaan noong man~ga gamot na
yaon.
_Nota._ Sa saquit na sinaysay sa párrafo 272, ay magaling ang dalauang
dacot na _ruda,_ ang isang dacot at calahati nang bulaclac ó dahon
nang _romero,_ at ang isang gayon ding bulaclac nang _gumamela,_ na
lulutuing maigui nang sumandaling oras calauon sa tatlong tagayang
alac sa misa sa palioc na may taquip; bago pigain nang malacas. Dito
sa alac na ito ay ibabad mo ang man~ga damit na basahan na itatapal sa
maysaquit. Cun baga mayroong nasactan na casucasuan, yaong iniluluto
mong _ruda, romero_ at _gumamela_ ay samahan mo nang caunting cicuta ó
_ talampunay._
=NÚMERO 69.=
Ang emplasto _diapalma,_ na bibilhin sa botica.
_Nota._ Itong ungüento,i, tutunauin muna sa caunting lana, bago ilatag
sa sugat na sinasabi sa párrafo 297.
=NÚMERO 70.=
Ang dalauang babaguing tubig at ang isang bahaguing _vinagre_ de
_litargirio_ na bibilhin sa botica.
=NÚMERO 71.=
Ang timbang pisong ugat nang _grama_ (cauacauayan) at ang timbang
isang salaping ugat nang _chicoria_ (dilang usa) lulutuin sa tatlong
tagayang tubig, hangan sa maiga ang isang tagayan; saca sasalain at
doroonan nang timbang cahating _salitre._
=NÚMERO 72.=
Ang timbang isang salaping _cebolla albarrana_ (bacong) ibabad sa
dalauang tagayang alac sa misa.
=NÚMERO 73.=
Ang isang dacot nang talbos nang _alagao,_ ay samahan mo nang lasona,
bago lutuin at ipacain sa maysaquit cun gab-i. Ito,i, gagauing ilang
arao. Ito,i, turo ni P. Santa María. Datapoua mayroong maysaquit na
hindi napupurga noon.
=NÚMERO 74.=
Ang timbang dalauang pisong _ajenjos,_ at ang timbang pisong ugat nang
_tagbac,_ (cálamo aromático) sampon nang timbang pisong bot-o nang
_damoro_ (anís de la tierra) ibabad na maghapon at magdamag sa tatlong
tagayang alac sa misa, sa palioc na may taquip sa gaboc na mainit.
=NÚMERO 75.=
Ang timbang dalauang pisong ugat nang chicoria (dilang usa) na
tatadtarin muna, ay lulutuin sa tatlong tagayang tubig hangan maiga
ang isang tagayan. Saca sasalain, at doroonan nang timbang cahati nang
_sal de Glaubero,_ na bibilhin sa botica.
=NÚMERO 76.=
Ang timbang pisong balat nang _quina_ ó cun ualang quina, ang timbang
isang salaping _dita_ na babayuhin muna, at ang timbang cahati nang
ugat nang _malaubi_ ó _timbangtimban~gan_ ay lulutuin sa tatlong
tagayang tubig, hangang sa maiga ang isang tagayan. Saca sasalai,t,
doroonan nang timbang saicapat na salitre.
=NÚMERO 77.=
Ang timbang saicapat nang ugat nang _cebolla, albarrana_ (bacong) ay
patutuyoin muna, ayon sa turo sa número 8, bago bayuhing maiguing
maigui, at ang timbang sa icaualo nang ugat nang _timbangtimban~gan_
na babayuhin ding maigui, ay hahaluin capoua, at ang maysaquit
palolonoquing macaapat maghapon nang timbang anim na butil na palay
noon sa isang cuchara, na may alac sa misa.
=NÚMERO 78.=
Ang timbang isang salaping sabóng maputi sa castila, at ang timbang
saicapat nang ugat nang _bacong,_ (cebolla albarrana) na pinatuyo muna
at binayong maigui, ay sasamahan nang caunting jarabe n~g
_culantrillo,_ at gagaua ca nang pelotillas ó píldoras na ang timbang
nang baua,t, isa ay sampong butil na palay.
=NÚMERO 79.=
Ang timbang labing anim na pisong _apog_ sa bato ó sa cabebe, na
bagong yari ay bubusan nang labing anim na tagayang tubig. Saca
hahaluin mong magaling at papagtinin~gin bago salain sa papel sangley.
Maiinom maghapon ang isa ó dalauang tagayan noon tubig na yaon.
_Nota._ Itong _tubig_ nang _apog_ cun pagbabaran nang timbang dalauang
pisong dahon nang _saga,_ ay mabuti ring lalo cun minsan.
=NÚMERO 80.=
Ang timbang isang salaping balat nang _dita_ (ó cun mayroong _quina_
ang timbang piso noon) na babayuhin muna, at ang timbang cahati nang
ugat nang _timbangtim-ban~gan,_ lulutuin sa tatlong vasong tubig
hangang sa maiga ang isang vaso. Saca sasalain bago hulugan nang
calahating tazang suca, ó gata nang _dayap_ ó _cahel._ Itong gamot na
ito,i, uubusing iinumin nang maysaquit sa loob nang isang arao.
=NÚMERO 81.=
Ang ugat nang valeriana pati nang catauan ay ibilad mo sa arauan.
Pagca tuyo, iyong bayuhin at paraanin sa sinamay. Maiinom maghapon
nang maysaquit ang timbang cahati; datapoua ang hindi pa bihasa doon
houag painumin n~g ganoon carami; sucat na roon muna ang timbang
saicaualo ó saicapat. Itong polvos ay isinasama sa tubig na malacuco.
Cailan~gang ituloy gauin itong ganitong gamot nang mababang panahon.
Ang pan~galan nang tagalog doon sa damong yaon ay _anisanisan_,
sapagca ang bot-o noon ay tila bot-o nang _anis._ Ang damo,i,
cungmacalat sa lupa, at ang puno,i, mapulapula.
=NÚMERO 82.=
Ang man~ga isusunod co dito n~gayon ay maipupurga rin sa man~ga
maysaquit. Ang _cañafístula_ na inaalisan muna nang laman ang bun~ga.
Yaong laman niyon ay pinararaan sa sinamay, at ang timbang dalauang
piso, ó limang salapi noon, ay ipinaiinom sa maysaquit. Itong purga
nang _cañafístula_ bagay sa babaying nacapan~ganac; ang timbang cahati
ó tatlong bahagui noon. Ang timbang cahating _hojas de sen_ ay ibabad
mong magdamag sa tubig, na siya ang iinumin cun umaga.
Ang dahon nang _acapulco_ (timbang cahati) ay ilaga mo sa dalauang
tazang tubig sa mahinang apoy; pag naiga ang calahati, salai,t, pigain
nang malacas, at yaon ang iinumin nang maysaquit.
Ang isang tazang tubig na pinagbabaran nang timbang saicapat na
_ruibarbo._
Ang timbang dalauang pisong _maná,i,_ tunauin sa isang vasong suero
nang gatas.
_Ang man~ga purgang sinabi co n~gayon ay gagauin lamang pagca
nabibilin dito sa libro._
* * * * *
_Man~ga, ilang tagobiling patungcol sa man~ga gamot na ipinagbibilin
dito._
1. Tungcol sa pagsasangra, sa pagpupurga at sa pagpapasuca sa man~ga
maysaquit, ay babauasan nang caunti ang man~ga nauutos doon sa libro,
dahil sa cahinaan nang catauan nang tagalog.
2. Caya ang timbang saicaualong _hojas de sen,_ na bilin sa número 21,
ay houag nang bayuhin; cundi ihulog mo lamang sa isang tazang tubig na
cunmuculo pa; at pag malamig lamig na,i, doon sa tubig na yaon ihulog
mo ang _jalapa_ at ang _crémor._
3. Gayon din ang _salagsalag,_ na nadoroon sa número 34 ay sucat ang
ibabad sa tubig hangang nagdarasal ca nang isang _Aba Guinoong Maria_.
Ang _iguio_ sa número 35 naman ay sucat na sa maysaquit na malacas ang
timbang _saicaualong mahiguit higuit_ noon. Datapoua mayroong tauo, na
nacainom nang timbang saicapat, cun siya totoong lacas nang catauan.
Ang _sampaloc_ número 47 ay houag palaloin sa timbang dalauang piso,
cundi maliuag mapurga ang maysaquit.
4. Ang extracto nang _talampunay_ na bilin sa número 57 ay sucat na
ang timbang dalauang butil na palay noon sa caunaunahang inom saca cun
malauon at ualang nararamdamang masama ang maysaquit, ay bago painumin
siya nang marami rami noon. Datapoua cun hindi _extracto_ cundi ang
dahon ang babayuhin pagcaraca ay maiinom nang maysaquit ang timbang
ualong butil na palay noon. Ang talampunay hindi sucat igamot sa
babaying buntis.
5. Touing nabibilin doon ang alac sa castila yao,i, _alac sa Misa_ ang
cahulugan, at hindi aguardiente.
6. Ang _sabong_ castila (jabón) na cun minsan nauntos sa libro, yao,i,
ang sabóng maputi, sapagca ang may ibang color, ay masama.
7. Sa m~ga párrafo 445 at sa 517 yaon lamang nabibilin sa pinurga nang
malacas ay ang _lan~gis sa castila._
=TABLA=
_Nang man~ga saquit na sinaysay dito sa librong ito._
_Pag._
=Capítulo 1.= Ang man~ga dahilang
iquinapagcacasaquit nang tauo.............................35
=Cap. 2.= Ang man~ga dahilang iquinalalaqui
nang man~ga saquit nang tauo..............................39
=Cap. 3.= Ang gagauin n~g tauo capag
nararamdaman na siya,i, magcacasaquit na..................43
=Cap. 4.= Ang mahusay na gaua sa may
man~ga malalaquing saquit.................................44
=Cap. 5.= Ang gagauin nang maysaquit na
magaling-galing na........................................47
=Cap. 6.= Ang saquit na pulmoníang totoo,
na ang _baga_ sa loob nang dibdib nang
tauo siya ang nasasaquitan, at yaon din
cun minsan ang pinangagalin~gan nang
_ética_...................................................48
Ang gagauin sa may saquit, na may
sibol doon sa caniyang baga...............................56
Ang pulmonía nang apdo....................................63
Ang pulmonía falsa........................................64
Ang gagauin sa natutuyo ang catauan.......................66
=Cap. 7.= Ang sintac sa dibdib, na pinan~gan~ganlan
nang castilang _pleuresía ó dolor
de costado_................................................72
=Cap. 8.= Ang saquit na ang pan~gala,i, _garrotillo,_
at ang ibang man~ga saquit sa
lalamunan nang tauo........................................76
Ang gamot sa bucol na ang pan~galan
nang tagalog doo,i, bayiqui ó bayicqui.....................83
=Cap. 9.= Ang _romadizo._ sa uicang tagalog
ay sipon...................................................84
=Cap. 10.= Ang saquit nang n~gipin at bagang
pati nang cabiac nang ulo ó muc-ha, sa
uicang castila ay _jaqueca,_ sampon nang
escorbuto na yao,i, pagdurugo nang n~gipin
nang tauo..................................................89
=Cap. 11.= Ang gamot sa _apoplegia._ ó sa
himatayin..................................................96
=Cap. 12.= Ang gamot sa inarauan, sa uicang
castila ay _insolación_....................................102
=Cap. 13.= Ang _reuma,_ sa uicang tagalog
_balingtamad,_ yaon bagang pagsaquit nang
man~ga casucasuan nang catauan nang
tauo.......................................................105
Ang saquit na balingtamad na lauon.........................111
=Cap. 14.= Ang saquit na pinan~gan~ganlang
_piyo_ nang tagalog sa uicang castila,i, _gota._.115
=Cap. 15.= Ang gamot sa quinagat nang
asong ban~gao..............................................117
Ang gagauin sa quinagat nang asong
ol-ol cun ualang mercurio..................................125
=Cap. 16.= Ang gamot sa quinagat nang
man~ga hayop na may camandag...............................127
=Cap. 17.= Ang saquit na bulutong sa uicang
castila,i, _viruelas_......................................137
=Cap. 18.= Ang saquit na ticdas, sa provincia
nang Batan~gan ay toco, sa uicang
castila,i, _sarampión_.....................................149
=Cap. 19.= Ang lagnat na malaqui na ualang
hibas, na pinan~gan~ganlang _lagnat na
manin~gas,_ na yao,i, isang bagay na tabardillong
dala nang cainitan nang dugo...............................154
=Cap. 20.= Ang lagnat na malaqui na dala
nang _apdo,_ na ang tauag nang castila
doo,i, _calentura pútrida, lagnat na buloc,_
na yao,i, ang icalauang bagay na tabardillo................159
=Cap. 21.= Ang _lagnat_ na _sucab_ na ang
tauag nang castila doo,i, _calentura maligna_
na yao,i, ang icatlong bagay na
tabardillong _may mancha_..................................167
=Cap. 22.= Ang saquit na pan~giqui.........................175
=Cap. 23.= Ang saquit na _erisipela_ na cun
turan nang tagalog ay culebra..............................184
=Cap. 24.= Ang gamot sa galis sa uicang
castila,i, _sarna_.........................................190
=Cap. 25.= Ang gamot sa _buni,_ sa uicang castila,i,
_empeines_ ó _herpes_......................................192
=Cap. 26.= Ang gamot sa may mancha sa
muc-ha, at may man~ga pilat................................193
=Cap. 27.= Ang gagauin sa sinisibulan nang
anomang bagay na sibol para nang _bagá,
pigsa taguihauat, tiboc, cancro,_ pati sa
nasisira ang ilong.........................................194
=Cap. 28.= Ang gamot sa bicat pati sa lumalaqui
ang liig...................................................206
=Cap. 29.= Ang gamot sa sinisin~gauan ang
bibig, ang tauag nang castila sa saquit
na yao,i. _aflas_..........................................212
=Cap. 30.= Ang gagauin sa nahulog sa mataas,
sa pinalo, sa naipit, sa nahulog sa
cabayo ó sinicaran.........................................215
=Cap. 31.= Ang gagauin sa recalcadura ó relajación,
pati sa lungminsad ang boto................................219
=Cap. 32.= Ang gagauin sa tauo, na may
bot-ong nabali, ó sa nabasag ang ulo.......................226
=Cap. 33.= Ang gamot sa natinic, ó sa tinamaan
nang pana ó nabaril........................................228
=Cap. 34.= Ang gamot sa napaso nang baga
ó pólvora, ó sa nabanlian nang anomang
mainit.....................................................230
=Cap. 35.= Ang gamot sa tauong naguitguitan
nang lubid ó nang ibang bagay, pati
sa nagalusan, sa nasugatan, sa nahiua
ó sa tinaga nang ibang tauo.................................232
=Cap. 36.= Ang gagauin sa mayroong sugat
na lauon na hindi mabahao...................................237
=Cap. 37.= Ang gamot sa linuluslusan........................242
=Cap. 38.= Ang gagauin sa lungmalabas ang
tumbong, at sa babaying lungmalabas
ang caniyang punong catauan.................................249
=Cap. 39.= Ang gamot sa lalaqui cun ungmuurong
ang caniyang punong catauan,
at sa namamaga ang bayag, ó ungmiihi
nang nana, ó cun macati ang punong catauan
nang lalaqui ó nang babayi..................................247
=Cap. 40.= Ang gagauin sa man~ga batang
ipinan~gan~ganac, na ualang butas sa pouit
ó may sara ang tayin~ga, ó ang punong
catauan, ó cun mayroong pinacatali
sa ilalim nang dila.........................................249
=Cap. 41.= Ang gamot sa quilmosin, sa uicang
castila,i, _almorranas,_ na yao,i, pamamaga
nang pouit nang tauo........................................251
=Cap. 42.= Ang gamot sa binabalin~goyn~goy..................253
=Cap. 43.= Ang gamot sa lungmulura nang
dugo........................................................255
=Cap. 44.= Ang gamot sa nagsusuca nang
dugo........................................................258
=Cap. 45.= Ang gamot sa ungmiihi nang
dugo........................................................259
=Cap. 46.= Ang gamot sa mayroong bato sa
pantog, pati sa tauong balisausauin, ó
sa mahirap ungmiihi.........................................261
=Cap. 47.= Ang gamot sa ungmiihing parati
di man cusa nang caniyang loob..............................264
=Cap. 48.= Ang gamot sa hindi manabi........................265
=Cap. 49.= Ang gamot sa sinisin~gauan ó sa
namumula ang mata...........................................266
=Cap. 50.= Ang gamot sa may culaba ó
sa namumula ang mata........................................268
=Cap. 51.= Ang gamot sa hindi macaquita,
magaling man ang caniyang mata, na
ang tauag nang castila sa saquit na
yao,i, _gota sirena_.........................................269
=Cap. 52.= Ang gamot sa may sugat sa
suloc nang mata, ó sa lirain.................................270
=Cap. 53.= Ang gamot sa masaquit ang tayin~ga................271
=Cap. 54.= Ang gamot sa inuurun~gan nang
pauis, galis, ó buni, ó cun nauauala
ang bucol, ó sibol sa catauan, at hindi
tungmutuloy..................................................273
=Cap. 55.= Ang sa namamaga ang boong
catauan na ang tauag nang castila
doo,i, _hidropesía_..........................................274
=Cap. 56.= Ang gamot sa namamaga ang
tiyan, na yao,i, pinan~gan~ganlang _belbel
ó berben_....................................................279
=Cap. 57.= Ang gamot sa namamaga ang paa.....................282
=Cap. 58.= Ang gamot sa nabiquig ó sa naloogan
nang anomang bagay sa lalamunan,
na hindi macatuloy sa ilalim.................................284
=Cap. 59.= Ang lagnat na _daua,_ na may
casamang pauis na ang tauag, nang castila
doo,i, _calentura miliar sudatoria_..........................286
=Cap. 60.= Ang man~ga saquit nang sicmura,t,
tiyan, na doon nauucol ang _cólico, ahito,_
at ang iba pa................................................288
Ang cólico inflamatorio....................................289
Ang cólico nang apdo.......................................293
Ang empacho ó ahito........................................295
Ang cólico flatulento......................................298
Ang cólico dahil sa nalamigan ang tauo.....................299
=Cap. 61.= Ang _miserere_ ó _pasión íliaca_, na
yao,i, pagsasara nang man~ga bituca, na
dahil doon ay hindi manabi ang maysaquit,
cundi isinusuca niya ang lahat...............................301
=Cap. 62.= Ang gamot sa inaanayo, na yao,i,
pagsuca,t, pag-iilaguin; ang tauag nang
castila doon, ay _cólera morbo_..............................304
=Cap. 63.= Ang saquit na pag-iilaguin, cun
hindi totoong sumasama ang damdam
nang may catauan, na ang tauag nang
castila doo,i, _diarrea_.....................................311
=Cap. 64.= Ang icalauang bagay na pag-iilaguin,
na may casamang saquit na malaqui
sa tiyan, na yao,i, _disenteria_ cun
turan nang castila...........................................313
=Cap. 65.= Ang icatlong bagay na pag-iilaguin,
na mahirap ang damdam nang may
catauan sa sicmura, at pati nang paghin~ga
ay mahirap din, na yaon ang pinan~gan~ganlan
nang castilang _disentería
maligna_.....................................................318
=Cap. 66.= Ang gamot sa hinihica.............................321
=Cap. 67.= Ang gamot sa nag-iilaguin nang
_darag-is_ na ang tauag nang castila
doo,i, _pujas_...............................................325
=Cap. 68.= Ang gamot sa nagcacasaquit dahil
sa siya,i, natacot...........................................326
=Cap. 69.= Ang gagauin sa dinaraanan nang
anomang bagay na convulsión ó pagquinal
nang catauan para nang tamang
han~gin sauan etc, pati nang gagauin sa
babaying sinusubaan..........................................327
Ang saquit na _alferecía,_ na ang tauag
sa Maynila doo,i, _taon_.....................................329
Ang gagauin sa sinasauan, na yaong
saquit na yao,i, isa rin ang pinan~gan~ganlan
nang castilang _epilepsia, ó mal caduco,
ó mal de corazón._ Ang pan~galan
cun minsan nang tagalog dito,i, suba;
cun minsan nama,i, panhihimatay..............................332
Ang gagauin sa babaying _sinusubaan,_
na yao,i, pinan~gan~ganlan nang castilang
_mal de madre_...............................................336
Ang gagauin sa babaying _namamanhid_
ang caniyang paa ó camay, ó ang
ibang casan~gcapan nang catauan, na ang
tauag nang castila doo,i, _calambre
histérico_...................................................340
Ang gamot sa biglang dinaaraanan
nang hindi _macahin~ga_, na ang tauag
nang castila doo,i, _sofocación_.............................341
=Cap. 70.= Ang saquit _nang frenesí,_ na yao,i,
saquit nang utac nang ulo nang tauo,
na dahil doon nasisira ang bait nang
may catauan, na tila bumabagsic..............................344
=Cap. 71.= Ang gamot sa nacalon-oc nang
lason........................................................346
=Cap. 72.= Ang saquit na _pasmo,_ na yao,i,
catulad nang _perlesía_......................................348
=Cap. 73.= Ang saquit na _ictericía,_ na
iquinapagdidilao nang mata nang tauo.........................351
=Cap. 74.= Ang gamot sa tauong _sinusubaan_
na ang tauag nang castila sa saquit na
yaon ay _desmayo_............................................353
Ang gamot sa sinubaan, ó nadesmayo
dahil sa siya,i, marugo......................................354
Ang gamot sa sinubaan, ó nadesmayo
dahil sa cahinaan nang catauan, para
nang man~ga babaying nan~gan~ganac, at
sa nahanaan nang gutom ó nang pagbabalin~goyn~goy,
ó pag-iilaguin nang malacas,
ó dahil sa pinurga ó pinasuca nang
matapang na pamurga, ó pasuca, ó dahilan
sa man~ga maruming nadoroon sa
sicmura......................................................356
Ang gamot sa tauong sinubaan ó nadesmayo
dahil sa mayroong saquit sa
caniyang man~ga litid........................................359
Ang gamot sa tauong sinubaan ó nadesmayo
dahil sa siya,i, natacot ó namanglao
ó nagalit....................................................360
Ang gamot sa suba, cun casama nang
ibang saquit.................................................361
=Cap. 75.= Ang gagauin sa tauong tila patay..................363
Ang gagauin sa nalunod sa tubig..............................364
Ang gagauin sa tila patay dahil sa
tinamaan nang lintic, ó inarauan, ó nainitan
nang apoy, nausucan, ó dahil sa nacaamoy
nang may amoy na matapang
parang _alcanfor, luya pímienta, almizcle_
etc..........................................................367
Ang gagauin sa tila patay dahil sa
masamang sin~gao nang man~ga pusali,
ó man~ga libin~gan ó bilangoang quinadoroonan
nang maraming tauo, ó sa tila
namatay sa panahong tag-salot, ó cun
siya,i, linagnat nang lagnat na _sucab_,
ó binulutong.................................................368
Ang gagauin sa tila patay dahil sa
siya,i, sinumpung nang malaquing galit ó
toua, ó sapagca nabalitaan nang masamang
balita, ó sapagca dati na siyang sinusubaan
ó dinaanan nang desmayo......................................369
Ang gagauin sa tila patay dahilan sa
siya,i, binitay ó nagbicti...................................370
Ang gagauin sa tila patay dahil sa
siya,i, nahulog sa mataas, pinalo nang
malacas, at sa dinaanan nang apoplegía
ó epilepsia, at tila natuluyang namatay......................371
Ang gagauin sa tila patay na sangol,
cun bagong ipinan~ganac dahil sa napipisa
ang canilang pusod, ó sapagca nasisicpang
totoo nang lungmabas sa tiyan,
ó dahil sa pagsigao, sa pagsibol nang
n~gipin, ó sapagca inugoy sila nang malacas
sa duyan.....................................................373
Ang gagauin sa babaying tila namatay
cun nan~gan~ganac, ó cun nacapan~ganac.......................376
Ang gagauin sa babaying buntis, cun
namatay, nang mahan~go ang bata sa
tiyan at nang mabinyagan.....................................378
=Cap. 76.=. Ang gagauin sa babayi cundi husay
ang pagdaan nang sa panahon..................................379
=Cap. 77.= Ang gamot sa babaying binubusan
nang maraming dugo...........................................386
=Cap. 78.= Ang gagauin sa babaying buntis,
na nagcacasaquit-saquit, at sa tila macucunan................387
=Cap. 79.= Ang gagauin cun mahirap ang
pan~gan~ganac nang babayi....................................388
=Cap. 80.= Ang man~ga saquit na marahil
sumunod sa pan~gan~ganac nang babayi.........................392
=Cap. 81.= Ang gamot sa sangol cun hindi
iniilaguin niya ang caunaunahang ugaling
ilaguin nang man~ga bagong pan~ganac.........................397
=Cap. 82.= Ang gamot sa man~ga sangol cun
ungmaasim ang nadroon sa canilang
sicmura......................................................398
=Cap. 83.= Ang pagpambo sa man~ga sangol.....................400
=Cap. 84.= Ang gamot sa batang nagcacasaquit
cun sinisibulan nang n~gipin.................................401
=Cap. 85.= Ang gamot sa batang may bulati
sa tiyan.....................................................402
=Cap. 86.= Ang gamot sa batang dinaraanan
nang _convulsión_ para nang _sauan, suba,
alferecía,_ at ang iba pa, pati sa batang
tila _hinihica,_ na main~gay ang paghin~ga,
na ang tauag sa gayong saquit ay _croup_......................405
=Cap. 87= Aral na nauucol sa pagsasangra
sa man~ga maysaquit, pati sa pagpapacapit
nang linta....................................................409
=Cap. 88.= Ang pagpurga pati nang pagpapasuca
sa man~ga maysaquit...........................................413
=Cap. 89.= Casaysayan nang bagay sa pulso
nang tauo.....................................................421
=Cap. 90.= Ang uusisain nang mangagamot
cun mayroon siyang tinatatap na may
saquit........................................................425
=Cap. 91.= Casaysayan nang timbang na guinagamit
sa man~ga iguinagamot sa man~ga
maysaquit.....................................................428
Lista nang man~ga igagamot sa man~ga
maysaquit.....................................................430
_FIN._
[Patalastas: Libreria at Papeleria ni J. Martinez]
End of the Project Gutenberg EBook of Ang Mahusay na Paraan nang Pag-Gamot
sa manga Maysaquit, by Samuel Auguste David Tissot
*** END OF THIS PROJECT GUTENBERG EBOOK ANG MAHUSAY NA PARAAN NANG ***
***** This file should be named 17479-8.txt or 17479-8.zip *****
This and all associated files of various formats will be found in:
http://www.gutenberg.org/1/7/4/7/17479/
Produced by Tamiko I. Camacho, Pilar Somoza and the Online
Distributed Proofreading Team at http://www.pgdp.net (This
file was made using scans of public domain works from the
University of Michigan Digital Libraries.)
Updated editions will replace the previous one--the old editions
will be renamed.
Creating the works from public domain print editions means that no
one owns a United States copyright in these works, so the Foundation
(and you!) can copy and distribute it in the United States without
permission and without paying copyright royalties. Special rules,
set forth in the General Terms of Use part of this license, apply to
copying and distributing Project Gutenberg-tm electronic works to
protect the PROJECT GUTENBERG-tm concept and trademark. Project
Gutenberg is a registered trademark, and may not be used if you
charge for the eBooks, unless you receive specific permission. If you
do not charge anything for copies of this eBook, complying with the
rules is very easy. You may use this eBook for nearly any purpose
such as creation of derivative works, reports, performances and
research. They may be modified and printed and given away--you may do
practically ANYTHING with public domain eBooks. Redistribution is
subject to the trademark license, especially commercial
redistribution.
*** START: FULL LICENSE ***
THE FULL PROJECT GUTENBERG LICENSE
PLEASE READ THIS BEFORE YOU DISTRIBUTE OR USE THIS WORK
To protect the Project Gutenberg-tm mission of promoting the free
distribution of electronic works, by using or distributing this work
(or any other work associated in any way with the phrase "Project
Gutenberg"), you agree to comply with all the terms of the Full Project
Gutenberg-tm License (available with this file or online at
http://gutenberg.org/license).
Section 1. General Terms of Use and Redistributing Project Gutenberg-tm
electronic works
1.A. By reading or using any part of this Project Gutenberg-tm
electronic work, you indicate that you have read, understand, agree to
and accept all the terms of this license and intellectual property
(trademark/copyright) agreement. If you do not agree to abide by all
the terms of this agreement, you must cease using and return or destroy
all copies of Project Gutenberg-tm electronic works in your possession.
If you paid a fee for obtaining a copy of or access to a Project
Gutenberg-tm electronic work and you do not agree to be bound by the
terms of this agreement, you may obtain a refund from the person or
entity to whom you paid the fee as set forth in paragraph 1.E.8.
1.B. "Project Gutenberg" is a registered trademark. It may only be
used on or associated in any way with an electronic work by people who
agree to be bound by the terms of this agreement. There are a few
things that you can do with most Project Gutenberg-tm electronic works
even without complying with the full terms of this agreement. See
paragraph 1.C below. There are a lot of things you can do with Project
Gutenberg-tm electronic works if you follow the terms of this agreement
and help preserve free future access to Project Gutenberg-tm electronic
works. See paragraph 1.E below.
1.C. The Project Gutenberg Literary Archive Foundation ("the Foundation"
or PGLAF), owns a compilation copyright in the collection of Project
Gutenberg-tm electronic works. Nearly all the individual works in the
collection are in the public domain in the United States. If an
individual work is in the public domain in the United States and you are
located in the United States, we do not claim a right to prevent you from
copying, distributing, performing, displaying or creating derivative
works based on the work as long as all references to Project Gutenberg
are removed. Of course, we hope that you will support the Project
Gutenberg-tm mission of promoting free access to electronic works by
freely sharing Project Gutenberg-tm works in compliance with the terms of
this agreement for keeping the Project Gutenberg-tm name associated with
the work. You can easily comply with the terms of this agreement by
keeping this work in the same format with its attached full Project
Gutenberg-tm License when you share it without charge with others.
1.D. The copyright laws of the place where you are located also govern
what you can do with this work. Copyright laws in most countries are in
a constant state of change. If you are outside the United States, check
the laws of your country in addition to the terms of this agreement
before downloading, copying, displaying, performing, distributing or
creating derivative works based on this work or any other Project
Gutenberg-tm work. The Foundation makes no representations concerning
the copyright status of any work in any country outside the United
States.
1.E. Unless you have removed all references to Project Gutenberg:
1.E.1. The following sentence, with active links to, or other immediate
access to, the full Project Gutenberg-tm License must appear prominently
whenever any copy of a Project Gutenberg-tm work (any work on which the
phrase "Project Gutenberg" appears, or with which the phrase "Project
Gutenberg" is associated) is accessed, displayed, performed, viewed,
copied or distributed:
This eBook is for the use of anyone anywhere at no cost and with
almost no restrictions whatsoever. You may copy it, give it away or
re-use it under the terms of the Project Gutenberg License included
with this eBook or online at www.gutenberg.org
1.E.2. If an individual Project Gutenberg-tm electronic work is derived
from the public domain (does not contain a notice indicating that it is
posted with permission of the copyright holder), the work can be copied
and distributed to anyone in the United States without paying any fees
or charges. If you are redistributing or providing access to a work
with the phrase "Project Gutenberg" associated with or appearing on the
work, you must comply either with the requirements of paragraphs 1.E.1
through 1.E.7 or obtain permission for the use of the work and the
Project Gutenberg-tm trademark as set forth in paragraphs 1.E.8 or
1.E.9.
1.E.3. If an individual Project Gutenberg-tm electronic work is posted
with the permission of the copyright holder, your use and distribution
must comply with both paragraphs 1.E.1 through 1.E.7 and any additional
terms imposed by the copyright holder. Additional terms will be linked
to the Project Gutenberg-tm License for all works posted with the
permission of the copyright holder found at the beginning of this work.
1.E.4. Do not unlink or detach or remove the full Project Gutenberg-tm
License terms from this work, or any files containing a part of this
work or any other work associated with Project Gutenberg-tm.
1.E.5. Do not copy, display, perform, distribute or redistribute this
electronic work, or any part of this electronic work, without
prominently displaying the sentence set forth in paragraph 1.E.1 with
active links or immediate access to the full terms of the Project
Gutenberg-tm License.
1.E.6. You may convert to and distribute this work in any binary,
compressed, marked up, nonproprietary or proprietary form, including any
word processing or hypertext form. However, if you provide access to or
distribute copies of a Project Gutenberg-tm work in a format other than
"Plain Vanilla ASCII" or other format used in the official version
posted on the official Project Gutenberg-tm web site (www.gutenberg.org),
you must, at no additional cost, fee or expense to the user, provide a
copy, a means of exporting a copy, or a means of obtaining a copy upon
request, of the work in its original "Plain Vanilla ASCII" or other
form. Any alternate format must include the full Project Gutenberg-tm
License as specified in paragraph 1.E.1.
1.E.7. Do not charge a fee for access to, viewing, displaying,
performing, copying or distributing any Project Gutenberg-tm works
unless you comply with paragraph 1.E.8 or 1.E.9.
1.E.8. You may charge a reasonable fee for copies of or providing
access to or distributing Project Gutenberg-tm electronic works provided
that
- You pay a royalty fee of 20% of the gross profits you derive from
the use of Project Gutenberg-tm works calculated using the method
you already use to calculate your applicable taxes. The fee is
owed to the owner of the Project Gutenberg-tm trademark, but he
has agreed to donate royalties under this paragraph to the
Project Gutenberg Literary Archive Foundation. Royalty payments
must be paid within 60 days following each date on which you
prepare (or are legally required to prepare) your periodic tax
returns. Royalty payments should be clearly marked as such and
sent to the Project Gutenberg Literary Archive Foundation at the
address specified in Section 4, "Information about donations to
the Project Gutenberg Literary Archive Foundation."
- You provide a full refund of any money paid by a user who notifies
you in writing (or by e-mail) within 30 days of receipt that s/he
does not agree to the terms of the full Project Gutenberg-tm
License. You must require such a user to return or
destroy all copies of the works possessed in a physical medium
and discontinue all use of and all access to other copies of
Project Gutenberg-tm works.
- You provide, in accordance with paragraph 1.F.3, a full refund of any
money paid for a work or a replacement copy, if a defect in the
electronic work is discovered and reported to you within 90 days
of receipt of the work.
- You comply with all other terms of this agreement for free
distribution of Project Gutenberg-tm works.
1.E.9. If you wish to charge a fee or distribute a Project Gutenberg-tm
electronic work or group of works on different terms than are set
forth in this agreement, you must obtain permission in writing from
both the Project Gutenberg Literary Archive Foundation and Michael
Hart, the owner of the Project Gutenberg-tm trademark. Contact the
Foundation as set forth in Section 3 below.
1.F.
1.F.1. Project Gutenberg volunteers and employees expend considerable
effort to identify, do copyright research on, transcribe and proofread
public domain works in creating the Project Gutenberg-tm
collection. Despite these efforts, Project Gutenberg-tm electronic
works, and the medium on which they may be stored, may contain
"Defects," such as, but not limited to, incomplete, inaccurate or
corrupt data, transcription errors, a copyright or other intellectual
property infringement, a defective or damaged disk or other medium, a
computer virus, or computer codes that damage or cannot be read by
your equipment.
1.F.2. LIMITED WARRANTY, DISCLAIMER OF DAMAGES - Except for the "Right
of Replacement or Refund" described in paragraph 1.F.3, the Project
Gutenberg Literary Archive Foundation, the owner of the Project
Gutenberg-tm trademark, and any other party distributing a Project
Gutenberg-tm electronic work under this agreement, disclaim all
liability to you for damages, costs and expenses, including legal
fees. YOU AGREE THAT YOU HAVE NO REMEDIES FOR NEGLIGENCE, STRICT
LIABILITY, BREACH OF WARRANTY OR BREACH OF CONTRACT EXCEPT THOSE
PROVIDED IN PARAGRAPH F3. YOU AGREE THAT THE FOUNDATION, THE
TRADEMARK OWNER, AND ANY DISTRIBUTOR UNDER THIS AGREEMENT WILL NOT BE
LIABLE TO YOU FOR ACTUAL, DIRECT, INDIRECT, CONSEQUENTIAL, PUNITIVE OR
INCIDENTAL DAMAGES EVEN IF YOU GIVE NOTICE OF THE POSSIBILITY OF SUCH
DAMAGE.
1.F.3. LIMITED RIGHT OF REPLACEMENT OR REFUND - If you discover a
defect in this electronic work within 90 days of receiving it, you can
receive a refund of the money (if any) you paid for it by sending a
written explanation to the person you received the work from. If you
received the work on a physical medium, you must return the medium with
your written explanation. The person or entity that provided you with
the defective work may elect to provide a replacement copy in lieu of a
refund. If you received the work electronically, the person or entity
providing it to you may choose to give you a second opportunity to
receive the work electronically in lieu of a refund. If the second copy
is also defective, you may demand a refund in writing without further
opportunities to fix the problem.
1.F.4. Except for the limited right of replacement or refund set forth
in paragraph 1.F.3, this work is provided to you 'AS-IS', WITH NO OTHER
WARRANTIES OF ANY KIND, EXPRESS OR IMPLIED, INCLUDING BUT NOT LIMITED TO
WARRANTIES OF MERCHANTIBILITY OR FITNESS FOR ANY PURPOSE.
1.F.5. Some states do not allow disclaimers of certain implied
warranties or the exclusion or limitation of certain types of damages.
If any disclaimer or limitation set forth in this agreement violates the
law of the state applicable to this agreement, the agreement shall be
interpreted to make the maximum disclaimer or limitation permitted by
the applicable state law. The invalidity or unenforceability of any
provision of this agreement shall not void the remaining provisions.
1.F.6. INDEMNITY - You agree to indemnify and hold the Foundation, the
trademark owner, any agent or employee of the Foundation, anyone
providing copies of Project Gutenberg-tm electronic works in accordance
with this agreement, and any volunteers associated with the production,
promotion and distribution of Project Gutenberg-tm electronic works,
harmless from all liability, costs and expenses, including legal fees,
that arise directly or indirectly from any of the following which you do
or cause to occur: (a) distribution of this or any Project Gutenberg-tm
work, (b) alteration, modification, or additions or deletions to any
Project Gutenberg-tm work, and (c) any Defect you cause.
Section 2. Information about the Mission of Project Gutenberg-tm
Project Gutenberg-tm is synonymous with the free distribution of
electronic works in formats readable by the widest variety of computers
including obsolete, old, middle-aged and new computers. It exists
because of the efforts of hundreds of volunteers and donations from
people in all walks of life.
Volunteers and financial support to provide volunteers with the
assistance they need, is critical to reaching Project Gutenberg-tm's
goals and ensuring that the Project Gutenberg-tm collection will
remain freely available for generations to come. In 2001, the Project
Gutenberg Literary Archive Foundation was created to provide a secure
and permanent future for Project Gutenberg-tm and future generations.
To learn more about the Project Gutenberg Literary Archive Foundation
and how your efforts and donations can help, see Sections 3 and 4
and the Foundation web page at http://www.pglaf.org.
Section 3. Information about the Project Gutenberg Literary Archive
Foundation
The Project Gutenberg Literary Archive Foundation is a non profit
501(c)(3) educational corporation organized under the laws of the
state of Mississippi and granted tax exempt status by the Internal
Revenue Service. The Foundation's EIN or federal tax identification
number is 64-6221541. Its 501(c)(3) letter is posted at
http://pglaf.org/fundraising. Contributions to the Project Gutenberg
Literary Archive Foundation are tax deductible to the full extent
permitted by U.S. federal laws and your state's laws.
The Foundation's principal office is located at 4557 Melan Dr. S.
Fairbanks, AK, 99712., but its volunteers and employees are scattered
throughout numerous locations. Its business office is located at
809 North 1500 West, Salt Lake City, UT 84116, (801) 596-1887, email
[email protected]. Email contact links and up to date contact
information can be found at the Foundation's web site and official
page at http://pglaf.org
For additional contact information:
Dr. Gregory B. Newby
Chief Executive and Director
[email protected]
Section 4. Information about Donations to the Project Gutenberg
Literary Archive Foundation
Project Gutenberg-tm depends upon and cannot survive without wide
spread public support and donations to carry out its mission of
increasing the number of public domain and licensed works that can be
freely distributed in machine readable form accessible by the widest
array of equipment including outdated equipment. Many small donations
($1 to $5,000) are particularly important to maintaining tax exempt
status with the IRS.
The Foundation is committed to complying with the laws regulating
charities and charitable donations in all 50 states of the United
States. Compliance requirements are not uniform and it takes a
considerable effort, much paperwork and many fees to meet and keep up
with these requirements. We do not solicit donations in locations
where we have not received written confirmation of compliance. To
SEND DONATIONS or determine the status of compliance for any
particular state visit http://pglaf.org
While we cannot and do not solicit contributions from states where we
have not met the solicitation requirements, we know of no prohibition
against accepting unsolicited donations from donors in such states who
approach us with offers to donate.
International donations are gratefully accepted, but we cannot make
any statements concerning tax treatment of donations received from
outside the United States. U.S. laws alone swamp our small staff.
Please check the Project Gutenberg Web pages for current donation
methods and addresses. Donations are accepted in a number of other
ways including including checks, online payments and credit card
donations. To donate, please visit: http://pglaf.org/donate
Section 5. General Information About Project Gutenberg-tm electronic
works.
Professor Michael S. Hart is the originator of the Project Gutenberg-tm
concept of a library of electronic works that could be freely shared
with anyone. For thirty years, he produced and distributed Project
Gutenberg-tm eBooks with only a loose network of volunteer support.
Project Gutenberg-tm eBooks are often created from several printed
editions, all of which are confirmed as Public Domain in the U.S.
unless a copyright notice is included. Thus, we do not necessarily
keep eBooks in compliance with any particular paper edition.
Most people start at our Web site which has the main PG search facility:
http://www.gutenberg.org
This Web site includes information about Project Gutenberg-tm,
including how to make donations to the Project Gutenberg Literary
Archive Foundation, how to help produce our new eBooks, and how to
subscribe to our email newsletter to hear about new eBooks.
*** END: FULL LICENSE ***
