The Project Gutenberg EBook of Chiaroscuro, by Carel van Nievelt
This eBook is for the use of anyone anywhere at no cost and with
almost no restrictions whatsoever. You may copy it, give it away or
re-use it under the terms of the Project Gutenberg License included
with this eBook or online at www.gutenberg.org
Title: Chiaroscuro
Vertellingen tusschen licht en donker
Author: Carel van Nievelt
Release Date: March 15, 2010 [EBook #31649]
Language: Dutch
*** START OF THIS PROJECT GUTENBERG EBOOK CHIAROSCURO ***
Produced by Branko Collin and the Online Distributed
Proofreading Team at http://www.pgdp.net
+------------------------------------------------------------------+
| |
| OPMERKINGEN VAN DE BEWERKER: |
| |
| De tekst in dit bestand wordt weergegeven in de originele, |
| verouderde spelling. Er is geen poging gedaan de tekst te |
| moderniseren. |
| |
| Overduidelijke druk- en spelfouten in het origineel zijn |
| gecorrigeerd. |
| |
| Bladzijde-nummering is verwijderd. Afgebroken woorden aan het |
| einde van de regel zijn stilzwijgend hersteld. De voetnoten |
| zijn hernummerd en naar het eind van de bijbehorende alinea |
| verplaatst. |
| |
| De in het origineel als cursieve tekst is weergegeven als |
| _cursief_. Vette tekst is weergegeven als $vet$. |
| Uitgespatieerde tekst is weergegeven als =uitgespatieerd=. |
| |
| In dit boek worden lage en hoge aanhalingstekens gebruikt. |
| Deze zijn respectievelijk aangegeven als »aanhalingstekens". |
| |
| Aan het eind van het boek volgt een overzicht van de |
| aangebrachte correcties. |
| |
+------------------------------------------------------------------+
CHIAROSCURO
LEIDEN: BOEKDRUKKERIJ VAN L. VAN NIFTERIK HZ.
CHIAROSCURO
VERTELLINGEN TUSSCHEN LICHT EN DONKER
door
C. VAN NIEVELT
Tweede Druk
LEIDEN
S. C. VAN DOESBURGH
1889
INHOUD.
Bladz.
DE GRAUWE VROUW 1
DE PARAPLU VAN DEN KAPELAAN 14
JACK BOBSON'S POOLREIS 39
DE JONKVROUW VAN HILLEGERSBERG 51
HARMONIA 120
IN DEN HOBBELSTOEL 151
EENE MIN IN DEN ZONNESCHIJN 167
EENE MIN IN DEN MIST 182
MEVROUW DE DOUAIRIÈRE 211
ALPENGLOEIEN 242
DON JUAN DEL MULINO 246
CHIAROSCURO 282
De grauwe Vrouw.
_Wem nie durch Liebe Leid geschicht,
Dem ward auch Lieb' durch Liebe nicht;
Leid kommt wohl ohne Lieb' allein;
Lieb' kann nicht ohne Leiden sein._
Meester Claudius, uit Rotterdam, is dezen zomer voor zijn genoegen op
reis geweest. Als goed vriend heeft hij mij van zijne ontmoetingen en
ervaringen iets meegedeeld, dat misschien zoo alledaagsch niet is. Ik
vertel het, met zijn verlof, hier over.
* * * * *
De bel klepte drie, de stoomfluit gilde, de trein zette zich in
beweging. Er in zat de meester; er buiten stonden zijne vrouw en zijn
dochtertje.--»Adieu! dag, lieven, dag! Gauw schrijven, hoor! Saluut!
Dag, dag, adieu!"--Een knikken nog uit het raampje--reeds waren zij
uit zijn gezicht verdwenen; tusschen hem en haar, die den goeden man
nawuifden op het plankier, drong zich eene zwarte machinenloods. Alléén
in den coupé, schoot onze reiziger als een pijl uit den boog door de
Kralingsche weilanden heen, zijn huis al verder en verder achter zich
latende, met elke minuut eene zevenmijls-schrede nader ijlende tot de
wouden en bergen van zijn verlangen.
* * * * *
Het is eene kostelijke gewaarwording, het gevoel van dat eerste
uitvliegen: die zekerheid dat heden en morgen eens het taakwerk ons niet
wacht, dat uitzicht op het nieuwe, het onbekende, of het van vroeger ons
reeds lief gewordene, dat elk uur van de komende dagen ons staat te
brengen.
Minder aangenaam wel, wanneer, als in Claudius' geval, omstandigheden
gebieden dat men in zijn ééntje zulk eene pleizierreis onderneemt. Maar
dit behoefde toch onzen vriend het genoegen niet te vergallen. Zijne
vrouw en zijn kind waren immers gezond en veilig; het ontbrak haar noch
aan bescherming noch aan verzet; zoo van ganscher harte gunden zij den
man en vader de ontspanning naar welke hij zoozeer hunkerde; dagelijks
ook konden zij zijne brieven ontvangen en beantwoorden.... Dus, meester,
met volle teugen genoten van den korten rusttijd!
Het schoone weder al moest hem het hart doen jubelen. Hoe laafde zich
zijn oog aan het etgroen der pas gemaaide weiden; hoe geurde het versche
hooi hem tegen; hoe flikkerden de Hollandsche slooten en weteringen,
door de namiddagzon in gloed gezet, hem als raketten voorbij. En al
houtrijker, straks al heuvelachtiger, steeds al aantrekkelijker werd het
landschap, hoe meer hij zich verwijderde van de misdeelde streek, in
welke het lot hem zijne woning wees. Kom, meester! onthaal uzelven op
eene sigaar! En dan (o voorsmaak eener vreugde, wat zijt gij zoet!) dan
het reisboek uit de tasch gegrepen, om op de kaart het grootsche plan
nog eens in al zijne aanlokkelijkheid te bestudeeren. Voor zoover een
mensch alléén gelukkig kan wezen, voelde Claudius zich gelukkig op dit
oogenblik.
* * * * *
Spoortreinen hebben in onze dagen wél eene groote snelheid, maar nog
geenszins de volmaaktheid bereikt. Terwijl meester Claudius gansch
verdiept zit in zijnen Baedeker, brengt eene hevig schokkende beweging
van het rijtuig zijn hoofd in forsche botsing met de lijst van het
venster.... Het was niets. Een steentje misschien, dat op de staven
lag; of eene losgeraakte schroef.... Toch, als onze reiziger zijne
lectuur hervat, dansen hem de letters een weinig voor de oogen.
En--zonderling!--het is hem of hij een gefluister verneemt in zijn oor:
»Vriend, denk er aan! deze trein kan verongelukken. Een enkel verzuim,
één noodlottig toeval--zoo wordt deze sterke wagen versplinterd als eene
spanen doos. Hen die gij tehuis liet, ziet gij dan nimmer weer!"--
Alle drommels! Wie lispte dat daar?--De meester dacht toch alléén te
zijn in den coupé!.... Hij wendt het hoofd zijwaarts--en inderdaad--hij
vreesde het al--, in den hoek aan het andere venster zit eene donkere
gestalte, vormloos ineengedoken, dicht gesluierd, van kruin tot voeten
in het grauw.
Een spooksel? meent gij. Nu ja--van een mensch had het ding zeker al
weinig, en van een engel nog minder.
Het was eene oude bekende van meester Claudius. Vrouw Zorg is haar naam.
Sinds jaar en dag pleegt zij hem geen uur onverzeld te laten op zijn
levenspad. Zij schrijdt vóór hem heen op de wandeling; zij staat achter
zijnen stoel onder het arbeiden; zij hurkt naast zijn leger bij het
slapen gaan, en reikt hem hare kille hand bij het uit bed stappen....
Maar hier toch had hij niet verwacht haar aan te treffen. Hij meende
stellig haar in de stad te hebben achtergelaten. Hij was zelfs (oprecht
beleden) met het bepaalde oogmerk er op uitgegaan, haar eindelijk,
eindelijk eens te ontloopen. En nu--tóch hier!--Zij moest dus, ongezien,
achter hem in het rijtuig geslopen zijn.
»Ah!" riep hij--»onafwendbare! gij óók op reis?--Waarheen? als ik vragen
mag. Ik hoop dat onze wegen ditmaal niet samenvallen--ofschoon ik
waarlijk zóózeer aan uw gezelschap gewoon ben geraakt, dat ik haast eene
leemte voel wanneer ik u eens =niet= bij mij heb!"
De gedaante boog zich even, alsof het compliment haar streelde.
»Maar wat", voer Claudius voort, »wat kraakt ge mij daar weer voor kwade
noten!--Een honderdduizend sneltreinen snorren er dagelijks door
Europa--en hoe zelden hoort men van spoorwegrampen!--Waarom zou juist
déze trein verongelukken?--De kans voor mij is even gering, als om uit
een millioen witte boonen blindelings er eene enkele zwarte te grijpen!"
»Toch, vriend", hernam de schim: »die ééne zwarte boon =is= onder al die
witten! die ééne zwarte boon =kan= voor de hand liggen, en =moet= van
tijd tot tijd gegrepen worden!"
Het was zoo: hij kon het niet tegenspreken. Voor zijnen geest rees de
beschrijving van hetgeen er onlangs gebeurd was op de lijn tusschen
Birmingham en Manchester, tusschen Dijon en Macon--wel ja, tusschen
Schiedam en Rotterdam nog kortelings.--»'t Is waar", prevelde hij: »die
ééne zwarte boon zou inderdaad heden avond voor de hand kunnen
liggen--en in dát geval----"
Verbeeldde hij het zich? of was er opeens uit het westen een nevel
gerezen, die de ondergaande zonneschijf verbleekte, het groen der
Veluwsche wouden aanstreek met grauw, en den horizon in ontijdige
schemering hulde?
Het moet wel aan zijne oogen gelegen hebben. Want een paar medereizigers
hoorde hij tot elkander zeggen, dat de zomer nog geenen zoo helderen en
prachtigen avond had gebracht.
* * * * *
Te Coblenz is het liefelijk verpoozen, na eenen langen spoorwegrit. Dáár
vult men boordevol (ten minste als men van een goed glas wijn houdt,
zooals meester Claudius) den roemer zich met den nectar van Rüdesheim.
Dáár bruist zoo plechtig de breede Rijn langs Ehrenbreitstein's
onwrikbare rotsvesting. Dáár wandelt men over de schaduwrijke hoogten
van brug naar brug, en blikt er neder op de stad met haar gewoel, op den
edelen stroom, die zich al kronkelend verliest in vruchtbare landouwen,
schilderachtig heuvelland en rijk bebouwde vlakte--het minnelijkst
toonbeeld hoe natuur en menschenwerk elkander sieren. Ja, dáár schudt
de geest des moeden vreemdelings zijne lasten af, om onbekommerd mee te
zingen met de merels in het groen, dat de aarde schoon is, het leven
zoet.
In die stemming des avonds binnen de stad teruggekeerd, vond de meester
eenen brief van huis. Eenen opgewekten brief, eenen hartelijken brief:
eene lieve aansporing om alle zorgen nu toch aan kant te zetten: eene
blijde verzekering dat alles wel en goed en vroolijk was.
»Alles wel--goddank! Kellner, eene halve Assmannshauser!--Ha! waar zijt
ge nu, vrouw Zorg, met uwe sombere inblazingen!"
Alles wel, ja ja. Alleen--aan het slot schreef toch de moeder--in
postscriptum, naar de wijze der vrouwen--dat het kind eene verkoudheid
scheen beloopen te hebben, dat het een weinig was gaan hoesten--in 't
kort, een van die onbeduidende moederpraatjes, waaraan geen verstandig
vader zich zwaar behoeft te laten gelegen liggen.
Nu kunnen zelfs zijne vijanden (hij heeft er, de goede man, want hij
bezit een karakter) zelfs zijne vijanden kunnen niet beweren dat meester
Claudius geen verstandig vader is. »Een bagatel!" dacht hij. »Welk kind
is er niet telkens verkouden? Welke kleine hoest er niet eens?--Wat
geduld en wat gomballen----"
En evenwel, als hij onwillekeurig dat naschrift nog eens herlas,
verdween zijne luchthartigheid. Want aan zijne zijde--hij voelde 't--had
eene donkere gedaante post gevat, en een bleeke vinger wees hem op het
papier--hij zag het nu duidelijk: hoe kon 't wezen dat hij het daareven
niet had gezien?--een bleeke vinger wees hem op het papier wat er
geschreven stond =tusschen= de regels:
»Geef acht, vader! Er kwamen in onze buurt gevallen van eene
besmettelijke ziekte voor. Die verkoudheid, zij zou de voorloopster
kunnen wezen van erger. Het kind kan ziek worden. Het kind kan
sterven.... Reis niet te vèr weg! Keer liever huiswaarts, vader!...."
»Duivelin!" schreeuwde hij: »kunt ge mij dan zelfs in deze enkele
vacantie-dagen uwe boosaardigheid niet sparen?--Het kind is verkouden,
zeg ik u: niets anders. Het kind zal morgen weer beter zijn! Gij liegt,
vreugdbederfster! gij liegt indien ge anders profeteert!"
De schaduw was verdwenen: de brief stak in des meesters zak. Aan den
avonddisch zaten mèt hem gezellige menschen, geurden kostelijke wijnen,
dampten smakelijke spijzen;--en toen hij daareven thuiskwam, had hij
honger, was hij dorstig, voelde hij zich juist in de luim tot blijmoedig
kouten. Maar thans zat de tong hem als gekluisterd, de wijn smaakte hem
flauw, het eten zouteloos. Telkens nog hoorde hij den nagalm van die
maning: »Het kind kan ziek worden. Het kind kan sterven."
Bij het slapen gaan zelfs, las hij met gesloten oogen weer de
ongeschreven woorden in het naschrift van dien brief: »Reis niet te vèr
weg! Keer liever huiswaarts, vader!"
* * * * *
Niettemin trok de meester steeds verder van huis--het einddoel van
zijnen tocht steeds nader bij.
»Gegroet, mijn Schwarzwald! Gegroet, o _heimathland_ van mijne
dichterziel!" zoo juichte hij;--en zijn hart zong hem als een leeuwerik
in de borst, toen hij, met den trouwen knuppel in de vuist, de reistasch
over den rug, den weg insloeg van Freiburg op den Schauinsland.
Wáár ook is het verkwikkender dolen, voor eenen die rust verlangt,
dan in de dalen en op de bergen van het Zwarte Woud?--Wáár ontsluit
de schemering der sparren hem vriendelijker hare geheimenissen? Wáár
omvangt hem ongestoorder de heilige stilte, in welke hij geenen toon
verneemt dan het ruischen van het geboomte, of eenen zucht wellicht uit
zijne eigene ziel--beiden eene taal sprekend welke hij niet verstaan
kan? Wáár komt zijn geest den Schepper nader, dan op deze toppen,
wanneer hij westwaarts den Rijn ziet blinken in de zonnige diepte,
oostwaarts de golvingen van het donkere woudland zich verliezend in het
oneindige, en in het zuiden den ganschen Alpenketen, gelijk eene verre
witte wolkenbank uitgekarteld aan den gezichteinder?.... Gij bosschen en
bergen, gelukkig wie u kent en liefheeft!
Meent men echter dat in dit stille, groene heiligdom vrouw Zorg den
wandelaar niet besluipen kan, besluipen en bespringen gelijk een wild
gedierte van achter eenen boomstam--dan heeft men de ervaring van
meester Claudius niet.
* * * * *
Hij blies uit, de brave man, na den schoonsten dagmarsch, onder den
lindeboom vóór zijne landelijke herberg--eene zooals men ze in die dalen
nog aantreft, in welke het nieuwerwetsche gerief den ouderwetschen
eenvoud nog niet aan de deur zette. Avondvrede zweefde over het
landschap; avondvrede huisde in zijn gemoed. Zijn lichaam voelde hij
zoo gezond, zijnen geest zoo helder. De herinnering van het gesmaakte
natuurgenot wekte hem zoo op; de rust na den forschen uitstap behaagde
hem zoo; het pijpje tabak bij den liter frisschen landwijn geurde hem
zoo voortreffelijk. Uren in het rond geen vergenoegder sterveling, dan
meester Claudius.
Daar komt de dikke kasteleinsvrouw, die hem daareven het hart veroverde
met hare forellen en hare eierstruif, hoogrood van aangezicht naar
buiten, en reikt hem de _Basler Nachrichten_.
»Hola, moederlief! die krant moogt ge wel houden. Haal liever uwe
gezellige breikous, en kom een uurtje bij mij zitten keuvelen!"....
Doch zij heeft geenen tijd. Het knetterend keukenvuur roept haar tot
dringender plichten.
Die _Basler Nachrichten_!--Wat zal de meester met die _Basler
Nachrichten_?--Hij maalt nu eenmaal niet veel om politiek geschrijf.
Zal hij boven de kersen, die het bruine Aennchen hem daar opdraagt,
tot nagerecht een bordvol oostersche quaestie verkiezen, of wel eenen
schotel redevoeringen van Monsieur Gambetta?--Hij zoo dwaas niet! Weg
met die krant!--
Doch toevallig strijkt zijn blik over een telegram uit Nederland,--en in
stee van het blad op zij te werpen, grijpt hij het met beide handen, en
leest.
Hoe! eene aanzienlijke bank gesprongen. Verscheidene groote
handelshuizen in den val meegesleept. Het tuimelen van andere nog te
gemoet gezien.... Mijn God! dit is verschrikkelijk!--Meester Claudius
hoopt niet voor eenen geldwolf versleten te worden; maar hij werd oud
genoeg om teruggekomen te zijn van de stelling, dat een matige welstand
ontbeerlijk zou wezen tot huiselijk geluk.... Had hij in die bank geen
geld belegd?--Gelukkig, neen; de catastrophe, voor zoover hij kon
nagaan, deerde hem persoonlijk niets. Doch waren er geene nabestaanden
die door dezen slag konden zijn getroffen?--Hij vreesde van ja. En hij
zelf--men wist toch niet wat er nog volgen kon; en wanneer hij zich
voorstelde hoe de kleinigheid, die hij bespaarde om de toekomst der
zijnen te bezorgen tegen het ergste, hoe die kleinigheid hem eveneens
op deze wijze plotseling zou kunnen ontvallen: hoe hij sterven kon, en
vrouw en kind dan zouden moeten leven bij de genade: hoe ontzettend voor
teedere handen de strijd is om het bestaan, hoe wanhopig het lot van
deftige nooddruft, hoe bitter voor deze het brood der dienstbaarheid,
hoe meedoogenloos de wereld voor armoede die niet bedelen kan----mijn
God!--en hij, die zich de weelde durfde veroorloven van een
plezierreisje!--Behoorde hij niet veeleer elken overgewonnen gulden weg
te leggen, ter afwering van zúlk eene mogelijkheid? Had hij het recht
wel, met zúlk eene kans hangende boven de hoofden zijner geliefden----
»Als meneer de courant gelezen heeft?"--zoo brak eene half strenge, half
spottende stem den troebelen loop zijner overpeinzingen af.
Het was schemerdonker geworden. In de vrouw, die hem het blad
terugvroeg, herkende hij niet meer de ronde, goedmoedige
kasteleinesse--doch haar, zijne eeuwige vervolgster, de dicht gesluierde
verschijning in het grauw.
* * * * *
Weer nam de meester zijnen wandelstaf op, en toog hij verder naar
het zuiden. Men zag hem te Bazel, te Zürich, te Luzern--nu met
vreugdestralen in zijne oogen--dan, plotseling, en zonder merkbare
aanleiding, met eene wolk om het voorhoofd.
De zon, onbeneveld boven de kimme rijzende, vond hem op zekeren ochtend
gezeten op den top van den Pilatus-berg, rondturende in eenen kring van
wat het schoonste land der aarde verhevenst biedt en liefelijkst.
»O Alpen!" riep hij, »groote Alpen! moogt =gij= ten minste, terwijl
uwe majesteit ons omringt, ons wat kracht inboezemen, wat moed en wat
vertrouwen! Moogt gij ons doen beseffen, bij den aanblik uwer
ontzaglijkheid, hoe nietig zij zijn, onze grieven en nooden en zorgen
hier beneden!"--
En alweder--hoe zijn geest zich baadde in verrukking, hoe hij al het
andere met macht van zich poogde af te weren--alweder bespeurde hij
de nabijheid van het grauwe wezen. Want in hem woelde de herinnering,
hoe hij eenmaal hier niet alléén verwijlde: hoe hij vóór jaren op deze
zelfde hoogte zat met =haar=--toen zijne bruid, thans zijne gade--en die
hij ditmaal te huis liet blijven.
»Heugt het u nog", zoo fluisterde over zijnen schouder heen de stem,
»hoe gelukkig gij toen waart, hoe krachtig en hoe hoopvol? Hoe dik en
bruin uwe haren nog waren, hoe stout en weelderig uwe illusiën?--Uwe
haren, mijn vriend, waar zijn zij gebleven? Uwe illusiën, waar vlogen
zij heen? Verstoven en verspat, niet waar? gelijk afgevallen bladers,
gelijk opgeblazen zeepbellen--verstoven en verspat!"
De meester kon het niet ontkennen. Hij knikte weemoedig met het hoofd,
en streek zich met de hand over den schedel, op welken het
ochtendkoeltje vergeefs naar lokken zocht om mee te stoeien.
»Heugt het u ook nog", hernam de stem, »hoe warm uw hart toen klopte
voor het leven, voor de wereld, voor het menschdom? Hoe gij zoo
onwankelbaar nog vertrouwdet op den triomf der gerechtigheid, zoo
bergvast nog geloofdet aan de eindelijke verwezenlijking van het ideale
hier beneden?.... Mijn vriend, er liggen vele blanke en gladde steenen
aan uwen voet. Zoudt ge mij op eenen dezer kunnen neerschrijven wat er
tháns nog onwankelbaar staat in uw vertrouwen, en bergvast in uw
geloof?"
Een smartelijk lachje gleed om des meesters mond. Hij tastte
onwillekeurig in de losse kiezels:--de kleinste, helaas, docht hem tot
het neerschrijven van zijn credo groot genoeg.
»En", vervolgde de stem weer--»hoe zit gij thans hier zoo alléén?
Waarom is =zij= thans niet bij u, die toen zoo dicht aan uwe zijde
was?--Eilieve, mijn vriend, hoe is dit?--Gij, die destijds geen genoegen
kendet zònder haar, gij kunt u thans zoo week op week alléén gaan
vermaken?--Begint uw hart ook van haar zich los te winden?--Begint de
liefde uwer jeugd den weg te volgen van de geestdrift, de phantasie, de
milde opwellingen uwer jeugd--zoodat gij straks, twijfelmoedig voor God,
bitter jegens de wereld, zelfs in uwe eigene huiskamer geenen boezem
meer vindt om uw hoofd er aan te vlijen?--Man! indien het zóó met u
worden moest: indien gij u allengs eenzamer gingt opsluiten in uwe
zelfzucht: indien de moeiten om het bestaan, de krenkingen des levens,
de kwalen des lichaams en de gemelijkheid van den ouderdom zóó uwen
geest verlammen, uw gemoed verstompen, uw hart verkalken moesten, dat
gij noch tot arbeid, noch tot liefde, noch tot éénige zelfopóffering
meer bekwaam wezen zoudt----zeg, man, ware het dan niet beter voor
u----de gelegenheid is schoon--de afgrond hier is diep----en wat betreft
de droefenis der achterblijvenden over uw verlies----bah! een oude
egoïst meer of minder...."
* * * * *
Neen! bij den Hemel!--dit ging nu toch te ver!.... De meester springt
verwoed overeind. Hij grijpt om zich heen. Hij wil het spooksel zelf in
de diepte storten.... Vergeefs! In ijle lucht stoot zijne vuist.
* * * * *
Na deze vreeselijke ontmoeting heeft meester Claudius op zijne reis
geenen overlast meer gehad van de grauwe vrouw. Hij keerde trouwens al
spoedig daarna huiswaarts.
Eerst bij zijne aankomst te Rotterdam zag hij haar weer, toen hij uit
den wagen stapte. Onopgemerkt was zij bij zijn heengaan achter hem er in
geslopen; onopgemerkt (behalve door hemzelven) sloop zij bij zijne
terugkomst achter hem er uit.
»Verwenschte!" wilde hij haar toeroepen.
Doch de kussen van vrouw en dochterken sloten hem den mond.
En de stem der grauwe, thans met iets moederlijk zachts in hare
trilling, lispelde hem in het oor:
»Kom, scheld mij niet! Voor al de schatten ter wereld zoudt ge mij toch
niet willen missen. Want zie!--zonder dézen, die u zoo lief zijn, zoudt
ge =mij= niet hebben--maar zonder mij ook niet dézen!"
De Paraplu van den Kapelaan.
_Sancta, sancta simplicitas!_
»En mocht het gaan regenen"--zei de hupsche juffrouw in de _Stern und
Post_ te Amsteg, aan wier disch wij ons verzadigd hadden met gebakkene
forellen--»mocht het regenen gaan, dan zal de kapelaan van Bristen u wel
eene paraplu leenen."
Nu, dat zou heel vriendelijk wezen van dien heer. Of dát ook een goed
Christen moest zijn, die daar maar parapluen gereed had staan voor den
eersten den besten voorbijtrekker!--Toch dachten wij geen gebruik
te maken van des kapelaans leenvaardigheid: want het zwerk, in den
vóórmiddag druilig, stond helder boven de bergen als een lachend
meisjesoog; en zoo wij op reis iets verfoeielijk vinden, dan is het, na
regen zonder regenscherm, een regenscherm zonder regen. Wat echter den
kapelaan zelven betrof, het was ons stellige voornemen niet heen te gaan
van voor 's mans aangezicht, dan na zijne woning te zijn binnengetreden.
Wij hadden namelijk, in ons reisboek de noodige aanwijzingen garende
voor dezen onzen uitstap in het Maderaner-dal, den wenk gelezen--gelezen
en onuitwischbaar in onze heugenis gegrift: »_Dorf Bristen,
Erfrischungen beim Kaplan._"
_Erfrischungen!_--Het woord op zichzelf reeds oefent eene
onbeschrijfelijke bekoring, wanneer men op eenen zomerschen namiddag
eenen klim van een duizend voet of wat voor den boeg heeft;--in den
klank al is iets ververschends, iets dat den moeden wandelaar met
versche kracht de punt van den alpenstok doet drillen tusschen de
steenen op zijn hobbelig pad. Maar dan--zelfs den dorstige is het niet
onverschillig wèlke hand den lavenden beker hem langt--althans nadat hij
gedronken heeft.
Ververschingen alzoo--_beim Kaplan_..... Dit luidde toch ietwat
bedenkelijk. Zou hij ze tappen uit een wereldlijk, dan uit een
geestelijk vat? En zoo het eerste--zou de wijn niet naar wierook rieken,
het bier niet bitter zijn gemaakt met _tinctura theologica_ in stee van
hop?--En zou hij er geld voor vragen? Of verstrekte hij ze wellicht,
de goede Samaritaan, als eene godsgave, uit louter christelijke
milddadigheid, dengenen die er naar smachtten?--Iemand die grootheid van
ziel genoeg bezat om zijne parapluen uit te leenen aan vreemdelingen,
zóó iemand kon licht de onbaatzuchtigheid nog eene spanne verder
strekken, en zijnen wijn uitgieten _pro Deo_.
Het een bij het ander--deze hoeder van zielen en laver van lichamen
boezemde ons eene zeer levendige belangstelling in, niet minder haast
dan de Hüfi-gletscher, de Stäuber-val en de overige merkwaardigheden van
dit pronkstuk der Alpen-dalen. Het stond dus vast, dat wij ons door hem
zouden laten ververschen.
* * * * *
Van Amsteg naar Bristen is een half uur klimmens langs een van
die Zwitsersche kronkelpaden, die voorzeker (indien een breede en
gemakkelijke weg geacht moet worden ten verderve te leiden) smal en
steil en steenig genoeg zijn om uit te loopen op het koninkrijk der
hemelen.
Wij zullen goed de helft van den afstand achter den rug hebben gehad,
toen wij vóór ons uit eene menschelijke gedaante zagen heenstappen, met
dien uiterst langzamen maar gestadigen tred, die den log geschoeiden
Zwitser in staat stelt veel sneller eenen berg te beklimmen, dan
Monsieur Volauvent van het Brusselsche ballet, vlugvoetigste aller
menschen,--den tred, met andere woorden, waarmee de schildpad eens den
wedloop won van den haas. Inderdaad, van eene schildpad had de figuur
daar vóór ons wel een weinig. Het ronde lichaam, het dicht op de
schouders gedrongene hoofd, de korte, dikke, wijd uit elkander staande
beenen--dan, bij wijze van staartstompje, de onder den zoom van het
opperkleed uitwippende punt van eene reusachtige paraplu----
Maar is het waar, schildpadden ontmoet men niet in de
eedgenootschappelijke cantons--Roomsche paters des te menigvuldiger. En
deze mensch--er was geen twijfel aan--deze dikke mensch droeg op zijne
schouderen de uniform van de Alleenzaligmakende. Kon =hij= het wezen,
temet--de ververscher?
Hij zette zich op eenen steen, ontdeed zich van zijnen hoed, haalde
eenen rooden zakdoek te voorschijn, en begon zich daarmede naarstiglijk
het blakende bolle aanschijn af te vegen. Onder die bedrijven hadden wij
hem spoedig ingehaald, en den avondgroet met hem gewisseld. Want in
de Alpen groet men elkander, ook al heeft men nooit eenen stuiver aan
elkaar verdiend. O deugd en vreugde van het reizen! Menschen uit de
vier hoeken van Europa, lieden die nooit tevoren elkaar gezien hebben,
en nooit daarna elkaar zullen wederzien, zij wenschen elkander eenen
frisschen morgen of eenen vroolijken avond toe bij het ontmoeten
tusschen de bergen en de sparren--zoo gul en hartelijk alsof zij,
zoowaar, het plaatsje aan de tafel des levens, het teugje koele lucht
en het sprankje zonneschijn elkander niet misgunden!
»_Abend, Abend, meine Herrschaften!_" hijgde de vleeschklomp op den
steenklomp, nog altoos druk met den rooden zakdoek in de weer. Deze
zoon der bergen scheen het klimmen toch ontwassen--òf wel, hij had dien
namiddag bij eenen boer te veel zuren room gegeten. »Melkkost maakt de
knieën slap!" placht onze Lauterbrunner gids te zeggen: »_Wenn ich
Engländer führe, die Berge springen wollen, so lass ich se Milch
trinchen. Dann springen se bald nich mehr!_"--
»Zijn wij", zoo vroegen we, »zijn wij, o weleerwaarde, van Bristen nog
ver?--van den kapelaan?"
Wij stieten elkander in de ribben: want dit was eene strikvraag. Maar de
vetzak liep er zoo gauw niet in!--De wrijvende roode zakdoek hield rust
op de tonsuur; een guitig licht vonkte in de kleine bruine oogen, over
welke de borstelige wenkbrauwen zich samentrokken; de machtige onderkin
zwol tot eenen krop, en de breede, vleezige lippen snoerden zich bijeen
alsof zij een staatsgeheim te bewaren hadden.
»Wel", riep hij: »van hier tot Bristen is nog eene minuut of tien. En
van hier tot den kapelaan--"
»Nog een tien minuten!"
»Poeh, poeh, mijn zoon! Het lijkt er niet naar!--Van hier tot den
kapelaan----Maar zegt me eens: wat willen de heeren eigenlijk van den
kapelaan?"
»Drinken, paterlief, drinken! Wij zijn als sponzen zoo dorstig. Voor
elken droppel dien hij ons schenkt, zullen wij hem zeven jaren levens
toebidden!"
»_Misericordia!_ verschoont hem! Wat zou hij dan nog lang op het
Paradijs moeten wachten, de arme zondaar!... Maar laat mij eens zien.
Van hier tot den kapelaan--dat kan ik u heel precies vertellen."--Hij
nam zijne paraplu, drukte den knop tegen mijne maagstreek, zichzelven
de punt tegen zijne knieschijf, deed als las hij op den stok eene maat
af, en riep met groote stem: »_Also!_ Van hier tot den heer kapelaan
van Bristen--op den kop af, drie voet negen!"--Tegelijk werd er in
het diepste van zijnen breeden buik eene schudding merkbaar, die, een
geweldig aardbeven gelijk, zich allengs verspreidde over zijn geheele
lichaam. Hij lachte, dat de tranen twee stortbeekjes vormden langs zijne
koonen.
Wij van onzen kant veinsden natuurlijk de grootst mogelijke verrassing,
alsof er in ons niet het flauwste vermoeden gerezen ware van 's mans
éénzelfheid met den bewusten dranktapper in Baedeker.
»Is het mogelijk? En zijt u het waarlijk zelf?--de kapelaan van de
_erfrischungen_?"
»_Freili, Freili!_" schaterde hij: »Ik ben het zelf, en niemand anders
dan ik. Kijk! Ginds ziet ge het torentje van mijne kerk; en vlak daarbij
den rook die uit mijnen schoorsteen waait. Mijne goede Barbara bakt
pannekoeken, denk ik!"--
Eene minuut later schreden wij met ons drieën, een vóór en een
achter den ouden heer, verder langs het pad omhoog. Het geleek eenen
Rigi-trein, met de locomotief in het midden--zóó blies en stoomde onze
zwaarlijvige metgezel. Een paar malen nog moest hij stilstaan om lucht
te happen. Wij verkwikten hem dan met _eau de Cologne_, hetwelk hij
gretig opsnoof, en waarvan zijne poriën groote hoeveelheden schenen in
te slorpen. Eindelijk werd het pad effen, en wij stonden in de schaduw
van een paar zware noteboomen, voor eene bruin berookte houten woning,
op wier vensterkozijnen eene verzameling bergkristallen lag te flonkeren
in het licht dat door de bladers brak.
»Barbara! Barbara!" schreeuwde onze makker door het openstaande raam:
»Hier breng ik je twee heerschappen mee, die het op je rooden Veltliner
gemunt hebben!--Barbara, hé toch!"
Terstond kwam er uit het venster een lachend vrouwehoofd voor den dag,
niet mooi, niet jong, maar rond en blozend als een wijnappel. Dit hoofd
liet, al grinnikend en knikkend, een paar rijen tanden zien, op welke
een hofdentist had kunnen verlieven, en een stel oogen, die glinsterden
als de stukken rooktoopaas waarover de eigenares zich heenboog.
Wij traden, door den pater vóórgegaan, in een als gelagkamer ingericht
vertrek, kraakhelder, en behaaglijk opgesmukt met eene keur van
snuisterijen. Voorwerpen uit de drie rijken der natuur groepeerden zich
tegen de wanden rondom de zeer welvarend uitziende portretten van
ettelijke martelaren en evangelisten. Hier--terwijl Paus Pius en Paus
Leo welwillend op ons nederblikten--stelde zijn weleerwaarde ons formeel
aan het blakende vrouwegezicht voor:--
»Twee dorstige vreemdelingen, zuster Barbertje!--Mijne heeren, ziethier
mijne zuster Barbara. Aanschouwt in haar de meesteresse van dit huis."
»Maar broeder!" riep de zus, dieper rood nog garend in hare koonen.
»Tut tut--zóó is het!--_Meine Herrschaften_, indien het u wezenlijk
ernst is met uwe begeerte naar ons nederig tapsel, tracht u dan met dit
vrouwentimmer te verstaan. De kapelaan staat wel in het boek; maar de
eigenlijke _domina_ hier, is Signorina Barbara."
Ondertusschen had het vrouwentimmer in quaestie fluks de glazen al voor
ons volgeschonken. De kapelaan dronk mee als een bisschop. Ook Barbara
stak af en toe haren vergenoegden wipneus in eenen kelk. Er werd
gevraagd van waar en waar heen; voor eene tweede maal werden de halve
liters gevuld; men praatte en smookte en klonk; de wrange Veltliner
gleed er in als Château Lafitte----tot opeens het verdwijnen van de zon
achter den westelijken bergzadel ons herinnerde dat de klok niet
stilgestaan had middelerwijl.
»Vrienden", zei de dikke man: »ik wil u niet wegjagen; maar als ge vóór
het donker het logement nog halen wilt, dan wordt het uw tijd. Ge hebt
nog volle derdehalf uur voor het mes; en de wandeling is te schoon om
zoo te draven."
Wij namen afscheid--tot wederziens, daar wij langs denzelfden weg terug
zouden keeren. Reeds waren wij de deur uit, den trap af. Daar riep ons
de kapelaan weerom:
»_Sanct Rochus!_ dat ik het vergeten zou!.... _Ich bitte--nehmen Sie
doch einen Schirm mit!_"....
Dit was te veel voor onzen lachlust:--»Een regenscherm?--Maar beste
heer, waartoe dit? Er drijft geen wolkje aan het uitspansel!"
»Toch, toch!" maande hij. »Laat u raden! Het weerglas zakt!"
»Maar weleerwaarde! Het firmament is als metaal!"
»Neemt er een mee!" hernam de brave oude, die al ernstiger werd hoe meer
wij lachten: »Men kan niet weten! Niemand gaat van hier ooit naar boven
zonder paraplu!.... Barbara! Barbara! _einen Schirm!_.... Wat? Zijn ze
alle uitgeleend?--Dan de mijne maar, de groote groene!.... Mijne heeren,
het is mijn lijfstuk. Maar gij zult wel goed op hem passen, niet
waar?--Denkt er om--misschien brengt hij u nog geluk aan!"--
Het baatte niet of wij al afsloegen; de man drong aan: het scheen of hij
zou meenen zijne roeping op aarde gemist te hebben, wanneer hij niet al
zijne parapluen voortdurend in actieven dienst hield tusschen Bristen en
het hotel _Zum Alpenklub_. Zoo dan, om hem niet te grieven, en daar
Barbara al met het bedoelde instrument naar buiten kwam geloopen, liet
ik het mij geduldig op den nek laden. Nu eerst ook blonk er grenzenloos
welbehagen op des paters aangezicht, als stond hij op het punt
zichzelven de handen op te leggen, zeggende: »Ga slapen in vrede nu,
dienstknecht des Heeren! Wèl besteed was wederom deze dag uws levens!"
»_Valete!_" schreeuwde hij ons na: »_Auf Wiedersehen!_"
Of die laatste uitroep het meest óns gold, dan wel zijn regenscherm--ik
durf het niet beslissen.
* * * * *
Voorbij het kerkje van Bristen opent zich opwaarts het dal. Hoe meer gij
de met sparrewoud bewassene steilte nadert, op welke het vriendelijke
berghotel al heel van verre u toewenkt, des te heerlijker ontvouwt het
Alpenlandschap u zijne pracht. Stouter en toorniger worden de sprongen
van den Karstelenbach, het wilde kind der gletschers. Gij stapt heen
over de achterblijfselen van een paar lawinen, die langs kaalgereten
hellingen neerdonderden over het pad--vreeselijke bajerts van
afgeknapte boomstronken en meegesleurde rotsbrokken en grauwbestoven
sneeuw. De lucht wordt koeler, de adem der ijsvelden beroert u van
nabij--long-verruimend, pees-versterkend, oog-verhelderend. En terwijl
gij stadig stijgt, treedt sneeuwtop bij sneeuwtop in glanzende majesteit
te voorschijn.
Eén punt is er aan den weg, waar gij niet laten zult te toeven, hoe
groot ook uwe haast naar het avondmaal. Het is bij Lungenstutz, eene
kleine buurtschap van zeven hutten, met zevenmaal zeven kinderen. Eene
plotselinge golving van het pad gunt u hier een onbelemmerd uitzicht
naar alle kanten: dal-opwaarts en dal-afwaarts, op de bergketenen naar
noord en zuid en oost en west. Hier kunt gij nederzitten, en luisteren
naar het geraas van den bergstroom, die, honderd vaam beneden u, in eene
duistere kolk geschoten is, waar hij woelt en knaagt aan de fundamenten
der gesteenten. Hier speurt gij, diep in het hart der vallei,
blanke draden, die schijnen neer te fladderen van eenen machtigen
rotswand,--watervallen, wier tuimelen morgen, als gij ze nadert, u
met ontzetting vervullen zal. Hier kunt gij rondturen, en de bergen
begroeten, één voor één. Déze daar, aan uwe rechterhand, is de geweldige
Piz Tgietschen, koning der groep; naast hem de spitse Düssistock--het
breede Scheerhorn--de phantastisch gekartelde Rüchen, met zijne
tweeling-piek de Windgälle--ver in het westen de witte tinnen van de
Spannörter--en als sluitstuk van den diadeem, de koen ten hemel zich
spitsende pyramide van den Bristenstock. Zij staan in eenen kring, om
uwe hulde te ontvangen. Donkere, dreigende gevaarten, op wier kruinen,
met ijs gehelmd, het avondrood de wachtvuren ontsteekt van den nacht.
En als gij eene pooslang zoo rondgeblikt hebt, dan is er alle kans, dat
gij allengs u omringd ziet van eenen tweeden kring--enger en minder
verheven, maar in zijne soort niet minder schilderachtig dan de krans
der Alpen. Ik bedoel, dat de zevenmaal zeven kinderen uit de zeven
hutten van de buurtschap Lungenstutz zich om u heengeschaard zullen
hebben, ten einde met smeekende oogen en onverstaanbare woorden u te
bewegen tot het inruilen van hunne splintertjes bergkristal tegen
koperen pasmunt...... Eilieve, laat u dit niet verdrieten. Deze
barrevoetertjes kunnen van natuurschoon niet snoepen; een krentekoek
ware hun op het oogenblik liever dan een heel gebergte; en al acht gij
in theorie het bedelen nóg zoo verderfelijk, gij kunt heden in geene
stemming wezen tot het toepassen van de economisch-philanthropische
beginselen, die gij tehuis zoo gestrengelijk in practijk brengt. In uwen
zak gegrepen dus! Met eene enkele handvol duiten maakt gij hier
negen-en-veertig gelukkigen.
Hervat dan uwe mijmering. Zie toe, hoe de gloed op de hoogten verflauwt,
verbleekt, vergrauwt; hoe uit het dal de duisternis opwaarts sluipt door
de wouden, die roerloos staan, als scharen pelgrims bij het tingelen van
de vesper-klok; hoe aan den hemel, boven de bleeke, kille velden der
eeuwige sneeuw, de sterren ontstoken worden----en ginds in het hotel
_Zum Alpenklub_, in de warme, gezellige eetzaal, de lampen boven den
disch die u weldra spijzen zal.... Gelukkige, sta op! Den gletschers
zegt gij thans vaarwel; de welberechte tafel heet gij welkom. Wat ware
gindsche goede herberg zonder de Alpen? Wat waren de Alpen zonder
gindsche goede herberg?--In dit harmonisch samentreffen van het
verhevene en het geriefelijke ligt het geheim der hoogste aardsche
vreugde. U van het eene tot het andere te kunnen wenden, naar de geest u
roept of het lichaam u noodigt, afwisselend u een Manfred te voelen en
een mensch van vleesch en beenderen--dit is waar genot.
Gij dan, zoo wanneer gij het gesmaakt zult hebben--ik bid u, bewaar de
heugenis er van trouw en zuiver in uw binnenste. Zonnestralen kunt gij
niet opbottelen en huiswaarts dragen; zonnige beelden des te beter. Gij
kunt u er aan te goed doen in uren van motregen en bedruktheid, wanneer
het u een troost zal zijn, uit de diepste diepten van Schieland's
polders te mogen uitroepen: »_Auch ich war in Arkadien!_"
* * * * *
Twee dagen hadden wij in het Maderaner-dal het schoonste weder. Doch bij
ons derde ontwaken zagen wij dat er in den nacht op de bergen versche
sneeuw gevallen was--een vrij stellig voorteeken van eene naderende
storing in den dampkring. Inderdaad woei er reeds uit het westen een
sterke wind, die verdachte flarden van wolken voor zich henenjoeg. Wij
maakten nog eene flinke ochtend-wandeling, gebruikten het middagmaal,
en gunden ons, vóór wij den terugtocht naar Amsteg aanvaardden, eene
eerlijk verdiende _siesta_. Het liep dus al tegen den avond, toen wij
der moederlijke kasteleinesse de hand drukten tot afscheid, en onze
schreden dal-afwaarts richtten, met de reistasschen, de alpenstokken en
de paraplu van den heer kapelaan _ganz ordentlich_ beladen.
Deze paraplu, daar zij aan mijn verhaal den titel gaf, dien ik wel met
eenige nauwkeurigheid te beschrijven. Zij behoorde tot dat
vóórwereldlijke _genus_, dat weldra in de zee der evolutie spoorloos zal
zijn ondergegaan, doch waarvan, hier en daar in Europa, zeer enkele
individuen nog op de golven zijn zwalkende gebleven. Haar stok was dik
genoeg voor eenen bezemsteel; hare taats geleek den spriet van eene
brandspuit; en haar baleinen rif moet Leviathan half zijn gebit gekost
hebben. Een ring van koper hield met moeite de zwellende plooien van
haar grasgroen bekleedsel in bedwang. Haar knop eindelijk (eene grillige
afwijking van den klassieken hoornen haak) bestond uit een houten kruis,
met eenen ruw gesneden doodskop in het midden, wiens grijnzend gebit was
samengesteld uit de letters van _memento mori_, en wiens oogholten
opgevuld waren met een paar goed geslepene kristallen van groenachtig
rood vloeispaath. Schoof men haar open, dan ontwikkelde zij zich tot den
omvang eener niet al te bekrompene legertent, omwelvende het hemeldak
van kimme tot kimme. Haar gewicht durf ik niet begrooten. Genoeg, dat
men haar het schikkelijkst torste van schouder op schouder, gelijk
Israël's verspieders den dikken druiventros uit den lande Kanaän.
Hadden wij tijdens de heenreis onder dit antediluviaansche gedrocht
nutteloos gezweet--thans, op den terugmarsch, kwam het ons onschatbaar
te stade. Want wij waren nog geen kwartier gaans van het logement, of de
wind ging liggen, de wolken pakten zich samen, en een kille regen ving
aan ons te besproeien--_sempre crescendo_.
Niet ontzettender is het verschil tusschen Elyseum en Tartarus, dan
tusschen een Alpendal bij zonneschijn en een Alpendal bij regen. De
schoone bergen verzwolgen door den nevel; elke boom, die zoo gezegende
schaduw spreidde, verkeerd in eene stortmachine; het gisteren zoo
steenharde pad veranderd in eene glibberige baan van bodemlooze modder.
Glibberige paden (wij weten het uit de zedekunde) voeren lichtelijk ten
val, inzonderheid wanneer zij afwaarts hellen; en in modderige banen
laat menige zondaar het heil van zijne ziel, menige wandelaar de zolen
van zijne schoenen steken.
Wij riepen Sinte Margriet aan, belovende haar een pak stearine-kaarsen
op den 20sten der maand Juli. Vergeefs!--De helleveeg plaste er op los
als eene Hollandsche schoonmaakster--makende, gelijk deze, meer vuilnis
dan schoonheid met haar flodderen. De lucht werd al grauwer; ras daalde
de schemering; in de verte begon onheilspellend de donder te grommen.
Het kwam dus aan op goeden moed, eenen stevigen voetstap en eenen
sterken arm; den laatste, om de paraplu in positie te houden, die, door
het hemelwater verzadigd, mij op den schouder woog als onze moeder de
Aarde op den armen Atlas. Toch, aan de duurgekochte beschutting van dit
monster was het te danken, dat wij althans ons bovenlijf nog droog
voelden toen wij te Bristen aanklopten bij den kapelaan--juist terwijl
een felle bliksemstraal ons de oogen verbijsterde.
»Alle heiligen!" gilde Barbara, die ons de deur opende.
Hierop volgde de donderslag; en daarna de zware stem van den heer des
huizes:
»_Aha, meine Herrschaften! so isch es recht!--Nun, hat sich mein alter
Schirm nicht treu erwiesen? Firmus et fortiter?_"
»_Der Schirm, Herr Kaplan, hat seine Schuldigkeit gethan!_"
* * * * *
Barbara en de pater wilden niet dat wij verder trokken dien avond. Het
was wel geene herberg bij hen; maar door zulk noodweer in het donker
twee vreemdelingen den berg af te laten gaan, zóó hondsch waren zij
niet. Als wij ons dus behelpen wilden met een kermisbed in de
gelagkamer----
Nu, wat ons betreft, niets liever. Want, vooreerst, hadden wij èn van
den plasregen èn van de paraplu volop onze bekomst. En verder beloofden
wij ons van eenen avond met den kapelaan wonderen van gezelligheid. Wie
zou niet gaarne de verveling van een logement verruild hebben voor wat
kout met eenen minzamen gastheer? en het ploeteren door regen en modder
voor een lekker houtvuur, een paar pantoffels, eene sigaar en een
keteltje warmen kruidenwijn?
Onder het genot van deze goede dingen waren wij recht spoedig aan het
praten geraakt. Of liever, de kapelaan praatte zoo tamelijk alleen en
voor ons allen--en dit tot ons innig vermaak. Vertellen is iedermans
zaak niet! Daarom, loopt gij er zoo eenen tegen het lijf, die de kunst
verstaat, houd dan gerust uwen eigen mond gesloten, en wijd geopend uwe
ooren.
Hij sprak over zijne parochie; over enkele wonderlijke gebruiken onder
zijne gemeentenaren; over de bezoeken die hij had af te leggen in hutten
hoog op den berg; over het harde leven en de ontberingen van die arme
_sennen_; over den korten zomer, den langen, langen winter hier in het
hoogdal.
Barbara luisterde naar dit alles alsof zij het voor 't eerst van haar
leven hoorde. Zij lachte om al zijne kwinkslagen; zij knikte toestemmend
of bewonderend bij elke zijner opmerkingen. Hij moest een goede broeder
voor haar wezen, gelijk hij blijkbaar een goede herder was voor zijn
kuddeken--eenvoudig, trouw, vol goeden moed: de geestverwant, meer nog
dan de leeraar van dit natuurvolk: een die het kende en begreep: kortom,
een schaap onder de schapen--maar met dit al niet schaperig.
Het éénige wat hem klagen deed, was zijne corpulentie. Hij jammerde over
de zweetdroppelen en de aamechtigheid die het klauteren hem kostte--hem,
in vroeger jaren zoo rap ter been.
»Ach ja!" zuchtte hij: »Vroeger ging Mohammed naar den berg;
tegenwoordig zou de berg wel naar Mohammed mogen komen: want de profeet
is zelf een berg geworden--_mons super montem!_..... Maar niet altoos
had ik aan mijzelven zoo'n vracht te dragen. Neen, neen! er was een
tijd, dat geen mij voorbijliep!" En met trots toonde hij ons de zeldzame
bloemen en insecten, en de fraaie kristallen, die hij op de moeilijkst
genaakbare pieken in den omtrek gezameld had:--
»_Edelweiss_ van den Tödi: ongemeen groote bloemen. Ik moest, om ze te
plukken, tegen eenen steilen en gladden rotswand een voet of twintig
omhoog klimmen.--Hier is dubbelspaath van den Bristenstock. Legt men het
op een beschreven stuk papier, dan is het precies of men eene rekening
ziet van sommige heeren kasteleins!--En bekijkt mij eens dit brok
rooktoopaas met colophiet! Ik groef het uit eene holte boven op den
Düssistock. Wèl wonder, dat ik dáárbij niet den nek gebroken heb; want
het uitstek, waarop ik mij gewaagd had, waggelde onder mijnen voet, en
duidelijk hoorde ik in den steen de kabouterlui hameren en beitelen."
»En =als= ge nu eens, broeder Rochus"--viel Barbara in, terwijl zij de
handen zich over de borst vouwde--»=als= ge nu bij die _strapatzen_ eens
om het leven gekomen waart?"--
»Wel," antwoordde hij--»dan zou mijne zuster Barbertje misschien alle
dagen voor eenen deken een vet hoen hebben mogen braden, in plaats van
eene droge metworst voor eenen armen berg-kapelaan!.... Maar de kobolden
behoefde ik toch niet te vreezen, zuster! Want ik had altoos mijne
paraplu met het heilige kruis bij me."
»Is het mogelijk!" kon ik niet nalaten uit te roepen. »Toch niet dat
vervaarlijke groene ongedierte?"----
Een oogenblik scheen het of mijn ondankbare uitval tegen zijn eigendom
hem de wenkbrauwen deed samentrekken. Doch de plooi verdween: hij
glimlachte diepzinnig, en sprak:
»Dezelfde, mijn zoon! dezelfde.----Weet wèl, dat een sterveling hier
beneden geene trouwere levensgezellin kan hebben, dan eene stevige
paraplu."
Barbara protesteerde. Maar hij ging voort:
»Eene stevige paraplu is onder de meubelen wat de pillen van Holloway
zijn onder de remediën: nooit te onpas, altoos nuttig. Gij schuift haar
open--zie! daar wandelt gij onder een dak, beschut tegen regen, tegen
wind, tegen zonnesteken, alsmede tegen de dingen die de vogelen des
hemels soms laten nederdalen op des menschen zondig hoofd. Gij vouwt
haar dicht--en zij is u een hoofdkussen wanneer gij languit liggen wilt
in de schaduw; zij is u een staf, een wapen, en tevens een vredeteeken
in uwe hand: want nooit nog heeft een mensch met eene paraplu onder den
arm de oorlogsfakkel doen ontvlammen waar hij kwam. Ten overvloede heeft
zij boven mannelijk gezelschap dit voor, dat zij u niet de veldflesch
helpt ledigen; en boven vrouwelijk, dat zij niet kijft en kakelt langs
den weg."
»Foei, broeder, foei!" riep Barbara: »Gij, anders zoo galant!"--
Weer observeerden wij met bezorgdheid die heftige schudding in den zetel
van des paters nieren. Toen hij uitgelachen en zich de oogen afgedroogd
had, vervolgde hij:
»Zóóveel over de waarde van parapluen in het algemeen. Wat nu in het
bijzonder =die= paraplu betreft--die groote groene, mijn lijfstuk, met
het kruis en den doodskop--zij is mij méér geweest dan een getrouw
wandelmakker. Zij redde mij eens...... Maar kom! dát wil ik u
vertellen.... Zuster, zorg dat de bodem niet uit je ketel smelt!"
Barbara goot nieuwen wijn bij, nam hare breikous, en zette zich mee tot
toehooren--enkel aandacht voor eene geschiedenis, die zij stellig zoo
vlot van buiten moest kennen als haar _Ave_.
* * * * *
»Gij zijt," zoo begon de pater, »van Andermatt over de nieuwe
Duivelsbrug gekomen. Ik noem haar de nieuwe, omdat ik haren eersten
steen heb zien leggen, in het jaar '30, en omdat het mij dus nog heel
goed heugt hoe die oude alléén de bedding van de Reuss overspande.
»Een trotsch bouwstuk, die nieuwe brug. Maar de oude was toch veel
merkwaardiger; en ik houd het er voor, dat zij de nieuwe nog lang
overleven zal. Want wat kan er in duurzaamheid halen bij het metselwerk
van----gij weet wien ik bedoel!"--
Barbara sloeg een kruis.
»Ik behoef u zeker niet te herinneren op wat wijze het met die oude brug
eigenlijk geschapen stond. Hoe de Bewuste haar bouwde, onder beding, dat
de eerste die er over heenging hem toebehooren zou; hoe hij in éénen
nacht het werk voltooid had; hoe hij 's ochtends vroeg post vatte aan
de ééne zijde, om zijne prooi te bespringen; hoe de slimme mannen van
Uri toen van de andere zijde eenen grooten zwarten bok loslieten, die
terstond zijnen hoogvereerden vriend en meester in de armen huppelde; en
hoe Zijne Helsche Majesteit, verwoed over dit bedrog, den bok in vier
stukken scheurde, en, wrake zwerend, in den grond verzonk.
»Wel, de mannen van Uri meenden dit nu al eens bijster leep te hebben
aangelegd!--Maar wacht even! Wie het lest lacht, die lacht het best! De
Vorst der Duisternis laat zoo maar niet met zich sollen!--_Der Teufel
isch kein Kühbub!_--Ik verklaar u, hij heeft zijne schade ingehaald,
dubbel en dwars. Want jaarlijks nog in den nacht van den 29sten
Augustus, den nacht van den bouw, houdt hij wacht op de oude brug--en
wie haar het eerst na klokke twaalf overschrijdt, die is zijn..... Nú,
sedert de nieuwe brug er is, wacht hij vergeefs. Doch vóór het jaar '30
is er menige argelooze ziel op die manier hem in de klauwen geloopen!"--
»Brr!" prevelde Barbara--»de wurmen!--En wat deed hij met hen?"
»In zijnen zwavelpoel stopte hij ze, waar weenen is en knersing der
tanden."
»Voor eeuwig en eeuwig?"--
»Zuster Barbara, dat is veel gevraagd. De Madonna is rijk aan genade; en
veel vermag op dit stuk de voorspraak van Sint Rochus, mijnen
patroon.... Maar laat mij voortgaan, zuster! laat mij voortgaan.
»In het jaar '40 had ik de priesterwijding ontvangen; en in afwachting
van eene plaatsing, woonde ik ten huize van mijnen oom, den kanunnik
te Andermatt. Ik was toen een krachtige, twintigjarige borst, in mijn
hart eigenlijk meer roeping voelende voor het jagersbedrijf dan voor
het herdersambt. Ook spookte er--ik mag het nú wel bekennen--in mijn
binnenste een duiveltje van vrijdenkerij. Aan God en de sacramenten
geloofde ik van harte, aan de Heiligen maar half, aan den Duivel in het
geheel niet. En ware ik naar mijn zondig gemoed te werk gegaan, dan zou
ik veel liever geknield hebben voor eene boerendeerne van melk en bloed,
dan voor het houten beeld van Onze Lieve Vrouwe."--
»Broeder! zwijg toch!" riep Barbara, met eene allervermakelijkste
uitdrukking van schrik en verbazing op haar gelaat: »Zwijg toch! Zóó heb
ik je nog nooit hooren spreken!"--
»Barbertjelief", hernam hij vaderlijk: »ééns moet de waarheid aan het
licht. Wij allen zijn zwakke stervelingen. En wat mij betreft--ik ben nu
oud genoeg om te mogen bekennen dat ik eenmaal jong was!--Sint Rochus
zij geloofd! het is spoedig genoeg anders met mij geworden!"
Hij liet de onderlip hangen, keek droevig naar zijnen paffen buik,
zuchtte, dronk met ééne teug zijn glas leeg, en vervolgde:
»Op eenen namiddag, in het laatst van Augustus, belastte mijn oom, die
wegens ongesteldheid zijne kamer moest houden, mij met het overbrengen
van een vertrouwelijk schrijven aan zijnen confrater, den pastoor
te Wasen. Die boodschap was mij welkom: want de weleerwaarde heer
Feierabend was een blijmoedig man, die hoog in eere hield wat koning
Salomo geschreven heeft over den wijn. Vol lust ging ik dus op marsch,
met mijne groene paraplu--die daar, een erfstuk van mijnen braven
oom--onder den arm, en onder mijne soutane verborgen mijn zijden
vlindernetje. Want daar ik niet jagen mocht op gemzen, zoo moesten de
kapellen en kevers het misgelden.
»Ik viel bij den heer pastoor Feierabend binnen als de beer in het
honingvat. Zijn weleerwaarde had juist nog een stuk of drie andere
geestelijke broeders te gast, die hem moesten helpen eene keuze te doen
tusschen twee proefjes ouden witten wijn, waarvan hij wilde inslaan. De
heeren waren het oneenig: twee hunner stemden voor den Yvorner, de twee
anderen voor den Markgräfler. Men riep mijne bescheidene meening in;
en daar de mensch niet lichtvaardiglijk oordeelen zal, noch over zijns
naasten zonden, noch over zijns naasten wijn, zoo waagde ik mij niet aan
eene beslissing dan na herhaald en grondig onderzoek. Kortom, toen ik
tegen het schemeruur afscheid nam, had ik eenen stevigen slok onder
mijnen gordel. Pastoor Feierabend bood mij wel nachtverblijf aan; doch
ik had mijnen goeden oom beloofd spoedig terug te keeren. Bovendien, het
kon een prachtige avond zijn voor de nachtvlinders. Zou ik om niet mijn
netje meegedragen hebben?
»Maar jawel! Van jacht geen sprake. Het werd een broeiend heete,
doodstille, koolzwarte nacht. Geen sterretje aan den hemel, die als met
krip overtogen was. Het éénige, wat eenen zweem van schijnsel gaf, was
het schuim van de Reuss in de diepte...... Onze _sennen_ op de bergen
verzekeren dat er somwijlen eene duisternis over de aarde komt, zóó dik,
zóó ondoordringbaar, dat het vee angstig begint te loeien, en de geiten
verschrikt over de horden trachten te springen. Zulk een nacht was déze.
»Ik kende den weg stap bij stap; maar toch verzeker ik u dat ik moest
oppassen waar ik ging, om niet terecht te komen waar ik niet wezen wou.
Tot voorbij Göschenen liep ik zonder talmen voort. Toen echter bevingen
mij de drukkende lucht en de benauwende duisternis. Ik moest mij op
eenen steen zetten, om wat te rusten.
»Zoo zittende, tastte ik naar mijnen rozekrans..... Wat mij nooit
gebeurd was--ik had hem vergeten. Tot straf legde ik mijzelven twaalf
_paternosters_ op..... Ben ik onderwijl in slaap gevallen?--Het moet
wel. Want om tien uur was ik door Göschenen gekomen; en nu--ik hoorde in
de verte de dorpsklok slaan--ik telde de slagen--het waren er twaalf!
»IJlings sprong ik op mijne beenen, om spoed te maken zooveel het tasten
naar den weg dit maar toelaten wilde. Het aanzwellende gedonder van de
Reuss deed mij weten dat ik het punt naderde waar zij haren _salto
mortale_ maakt. Weldra voelde ik in mijn aangezicht het natte stuifmeel,
waarvan de lucht hier vol is. En bij het omslaan van eenen hoek--zoo
waarlijk, daar stonden duidelijk de beide boogbruggen afgeteekend tegen
het wit van de onder haar doortuimelende watermassa. Het was of er van
de wolk van stuifsel boven de kloof een geheimzinnig schijnsel uitging,
dat den omtrek min of meer verlichtte..... Een spookachtig gezicht!--Ik
wist niet waarom--maar mijn hart bonsde mij tegen mijne ribben.
»Terwijl ik zoo staarde, schoot mij iets vurigs voorbij mijne oogen:
eene wit gloeiende stip, die met grillige flikkeringen zich door de
lucht bewoog. Het moest, dacht ik, een bijzonder groote en schitterende
lichtkever zijn.
»Al mijn jachtlust ontwaakte in mij: want zulk een exemplaar bezat ik
nog niet in mijne verzameling. Ik haalde mijn netje voor den dag, en
zette behoedzaam het diertje na.
»Het vloog een eind voort langs den weg; vervolgens fladderde het
omlaag naar den stroom, juist boven het verwaarloosde zijpad, dat
destijds nog naar de oude brug afdaalde. Het hier te volgen, was
in het donker geene veilige onderneming; doch wat doet een jager
niet!--Heelhuids belandde ik op de brug. Aan het eind er van haalde ik
het diertje in. Ik meende van mijne vangst reeds zeker te zijn: ik sloeg
mijn net uit----och jemini!--de slag was mis--en met eene plotselinge
zwenking verdween mij het vermaledijde insect spoorloos tusschen de
struiken die over den afgrond hingen.
»Gemelijk, boos op mijzelven en op heel het kevergeslacht, wendde ik mij
terug. En nu, kinderen--schrikt niet! Wordt niet versaagd!----
»Midden op de brug stond eene lange, sombere gestalte, met eenen mantel
om, eenen hoed met breeden rand en haneveer op het hoofd. Zij blikte mij
aan met fonkelende oogen, strekte de armen naar mij uit, en mompelde in
eene vreemde, harde taal eenige cabalistische woorden.... Als een
bliksem schoot mij door het brein dat het heden de nacht was van den
29sten Augustus. Meer had ik niet noodig om te begrijpen wien ik daar
vóór mij zag.
»Des Heeren bijstand afsmeekende, vermande ik mij. »Wie zijt gij? Wat
wilt gij?" riep ik met barsche stem.
»Het antwoord, hoewel onverstaanbaar, klonk mij als eene vreeselijke
blasphemie, gepaard met snijdend hoongelach.
»»Terug!" schreeuwde ik: »Laat af van mij, Satanas!"
»Maar, in stee dat het hielp, lachte hij des te smalender, en drong hij
snel, met uitgesperde krallen, op mij toe, om mij te grijpen"....
Hier kon Barbara hare ontroering niet langer bedwingen. »_Mutter
Gottes!_" riep zij, nu werkelijk bleek: »Ik begrijp niet, broeder, hoe
ge 't overleefd hebt!"--
Hij keek haar bestraffend aan. »Zuster Barbara", sprak hij: »waar is uw
geloof?"--
»_Ach Gott! es isch aber gar zu schauderhaft!_ Hij had je aan stukken
kunnen scheuren als den zwarten bok!"--
»Bedaar, zuster, bedaar!--Ik zit hier, zooals ge ziet, met al mijne
leden nog gaaf, en met mijne ziel (zoo wil ik deemoediglijk vertrouwen)
op den weg des heils. Sint Rochus mijn patroon streed met mij. _In hoc
signo vici!_
»Ik hief mijn regenscherm omhoog, en bracht den Euvele het kruis vlak
onder zijne grijnzende tronie. »_In nomine Patris, Filii et Spiritus
Sancti!_".... Vervolgens, om aan den naam der Heilige Drievuldigheid
meer nadruk bij te zetten, gaf ik den Duivel met zijnen broeder den Dood
eenen slag op zijnen haviksneus, dat het zoo kwakte.
»Dit was hem genoeg: brullend zette hij het op een loopen. Wel holde ik
hem na; maar hij was mij te rap met zijne hielen. Gevlogen!--
»Ik echter, met het kruis in top, stapte den weg op, en over de nieuwe
brug huiswaarts. Luidkeels hief ik aan, dat het galmde tusschen de
rotsen: »_Te Deum laudamus!_".... En--wonderlijk!--ik zag hoe het
plotseling lichter geworden was om mij heen. Ik zag dat de sterren mij
bestraalden!"
* * * * *
* * * * *
De oude man nam eene lange teug uit zijn glas, klopte de asch uit zijne
pijp, en stopte zich eene versche.
»Ik weet zeer goed", hernam hij met eenige aarzeling, nadat hij eenige
seconden al hoofdschuddend in het vuur gestaard had: »Ik weet zeer
goed--en ik wil het u niet verzwijgen--dat den volgenden dag te
Andermatt het gerucht liep: een phantastische Engelschman, die laat
in den nacht op de oude brug had gestaan, om indrukken te garen voor
een dichtstuk, was aangerand door den Booze in de gedaante van eenen
Roomschen kapelaan.... Ja ja! dat vertelden ze; en dat kwam ook mij ter
oore.... Zeg, wat dunkt u daarvan?"--
»Mij dunkt", antwoordde ik, »dat dit niets was dan een listig
uitstrooisel van Jonker Satan zelf, om zijne smadelijke nederlaag te
verbloemen."
»Niet waar?" riep hij triomfantelijk: »Anders kan het niet geweest zijn!
Anders niet!..... Kinderen, ik kan u verzekeren dat ik van dien dag af
aan den Duivel geloofd heb, zoo stellig als aan den goeden God!"
»_Bewahre, ja!_" zuchtte Barbara--en zij dronk eens voor den schrik.
»Sedert", hernam de kapelaan, »ben ik nooit uitgegaan zonder deze groote
groene paraplu. Tegen den regen heeft zij mij trouw beschermd--tegen de
hitte van de zon--tegen den brand van de hel. Kinderen"----hij greep het
nog natte meubel, hield het kruis ons voor, en sprak, met eene trillende
stem en eenen glans van waarlijk apostolische geestdrift op zijn
kogelrond aangezicht--: »_Kinder, der Teufel isch kein Kühbub, fürwahr!_
Hij spant ons strik op strik. Maar wat u ook bejegene op uw pad, verlaat
u op den heiligen Rochus en op het hout des kruises!--In dit teeken zult
gij alles overwinnen!"
* * * * *
Ik kan het hierbij laten. Alleen nog--eere wien eere toekomt!
Baedeker had ons niets te veel beloofd. Bij den kapelaan van Bristen
hebben wij, dorstigen, ons ververscht: met den wijn uit zijn vat--maar
veel meer nog met den humor van zijn gul gemoed, met de kloekheid van
zijn naïef geloof, en met het hartelijke roode aanschijn van zijne ronde
zuster Barbara.
Eenvoudig paar daarginds in de bergen--verversch er nog velen als
ons--die dorsten naar wat schoonheid in de natuur, en naar wat
frischheid in menschen!
Jack Bobson's Poolreis.
»_Though this be madness,
Yet there's method in it._"
Des avonds, zoo vaak mij de ooren begonnen te tuiten van het rumoer der
wereldstad, placht ik verademing te zoeken op eene der bruggen waar tol
geheven werd, en waar dus weinig verkeer den begeerige naar stilte
verstoorde.
Gelijk een visioen uit het Boek der Openbaring was hier de aanblik van
de rivier en hare oevers--: »eene glazen zee, met vuur gemengd".
Duizenden waren de lampen in den nacht. Londen's diepe stem, gedempt,
rolde dreunend over de wateren. En zeewaarts, met dof gebruis tegen
de granieten bogen, gleed in de diepte de zwarte stroom, de lampen
weerspiegelend met sidderende flikkerglansen. Dan daalde vaak, in de
droeve maanden November en December, een grauwe mist uit de hoogte, en
legde zich neder op Babylon. Zóó moet de chaos gelegen hebben, woest
en ledig, vóór de Geest des Scheppers scheiding kwam maken tusschen
het licht en tusschen de duisternis. De duizenden lampen waren als
uitgebluscht; onzichtbaar geworden hare trillende schijnselen in
het water; al de voorwerpen rondom, ook de brug zelve, aan mijn oog
onttrokken, als weggesmolten in het niet. Maar de hemel was vervuld
van eenen valen gloed, waarover matte schaduwgestalten schenen heen te
trekken in spokenden optocht. En de doffe stem van Londen dreunde voort,
als uit eindeloozen afstand. En het doffe bruisen der rivier steeg
opwaarts, als uit peillooze diepte. Een gonzen en een schemeren--anders
niets.
Ik toefde ook dán nog op de brug. Maar niet lang. Geen mensch weerstaat
den somberen invloed van zulk weder te Londen. Elk zoekt eenen haard, al
is het zijn eigen niet; elk wil voort uit den geelgrauwen damp, die
erger is dan duisternis, wijl zelfs het licht, dat hij verslindt,
machteloos is tegen hem.
Zóó ook ik.
Gewoonlijk, na zulk eene melancholieke wandeling, ging ik mij wat
opfleuren in zeker behaaglijk ale-huis, gelegen in eene stille zijstraat
nabij de zuidzijde der brug. Het was eene kleine, doch kalme en in
zekeren zin deftige inrichting. Geen verblindende lichtglans straalde
den voorbijganger er uit tegen; geene verdachte heeren en verleidelijke
schenksters aan het buffet. De dikke kastelein of zijne stemmige dochter
bediende. Men dronk er zijn bier, echt nationaal, uit blinkende tinnen
kannen--Engelsch brouwsel uit Engelsch metaal. In de ouderwetsche,
met zand bestrooide _parlour_ knapperde steeds in den open haard een
vroolijk vuur, terwijl op de eiken tafels versche pijpen geschaard
lagen, die den gast op het overredendst noodigden tot toeven. Alles was
er, zooals men het eer op het gemoedelijke platteland, dan te Londen
zoeken zou. Ook de gasten. Hier kwamen bejaarde huisvaders uit de buurt
hunne courant lezen, of murmureeren over de slechte tijden. Doch het
liep er nooit druk. Dikwijls, als ik vroeg gekomen was, zat ik er
alleen--of met nog éénen persoon, die nu juist bestemd was de held te
zijn van deze geschiedenis.
* * * * *
Hij mag een zestiger zijn geweest. Allereerst trok hij de aandacht door
eene dikke muts van glimmend zwart berevel, die hem niet van het hoofd
ging. Voorts verrieden gelaatskleur, kleeding en manieren hem dadelijk
als eenen oud-zeeman: en toch had hij in zijn doen niets van het
hoekige, zoomin als van het vrijmoedige of zelfgenoegzame, dat oude
varenslieden veelal kenmerkt. Zijne forsche gestalte was gebogen; de
zware grijze knevelbaard hing hem ongerept over lippen en borst; diepe
rimpels doorgroefden zijn voorhoofd. Hij scheen lichamelijk veel geleden
te hebben, of in den geest veel getobd. Altoos zat hij in denzelfden
hoek, geweldig rookend, half verscholen achter zijne courant. Met
niemand sprak hij; doch des te drokker scheen hij bezig met zichzelven.
Vaak schudde hij geërgerd het hoofd, of liet, met omlaag turenden blik,
de kin op de borst rusten. Blijkbaar had de man eene grief, die hem
geheel vervulde. Hij maalde over iets.
Ook met mij, hoe dikwijls ik met hem samen geweest was in de stille
gelagkamer, had hij nooit een woord gewisseld. Mijn »goeden avond!" bij
het binnentreden beantwoordde hij werktuigelijk; verder was er tusschen
ons geen geluid gegeven.
Men kan zich daarom mijne verwondering denken, als op zekeren namiddag
(ik had pas den omtrek der dokken bezocht en mijn hoofd opgevuld met
bonte beelden uit de vijf werelddeelen) de geheimzinnige man plotseling
opstond, zich over mij plaatste aan de tafel, en met doordringenden blik
mij in de oogen begon te staren.
Ik wil bekennen dat ik eene seconde sterken aandrang voelde om den
kastelein te schellen. Doch dit angstige gevoel, van alleen te zijn met
eenen krankzinnige, was even snel geweken, toen de zonderling, weemoedig
glimlachend, als om mij gerust te stellen, met diepe, gedempte stem tot
mij de vraag richtte, of ik niet vreemdeling was.--»_I thought so_",
hernam hij op mijn bevestigend bescheid. En als reden voor die meening,
liet hij er op volgen: »_You have not the look of an Englishman: you
have a look as if you could believe an honest fellow._" Daarna weer, na
eene korte pauze, en terwijl hij mij een artikel aanwees in de _Daily
Telegraph_: »_Have you read this?_"--Hierop, heftiger: »_They are at
it again, the lying rogues--and yet I told them how it is!_"--En ten
slotte, met eenen donderenden vuistslag op de tafel: »_Curse them, Sir,
they have buried me first--and now they won't believe me!_"
Hij sprong op in zijne volle lengte; en ik, nu volkomen zeker van met
eenen razende te doen te hebben, strekte nogmaals de hand uit naar de
tafelschel. Maar dadelijk, als verschrikt door zijne heftigheid, zonk
hij weer in zijnen stoel, schudde het hoofd, en hield zacht mijnen arm
terug. »_You take me for a madman, haha!_" lachte hij droevig. »_Perhaps
you are right. But never mind my fits. I will tell you a great secret.
And you will believe me. Won't you?_"
Aan mijnen stoel gekluisterd door bevreemding, knikte ik toestemmend. Ik
luisterde toen naar het volgende verhaal, dat de man met de zwarte muts
mij deed, soms met levendige gebaren van aandoening, en dan weer
mompelend voor zich heen, als iemand die eene honderdmaal herhaalde les
opzegt. Hij had daarbij eenen stijl en vaak eene woordenkeus, die,
zonder juist keurig te mogen heeten, toch eene zekere mate van
beschaving en verbeeldingskracht verrieden.
* * * * *
»Ja! ze hebben mij begraven. Ze meenden dat Jack Bobson dood was. Maar
Jack heeft ze allen overleefd!--Ik ben het, die hier tegenover u zit. Ik
ben Jack Bobson--en de arme Sir John had geen knapper ijsmeester op zijn
schip.
»Van Jack Bobson hebt ge zeker nooit gehoord. Maar wel van Sir John--Sir
John Franklin?--Nu, ik voer met hem mee op de _Erebus_, in het jaar '45.
»'t Ging alles best tot het Beechey-eiland, waar we dien eersten winter
ons kwartier opsloegen. Doch toen de zon weer uit haar nest gekropen
was, in Mei, of Juni, ging Jack Bobson te kooi liggen met eene vreemde
ziekte, die bij hem in de familie zat, en deed alsof hij stierf. Dit was
stom van Jack. Maar nog stommer was het van de kameraden, dat ze hem den
tijd niet gunden om weer tot zijnen adem te komen, en hem wegstopten
onder eenen hoop keien, alsof er haast bij was. De éénige, die bij deze
gelegenheid zijn verstand gebruikte, was de witte beer die Jack opgroef,
en hem wakker schudde met eenen knauw, en van schrik aan den haal
ging, toen Jack hem bedankte met eenen opstopper tegen zijnen kouden
neus. Goed maar, dat er in de gauwigheid geen doodkist op had kunnen
overschieten voor Jack. En de kameraads schenen inderdaad geduchte
haast te hebben gehad om verder te trekken. Zij waren gevlogen met
hunne schepen, toen Jack door den beer was bijgeholpen. Gevlogen!--Arme
kerels! Arme Sir John!--Waren ze maar gebleven! dan zaten ze hier warm
als ik, en we hadden samen de Pool ontdekt, en, _curse me, Sir!_ als men
ons dán niet zou gelooven!--Hier gaan ze! Op hunne eeuwige glorie!
»Ik was alleen", ging de verteller voort, na eene teug genomen te
hebben uit zijne kroes. »Ik was alleen. Bij geluk had Sir John op het
Beechey-eiland in eene _cairn_ eenen ruimen voorraad achtergelaten van
levensmiddelen en allerhande benoodigdheden; ook eene stevige sloep met
toebehooren. Nu moet ge bovendien weten, dat die ziekte van mij eene
bijzonder vreemdsoortige ziekte was geweest. Mijn vader had ze vóór mij
gehad, en had drie weken op het kerkhof te Plymouth gelegen. Toen hij
weer levend werd, had hij met een enkel zetsel het deksel van zijne
kist gewipt, en het handjevol zand van het deksel: want hij was uit het
armhuis begraven--ofschoon hij een _gentleman_ was, Sir, die een aardig
fortuintje tot den laatsten stuiver verspilde--gek die hij was--met het
zoeken naar eene machine om de zonnestralen vloeibaar te maken en op te
bottelen...... _Well, but that's neither here nor there!_--Die ziekte,
wou ik maar zeggen, was zooveel als eene schijndoodziekte. De dokters
verklaren dat zij maar ééns in de honderd jaren voorkomt. Ontwaakt men
er uit, en heeft men maar een goed maal eten gehad, dan voelt men zich
versch man, rap en levenslustig als drie. Zoo dan, nadat ik de _cairn_
opengebroken en mij behoorlijk met spijs en drank versterkt had, was ik
weer als een borst van achttien jaren.
»Daar rees in mij eene stoute gedachte. »Jack Bobson", sprak eene
stem in mijn binnenste: »gij kunt een beroemd man worden, zoo beroemd
als de grootsten van oud-Engeland's helden. Uwe makkers ontdekken de
Noordwest-passage. Gij, Jack, ontdekt de Pool!"...... Ei ja! waarom
zou ik niet?--Ik wist den weg; niets ontbrak mij tot de reis; 't was
zomerdag; de zee lag open, en er woei eene vaste bries uit het Zuiden.
Voorwaarts, Jack Bobson! voorwaarts!
»Fluks maakte ik de sloep ree met zeil en riemen, roer en tuig, en met
eenen overvloed van mondkost en kleeren, wapens en kruit. Het was de
handigste kleine expeditie, die ooit naar het Noorden den boeg wendde.
Maar één ding vergat ik. Ik ezel! dat ik verzuimde mijn kloek plan neer
te schrijven op een stuk papier, en dit stuk te teekenen met mijnen
naam, en het weg te bergen in de _cairn_! Dan hadden zij mij =moeten=
gelooven. Ik ezel!"----Hij sloeg zich wild tegen het voorhoofd.
»Zeg, Sir", voer hij eensklaps tegen mij uit: »gelooft gij me, tot
dusver?"--Een oogenblik later hervatte hij rustig zijn verhaal:
»De vaart liep prachtig. Eerst oostwaarts door Straat Lancaster. Daarna
noordwaarts door de Smith-sound en het Kennedy-kanaal. En van ijs geen
spoor, dan langs de verre kusten, waar de bergspitsen zoo blauw zagen
als kopervitriool. En aanhoudend die mooie zuiderbries, die mij warmde
en voortdreef. In dertig dagen, juist geteld, was ik waar ze nu zeggen
dat Kane geweest is met zijne Yankees--aan de open Poolzee.
»Maar--_look here now!_ Als de Yankee Kane werkelijk zóó ver geweest is,
dan had hij verder moeten gaan: en als hij gezien heeft wat hij vertelt,
dan had hij méér moeten zien. _Curse me, Sir!_ ware Kane de Yankee geen
lafaard geweest, zoo stond Jack Bobson thans niet geboekt als een
leugenaar!
»Kane vond eene open zee en eene hooge temperatuur. Hij vond gras aan
de oevers, en kudden muskusossen, en zwermen watervogels. Hij vond,
terwijl zuidwaarts alles ijs was en bijtende vorst, milde regenwolken en
nevel in het Noorden. Welnu! ik zeg u dat hij verder had moeten gaan en
méér had moeten vinden. Achter dien nevel lag nog iets beters.
»Dát heb =ik= gezien, Jack Bobson, die hier zijn bier met u drinkt. Ik
drong heen door den mist, niet meer zeilend, maar roeiend, over eene
zee die door geen zuchtje werd gerimpeld. De nevel werd al dichter--en
lauwer; bloedroode flikkeringen doorgloeiden hem soms. Dagen lang,
terwijl ik voortroeide met koortsig verlangen naar het einde der
reis, naar de geheimzinnige oorzaak van dat lichten en van de steeds
toenemende warmte--dagen lang zag ik niets om mij heen, dan dien
grijzen, lauw vochtigen damp. Vaak was hij zóó dik, dat ik zelfs
het roerlooze water niet onderscheiden kon, waarin mijn riemslag
ploegde--ja, mijne hand niet, op armslengte uitgestoken. Ik zat als
geblinddoekt; de adem werd mij zwaar; en ware er niet af en toe een
snuiven hoorbaar geweest van den eenen of anderen visch in mijne
nabijheid, of de wiekslag van onzichtbare vogels boven mijn hoofd--zoo
hadde ik mij kunnen verbeelden voor eeuwig verloren te zijn in het rijk
van de schaduwen des doods.... Eindelijk echter werd het ijler. Ik
bespeurde een groenachtig schemeren in de verte. Daar brak het zonlicht
door----en ik zag.... Maar gij moet me gelooven! Zult ge?----
»Ik zag eene grasgroene watervlakte, spiegelglad gespreid onder een wit
betrokken zwerk. En midden uit dien groenen plas, op eenen afstand van
twaalf of veertien mijlen, rees een enkele, ontzaglijke kegelberg,
twintigduizend voet hoog, naar ik gis. Aan den voet was hij met welig
groen bewassen; topwaarts werd hij eene grauwe rotsmassa; en uit zijne
kruin steeg, nogmaals duizenden voeten hoog, loodrecht eene dikke zuil
van witten damp, die aan haar zenith zich uitspreidde naar alle kanten.
In breede stroomen trok de damp door het luchtruim, om langzaam neer te
dalen op de zee, en den wal van nevel te vormen, dien ik had doorboord.
Het was een gewelf, een onmetelijke koepeldom van nevel, met de
zuil, die te rusten scheen op den berg, in het midden, en met zijne
fundamenten rondom op de wateren. Nu en dan schoten er vreeselijke
vuurstralen uit den bergkrater, die de dampzuil deden gloeien, en gansch
den dom van nevel in het rond verlichtten. En daaronder lag de groene
zee--glad, peilloos diep, naar de kleur en helderheid te oordeelen--maar
niet levenloos. Hier krielde het van walvisschen, die speelden met hunne
jongen; het ruischte van hun geblaas; boven den wijden waterspiegel
dansten alom de fonteinen uit hunne neusgaten. Ook bespeurde ik, terwijl
ik den berg naderde, andere monsters, van ijselijker gestalten: monsters
zooals ik later afgebeeld vond in boeken, met harde Latijnsche namen
gedoopt--monsters van vóór den Zondvloed, zeggen de geleerden. De groote
zeeslang stak in de verte zijnen gehoornden kop een vijftien ellen boven
water; van verbazende salamanders werden de ruggen zichtbaar, als
omgeslagen scheepsrompen; en toen ik dicht genoeg nabij den berg was,
kon ik aan den oever leguanen bespieden met lange vogelhalzen en bekken
als snoeischaren--en kaaimans, Sir! naast wie de kerels in de
Zuid-Amerikaansche rivieren als _babies_ zouden zijn.
»Hoe ik den moed had dit alles nog zoo op te nemen, begreep ik later
zelf niet. Zeker had ik hem te danken aan het fiere bewustzijn, dat mij
toen doortintelde van het hoofd tot de voeten. Want, Sir!--hier was
ik, Jack Bobson, van aangezicht tot aangezicht met de Noordpool. Die
ontzaggelijke vulkaan (nooit vergeet ik zijnen aanblik vol eenzame
majesteit) die ontzaggelijke vulkaan was het toppunt van de wereld,
het uiterste eindje van het hooge Noorden. Door zijn ruggemerg moest
de as loopen, om welke de aardkloot zich wentelt. De gloed zijner
uitbarstingen was het Noorderlicht. De heete waterdamp uit zijnen krater
was oorzaak van de warmte die het ijs verdrong, tweehonderd mijlen in
den omtrek. En deze groene zee was de lang gezochte kraamzaal der
walvisschen--de wijkplaats van de laatste nakomelingen der gedrochten,
die toekijkers waren bij het van stapel loopen der arke Noach's--zoo
zeggen de geleerden. Zie, Sir!--en dit alles had =ik= gevonden en
ontdekt--ik, Jack Bobson, een eenvoudig ijsmeester van de _Erebus_,
geheel alleen--Jack Bobson, Sir, die hier aan deze tafel met u
zit!----Gelooft ge mij?
»De monsters deden mij geen kwaad. Nu en dan gluurde er een met een oog
als eene scheepslantaarn mij aan; maar geen sperde er zijnen muil open
om mij en mijne boot op te slokken. Blijkbaar begrepen zij niets van ons
beiden. Alleen de groote zeeslang, die een bereisd monster is, en de
menschen en hunne boosheid kennen moet, zou mij bij eene ontmoeting
waarschijnlijk belet hebben van mijn avontuur iets na te vertellen. Ik
sidderde bij de gedachte--en het werd mij zoo bang, zoo bang, dat ik
met alle macht begon weerom te roeien naar de nevelzee. Eene sterke
strooming, die om den berg scheen heen te loopen, kwam mij te hulp. Haar
noordwaartsche tak had mij heengevoerd naar de Pool; haar zuidwaartsche
voerde mij terug er van. Ik boorde weer door den nevel. Weldra was de
glasgroene zee, was de machtige vulkaan onttrokken aan mijnen blik.
Alleen het roode flikkeren vergezelde mij nog, flauwer en flauwer,
naarmate de damp weer dikker werd. Nogmaals dagen lang dreef ik zoo
blindelings voort. De koude nam allengs toe. Straks ontmoette ik weer
ijs. De horizon helderde weer op in het Zuiden. Ik zag land: bergen, met
sneeuw bedekt. De strooming wierp mij tegen de kust. Eskimo's snelden
toe, die mij vriendelijk opnamen, en die ik rijk maakte met de schatten
in mijne boot.
»Wel, ik leefde dertien jaren onder dezen stam, vóór Mac Clinton met de
_Fox_ mij terugbracht naar Engeland. En nu eerst begon mijn lijden. Ze
vertelden mij van Sir John's jammerlijk uiteinde. Hoe ik geschreid heb
om hem en de arme kameraden!--Maar toen ik hun verhaalde dat ik zelf de
Pool ontdekt had, en wat ik gezien had dáár--toen geloofden ze mij niet.
Ze zeiden dat de kou mijne hersens moest hebben doen bevriezen, of dat
de traan der Eskimo's mij naar het hoofd moest geslagen zijn. Ze zeiden
dat ik gek was. Ze geloofden mij niet!
»Ik kwam hier, te Londen. Mijne betrekkingen waren alle gestorven--en
vreemden kenden mij niet meer. Ze wisten wel dat er een Jack Bobson was
geweest op de _Erebus_. Maar die Jack Bobson moest omgekomen zijn als de
rest. En ik, met mijne groote ontdekking--ik was een bedrieger, een
dronkaard, een krankzinnige!--Ze geloofden mij niet!
»Ik schreef aan de bladen. Ik sprak met de _penny-a-liners_ van deze
schurkachtige _Daily Telegraph_, die nu weer zotteklap verkondigt over
eene Pool van eeuwigdurend ijs. Ze lachten mij uit! Ze wezen mij de
deur!--Ze geloofden mij niet!
»En hier zit ik nu, Sir--ik, Jack Bobson--met de grootste ontdekking na
Columbus in mijne hand----en, _curse them, Sir! They won't believe me!
They won't believe me!_".................
* * * * *
Kermend had mijn verteller zijnen laatsten klaagtoon uitgestooten. Zijn
gerimpeld gelaat vertrok zich als tot schreien. Ik had medelijden met
hem.
Toch ben ik nooit na dien avond teruggekeerd in het rustige ale-huis
nabij de Waterloo-brug. Ik had het hart niet, Jack Bobson onder de oogen
te treden, en hem te zeggen of te toonen dat ook =ik= hem niet geloofde.
De Jonkvrouw van Hillegersberg.
_Sage,
Gij lieflijke,
Oud van den beginne,
Jong totaan het einde--
Verjong ons met uwe jeugd!_
I.
Hillegersberg is een Zuidhollandsch dorp, een uur gaans ongeveer van
Rotterdam gelegen. Om er te komen, volgt men den Schie-stroom totaan
de buurtschap de Heul, wijd berucht wegens hare eigenaardige wijze van
Pinksterviering. Vervolgens slaat men rechtsaf eenen straatweg in,
die--hooge zeldzaamheid in dit gedeelte van ons vaderland--beplant is
met boomen, wel is waar vlijtig verminkt, maar toch nog niet gansch
afgemaakt. Onder het schrale lommer beweegt men zich afwisselend langs
groene weiden, groene slooten, groene moestuinen, en talrijke, aan
weerszijden tusschen groen verscholen buitenplaatsjes. Aldus kuiert de
duffe stadbewoner het vriendelijke dorpje binnen, genoegelijk gestemd
over het bijeentreffen van zóóveel groenigheden binnen zoo luttelen
afstand van winkel of kantoor.
Mijne beminde stadgenooten, de Rotterdammers, hebben deze toelichting
niet van noode: want voor de deftigen onder hen is »den Berg" eene
gezochte begraafplaats; en voor de niet-deftigen is het een uitverkoren
ontspanningsoord. Zij allen rijden er dus heen op hunne beurt--de
rijken stom en stapvoets en met groote staatsie, om er zich te laten
bijzetten--de arme drommels (die na hunnen dood den zinkput in
het Crooswijksche veen voor lief moeten nemen) jolend en tierend,
holderdebolder in breukige kalessen en volgepropte omnibussen, om er
in eenen theetuin zich te verhitten met schommelen en slechten drank.
Voor andere bewoners van Nederland echter, in de Maasstad en omstreken
vreemdelingen, was de bovenstaande mededeeling misschien niet overbodig.
Ter inlichting van dezen ook meen ik hier nog te moeten aanstippen,
dat de gemeente Hillegersberg niet slechts boogt op een aristocratisch
kerkhof en eenen plebejischen theetuin, maar bovendien op eenen heuvel,
eene ruïne en eene legende. Deze drie laatste eigenhoorigheden zijn voor
een dorp in het proza-land bij uitnemendheid, het ingedeukte, boomlooze,
van koemest en spoeling doorweekte Schieland, iets zóó ongewoons, dat ik
waarlijk wel een woordje méér er over zeggen mag.
Den heuvel, het is zeker, zou een wandelaar, die er niet opzettelijk
aandachtig op werd gemaakt, allicht voorbijloopen zonder iets van zijne
aanwezigheid te bespeuren;--ik geef hem vermoedelijk méér dan zijn
rechtmatig deel, wanneer ik hem eene hoogte toeschrijf van wel twaalf
voet boven de omliggende poldervlakte. Nochtans is hij, gelet op zijne
herkomst, met vollere waarheid iets ontzagwekkends, iets kolossaals,
iets titanisch te noemen, dan bij voorbeeld het Matterhorn of de
Dhawalaghiri, van welke men toch beweren mag dat zij, louter als bergen
beschouwd, heel wat méér te beteekenen hebben. Het Matterhorn en de
Dhawalaghiri zijn namelijk voortbrengsels van natuurkrachten--terwijl de
berg van Hillegersberg....
Maar stil, mijne heeren! dempen wij onze luidruchtigheid! Want hier
verschijnt, gegord met mos, met eiloofranken kuisch gesluierd, de sage
op ons tooneel.
* * * * *
In een zeer grijs verleden (de oudste menschen van Hillegersberg
herinneren zich er niets meer van) woonden er in deze landstreek
zonen en dochteren Anak's, zeer vreeselijk om aan te zien: geweldige
creaturen, wier grootte evenveel vademen bedroeg, als duimen de grootte
van de kinderen der menschen. Hunne voetzolen waren op de aarde; maar
hunne hoofden boorden in de wolken. Riepen zij elkander toe, dan was er
donder in de hemelen; wandelden zij, dan dreunde de bodem als van den
tred van vele heirscharen; en als zij zich nederlegden om te slapen aan
het boord der meiren, zoo steigerden gelijk strijdrossen de golven bij
het geronk uit hunne neusgaten.
En het geschiedde eens op eenen dag, dat eene jonge maagd uit dit
geslacht, Hildegarde, die rijzig en schoon was boven alle hare zusteren,
van het fijnste zand begeerde, opdat zij daarmede haar aangezicht blank
mocht schuren--blank en blinkend in de oogen van Ubbo den Bruine, den
jongeling dien zij liefhad. Zij dan sprak tot haren vader, Twikko den
Grauwe: »Mijn vader, waar vinde ik zand zoo rein als goud, zoo fijn als
water, zoo wit als melk?"
Twikko de Grauwe antwoordde, zeggende: »Ga naar het strand der zilte
zee, en schep er wat zacht als eiderdons is onder uwe voeten."
»Mijn vader", hernam de maagd, »geef mij uwen helm van koper, opdat ik
het daarin drage, dat zand."
Maar Twikko de Grauwe ontstak in toorn, en riep haar toe: »Wat vraagt
gij mijnen helm van koper, mijnen heldenhelm van glanzend metaal! Hebt
gij den korf niet, den korf van popelstammen, dien Fikko de Roode u
vlocht, uw bruidegom?"
Toen schoten er bliksems uit Hildegarde's oogen. »Vervloekt!" schreeuwde
zij: »vervloekt zij Fikko tot in de wortels van zijne roode haren! Het
is Ubbo de Bruine, dien ik min! Eer zal de aarde mij verzwelgen, eer
kies ik de diepe zee mij tot bruidsbed, vóór Fikko de Roode met eene
nagelspits mij beroert!"
»Ha, bastaard van eene teef!" zóó brullend sprong de oude op: »Ha,
voetwisch van mijne knechten! dezen avond nog zult gij uw Ubbo's nieren
mij opdragen als gebraad en zijn hartebloed als mee in mijnen gouden
beker!..."
Hildegarde gaat. Weinige schreden brengen haar aan het zeestrand. Zij
gaart eene blonde duin of wat in haar schortekleed; zóó beladen ijlt
zij huiswaarts heen, diep bezorgd wegens den bruinen Ubbo. En als zij
Twikko's haardstede nadert, zoo waait de landwind den reuk van een
slagveld in hare neusgaten, en vóór haar uit speurt zij de wolken rood
van bloedwalm. Haar zoekend oog doolt langs den horizon, of het de
strijdenden niet ontwaart. Maar al voortsnellende stoot zij haren voet
tegen het gevest van een in den grond gestoken zwaard. Zij struikelt--en
ligt over het lijk van Ubbo den Bruine.
En met eenen smartkreet, dien de raven herhaald hebben tot in Nibelheim,
hief zij den beminde aan hare borst. En zij droeg hem naar het strand
der zilte zee. En in de branding stappend, met den dooden lief in hare
armen, waadde zij verder en verder, tot de bruisende wateren zich
sloten boven haar hoofd.--
Kent gij de witte krijtklippen aan den overkant der zee?--Het zijn de
gebleekte beenderen van het jonge reuzenpaar, door de golven opgeworpen
tegen Albion's kust. Dáár echter, waar Hildegarde struikelde, en het
noodlottige duinzand in haar voorschoot werd uitgestort over den
bodem--dáár welft zich sedert een heuvel boven het drassige weideveld:
de heuvel van Hildegarde: Hildegard's berg.
* * * * *
Dus luidt de sage. Men vindt door de windvaan op het gemeentehuis en
door het fraai gebeitelde dorpswapen in den gevel van dit gebouw nog ten
huidigen dage Hildegarde's ongeluk in dankbaar aandenken gehouden.
Inderdaad, van dankbaarheid mag hier wel sprake wezen. Want aan dit
voorhistorische treurspel hebben de Hillegersbergers alles te danken.
In de eerste plaats hunnen berg;--zonder die scheur in dat schortekleed
immers zouden er kikkers kwaken ter plekke waar thans de gasten uit de
stad een vergezicht komen genieten. In de tweede plaats hunne sage;--de
berg baarde de sage, gelijk het schortekleed den berg baarde. In de
derde plaats hunne ruïne;--want vermits die ruïne boven op den berg
staat, zoo moet men wel aannemen dat het juist alweer de berg was, die
den bouwmeester der ruïne uitlokte om dáár en niet elders te bouwen. In
de vierde plaats hun zeer begunstigd kerkhof, dat mede op den berg en om
de ruïne gelegen is;--de aanzienlijke Rotterdammers toch, die zich hier
laten begraven, maakten voor het meerendeel hun fortuin in koffieboonen
of in metallieken; en juist voor dezulken is het zoet en eervol, den
laatsten slaap te sluimeren op eene verhevenheid uit den sagen-tijd,
onder eene ruïne uit de dagen der kruistochten. In de vijfde plaats....
Doch waartoe deze opsomming nog voortgezet? Het is klaar als kristal,
dat Hillegersberg nooit geworden zou zijn wat het is, zonder den berg
van Hildegarde. En evenzoo duidelijk is het, dat de berg van Hildegarde
er nooit zou gekomen zijn zonder den ontijdig opgevlamden hartstocht van
Hildegarde de reuzin voor Ubbo den reus, bijgenaamd de Bruine.
II.
Een vierde van eene eeuw geleden woonde er in dit dorp een jeugdig
ondermeester, die van zijnen vader den onbezoedelden geslachtsnaam
Eykendaal, van zijne moeder den welluidenden persoonsnaam Justus, en van
hen beiden te zamen een gezond en welgevormd lichaam benevens een helder
hoofd en een gevoelig hart ontvangen had. Meer dan die vijf dingen
lieten zijne vroeg gestorven ouders den knaap niet na; maar hij, wel
verre van hun een verwijt daarvan te maken, vond dat het reeds veel was.
Ware hij als Klaas Klomp of als Kees Kuit dit ondermaansche ingestuurd,
toegerust met eenen bochel en eene borstkwaal, en behept met eene
Judas-geaardheid--hij had er mee al niets tegen kunnen doen, begreep
hij. Dit in aanmerking nemende--alsmede dat eene krachtige maag een
zegen heeten mag, zelfs al kan men haar in den regel niet vullen met
wildbraad of pastei, en dat welgeschapen leden ook onder een schamel
jasje eenen jongen man niet misstaan--meende Justus dat voor eenen
spruit van eenen plattelands-brievengaarder het ouderlijke erfdeel heel
wat kariger had kunnen uitvallen. Hieruit blijkt dat Justus, zonder het
zelf te weten, van zijne ouders ook nog redelijkheid en tevredenheid had
geërfd.
Te zeggen dat Justus Eykendaal arm was, is trouwens even onnoodig als
de verzekering dat eene stortbui nat maakt, of dat vuur verbrandt. Wie
heeft er ooit gehoord van eenen drogen regen, van eene koude vlam, van
eenen bemiddelden ondermeester?--Tegenwoordig zelfs, nu de paedagoog als
plechtanker van het heil der menschheid in de plaats getreden is van den
Heidelbergschen catechismus, en zijne werkplaats, de school, de dame
is om wier gunst de geduchtste strijders in Kerk en Staat elkander
bekampen--tegenwoordig zelfs baadt de Nederlandsche hulponderwijzer
zich zelden in weelde. Maar voor vijf-en-twintig jaren was het toch iets
anders nog. Er liepen toen geene menschen rond, zelfs geene luitenants,
die de kunst van glimlachend hongerlijden en het verduurzamen van
afgesleten jasjes met taaiere volharding beoefenden, dan de adjudanten
van den school-monarch. Achtenswaardige jongelingen! Hunne opleiding
in de universiteit der beproeving was grondig. Indien zij naar onze
hedendaagsche begrippen wat haastig waren met kastijden, schrijven wij
het hieraan toe, dat ook hun het leven de plak en de roede niet
kwijtschold voorwaar.
Justus Eykendaal evenwel mocht, waar het plak en roede gold, als eene
uitzondering doorgaan op den toenmaligen regel. Lag het aan zijn
zachtaardig temperament, aan zijne sympathieke gemoedsstemming, of
aan een noodlot dat hem eenen menschenleeftijd te vroeg in de wereld
zond--zóóveel is zeker, dat de toenmalige schooltucht in dezen jonkman
geenen aanhanger vond. Hij wist niet hoe het kwam--maar tot beuken op
kinderhoofdjes en kinderrugjes stonden nu eenmaal zijne handen niet; en
van alle schoolmeesterlijke geniepigheid, als daar zijn knepen in ooren,
porren met leien, kneukel-tikken met linialen, koesterde hij kortweg
eenen afkeer. Hem scheen kindervleesch, inzonderheid het vleesch van
kleine meisjes, iets zóó teeders toe, dat hij het wèl streelen kon, maar
niet martelen. Trouwens, met zijne toonrijke stem en sprekende oogen
wist hij zich door het jonge goed heel wat beter te doen gehoorzamen,
dan hij ooit vermocht zou hebben met ranselen en bulderen.
Ziedaar mijnen ondermeester. Hing de jeugd om zijne minzaamheid hem
aan--ik moet tot mijn leedwezen er bijvoegen dat zijn superieur, de
bovenmeester Van Meppen, hem er niet best om lijden mocht. Dit feit
vordert, ter wille eener juiste waardeering van den Hillegersberger
magister, eene nadere uiteenzetting.
* * * * *
Meester Pieter Van Meppen liep om en bij de vijftig. Voor eenen
onderwijzer is dit de schoonste leeftijd. Hij heeft dan nog een aardig
eind weegs voor de borst (geen sterft er, zooals men weet, onder de
tachtig), en toch is hij oud genoeg om gekomen te zijn tot het vol
en rustig besef van zijne majesteit. Hij staat in de volheid zijner
rijpheid, op het toppunt zijner macht!--Wie (zegt het spreekwoord) op
zijn dertigste jaar niet sterk is, op zijn veertigste niet verstandig,
en op zijn vijftigste niet rijk, die kan het er gerust voor houden dat
hij zijn leven lang nooit sterk of verstandig of rijk zal worden. Nu,
groote lichaamssterkte kwam den heer Van Meppen bij zijnen omgang met
schoolkinderen beneden de twaalf jaren niet bijzonder te pas. Boven het
streven naar rijkdom had hij, op het voetspoor van Diogenes en andere
groote wijsgeeren die de druiven zuur verklaarden, zich steeds verheven
geacht. Maar verstand--ja! van verstand had meester Van Meppen in
zijn vijftigste levensjaar zich zijn billijk deel vergaard--althans
naar zijne eigene schatting, welke immers op dit stuk oneindig
vertrouwbaarder is dan de schatting van anderen!--Want wat baat het mij
of mijne buren mij al voor eenen Salomo houden, indien ik mijzelven ken
als eenen ezel? En wat schaadt het mij of anderen mij al voor eenen ezel
verslijten, indien ik mijzelven maar op den waren prijs stel als eenen
Salomo?--De heer Van Meppen wist zelf het best wat er in hem stak.
Ronduit gesproken, hij was, in alle nederigheid, hier op aarde zijnen
betere nog niet tegen het lijf geloopen. Deze waarheid stond te allen
tijde op zijn gelaat te lezen. Daarom ook zou eene ontmoeting met hem
een wezenlijk fortuintje zijn geweest voor eenen schilder, die toevallig
zoekende was naar eenen model-kop voor een beeld der nooit weifelende
zelfgenoegzaamheid.
De heer Pieter van Meppen had zich eene lijfspreuk verkoren, die de
leidende gedachte bij zijne methode van onderwijs als formuleerde:--»het
boompje dient =jong= gebogen." Dit klinkt bijna wreedaardig, niet
waar?--En toch, lezer, toch bid ik u, rangschik mij om dezen stelregel
mijnen bovenmeester niet aanstonds onder dat slag van antieke
kinderbeulen, voor wie Dante verzuimde in zijnen _Inferno_ eene
afzonderlijke verdieping in te ruimen: nietige inquisiteurs, kleine
vivisectoren, kruisingen van kat en ezel, die in hun ledig brein,
onder het magistrale pruikje, de valschheid en het leedvermaak van het
eene schepsel geämalgameerd hadden met de balkende deftigheid van het
andere. Neen toch! Wacht u wèl voor dergelijke overijling!--Meester Van
Meppen was volstrekt geen laffe aterling van die soort. Meester Van
Meppen had veeleer eenen hekel dan eenen lust aan lijfstraffelijke
rechtspleging: maar hij beschouwde deze als een onvermijdelijk
kwaad--»_necessitas naturae_", evenals bakers, dienstmeiden, en
vrouwvolk in het algemeen. Meermalen had men in de societeit, als het
gesprek op zaken van onderwijs verzeilde, hem dit met klem van redenen
hooren uiteenzetten. Hij wist wel dat enkele jongere collega's zich den
schijn gaven alsof zij het zonder slaan konden kroppen. Doch deze schijn
leek =hem= ten hoogste bedriegelijk. »Ik voor mij", riep hij, tuk op
elke gelegenheid tot het uitkramen van zijn bijeengesprokkeld Latijn:
»Ik voor mij houd mij aan het reeds door de oude Romeinen met zoo
schitterend gevolg in praktijk gebrachte »_Fortiter in modo, suaviter in
rebus!_""--waarmee hij zich verbeeldde onweerlegbaar te hebben betoogd,
dat het straffen aan den lijve hem maar al te vaak werd opgelegd als
eenen smartelijken, doch onvermijdelijken =plicht=. En zoo ging er
geen dag voorbij, waarop hij geen klappen uitgedeeld had links en
rechts--zuiver uit plichtbesef--louter uit kracht van een met
overtuiging toegepast beginsel. Van Meppen geloofde heilig in de
weldadige werking van eene dracht slagen. »Het boompje moet =jong=
gebogen!"--Teekende zijn eigen gemoed tegen die leer soms verzet aan:
zag men soms, gelijk bij Van Alphen's even hardhandigen als weekhartigen
papa, tranen glinsteren in zijne oogen wanneer hij Hieronymusjen op de
broek gaf--dan verweet hij zich dit als zwakheid. De roede zwaaiend,
verstaalde hij zijne ingewanden tegen het gejank der getuchtigden
door het aanhalen van nog een ander gulden woord der vaderen: »Zachte
meesters maken stinkende wonden!"--Om kort te gaan, meester Pieter van
Meppen was nog een onderwijzer van den ouden stempel, en koesterde
omtrent de opkweeking der jeugd zoo zijne ouderwetsche en onwankelbare
begrippen.
Welnu dan--was het vreemd, dat het den man hinderde, die begrippen
gekleinacht, ja, zwijgend maar met de daad te schande gemaakt te zien
door eenen aankomenden kwâjongen? Lag er voor den bovenmeester, als
verantwoordelijk opperheer in de school, in des ondermeesters meerdere
en zuiver zedelijke macht niet iets krenkends? Schuilde daarachter
tevens niet een opstaan tegen zekere, door de eeuwen geijkte,
denkwijzen, gebruiken en instellingen--iets eigenzinnigs, iets
weerbarstigs, iets revolutionnairs?.... Revolutie! Gerechte hemel! Het
woord al zou den meester een kruis hebben doen slaan, ware hij niet zoo
rechtzinnig gereformeerd geweest.
Ten overvloede had Van Meppen tegen Justus Eykendaal nog eene andere
en meer ernstige grief. Hij meende namelijk in den jongeling eene
aanwassende neiging te bespeuren tot--hoe zou hij het noemen?--tot
vreemddoenerij, sentimentaliteit, romanziekigheid, kluisjes bouwen
in den maneschijn--: eene neiging, die den stijven, dorren, met de
kerkelijke witkalk dik bestreken man vervulde van dien gerechten
weerzin, welken menschen als hij plegen te koesteren tegen alle
zóódanige aandoeningen, waarvan zij zelven nu eenmaal geen tittel of
jota meegevoelen.
Onder deze omstandigheden zou hij zeker al lang zich eenen anderen
ondermeester hebben aangeschaft, indien niet twee beweegredenen hem
daarvan hadden teruggehouden. Vooreerst zijn gevoel van recht: Justus,
hoe zonderling ook, deed immers trouw zijn werk. Ten tweede zijn
welbegrepen eigenbelang: want nergens zou hij eenen helper treffen, die
hem knapper zijne taak verlichtte, en aan wien hij geruster heel het
schoolbewind kon overlaten, wanneer hij op mooie zomerochtenden met den
dominee er eens uit wou op het verschalken van een zootje waterbaars.
III.
Hoe de heer Pieter Van Meppen op dien romanesken trek, waarvan hij
zoo huiverig was, zijnen ondermeester het eerst recht tastbaar--_in
fragrante delicto_, gelijk hij zich uitdrukte--betrapt had?--
Ja zie--dat gebeurde heel bij toeval. En zonder dit toeval, vrees ik,
zou de man er niet licht achter gekomen zijn, wat het dan toch voor
heidensche grillen waren, die zijnen assistent soms zoo wonderlijk deden
doen--zoo geheel anders dan alle andere jeugdige Hillegersbergenaren.
* * * * *
Vooraf dient men te vernemen dat meester Van Meppen een éénig stuk
kroost bezat: een dochtertje, Marieken geheeten. Als een Zuidhollandsch
burgerkind, Maria gedoopt, had het meisje eigenlijk een Mietje moeten
wezen; doch hare moeder, die uit het Geldersche, of eigenlijk uit het
land van Cleve was, en de taal harer kindsheid maar niet verleeren kon,
had de kleine altoos genoemd bij den naam dien zij zelve gedragen had:
Mariechen. Wel--Mariechen (of Marieken op zijn Hollandsch) klonk ook wèl
zoo aardig tusschen al die Mietjes in, waarvan het wemelde te
Hillegersberg. Dat vond een ieder.
Een stil en vroegrijp wijfje, dit Marieken--zooals éénige kinderen,
die vroeg de moeder derven moeten, veelal worden. Flink uit de kluiten
geschoten, met haar ernstig gezichtje en mijmerende oogen, kon zij in
haar dertiende jaar wel haast voor vijftien doorgaan. Maar den blijden
stoeilust, den overmoedigen lach van de kalverjaren zocht men bij haar
vergeefs. Hoe zou zij ook vroolijk zijn geworden?--Spelen had zij nooit
geleerd; huismoederlijk zorgen des te spoediger. En met wie zou zij
gelachen hebben?--Hare moeder, lang ziekelijk, ontviel haar vroeg, na
haar al in hare eerste jeugd te hebben doen meeproeven uit den kelk van
pijn en lijden. De dorpskinderen ontweken des schoolmeesters weinig
aanlokkelijke woning. En de éénige die haar overbleef, haar strenge,
stijve vader--ach! hij stond zoo ver van haar. Zij rilde van zijne
klappen; zij schrok van zijne bijbelteksten en zijn deurwaarders-latijn;
zij deinsde terug voor zijne in haar oog alomvattende geleerdheid.
Van zijnen kant ook geene toenadering tot haar. Wel hield hij van
zijn kind--niet minder al dan het gros der vaders, die niet kortweg
onmenschen zijn. Maar dóórdringen in het jonge gemoed, meeleven met het
jonge leven--de man had er nooit aan gedacht; en wie hem dit onder het
oog zou hebben gebracht als eene tekortkoming, die zou Hebreeuwsch tot
hem gesproken hebben. Marieken was een goed kind, meende hij; maar
daarvoor =had= Marieken het dan ook goed. Marieken deed als kind haren
plicht, door haren vader gehoorzaam te zijn, en te zorgen dat haar
vaders rok netjes geschuierd, haar vaders pijp luchtig gestopt, haar
vaders koffie warm ingeschonken werd. Daarvoor genoot Marieken de
gastvrijheid van het vaderlijke dak, de vaderlijke bescherming, het
vaderlijk onderwijs, de vaderlijke opleiding tot orthodoxe deugd, en--de
vaderlijke liefde.... Voor dezen man, tusschen kinderen vergrijsd, met
kinder-adempjes als gevoederd, was het hartje van zijn eigen kind nog
als het boek met de zeven zegelen.
Jammer voor hem! Want in dat boek--in dat hartje wil ik zeggen--had hij
zooveel liefs kunnen lezen; en om de zegelen er van te ontsluiten, was
ook geen wonderdier noodig met zeven hoornen en zeven oogen. Och neen!
Een eenvoudige ondermeester had ze verbroken. Justus Eykendaal kende
bladzijde bij bladzijde van buiten. Niets van hetgeen daar geschreven
stond (het was zoo veel niet trouwens: wat stille behoefte maar
om lief te hebben, wat geloof en wat gevoel en wat ingeborene
verbeeldingsgave)--niets van het schrijfsel in dit boek was den
jongeling geheim. En evenzoo--maar dit vermoedde Justus, van zijne
hoogte als man en ondermeester zelf zoo niet--evenzoo lagen voor het
kind de roerselen bloot van het gemoed des jongelings.
* * * * *
Justus, na in zijn twaalfde jaar ouderloos te zijn geworden, was bij
meester Van Meppen als kweekeling op school gekomen. Marieken was toen
even negen. Destijds leefde ook juffrouw Van Meppen nog; en daar die
brave vrouw met de moeder van Justus heel bevriend was geweest, zoo had
het schoolmeesterlijke echtpaar den jongen in huis genomen. De vrouw zag
daarin jegens den wees eene liefdedaad, terwijl de man de schikking
beschouwde als voor het ondermeestertje heilzaam uit een zedelijk
en paedagogisch oogpunt, en tevens (nademaal een Indische oom zich
verbonden had tot het uitkeeren van een billijk kostgeld) voor hemzelven
niet onvoordeelig met betrekking tot het huishoudelijke budget. Dus
dakgenooten geworden, bleven toch aanvankelijk, zoolang juffrouw Van
Meppen leefde, de knaap en het meisje elkander innerlijk vreemd; want
nog ontbrak de band, die hunne schuwe naturen tot elkander brengen kon.
Eerst een paar jaren later, na den dood van des schoolmeesters vrouw,
was hierin snel verandering gekomen. Marieken, in hare verlatenheid, was
tot Justus--en Justus, in zijne deelneming, was tot Marieken genaderd.
Samen hadden zij de moederlijke doode betreurd; samen hadden zij haar
graf bezocht op den heuvel; samen--eerst aarzelend, maar weldra vol uit
het hart--hadden zij gepraat over hunne eenzaamheid in deze groote en
wreede wereld, van wier grootheid en wreedheid zij toch op hun dorpje
pas zulk een klein en zwak denkbeeld zich hadden kunnen vormen.
Elkander troosten, elkander aanvullen, was de grondslag geweest van
hunne vriendschap; dit alvast had uit hunne jonge harten de kiem van
bitterheid geweerd, die binnensluipen =moet= in elk zieltje dat in geene
enkele andere borst den weerklank verneemt van zijn zuchten en van zijn
lachen. En allengs--naar gelang het meisje zich mee ontwikkelde, zoodat
het verschil in leeftijd al minder en minder eene belemmering werd voor
hunnen innerlijken omgang--allengs was er op dien grondslag voor hen
beiden een heerlijk lustslot verrezen, waarin zij samen woonden als
prins en prinses: een lustslot met gouden zuilen en torens van kristal:
de koene, hooge burcht der phantasie.
Om het zakelijker uit te drukken: Justus en Marieken waren samen aan het
lezen, aan het wandelen en aan het droomen gegaan.
* * * * *
Het lezen .... och heilige onnoozelheid! De hedendaagsche collega's van
mijnen vriend zouden meewarig geglimlacht hebben, indien zij zijnen
boekenschat bijeen hadden gezien. De Nederlandsche ondermeester in die
donkere, langvervlogene dagen was nog niet de verbazend geleerde kop
van tegenwoordig: de jonge wijsgeer, die van alle de vruchten in den
boomgaard der kennis geproefd, en de meesten derzelve wrang bevonden
heeft. Och hemel, neen! Een professor was destijds een professor, en een
ondermeester was een ondermeester. Er stond eene maat tot de kennis die
men vergde voor de somma van twee-honderd-en-vijftig gulden 's jaars.
Zoo bij voorbeeld zou Justus, indien hij pedant ware geweest en bluf
had willen slaan, onder zijne ranggenooten bij de paedagogiek zich
gemakkelijk hebben kunnen doen huldigen als een genie, omdat hij,
behalve goed lezen, net schrijven, vlug cijferen en eene tamelijke
dosis aardrijkskunde en geschiedenis, zich aardig wat Duitsch had eigen
gemaakt: de taal die hem uit juffrouw Van Meppen's mond zoo zacht, zoo
»_heimlich_" geklonken had, en in welke hij den rijksten schat wist te
kunnen vinden van zijne lievelings-lectuur: sprookjes en sagen,
balladen, liederen, overleveringen.....
Naïef, niet waar?--Ja, dat was heel iets anders dan Vogt en Büchner,
Douwes Dekker en Stuart Mill, en meer van die klokspijs, waarmede onze
huidige, zoo oneindig degelijker onderlegde jeugd zich de hersenen
voedt! Inderdaad, dat was heel iets anders!....
En dit malle goed, dit zotte, zoete gephantaseer van bijgeloovig volk
en onnoozele dwepers, dat leerde de jongen nu ook Marieken lezen. In
de _Palmblätter_ van Herder of in de _Märchen_ van Grimm--om maar
iets te noemen--konden die twee te zamen zich dermate verdiepen,
dat er zoo eenen ganschen zondag-achtermiddag geene school en geene
schoolmeesterij, geen Hillegersberg en geen tredmolen voor hen op de
wereld waren. Justus las voor; hij las =goed=, heb ik reeds gezegd.
Marieken luisterde. En het een en ander was te genotrijker, omdat het
contrabande was, aangezien meester Van Meppen (van wiens boekenrek na
den dood zijner vrouw zelfs _Maurits Lijnslager_ verwijderd was als een
loszinnige, en Zschokke's _Alamontade_ als ijdelheid der ijdelheden) er
volstrekt niets van bespeuren mocht. Des winters moesten de jongelui
hunne kans waarnemen bij eene vetkaars in de school, terwijl Van Meppen
zijn uiltje knapte na het eten; of in de huiskamer, wanneer de geduchte
zijn societeit-avondje genoot. Des zomers kropen zij weg in de ruïne
op het kerkhof. Justus had aan een der afgebrokkelde stukken muur eene
soort van trap gevonden, die naar eene nis leidde, een voet of acht
boven den grond. Hier zaten zij verholen te lezen en te babbelen in
het avondlicht, van aangezicht tot aangezicht met den ouden kerktoren,
die aandachtig scheen mee te luisteren naar de verhalen van feeën en
eenjers, nixen en dwergen en roovers en ridders, als waarden er echo's
om hem henen van liederen uit zijne eigene jeugd. Hier ook was het, dat
Justus aan Marieken de geschiedenis verteld had van Hildegarde en Ubbo.
Het duurde een heel poosje, vóór Marieken zich uit het hoofd kon zetten
dat de beide Delftsche torens, van deze verhevenheid juist zichtbaar als
twee donkere staken waarachter het westen glom, niet Twikko en Fikko
waren, de bloedige reuzen, uittrekkende op maagdenroof!
Dan het wandelen!.... De meesten mijner lezers zouden van die tochten
door de Schielandsche dreven ras genoeg hebben gehad; maar enkelen
hunner--bedenkende dat het blauw des hemels en het wit der wolken en het
groen der velden heerlijk zijn alom, en dat zelfs eene wandeling door
eenen polder beter is dan in het geheel geene wandeling--zouden lustig
hebben meegestapt door dik en dun, blijde al dat zij den zuiveren wind
hadden om in te happen, en den vrijen, wijden horizon om hunnen blik
er langs te laten dwalen. Men vergete ook niet, dat Justus en Marieken
nooit eene andere natuur gekend hadden dan deze; de Duitsche wouden, de
Zwitsersche bergen mocht hunne phantasie hun voorspiegelen, gelijk zij
hun ook beelden maalde van het hemelsche paradijs; maar die wouden te
doorkruisen, die bergen te beklimmen--de mogelijkheid van zoo iets kwam
niet in hen op, laat staan de begeerte er naar. En eindelijk herinnere
men zich hoe elke natuur ons sympathiek wordt, in welke wij ons bewegen
als kinderen: in welke wij het eerst de vleugelen leeren uitslaan van
onze verbeelding, het eerst de voor het jong gemoed zoo onuitsprekelijk
aangrijpende indrukken ontvangen van de grootheid en de majesteit der
Schepping, het eerst de zaligheid leeren smaken van bewonderen, van
twijfelloos, critiekloos aanbidden.
Zoo wandelden de jongelieden, telkens als hun een vrije zaterdag-middag
of een schoone zomer-avond gegund was, frisch er op los; ver langs
de eenzame boorden van de Rotte, rondom de golvende, van wilgen en
biezen omzoomde plassen, dwars door de velden naar een dorp in den
omtrek--samen zingend in den wind met den rietvink, kruiden lezend,
sproken dichtend, droomen droomend, muziek vernemend en wonderen
speurend, waar de zinnen van anderen niets zouden opgemerkt hebben dan
kaalheid en platheid--vunzig water en drassig veen.
IV.
Dit lezen en wandelen en droomen....
Maar ik zou vermelden op wat wijze de heer Van Meppen de volle maat
te meten kwam van het ontuig, dat zijnen ondermeester door het brein
spookte, en hoe hij tevens tot de wetenschap geraakte van hetgeen die
jonge snuiter en Marieken dan toch zoo samen altoos te verhandelen
hadden. Ik ga nu zonder verderen omhaal daartoe over.
* * * * *
Justus was tot eenen flinken zeventienjarigen borst, Marieken tot eene
stemmige veldbloem van vijftien opgegroeid.
Eens op eenen warmen Juni-avond hadden onze jeugdige vriend en zijn
vriendinnetje zich de weelde veroorloofd van een watertochtje. Na bij
»Vrouw Romein" (ook bij de huidige Rotterdamsche jonkheid nog welbekend
en veelgeliefd) een schuitje te hebben gehuurd, waren zij den plas
opgedobberd, en hadden door het spelende briesje zich laten heendrijven
in eene kleine kreek, die door twee smalle, met dicht elzenhout
begroeide landtongen bijna geheel omsloten werd. Hier had Justus de
riemen binnen boord getrokken, en uit zijn jasje een klein boekdeel voor
den dag gehaald, welks genummerde rug en beduimelde omslag deszelfs
afkomst vermoeden deden van een der stalletjes, die zoo lang het
standbeeld van Desiderius Erasmus omschansten als met een bolwerk van
geleerdheid. Dit boeksken was de _Undine_ van De la Motte Fouqué.
»Wat nieuws en wat moois!" zeide de ondermeester op geheimzinnigen toon.
»De historie van eene waternimf. Zullen we een hoofdstuk snoepen?"
»Graag! o graag!" riep Marieken; en meteen stak zij, het nijvere kind,
de naald met roode zijde in het fluweelen calotje, dat zij werkte voor
haar vaders verjaardag. Nu begon Justus met zachte stem te lezen, hoe de
ridder tot den visscher kwam:--
»_Es mögen nun wohl schon viele hundert Jahre her sein, da gab es einmal
einen alten guten Fischer; der sass eines schönen Abends vor der Thür,
und flickte seine Netze. Er wohnte aber in einer überaus anmuthigen
Gegend. Der grüne Boden worauf seine Hütte gebaut war, streckte sich
weit in einen grossen Landsee hinaus; und es schien eben so wohl, die
Erdzunge habe sich aus Liebe zu der bläulich-klaren wunderhellen Fluth
in diese hineingedrängt, als auch das Wasser habe mit verliebten Armen
nach der schönen Aue gegriffen, nach ihren hochschwänkenden Gräsern und
Blumen und nach dem erquicklichen Schatten ihrer Bäume. Eins ging bei
dem andern zu Gaste, und eben desshalb war jegliches so schön. Von
Menschen freilich war an dieser hübschen Stelle wenig oder gar nichts an
zu treffen, den Fischer und seine Hausleute ausgenommen. Denn hinter der
Erdzunge lag ein sehr wilder Wald_"....
En zoo verder, tot het hoofdstuk uit was. Toen sloot hij het boekje, en
zei dat het voor heden genoeg was: want met zulk een litterarisch banket
moest men spaarzaam wezen, meende hij, als wijze kinderen met hun
Sint-Nikolaas-lekkers. Niet alles opeens; dagelijks een brokje; dan
duurde de vreugd het langst.
»Kijk!" riep hij, bij wijze van nabetrachting: »het heeft er hier wel
iets van. Hier is óók een meer, en eene landtong, op welke wij een
huisje zouden kunnen bouwen."
»Om er met ons beidjes in te wonen, niet waar?" viel Marieken hem in de
rede. »Zoo heel alleen met ons beidjes!"
»Zeker, kind! En daarachter zouden we boomen kunnen planten, die bosch
zouden geworden zijn tegen dat we oude luidjes waren."
»O heerlijk! heerlijk! Hoe gezellig!--En den kost zouden we verdienen
met visschen, niet waar?"
Justus moest lachen. »Met visschen?--De paling is schaarsch in den
Bergschen plas; en dat de baars en de voren er elkaar niet in den weg
zwemmen, daarvoor zorgen je vader en de dominee en de liefhebbers uit de
stad wel! Dat visschen zou ons een mager kostje opbrengen, Marieken!"
»Nu ja! maar we zouden zoo zuinig kunnen leven!" riep het meisje. »En
als er dan eens zoo'n ridder kwam...."
»Een ridder, haha!--Ik vrees eer dat Hannes de diender komen zou, om ons
te callanzeeren!.... Er zijn tegenwoordig zoo geen ridders meer,
Marieken."
»Ook geen betooverde wouden meer?"
»O, die zeker niet!"
»Ook geen waternimfen?"
»'k Zou denken van neen .... ofschoon .... in de zee, en in heel diepe
meren .... wie weet 't! Er is zoo véél dat we niet zien kunnen...."
Dit stukje philosophie bracht beiden aan het mijmeren. Marieken stikte
naarstig voort aan haar calotje; maar hare gedachten toefden in het
visschershutje op de groene landtong. Justus pelde met zijn zakmes den
bast van een wilgetakje: maar zijn geest zweefde ver weg over de diepe
blauwe wateren, in welke de blanke nixen met de gulden haren nog wel
wonen mochten. Hij zag in zijne verbeelding zijnen koensten wensch
vervuld. Hij zeilde mee op een der groote schepen, die daar gemeerd
lagen aan den rivierkant voor de stad. De wimpels flapten in den wind,
de zeilen zwollen, de golven bruisten, gekapt met sprankelend schuim.
Zeemonsters doken blazend op langs den boeg. Aan de kimme doemden blauwe
bergen. Bij een zonnig eiland viel het anker. Justus wandelde onder de
palmen van Taprobane, over welks wonderen hij kort tevoren gelezen had
in het boek van vader Haafner.
Middelerwijl deed rondom den droomenden jongeling de wereld der
werkelijkheid al haar best om in liefelijkheid de wereld der verbeelding
te evenaren. Het was bladstil geworden, zoodat de gouden baan, die de
neigende zon over den waterspiegel wierp, haast door geen rimpeltje
verbroken werd. Om het bootje heen wipten de dartele vischjes uit het
nat, met eene flikkering en een plompje. In de verte riep de koekoek.
Vlak bij in het elzenhout kweelde de boerennachtegaal. Hoog in de
bleekblauwe lucht kruisten tjilpend de zwaluwen.
Marieken had haar borduurwerk ter zijde gelegd. Haar ééne handje rustte
in haren schoot; haar andere hing over den kant van het schuitje, de
vingertoppen gedoopt in het groene water. Zij tuurde met groote oogen
over den plas naar den weerhaan op den kerktoren, die blonk als eene
ster boven het geboomte.
»Justus!" sprak zij plotseling.
»Wel?" vroeg de ondermeester, in zijnen droom van het wondereiland nog
verzonken.
»Zouden ze er wel ooit geweest zijn?"
»Wat? De boschduivels en de dolle olifanten?--O zeker!"
»Neen!--de ridders, wou ik zeggen."
Justus ontwaakte. »Aha, de ridders!--Ridders, kind? of die er wel ooit
geweest zijn?.... Mooie vraag!--Heele legers van ridders!--En onze ruïne
dan, die eens een groot en sterk kasteel was? Wie zou dat gebouwd
hebben, als er geen ridders waren geweest?"
»En had elke ridder zoo zijne jonkvrouw?"
»Elke ridder had zijne eigene jonkvrouw, zoo mooi als de avondzon, voor
wie hij den ganschen dag verzen opzei, en lanzen brak in het steekspel,
en andere ridders bevocht."
»En .... Justus...."
»Nu?"
»Wie zou jij wel kiezen tot je jonkvrouw?"
»Ik!" lachte Justus:--»maar ik ben immers geen ridder! Ik ben maar een
arme ondermeester. Voor mij komen geene jonkvrouwen te pas!"
»Goed! Maar =als= je nu eens een ridder waart? Wie zou je dan kiezen om
mee te wonen in je kasteel?"
»Dan?.... jou, Marieken, jou.... Ik houd immers van niemand zoo veel!"
Marieken's oogen glinsterden; er vloog een lach over haar gelaat, die
het bleeke kopje waarlijk schoon maakte. Na een kort zwijgen sprak zij
verder:
»Justus, we hebben nu al heel wat sproken en legenden zoo samen gelezen.
Maar de mooiste vind ik nog altoos die, welke ik 't eerst van je hoorde:
de sage van Hildegarde en Ubbo."
»En waarom dat?"
»Omdat zij zoo trouw was, die arme reuzin. En"--liet zij met ingehouden
geestdrift er op volgen--»zal ik je eens wat zeggen?.... Ik zou het net
zóó gedaan hebben!"
»Wat, mal kind?"
»Wel .... als ze mij den ridder niet hadden willen geven, van wien ik
hield .... dan .... dan zou ik zijn weggeloopen .... dan zou ik in de
zee gesprongen zijn.... O, ik zou hem hebben aangehangen tot in den
dood. Al zouden er vijf-en-twintig reuzen gekomen zijn om mij te
dwingen, of driehonderd draken met vurige muilen...."
* * * * *
Daar deed in het elzenboschje een verdacht gerucht zich hooren. Eerst
een ritselen: daarna een gekraak en rumoer in het gebladerte, alsof een
hongerige beer of een verbolgen everzwijn zich onstuimig eenen weg er
doorheen brak. Justus dacht aan Hannes den koddebeier;--Marieken aan
Twikko en Fikko. Maar ziet! vóór zij zelven eigenlijk wisten wat zij
dachten, vóór zij tijd hadden om het schuitje van den wal te duwen
en het ruime sop te kiezen .... ziet! de twijgen openden zich, en
tegenover de vervaarde blikken der kinderen stond .... geen reus, geen
vuurspuwende griffioen, geen al te ijverige dienaar der plattelandsche
gerechtigheid .... edoch, omstuwd door eene wolk van opgejaagde muggen,
bezaaid met groene houtluizen, de hengelroede in de hand, den vischkorf
op den rug, den pierenbak voor den buik, meester Petrus van Meppen, zeer
rood in het aangezicht van wegen inspanning en grooten toorn. Hij had,
aan de andere zijde van de landtong gezeten om een baarsje te snappen,
woord voor woord afgeluisterd wat de jongelieden in het bootje hadden
gelezen en gepraat.
»Zoo, zoo, juffertje!" siste hij tusschen de tanden, met eenen centenaar
nadruk op elke lettergreep: »Zoo, zoo .... vijf-en-twintig reuzen!
driehonderd draken! wegloopen! in zee springen!--zoo, zoo! zou je
dat?.... Ik moet zeggen, je bent een snugger nest voor je jaren! Je
meester heeft pleizier van zijn onderricht!.... Hier! zeg ik. Aan wal!
Oogenblikkelijk!"
Vervolgens zich tot Justus wendende, terwijl de hengel in zijne hand met
vreeselijke slagen dood en verderf spreidde onder de muggen in het rond,
bulderde hij met heel de kracht zijner longen, zoodat er eene siddering
voer door de biezen aan den kant:
»En jij, aap van een jongen! Is dát de manier waarop jij je hooge
roeping als onderwijzer der jeugd opvat?--Dit Dit onschuldige kind in
hoeken en holen te vergiftigen met heidenschen zotteklap, onchristelijke
bakerpraatjes, zedebedervend gebazel?--Haha! Loon je mij zóó al mijne
goedheid en zorg en de gastvrijheid van mijn huis?--Serpent, dat ik aan
mijnen boezem gekoesterd heb .... ik .... ik .... ik verban je uit mijne
school, uit mijne woning!.... Ga weg van onder mijn oog! _Vade mecum,
Satanas! Vade mecum!_"
* * * * *
Dit was de banvloek van meester Petrus van Meppen, tegen Justus
Eykendaal door hem uitgesproken in de meest dramatische stonde zijns
levens.
De verschrikte zon dook dien avond in haar golvenbed veel haastiger
onder, dan zij van den almanak permissie had. De koekoek liet af van
slaan. Het boerennachtegaaltje verstomde. En de nacht, de alvertrooster,
spoedde zich om onder zijne vleugelen de deerlijk ontstelde schepping
vergetelheid te doen vinden van zóóveel ontzettends.
V.
Zijn interdictum tegen den ongelukkigen ondermeester geslingerd
hebbende, aanvaardde met opgegeven hoofd, brieschende neusgaten en den
tred eens veldmaarschalks, de heer Pieter van Meppen den terugtocht door
het elzenboschje, zijn dochtertje met ijzeren greep nà zich sleepende.
Justus bleef dus alleen in het schuitje--alleen met zijne grimmigheid.
Hij zag den handkus niet, dien Marieken hem toewierp terwijl zij
tusschen het gebladerte verdween. Niets zag hij, dan den hoon hem
aangedaan. Hij balde de vuisten, hij rolde wild met de oogen. Toen,
over de riemen zich buigend als een galeislaaf, deed hij het onzalige
pleiziervaartuigje heenscheren naar de overzijde van den plas, waar hij
het aan den eigenaar terug te bezorgen en de huur er voor nog te betalen
had.... Ziet hem roeien! Hoe zweepten de spanen het water tot schuim!
Te drommel, wie had er achter den stillen jongen zóóveel spierkracht
vermoed en zóóveel vuur?.... Maar hij was dan ook door en door boos. Het
kookte hem in zijn binnenste, minder, weet ge, om Van Meppen's redeloos
uitvallen tegen hemzelven, dan wel om de lastertaal, ja, de blasphemie
van dien man tegen Undine, Hildegarde en heel de Germaansche dichter-
en sprokenwereld. Ha! smaad op hemzelven deerde hem minder. Maar dit
schimpen op zijn heiligdom, dát was te veel geweest!--Dienzelfden avond
nog wilde hij zijne gansche wereldsche have zich op den nek laden, en
elders eerst een nachtverblijf, vervolgens eene betrekking gaan zoeken.
Met dit voornemen bezield, kwam hij thuis, waar Marieken hem over den
drempel te gemoet ijlde. Zij hunkerde naar hem. Haar vader was op de
societeit zijne verontwaardiging wat gaan verzetten. Nu konden zij
vrijuit praten.
»Justus!" begon het meisje, hem hare handen op de schouders leggende:
»Justus, je zult niet gaan!"
»Toch, kind, toch! toch!" antwoordde de jongeling met gemaakte kalmte:
»Toch, Marieken, ik zal wèl gaan. En dit heden avond nog: op staanden
voet. Ik kom mijn boeltje inpakken, en afscheid van je nemen."
»Justus! je raast. Wààr zou je heen kunnen? En waaróm zou je gaan?"
»Waaróm!" barstte Justus los. »Waaróm!" riep hij met trillende
lippen, geweldige moeite doende om zijne tranen te bedwingen. »Kun
je dát nog vragen--jij, die ik meende dat mij begreep, dat met mij
sympathiseerde!... Waaróm! Hahaha! Maar heb je dan niet gehoord wat je
vader tot mij gezegd heeft?--Ik schiet hier immers uit hoeken en holen
als eene slang...."
»Justus!"
»Om zijn onschuldig kind te vergiftigen!"
»O! stil toch!"
»Te vergiftigen, jawel! met heidenschen zotteklap, en onchristelijke
bakerpraatjes, en--en wat zei hij ook nog meer?--zedebedervend gebazel,
ja juist!... Zie je, Marieken, dat mag zoo niet langer duren. 't Is
duidelijk: daar moet een eind aan komen. Zedebedervers en serpenten
mogen hier niet langer met zóóveel vroomheid en onschuld onder één dak
wonen!--Laat mij! Laat mij naar boven gaan, om mijne boeken en mijne
kleeren bijeen te rapen. Ik wil weg! Satanas wil weg van hier!"
Marieken echter, in stee van hem door te laten, trad hem vlak voor den
voet, en keek hem een poosje met hare groote blauwe oogen strak in de
zijne. Hij sloeg de wimpers neder voor dien stil verwijtenden blik: want
in die twee heldere zielespiegels had hij weerkaatst gezien hoe bitter
en onbillijk hij daareven geweest was:--hoe voor één driftig woord,
hem in het oor geworpen, zijn hart er twintig uitgebroed, zijn mond er
twintig weergegeven had. De storm in zijn gemoed ging liggen onder dien
blik.
»En zou je dan", sprak het meisje zacht, maar met eenen nadruk die haar
uit het diepste van haar zieltje welde: »zou je dan, Justus, zoo
=kunnen= heengaan?"--
=Kunnen=?.... De knaap was veel te groen in de diplomatie, om met
voordacht het antwoord op eene vraag te ontwijken. Wij moeten dus
aannemen dat hij geen flauw besef had, wat teederheid, half kinderlijk
nog, half vrouwelijk reeds, er tot hem sprak uit dat ééne woord. Och
och! er trillen toontjes in maagdeboezems, wier fijne, zoete klank aan
een zeventienjarig jongensoor even verspild is, als een strijkquartet
van Mozart aan een gezelschap Kaffers. Oudere ooren, die ze wèl vernemen
kunnen--voor die, helaas, zijn zij niet meer bestemd.
»Kunnen?" riep dus Justus, hoorende doof: »Er is immers geen sprake van
kunnen! Ik moet immers wel. Je vader heeft me immers weggejaagd!"
»Dwaasheid!" hernam Marieken: »Je kent vader wel beter. Je weet wel dat
hij niet alles meent wat hij in zijne drift zich zoo ontvallen laat. Je
weet ook wel dat hij je niet graag missen zou op school."
»'t Kan zijn. Maar wie zou hier dan de minste moeten wezen?--Zou =ik=
soms moeten vragen om te mogen blijven? .... ik .... ik die".... Hij
begon weer op te bruisen, bij de gedachte aan al de grieven van dien
avondstond.
»Tut, tut!" suste hem Marieken: »laat dat aan mij maar over! Voor het
vragen zorg =ik=!"
»Lief kind!" zeide Justus, terwijl hij hare hand vatte.... »Hoor
eens--ik was buiten mijzelven daareven. Ik had ongelijk. Maar toch,
in alle kalmte nu--'t is beter, geloof ik, dat ik heenga, Marieken.
Je vader en ik kunnen tóch op den duur met elkaar niet overweg. Wij
zijn contrasten, water en vuur, tot zelfs in onze opvatting van de
schooltaak. Mijne boeken, die ik zoo liefheb, hij zou ze verbranden, als
hij durfde. Mijne idealen, waarmee ik zoo dweep, en waarin ik zoo opga,
omdat ze mij als mijn adem zijn--hij zou er den spot mee drijven, als
hij ze kende. Wat mij eene openbaring is, dat is hem zoo veel als praat
uit het dolhuis, nog goddeloos op den koop toe. Ik ben voor hem een
ingebeelde droomer. Hij is voor mij een bekrompen schoolvos. Zeg
zelf--hoe zal dit langer samen passen?"
Daar biggelden twee groote tranen Marieken langs de wangen. Het was zoo
waar, wat zij hooren moest; en juist dáárom was 't zoo hard het te
moeten hooren. Justus' drift had zij gemakkelijk vermeesterd; tegen
zijne rede wist zij niets in te brengen.
»Och!" snikte zij, met haren witten boezelaar voor hare oogen: »wij
waren zoo gelukkig samen!"....
Zacht trok hij haar naar zich toe, bewogen, meer dan half verwonnen
reeds. Wanneer men nog geen twintig zomers telt, dan kan men het
grootste gelijk willen hebben tegen drie dozijn professoren--het
argument van meisjestranen weerstaat men niet licht. Hij legde haren
arm in den zijnen, en, zonder zelf te bedenken waarheen zij gingen,
slenterden zij samen het aan de school grenzende heuveltje op--de kerk
voorbij--het oude pad op tusschen de graven.
* * * * *
Het was donker geworden, zoo donker het namelijk in eenen helderen
Juni-nacht worden kan, als des nachtegaals avondlied en des leeuweriks
morgenzang elkander opvolgen gelijk adagio en scherzo eener symphonie;
als de sterren den tijd nauw vinden om even te flonkeren tusschen de
schemering die ze ontsteekt en de schemering die ze doet verbleeken;
als het amber aan de westerkimme even pas vergrauwd is, of ziet--Auroor
begint in het oosten den sluier al weg te schuiven van haar rozig
aangezicht!
De maan bovendien.... Ei ja, lezer, sta ook mij toe van dit hemellichaam
een passend gebruik te maken ter illuminatie van deze mijne vertelling.
Ik geef u mijn woord, dat ik aan de vergunning mij niet zal te buiten
gaan. Het is trouwens een feit, het is historisch boven allen twijfel
verheven, dat in Juni van den jare 1858 verscheidene nachten
achtereenvolgens de satelliet van onzen aardbol ook het dorpje
Hillegersberg en omstreken met zijn zilveren licht bestraald heeft.
De maan alzoo, juist boven den lindenkrans rondom het kerkhof verrezen,
dreef met het landschap haar welbekend goochelspel. Aan vlakheid leende
zij diepte, aan dofheid glans, aan schaduwen lichaam. Den kerktoren
herschiep zij in eenen wachter met metalen helm en pantserkraag; het
boschje in eenen zuilentempel; het grasperk onder de boomen in wemelend
mozaïek; den dauw, die wijd gestrekt lag over Schieland's velden, in
eene zee van ongepeilde diepte, bezaaid met dreigende klippen, die
koebeesten, en met geheimzinnige eilanden, die boerenhofsteden waren.
Doch dit alles haalde nog niet bij hetgeen zij aan de ruïne tooverde.
Ruïnen en de maan (die zelve een oude puinhoop is) zijn van eeuwen her
boezemvrienden geweest; vandaar dat men een oud stuk muur zoo bijzonder
indrukwekkend vindt bij maneschijn, en dat men de maan zoo op haar
minnelijkst ziet lonken door een kijkgat in een oud stuk muur. De ruïne
van Hillegersberg dus was méér dan schoon dien avond. Zij scheen hooger
en ranker geworden, jonkvrouwelijk haast van gestalte. Haar rood
gesteente leek doortinteld van eenen warmen goudglans; de schaduw aan
haren voet was als een sleep van zwart fluweel; op hare kruin glom het
natte mos als smaragden, en vonkten de bedrupte graspluimen als
brillanten, gestengeld op eenen diadeem.
Onze jonge lieden, naast elkander gezeten op eene hooge zerk, op welke
een groot bronzen blazoen prijkte, hadden eene pooslang al peinzend
meegezwegen met de roerlooze stilte om hen heen. Justus brak eindelijk
het mijmeren af:
»Is het niet als een sprookje?.... En dat er menschen zijn, die voor zoo
iets niet het geringste gevoel hebben! Die er niets in zien kunnen, dan
eene gelegenheid om olie te besparen in de straatlantarens! Ha ha ha!"
Een zucht was Marieken's éénig antwoord op deze sarcastische
overdenking.
Beiden zwegen weer eene wijle.
»Die lieve maan!" sprak Justus toen: »Hoe vaak heeft zij ons getroost
hier op dit heuveltje!"
»Al menigmaal--ja, Justus!"
»En als ze nu wéér vol is--wie weet hoe ver ik dan al weg ben van hier!"
Marieken zeide niets.
»Ken je 't nog?" hernam hij, na weder eene pauze: »dat schoone lied van
Staring":
_Toon ons uw luister, o zilveren Maan,
Rijs uit het meer.
Lach den zwervenden schepeling aan,
Straal op 's wandelaars donkere baan
In uw lieflijkheid neer._
»O ja", zeide het meisje--»ik ken het nog":
_Waar zonder hoop de verlatene smacht,
Scheemre uw gloor.
Waar, na troostlooze afscheidsklacht,
Blij hereenen de minnenden wacht...._
Een snik belette haar voort te gaan; hare oogen schoten vol; in hare
handen verborg zij haar gelaat.
»Marieken!" riep Justus, terwijl hij haar áán zich drukte zooals hij nog
nooit tevoren gedaan had: »Kind! waarom schrei je nu zoo?"
»Omdat ik", kreet zij, »omdat ik hier zoo verlaten zal zitten, als je
heengaat!"
»Marieken, mijn lief zusje--nu dan, ik ga niet weg! wij scheiden
niet!--Wat maal ik ook om je vader, zoolang jij er nog bent!--Ik blijf,
hoor! en we zullen samen nog menig mooi vers lezen. Toe, schei nu maar
uit!"
Zij zag hem aan, lachend door hare tranen heen. »Och ja", zei ze.--»Je
moet bij ons blijven, Just! Het was ook mijne éénige vreugde, dat lezen
en praten met je. Als je wist hoe ook ik er in opga, in onze boeken!....
Maar wat is het mooiste boek, wanneer men het alléén moet lezen? Niet
waar?"
Justus echter sloeg geene acht meer op hare woorden. Hij was opgestaan.
Het scheen of hij een visioen had, of dat hij uit de schaduw achter het
muurwerk eene demonische verschijning zag opdoemen, die hij bannen wou.
Met gefronste wenkbrauwen, de armen over de borst gekruist, blikte hij
naar de ruïne.
»Marieken", sprak hij plechtig: »was je dat ernst, wat je zeide toen we
in het schuitje zaten?--Dat je doen zoudt als Hildegarde de reuzin:
liever in zee springen, dan verloochenen wat je dierbaar is?"
»Zeker, Justus!" antwoordde Marieken: »dat was mij heilige ernst."
»Hoor dan!" voer de ondermeester voort. »Wij staan allebei alleen op de
wereld; wij hebben niemand die deel neemt aan ons denken en voelen, dan
elkander. Daarom moeten wij elkander houw en trouw blijven. Laat ons
eenen eed zweren!"
»Eenen eed, Justus?"
»Eenen eed, ja! bij dien bouwval daar, die gewijd is door de eeuwen--bij
Hildegarde's berg hier--bij de goede dichters en de schoone geniën
die onze troosters zijn. Eenen eed: dat wij elkaar de hand zullen
reiken, elkaar zullen bijspringen in nood, als trouwe vrienden en
geestverwanten--nu, en later ook, levenslang, al loopen misschien onze
wegen uiteen. Zweer je dat?"
»Ik zweer het, Justus!" sprak Marieken, zacht maar vast.
»En ons parool, als 't er op aankomt, zal =Hildegarde= wezen."
»=Hildegarde=", herhaalde Marieken: »=Hildegarde= zal ons parool zijn."
* * * * *
Het moet eene gril der verbeelding zijn geweest, of het spel van eene
voorbijdrijvende wolk, dat Justus en Marieken op dit oogenblik de maan
verduisterd zagen, en over de nevelen-zee westwaarts heenglijdende eene
ontzaggelijke schaduw, die de gestalte had van eene vrouw.
VI.
Het liep zooals Marieken voorzien had. Nadat de heer Pieter van Meppen
de zon had laten ondergaan en opkomen over zijnen toorn, voelde hij
dien aanmerkelijk bekoeld, en was hij innerlijk zeer verblijd, toen hij,
den volgenden ochtend de school binnentredende, Justus als naar gewoonte
reeds bezig vond met de kinders den gebruikelijken lofzang uit te blaten
ter inwijding van den nieuwen dag. De meester deed wel zijn best
om uitermate grimmig te kijken, zoodat menig wichtje zijne ooren al
voelde tintelen--maar overigens toonde hij door taal noch teeken dat
er tusschen hem en zijnen trawant iets ongewoons was voorgevallen. Wat
Justus betreft, ook hij hield zich voortreffelijk in zijne rol. Met
onbevangen blik stond hij daar achter zijnen lessenaar, de maat slaande
met zijne lange liniaal, en uit volle borst meezingende:
_Mijn eerst gevoel zij dankbaarheid,
Waarmee 'k tot God genake,
Als 't morgenlicht zijn stralen spreidt
En ik verkwikt ontwake._
Intusschen, terwijl aldus de ééne helft van het banvonnis over Justus
stilzwijgend herroepen werd, kwam de andere des te onverbiddelijker tot
voltrekking. Het jonge mensch mocht blijven in de school--doch moest
opdoeken uit de woning van Marieken's vader. Zóó was--en wijselijk--door
Van Meppen besloten. De bedachtzame man oordeelde dat het méér dan tijd
was om tusschen zijnen romanesken ondermeester en zijn sentimenteel
dochtertje eenen scheidsmuur te stellen. »Waar het moederoog ontbreekt,
daar past den vader dubbele waakzaamheid"--aldus bepleitte hij in de
societeit dezen, van zijn standpunt trouwens volmaakt verdedigbaren,
maatregel. Eene week daarna zag men dus Justus Eykendaal gepakt en
gezakt een achterkamertje betrekken bij eene weduwvrouw, wier huisje
even buiten de kom van het dorp aan den straatweg gelegen was.
Met deze schikking had Van Meppen juist bereikt wat hij beoogde: dit
namelijk, dat er bij den dichterlijk-broederlijken omgang tusschen
Justus en Marieken ééns voor goed een stokje was gestoken. Justus ging
voortaan van zijn kamertje naar de school, en van de school naar zijn
kamertje, waar hij blokte voor zijn examen. De twee zagen elkaar
dus weinig meer; en het samen lezen, het samen wandelen, het samen
droomen--'t was uit er mee! Uit als met het schuitjevaren en het stoeien
in het groen: uit als met de lieve, onnadenkende vertrouwelijkheid!
Viel den jongeling deze scheiding aanvankelijk bitter, aan den anderen
kant smaakte hem de pas verworvene zelfstandigheid als het manneken in
het versje de perzik. Hij behield ook altoos zijne beminde boeken nog
naast zich. Hij kon afleiding zoeken in het verkeer met anderen. Hij
was jong en sterk, vol zelfvertrouwen--hij voelde zich =man= worden,
en zag de wereld voor zich opengaan, veel wijder nog dan het land der
sprookjes, veel rijker nog dan al de tooverpaleizen van Sheherezade.
Wie treurt er lang, om wat ook, wanneer hem het eerste dons begint te
krullen om de lippen?
Doch met Marieken was het anders. Voor haar was met den vriend =alles=
uit de vreugdelooze vaderlijke woning heengegaan. Voor haar geene
vrijheid, maar eene steeds enger wordende gevangenschap; geene
verstrooiing, maar immer strengere ontzegging van genot. Geene
toekomst die haar vleide, geen horizon die zich haar ontsloot.
Integendeel: de wondertuin der phantasie, welken zij aan Justus' hand
was binnengetreden, scheen haar thans een verloren paradijs, dat verder
en verder van haar terugweek. Sleur was haar heden, sleur zou haar
morgen zijn. Gansch haar leven was haar eene leegte geworden.
Gij jonge heeren der schepping, die onbelemmerd uwe wieken rept--in
aether, in modder, al naar het u behaagt--hoort toe! Als gij genoeg
naar hartelust gefladderd hebt, laat dan uwe oogen vallen op een braaf
burgerkind, en neemt haar eerlijk tot uwe vrouw, en maakt haar recht
gelukkig! Tien tegen één, dat gij eene slavin verlost zult hebben uit
eenen kerker. Let op hoe dankbaar zij u wezen zal, wanneer gij ook haar
eens laat meeproeven uit den beker der jeugd: wanneer gij ook haar
vergunt de arme, zoo lang geknotte vleugels eens uit te slaan in de
vrije, frissche wereld!
* * * * *
Justus, zeide ik, was druk aan het blokken getogen voor zijn
onderwijzers-examen; en daar hij vlug van leeren was, zoo vorderde hij
aardig hiermede. Nog veel vlugger evenwel, dan in Strootman en Baudet,
schoot hij op in eene kunst, die haren beoefenaars nooit anders dan
verdriet gebaard heeft: het bekladden namelijk van goed papier met
slechte verzen--en wel (wat de zaak niet beter maakt) verzen van zeer
beslist erotischen aard. Justus, in wien waarlijk een dichter stak,
zoolang hij maar geen poëet wilde wezen--Justus was »in 't rijm
vergaan"! Justus schreef minnezangen!
Dit mocht voorzeker treurig heeten. Edoch, mijne vrienden! wie uwer, in
eigen boezem getast hebbende, durft deswege den eersten steen werpen op
mijn ondermeesterken? Wie zelfs kan, met de hand op het hart, betuigen
dat hij behoed bleef voor een nog veel grooter kwaad, aan hetwelk mijn
bescheiden held zich althans niet bezondigde: het neerschrijven niet
slechts, maar het aan den medemensen mee te slikken geven van de
overkookselen zijner dichtaar?--
Die minnezangen nu--aan wie waren zij gericht?
Aan Marieken?--
Helaas! neen. Terwijl Marieken zoo heel veel dacht aan Justus, was
Justus al minder en minder gaan denken aan Marieken, en al meer en
meer....
_AAN MARY._
_Licht van mijn oogen,
Ster in mijn nacht,
Vlam van mijn leven,
'k Zing van uw pracht._
_Bleek wordt Aurora,
Kleurloos en mat,
Treedt gij naar buiten,
Zon op mijn pad!_
_Lustig als Zefir
Zweeft er uw tred:
Bloemen ontluiken
Waar gij hem zet._
_Frisscher geen dauwdrup,
Slanker geen ree,
Blanker geen parel.
Diepst uit de zee._
_Goud zijn uw tressen,
Glans is uw oog,
Stralend als Venus
Mild van omhoog._
_Rozen uw lippen,
Leliën uw hals,
Golven uw boezem,
Zwoegend en malsch._
_Jaagt mij uw aanblik
Vuur door het bloed,
Steekt mij uw lonken
Laai in een gloed--_
_Ziedend verlangen!
Zalige pijn!
Jonkvrouw, erbarm u!
Mary, wees mijn!--_
Ziedaar van Justus' minneliederen de eersteling. De talloos vele die er
volgden, in alle maten en op alle voeten--ik spaar ze mijnen lezer. Dit
ééne staaltje kan intusschen doen blijken, dat de hartstocht van onzen
vriend niet juist een platonisch karakter droeg, en dat hij al terstond
als met den stormpas op Amor's duursten prijs afwilde. Er zijn ridders
die zich reeds den hemel te rijk voelen, wanneer Dulcinea de weergalooze
hun veroorlooft eenen handschoen voor haar van den grond te rapen, of
hen begenadigt met een hoofdknikje ten antwoord op hunnen nederigsten
groet. Van deze stroopbloedige soort had Justus Eykendaal tot vervelens
gelezen; maar hij behoorde tot haar geenszins. Veeleer mocht hij
vergeleken worden bij die Orlando Furioso's onder Ero's vanen, wier
leuze luidt: »alles of niets!"--Trouwens, het uiterlijke wezen
der schoone Mary mocht wèl in eenen bewonderaar eenig ongeduld
rechtvaardigen. Zelfs de bezadigde blik, dien wij uit dezen afstand van
jaren (zij moet thans de vijftig naderen) op de jonge dame werpen
willen, zal ons dit doen erkennen.
Mary was de éénige dochter van een bemiddeld Hillegersbergsch wethouder
en notaris, wiens buitengoed slechts door eene smalle sloot gescheiden
was van het erf der weduwe, Justus' hospita. Herlezen wij de
hierboven aangehaalde coupletten, dan vinden wij de oogen der maagd
gecatalogiseerd als avondstarren, en haren tressen als klinkklaar goud.
In waarheid prijkte zij met mooi blond haar en met een paar heldere
bruine kijkers. De vergelijking van hare lippen met rozen, van haren
hals met leliën en van haar welig ontwikkeld bovenlijf met de golven der
zee, kon insgelijks, hoe weinig oorspronkelijk ook, er tamelijk wel mee
door. Alleenlijk ware er tegen den versregel »_slanker geen ree_" eenige
critische bedenking te opperen geweest. En gaan wij terug tot de derde
strophe, dan moet ik zeer stellig protest aanteekenen tegen het beweren
des dichters, dat er bloemen ontloken ter plaatse waar Mary hare voetjes
zette. _Magna est veritas et proclamavit!_ zooals meester Pieter van
Meppen zou hebben gezegd. Het strookt veeleer met de nuchtere _veritas_,
dat elk bloempje reddeloos geknakt en verpletterd den geest moet gegeven
hebben, na het geluk te hebben gesmaakt van met den onderkant dier
voetjes in aanraking gekomen te zijn. Want mocht Mary's tred eenen
minzieken jonkman zwevende gelijken--een zefir was Mary niet.
Integendeel: het stoffelijk gewicht van haar bevallig kopje en mollige
schouders, van hare ronde armen en rijzige gestalte--kortom van hare
bekoorlijkheden gezamenlijk, moet lang niet onaanzienlijk zijn geweest.
Zoo wij dus onzen poëet hier betrappen op eene verregaande dichterlijke
onnauwkeurigheid--over het geheel kunnen wij hem nageven dat hij flink
uit de oogen had gekeken, en dat zijne gevleugelde beschrijving van het
meisje in menig opzicht der werkelijkheid getrouw was. Mary mocht
inderdaad een toonbeeld heeten van die weelderige blondinen--blanke,
bloedrijke dochteren van den zeewind en de vochtige aarde--, met welke
het aan frissche vrouwen zoo vruchtbaar Nederland den palm behaalt boven
zijne nabuurlanden. Half steedsch en half boersch, half fier en half
lokkend, met eenen gullen, ietwat dartelen lach steeds gereed om de
rijpe lippen en in de vroolijke oogen, was zij juist het slag van
schoone, waarvoor een gezonde achttienjarige jonkman in eenen draf zijn
zieleheil zou hebben willen verspelen. Dat zij, strikt berekend, vier
jaren en zes maanden vroeger dan hij het levenslicht aanschouwde, gold
natuurlijk in Justus' oog als eene aantrekkelijkheid te meer slechts.
Eene eerste liefde heeft ook dit éénige, dat de knaap, onbewust, in de
aangebedene nog iets terug wil vinden van zijne moeder.
* * * * *
En thans, nu gij mejuffrouw Mary geschetst zaagt in rijm en in onrijm,
met de bezielde ganzeveder van den aanbidder, en met de koel ontledende
stalen pen van den geschiedschrijver--kan het thans u wonderen, lezer,
dat mijn ondermeester, die in sage en kroniek zooveel sterke ridders
had zien zwichten voor Cupido's dwingelandij--dat Justus, zeg ik,
zelf door het godje deerlijk aangeschoten, niet sterker poogde te zijn
dan al die helden in het staal, maar weerstandloos zich aan zijnen
hartstocht prijsgaf?--Werd ook zijne vlam niet onophoudelijk gevoed en
aangewakkerd? Zag hij niet elken ochtend, vóór hij schoolwaarts ging,
terwijl hij aan zijn venstertje over zijne vierkantsvergelijkingen zat
te broeden--zag hij de hemelsche niet door den tuin trippelen, om hare
witte eendjes in den vijver mee te laten eten van hare boterham? Was
zij niet verleidelijk als Venus dan, in haar lichtgeel ochtendgewaad
met bessensapkleurige moesjes, de voeten in roode muiltjes gestoken,
de gulden lokkenschat tegen regen of zonnesteken beschut door eene
hemelsblauwe parasol?--En 's avonds, als zij met haar borduurwerk in
het priëel kwam zitten aan den waterkant, blijkbaar om welgevallig te
luisteren naar de zoet verliefde nachtegaal-tonen, die Justus ontlokte
aan zijne klarinet (want Justus, ik vergat nog het mee te deelen,
beoefende naast de dichtkunst ook de toonkunst: hij bespeelde het
kerkorgel voor den hemel, en blies de klarinet voor de aarde)--'s avonds
dan, als zij daar meemijmerde in de stille schemering, een enkel maal
zelfs--o, hij had zich niet vergist!--dankbaar opblikkend naar het van
wijnloof omkranste venster, waaruit de zachte melodieën haar zoo
schuchter tegentrilden--was zij niet nóg bekoorlijker dan, zoo
mogelijk?--
Zotte vragen!--Alsof mijn held het antwoord er op zou hebben afgewacht!
Alsof hij niet veeleer geloofd zou hebben dat er champagner voor water
stroomde door de Rotte, dan dat Mary minder schoon dan de schoonste,
Mary minder engelachtig dan de engelen was! Een schilder mocht haar voor
een model van de uit zeeschuim verrezene wat te plomp van voet en wat
te rossig van wangen geoordeeld hebben; een menschenkenner mocht met
eenen oogopslag zijnen blik hebben geboord in de leegte van haar brein
en in de ijdelheid van haar hart--: voor Justus was Mary Aphrodite--voor
Justus was Mary Madonna.
VII.
Ik wil niemand vervelen (allerminst mijzelven) met een relaas van al
het hopen en vertwijfelen, al de verzuchtingen en versmachtingen eens
tot over de ooren verliefden ondermeesters. Ik moet de gebeurtenissen
samenvatten. Snel als de veldslagen van den grooten Napoleon volgden zij
van nu af elkander op den voet.
* * * * *
Ruim een jaar was er vervlogen sedert de ure van den grooten eed, den
heiligen eed van bondgenootschap, dien Justus en Marieken elkander
zwoeren tusschen de graven, onder het schijnsel van de volle Juni-maan.
September had hare intree gehouden met eenen snikheeten dag: eenen
kostelijken dag voor den Hillegersbergschen theetuin;--want in eenen
theetuin moet het tropisch wezen, anders vlot maar half het kozen in
priëeltjes, het dolle gestoei der jeugd, het welbehaaglijke suffen van
den ouderdom. Eerst de avond schonk wat verademing, zoodat, terwijl
de schemering daalde, alle dorpelingen in hunne tuintjes of op hunne
stoepen al koutend en rookend zich zaten te laven aan de verkwikkelijke
koelte. Dit was eene heerlijkheid! En wie er eene frissche teug wijn
bij bekostigen kon, die vergat zorgen en muggen tegader.
Ook Marieken was voor de deur van de schoolmeesterswoning aan het
scheppen van wat koele lucht. Maar geen gezellig woord, noch huiselijk
gerinkel van theegoed, noch gemoedelijk smakken aan eene goudsche pijp
deed zich naast haar vernemen;--zoo levendig het daar beneden onder de
pretmakers toeging, zoo stil was het hier op het bergje van de dooden.
Zij zat alleen, gebogen over een handwerk. Nu en dan sloeg zij de oogen
peinzend op. Het laatste avondgloren achter de twee Delftsche torens
legde over hare wangen zijnen weerglans van karmijn.
Opeens hoorde zij eenen voetstap naderen. Een jonge man trad behoedzaam
om den hoek van den kerkhofmuur heen. Justus Eykendaal stond vóór haar.
Wanneer men eenzaam zit, en een goed oud vriend....
Maar hoe nu! Wat deed er Marieken zoo van kleur verschieten? Wat zette
er haar hartje zoo aan het bonzen, dat zij hare hand zich in de zijde
moest drukken?.... Was Justus Eykendaal temet haar goede vriend niet
langer? Kon hij haar vreemd geworden zijn, wellicht?--
Vreemd?--ja en neen. Vreemd van aangezicht, neen: want dagelijks nog zag
zij hem komen en gaan. Maar vreemd van hart, ja. Hij had haar ontweken,
sinds maanden al. Hij had vermeden wat hij vroeger zocht: zamen met haar
te zijn, haar zijn gemoed te openen, met haar te praten over alles wat
hem lief was of verdroot. En waaróm dit?--Wist zij het niet? Ha! van den
beginne af had zij het geweten. Eer ontgaat den diamantklover een smetje
in eenen kostbaren steen, dan dat de vrouw eene vreemde minne niet
speurt in het hart van den man dien zij liefheeft.
Thans dus--nu hij voor het eerst sedert lang haar opzocht terwijl zij
alleen was--thans, Marieken voelde het, moest hij haar wel iets zeer
gewichtigs te zeggen hebben. Het kon haar niets nieuws wezen. Toch
beefde zij om het te hooren.
»Is je vader uit?" fluisterde Justus; en hij blikte daarbij zóó
geheimzinnig rond, dat het meisje van ontsteldheid geen geluid kon
geven.
Zij knikte slechts bevestigend.
»Kom mee dan!" hernam de ondermeester, haast gebiedend.
Zwijgend rees zij van haren stoel. Justus liep haastig vooruit, het
kerkhof op, en verdween achter de ruïne. Marieken achter hem, wat
langzamer. Eerst toen hij bij den hoogen grafsteen was--den bewusten,
met het bronzen geslachtswapen er op--hield hij stil.
»Marieken!" sprak hij gejaagd, en hij greep wild haar bij de hand: »ben
je mijne zus nog? mijne vriendin?"
»Zeker, Justus. Ik .... ik ben nooit anders geweest."
»Kan ik nog altijd op je rekenen?"
»Dat weet je wel."
»Ook als ik .... Marieken--ik mag geene geheimen voor je hebben. Ik
ben.... Er is eene jonge dame, aan wie ik iets te schrijven heb: iets
dat mijn levensgeluk betreft, mijne dierbaarste wenschen. Wil je dezen
brief voor mij bezorgen, aan .... aan het adres?"--Hij hield haar een
met lak verzegeld briefje voor, en zij las.
Had zij uit tienduizend moeten raden, zij zou geen ommezien in
onzekerheid verkeerd hebben of =die= naam, en geen andere, moest er
geschreven staan op het couvert van dien brief. Toch werd zij gloeiend
rood, en terstond daarop doodelijk wit. Hare anders zoo zachte oogen
bliksemden.
»Neen!" riep zij, en op de zerk stampend, die hol klonk onder haren
voet: »neen, Justus! dát doe ik niet!"
»Waarom niet?"
»Omdat .... omdat ik weet wat er staat in dien brief."
»Dát is licht te gissen, na hetgeen ik je gezegd heb."
»En omdat ik niet wil meehelpen om je ongelukkig te maken!"
»Ongelukkig? .... ik? .... met die engel, die .... ken je haar dan?"
»Ongelukkig, zeg ik. Ik ken die vrouw, ja. Die vrouw heeft je niet
lief."
Nu was het =zijne= beurt om met den voet op de zerk te stampen. »Dit is
te gek!" riep hij. »Hoe zou jij dat weten!"..... Inderdaad, wèl mocht
Justus het vragen: Hoe zou Marieken nu kunnen weten wie er Justus
liefhad, en wie niet!--
»Ik heb haar waargenomen al sinds maanden--sinds ik merkte dat je hart
aan haar hing", voer het meisje voort: »Zij is coquet en valsch. Zij
spot maar wat met je."
»Spotten!--Maar ik zeg je dat ze mij toegelachen heeft, dat ik in hare
oogen gelezen heb wat ze voor mij voelt! En ik zeg je dat die oogen niet
=kunnen= liegen, en dat er geen reiner engel leeft op heel Gods
aardbodem!"
Zij glimlachte pijnlijk. Zij voelde dat zij niets te antwoorden had.
Justus zou er haar trouwens den tijd niet toe hebben gelaten.
»Kom", zoo draafde hij door: »al dat kibbelen dient tot niets.
Marieken--ik heb haar zóó lief, zóó lief, dat ik dol zal worden als ik
het haar langer verzwijgen moet.
Ik kan niet zonder haar leven!--en ik sterf, ik maak me van kant, als
ik het haar niet zeggen mag. O, kind! je kunt niet begrijpen wat dát is,
zóó'n liefde, zóó'n liefde----neen! van zóó eene liefde kun je niets
begrijpen!--En als jij nu dien brief niet bezorgen wilt .... kijk!
hem zelf haar geven, kan ik niet; ik durf niet--ik heb haar nog nooit
aangesproken--ik ben zoo bang haar te beleedigen. Met de post gaat het
óók niet: want vooreerst kent Jaap de bode mijn schrift; en bovendien,
wat per post komt, blijft geen geheim. Jij, Marieken, jij bent de éénige
die ik met den brief belasten kan: de éénige die hem zóó haar in de hand
kan stoppen, dat niemand er iets van merkt. Toe! pak hem aan, en breng
hem haar! Marieken, ik zou voor jou door het vuur loopen!--en weiger jij
me nu zoo'n kleinigheid?--Toe! doe het toch! Ik smeek het je!"--
Zijne spanning, zijn hartstocht roerden haar. Zij beet zich op de
lip--maar zij stak de vingers niet uit om den brief te nemen. »Ik mag
niet, Justus!" sprak zij stellig: »ik houd te veel .... ik denk te goed
over je, om je zóó'n slechten dienst te willen bewijzen. Ik mag niet!"
»Maar je moet!" riep hij, eensklaps veranderd van houding en toon.
Weer plooide die smartelijke glimlach hare wangen. »Ik moet?--Ben ik dan
je dienstmaagd temet?"
»Je moet, ja!--Je hebt het gezworen."
Zij verbleekte.
»Hier, hier op deze eigen plek heb je het gezworen, dat je mij helpen
zoudt als ik het noodig had--levenslang, al liepen onze wegen nóg zoo
ver uiteen. Bij al wat ons lief en heilig was, heb je mij dat gezworen,
Marieken!--Is het niet?"
Zonder te antwoorden, staarde zij strak op den grond.
»En ons parool zou wezen: =Hildegarde=. Zou het niet?"
Zij knikte met het hoofd, nog altoos bleek en stom.
»Welnu dan--eenen eed breekt men niet. Dit is het oogenblik!--Ik zeg:
=Hildegarde=, Marieken!--Bij Hildegarde vraag ik je: wil je mij
helpen?"--
Nu eerst hief zij de oogen op. Zij zag hem aan met eenen blik vol
fierheid en vol smart.--»Geef den brief maar hier, Justus," sprak zij
kalm: »Van avond nog zal juffrouw Mary hem lezen."
Daarop, zonder groet, wendde zij zich om en ging heen. Maar zij had
geen zes stappen gedaan, of zij keerde zich nogmaals tot hem, en met
fonkelenden blik en opgeheven arm, in eenen stand en op eenen toon die
men veeleer van eene Ristori verwacht zou hebben dan van een eenvoudig
schoolmeesterskind, riep zij den verbaasden jongeling toe:
»=Hildegarde=, Justus!--Denk er aan, als de beurt aan mij komt: het
parool is =Hildegarde=!"
* * * * *
De volgende dag was een zondag. Meester Van Meppen had zich de
ontspanning veroorloofd van een bezoek bij _Sa Majesté son très-cher
frère_ den schoolmonarch van Berkel en Rodenrijs. Bij gevolg was Justus
Eykendaal de aangewezen persoon om bij ochtend- en middagbeurt in de
kerk het orgel te bedienen.
Altoos was hij trotsch geweest op het vervullen van die taak. Hij
speelde gaarne; en algemeen zeide men immers dat hij veel mooier
preludeerde en wel tweemaal meer tonen uit het oude instrument wist te
halen, dan zijn superieur. Maar ditmaal--ha! ditmaal zou hij voor de
mijnen van Golconda, voor den troon van den Beheerscher der Geloovigen
het baantje van vice-organist zich niet uit de handen hebben laten
nemen. Want men wete het, wijl het niet langer een geheim kan wezen: hij
had aan zijn schrijven aan mejuffrouw Mary een postscriptum toegevoegd,
waarin hij haar bad, of zij, ten teeken dat zij niet verstoord was
over zijnen brief--neen, dat zij hem wel een sprankje wilde geven van
hoop--den volgenden dag in de kerk wou komen, en dan, terstond nadat het
eerste gezang zou gezongen wezen, even wou opzien naar het orgel, en
even haar kerkboekje brengen aan haren mond. Zonder dit teeken zou voor
hem alles verloren zijn.
Men begrijpt dus: hadde Justus dien ochtend beide zijne beenen gebroken,
dan zou hij zich naar het orgel hebben doen =dragen=.
* * * * *
Bij den ochtenddienst evenwel, geene Mary;--en, wat iets werkelijk
ongehoords was: ook Marieken's stoel, vlak onder het bord met de tien
geboden, bleef ledig staan. Justus speelde dien morgen zóó lam en
lusteloos, dat de gemeente tot tweemaal toe van de wijs geraakte.
Hoe hij zich heensleepte door de uren tusschen ochtenddienst en
middagdienst, zou hij u zelf niet hebben kunnen zeggen. Eindelijk echter
had de schare het Hillegersbergsche bedehuis weder gevuld. De dominee
was al in den kansel, het gebed al uitgesproken--en nog, nog stonden er
twee plaatsen ledig: ééne onder het bord met de tien geboden, de andere
in het hoekje van de damesbank: Mary's hoekje!..... Maar of de noten
al schemerden voor Justus' oogen, het opgegeven gezang moest gespeeld
worden. Voor de gemeente duurde het ongeveer zes minuten; voor den
organist hield het langer aan dan het duizendjarige _Miserere_ der
zielen in het vagevuur. Toch kwam er een einde aan. En als Justus nu
zijn groen gordijntje wilde dichtschuiven, om in het donker zijne
wanhoop uit te schreien .... o God! daar zat zij!--daar zag hij haar
vlak in het schuin opgeheven gelaat, vlak in de heerlijk opziende
oogen!--daar rees hare blanke hand zachtkens uit haren schoot!--daar
beroerden hare rozelippen als met eenen gloeienden kus haar kerkboekje
met de twee gouden sloten!..... Justus speelde dien namiddag zóó woest
en wereldsch, dat de vromen meenden, de baarlijke duivel voer door de
pijpen; en dat de dominee 's avonds bij Van Meppen klaagde: hij vreesde
dat de kwâjongen zoowaar vóór kerktijd een bittertje gedronken had!
Maar Justus--, wat deerden hem orgelpijpen en vromen en dominees en
bovenmeesters!--Hij stoof naar buiten, zoekende wáár zich te verbergen,
zich en zijn geluk. Hij had het willen uitschreeuwen: »Mary! Mary!
Zij gaf mij het teeken! Zij geeft mij te hopen! Zij mint mij, mint
mij weer!"..... Op eenen draf liep hij een paar polders om. Maar de
eenzaamste paden waren hem nog te bevolkt: want hadden niet alle boomen
en vogelen en bloemen en golfjes, hadden zij niet allen stemmen, die hem
jubelend toezongen: Zij mint u, zij mint u weer!..... Hij liep en liep,
zorgvuldig den straatweg vermijdend: want hij voelde wel, als hij haar
ontmoet had, dan zou hij zich niet hebben kunnen intoomen: dan zou hij
haar te voet gevallen zijn, om haar te danken voor hare genade. Hij
liep en hij liep--tot de schemering daalde. Toen, vreezend dat de
menschen zijn zalig geheim hem lezen zouden op het gelaat, sloop hij
als een dief naar het dorp terug, om Marieken op te zoeken, Marieken te
verpletteren onder zijnen triomf--zij, die getwijfeld had aan het hart
van zijne engel!--
Marieken echter was nergens te vinden. Marieken .... het leek wel of zij
pruilde. Zou zij .... voor het eerst vloog het Justus door zijn brein
... zou zij jaloersch wezen bij geval?... Och wat! zij was immers zijn
zusje!...
Doch ook daaraan dacht Justus niet lang. Hij dacht aan dat ééne slechts:
aan zijn geluk. Hij was er vol van: hij meende dat het zijne slagaderen
zou doen springen, zijn hoofd zou doen uiteenbarsten. En daar hij het
voor de levenden niet uitstorten mocht, zoo wilde hij het toevertrouwen
aan de dooden. Hij trad het kerkhof binnen, en koelde zich de bonzende
slapen aan het gesteente van de oude ruïne. Tegen het muurbrok, geplant
in eenen grond die doorweekt is met tranen, tegen het eeuwenheugende
muurbrok had nooit tevoren misschien de wild jagende polsslag geklopt
van menschelijke blijdschap.
VIII.
Alvorens met de geschiedenis van dezen onstuimigst bewogenen zondag in
de jeugd van Justus Eykendaal voort te gaan, moet ik met juistheid het
tijdstip bepalen, waartoe wij thans gevorderd zijn. De tweelingwijzer
van de Hillegersbergsche torenklok hield ongeveer het midden tusschen
de cijfers zeven en acht. Op die avondure pleegt het in het begin van
September niet meer licht te zijn, maar ook nog niet donker.
Terwijl dan onze jongeling daar zoo stond, zijne zaligheid
toefluisterend aan de verweerde baksteenen, hoorde hij van de andere
zijde van den lagen muur, die de begraafplaats omsingelt, een helder
lachen klinken. Hij spitste de ooren als een schichtig paard. Want die
lach--hij droomde het niet--was Mary's lach!--Eer zou een kapelmeester
zich vergist hebben in den klank van de trombone en van de dwarsfluit,
eer zou de tortel het krassen van de schorre kraai gehouden hebben voor
de roepstem van zijn gaaiken, dan dat Justus dien lach verward had met
den lach van éénig ander schepsel op aarde. Zóó immers kon slechts Mary
lachen. Welluidender muziek kende Justus niet--neen! niet onder al wat
er gecomponeerd was voor het orgel en voor de klarinet. Toch was het op
dit oogenblik--hij kon zich geene rekenschap geven waaróm--of dat lachen
hem meer pijnlijk aandeed dan liefelijk.
Hij sloop zachtkens naar den muur, om te zien. Pas echter had hij het
eerste woord vernomen, dat vrij luide gesproken werd, of hij bleef
als aan den grond genageld--om te luisteren. Justus Eykendaal was de
ridderlijkheid in persoon;--toch kuchte hij niet, noch snoot hij zijnen
neus. Er zijn van die gelegenheden, bij welke een ridder precies doet
als een lakei. Bayard zelfs zou zijn oor niet hebben teruggetrokken van
een sleutelgat, wanneer hij er door had opgevangen hoe de dame van zijn
hart bezig was critiek te leveren op eenen minnebrief van hem.
* * * * *
»Eene declaratie, jawel!" zeide de jonge dame: »_In optima forma_,
hoor!"
»Wat je zegt!" antwoordde de tweede stem, die Justus mede herkende. Zij
behoorde namelijk aan eenen neef van juffrouw Mary, den zoon van een
Rotterdamsch wijnhandelaar. Men had Justus vroeger eens verzekerd dat
de dochter van den notaris en dit vaalkleurige individu wel een paar
zouden worden; doch de zeldzaamheid van 's heertjes bezoeken en zijne
onverschillige houding tegenover het meisje hadden spoedig alle
bezorgdheid op dit stuk uit het gemoed van den ondermeester verdreven.
»Wat je zegt!" riep het fatje: »En van een schoolvos?"
»Een schoolvos zonder school, wel te verstaan!--Een stuk van een
kweekeling, moet je begrijpen, bij dat oude monster van een Van Meppen!"
»Onbetaalbaar!--Op schrift, hoop ik?"
»Op rozerood postpapier, en in een pootje of het gedrukt was!.... Als je
niet zoo'n onbarmhartige spotvogel waart, neef Edmund, dan zou ik haast
lust hebben het document je voor te lezen."
»O toe! ik bid je! Lees op! Dát zal me nu eens een waar feest zijn!"
»Nu dan", hernam het meisje. »Maar stil eens .... kan geen mensch ons
hier beluisteren?"
»De heeren en dames dáár misschien!" grinnikte de snaak, met een
handgebaar naar het kerkhof. »Haha! Die zullen er toch niet veel van
navertellen!"--
Justus hoorde het frommelen van papier, en daarop Mary met koddige
deftigheid lezende als volgt:
_Mejuffrouw!_
_Sinds ruim een jaar leefde er op twintig passen afstand van uwe woning
een mensch, wiens zoetste lust het geweest is de lucht in te ademen,
die hem kwam toegewaaid uit uwe nabijheid._
»Goed! waarachtig goed!" verklaarde de heer Edmund: »_A propos_, waar
woont het ventje?"
»Wel, vlak naast ons, rechts", antwoordde Mary. »Zoo is 't gekomen,
begrijp je? Hij kon uit zijn raampje precies in onzen tuin kijken; en
van die gelegenheid schijnt hij méér gebruik te hebben gemaakt, dan wel
te pas kwam. Onder ons gezegd, Edmund, hij moet me nog al eens _en
négligé_ hebben gezien, als ik zoo 's ochtends de eenden voederde--"
»De gelukkige!"
»En 's avonds verveelde hij me gruwelijk met zijne klarinet. Lieve
hemel! die klarinet heeft me wat dikwijls zenuwachtig gemaakt. De
zeurigste, lamentabelste deunen.... Maar hoor verder":
_Zijn naam werd misschien nooit genoemd in uwe tegenwoordigheid; want
hij behoort niet tot diegenen die van zich spreken doen in de wereld.
Maar zijn kunstloos klarinetspel, zoo durft hij zich vleien, was
menigmaal uw oor niet ongevallig--_
»Nota bene! Azor de hond sloeg er soms van aan het janken!"
»Haha!"
_--en méér dan eens, als gij minzaam zijnen bescheiden groet
beantwoorddet, bescheen de glans van uwe oogen zijn aangezicht, gelijk
een vluchtige zonnestraal heenglijdt over donkere wateren._
»Bravo! Maar dat is waarachtig een poëet, die knul!" riep de heer
Edmund.
Mary vervolgde:
_Dit u te herinneren, mag u onkiesch dunken--_
»Wel een beetje!"
_--Zoo ja, vergeef het mijnen hartstocht. Want o, mejuffrouw...._
»Nu zal je 't hebben!"
»Stil toch!"
_--Want o, mejuffrouw--ik bemin u!_
»We zijn er, komaan!"
_--Sedert veertien maanden bemin en aanbid ik u, zooals nog nooit op
aarde eene vrouw door eenen man bemind en aangebeden werd._
»Ah bah!" critiseerde weer de neef van Mary: »Neen! die is oudbakken!
Die moet hij uit _De volleerde briefschrijver_ gestolen hebben!--Lees
voort, schoone nicht!"
_Hoe ik den moed vind om u dit te schrijven--Amor alleen weet het, die
helden maakt uit lammeren._
»Uit kalveren! had er moeten staan."
_Want wie ben ik?_
»Een verliefde ezel!"
_--Een arme ondermeester. Wat kan ik u bieden?--_
»Eene plak en een dozijn griffels."
_Niets immers; terwijl gij, met alles toegerust: met alle deugden die
een hart versieren kunnen, met lieftalligheid zonder weerga, met eene
schoonheid, eene schoonheid .... o, mejuffrouw! Mary! indien gij wist
hoe schoon gij zijt!--_
»Nu wordt hij al familiaar ook! Maar dàt moet ik zeggen, het kereltje
heeft eenen goeden smaak. Want mooi ben je, nichtje!--zóó mooi, dat ik
haast niet laten kan...."
»Malle kwibus!" riep Mary; en Justus hoorde hoe zij hem eenen tik gaf op
zijne hand.--»Wil je me nu laten uitlezen?--Waar bleef ik ook
weer--ahem--"
_Doch ja! uit mijnen hartstocht, uit mijne maatlooze liefde voor u put
ik mijnen moed. Mary! ik ben arm, ik ben niets nog--het is waar. Maar
door u begunstigd, met het uitzicht op uwe wederliefde als mijne
rijzende morgenzon in het verschiet--_
»Alle duivels! wat neemt hij me daar eene vaart!"
_--kan ik alles nog worden. Ik kan werken, door bergen heen._
»Van rijstebrij!"
_Ik kan wachten, langen tijd, zoo noodig. Geen zwoegen zal mij
verdrieten. Geene jaren zullen den gloed doen bekoelen, waarmede--of gij
hem tot u opheft, of dat gij hem vàn u stoot, Mary!--eeuwig trouw u aan
zal hangen, hij die zich teekent_
_Uw dienaar tot in den dood,_
_=JUSTUS EYKENDAAL.=_
»Bravissimo!" schreeuwde de zoon van den wijnhandelaar. »Ik maak je mijn
compliment, nichtje! Zoo'n partij doet zich niet alle dagen voor!--Ik
begrijp dan ook levendig, dat voor mij, rampzalige, de kans nu wel
verkeken zal zijn!"
»St!" riep Mary: »Ik ben er nog niet. Er is nog een postscriptum":--
_Indien mijne stoutheid u niet vertoornt; indien mijne overmoedige
liefde eenen kleinen, kleinen weerklank gevonden heeft in uw hart--zie
dan morgen, wanneer gij ter kerk komt, na afloop van het eerste gezang
even op naar het orgel, en breng uw kerkboekje even aan uwe lippen. Aan
dien blik, aan dat gebaar hangt mijne zaligheid._
»Je moet namelijk weten", voegde de lieve lezeres er toelichtend bij,
»dat hij wel eens voor Van Meppen het orgel bespeelt onder kerktijd."
De heer Edmund hinnikte het uit van plezier, en sloeg op zijne dij dat
het klapte. »Heb ik ooit van mijn leven! Zoo'n romaneske aap!--En jij,
nichtje, wat heb je wel gedaan?--Natuurlijk de kerk aan de boeren
overgelaten?"
»Integendeel", antwoordde Mary, met schampere waardigheid: »Ik heb
den vlegel voor zijne onbeschaamdheid willen straffen. Daarom ben ik
behoorlijk mijn preekje gaan knappen. En toen het eerste gezang uit was,
heb ik heel betooverend opgekeken naar de orgelpijpen, en mijn nieuw
testamentje heel vurig gekust. Durft hij nu van avond of morgen mij
nabij te komen, dan zal ik hem zóó zijn vet geven, dat hij er ineens
genoeg van heeft!"
»Kostelijk! hihihi!" kraaide de andere. »O! maar hij is
onbetaalbaar!--Mary! ik moet je verklaren dat ik je admireer. Je hebt
een tact over je, een _savoir faire_, die op mijn woord van eer niet van
de poes zijn. Dat mag ik graag in eene vrouw. Ja waarachtig! als we onze
oudjes nu nog dat groote pleizier doen, en onze duitjes bij elkaar
leggen, en samen er mee in het bootje stappen--ik aan het roer, en jij
op de riemen...."
* * * * *
Wat het heertje verder snapte, ging voor den luisteraar verloren, daar
het tweetal langs den muur zich verwijderde. Justus had echter, ook
zonder dit, volop genoeg gehoord. Geen woord te weinig. Misschien ook
geen woord te veel.
Eene pooslang zat hij roerloos, als wezenloos, op eene grafzerk. Daarna
rees hij op, en waggelde naar de ruïne, tegen welke hij kreunend zich
aanleunde.
Toen legde zich eene hand op zijnen schouder; en er klonk eene stem in
zijn oor, zoo zacht, zoo hemelsch na het schaterlachen van die twee
demonen:--»Justus, heb ik je dan niet lief?"
Zijne zenuwen ontspanden zich; zijne oogen schoten vol; in heftig
snikken brak hij los. Maar opeens hield hij zich in bedwang.--»'t Is
niets, Marieken!" stootte hij uit: »Breek je om mij het hoofd niet,
kind!--Vaarwel! Vergeet mij!..... Er is goddank nog water in de zee!"
Met dien uitroep drukte hij zich de vuisten tegen het gelaat--en weg was
hij: het hek uit, den heuvel af, den kant op naar de stad.
IX.
Eerst, na den schok van het ongeluk, de verdooving die maar half beseft.
Dan het volle bewustzijn van wat er gebeurde: de pijn, het deerlijke
medelijden met zichzelven--de tranenvloed. Vervolgens de terugsprong van
het geplette weerstands-vermogen: de wrok, de toorn, de lust tot verzet,
de dorst naar vergelding. Eindelijk het ergste van alles: het
cynisme--het zelfbedrog.
* * * * *
Justus Eykendaal's gemoedsstemming verkeerde in de derde van die drie
stadiën, terwijl hij het dorp den rug toewendde en snel den weg
stadwaarts insloeg.
Waar wilde hij heen? Wat ging hij doen?--Hij wist het niet. Het raakte
hem niet. Mits hij maar voort was van deze plek zijner vernedering, waar
de lucht hem als pestdamp, zijn hemel hem eene hel geworden was.
Woedende gedachten doorjoegen zijn brein. Gelijk de schandletters in
het voorhoofd van den boef, zoo stonden hem in het hart gebrand al de
smalende woorden, door =haar=, door zijne Mary hem toegedacht. Ha, zoo!
Was hij een schoolvos zonder school, een onbeschaamde vlegel! Verveelde
hij haar zoo gruwelijk met zijn klarinetspel, waarnaar zij toch zoo vaak
en zoo lang met schijnbaar genoegen had zitten luisteren--de heks, de
slang, de....
Stil! neen!--=schelden= kon hij haar toch niet, die hij pas een uur
tevoren nog aangebeden had. En wilde zij hem nu beleedigen--zóó
beleedigen, dat hij zijne oogen niet meer zou durven opslaan tot
haar?.... O! maar dat behoefde immers niet meer! Dat had zij immers al
gedaan, grievender dan zij het ooit bedoeld kon hebben!.... Dit echter,
dit was niets. Smaad had hij van haar kunnen dulden. Als zij maar
zichzelve niet zoo had gesmaad en beleedigd en verlaagd!--Hadde zij hem
weggestooten met haren voet, het zou zijnen hartstocht voor haar slechts
opgezweept hebben. Fier mocht, fier moest de jonkvrouw zich gedragen,
die zijner ridderlijke min waardig zou wezen. Doch deze valschheid, dit
kleine, lage, platte gemoed, vreemd aan alle begrip van geestdrift,
aan alle mededoogen, aan alle vrouwelijk eergevoel zelfs.... o foei!
foei!--Hij kon haar nog begeeren, dat schoone schepsel:--ja, wonderlijk!
het begeeren, waaraan hij tot heden nooit rechtstreeks had durven
denken, was opeens sterk geworden over hem. Maar zijne teedere achting,
zijnen innigen eerbied voor haar--als twee lentebloemen had haar giftig
spotten ze gedood.
Onder zulke overpeinzingen valt den wandelaar het loopen niet lang.
Leed is een even knappe weg-bekorter als vreugde.
Justus kwam voorbij _Vrouw Romein_, waar hij op dien achtermiddag,
verleden zomer, toen zijne ziel nog kalm was als gindsche plas onder den
avondnevel, het roeibootje gehuurd had met Marieken. Arm, lief, heilig
kind! Hij dacht aan haar. Hij dacht aan dat laatste woord van haar tot
hem: »heb =ik= je dan niet lief?"--en zijn hart verweet hem bitter dat
hij haar alleen en ongetroost had laten staan daar op het kerkhof. Ja!
déze had hem waarlijk lief!... Maar juist dáárom immers was het voor
haar ook beter, dat hij heenging en haar nooit terugzag. Hij zou haar
immers nooit hare liefde kunnen vergelden.
Een kwartier verder--daar lag _Pax Intrantibus_ aan den weg, destijds
het Tivoli der gegoede Rotterdammenaren--later.... O _Pax! Pax
Intrantibus!_ wat is er van u geworden!--_Hic jacet gloria mundi!_ zou
meester Van Meppen thans u toeroepen, ware hij nog onder de levenden om
Latijn te radbraken.... Oude heeren zaten in het duister lange pijpen te
smoken achter hunne flesschen wijn. Paartjes kuierden fluisterend door
de lanen. De schommels kraakten onder de vrachten van gillende jonge
maagden.... Justus grijnslachte. Hoevele Mary's waren er onder die
engelen van melk en bloed?--
Voorwaarts!--Straks was de stad bereikt.
Hier, te midden van het gewoel der duizenden, die elk hun eigen pak van
zorg en leed te dragen hadden, ademde de vluchteling vrijer. Hier voor
't minst kende hem niemand, en zou niemand hem op het gelaat lezen wat
razernij er ziedde in zijn binnenste.
Hij liep straat in, straat uit. Het drokke gewemel en de lichtglans der
winkels deden hem goed; zij verstrooiden hem, meende hij; althans zij
hielpen hem in eene soort van roes, in welke hij zichzelven en zijne
bitterheid minder voelde. Om zijnen dorst te lesschen, liep hij een
koffiehuis binnen, en dronk er een glas bier; en daar het bier hem
smaakte, zoo ledigde hij er een tweede. Eene behaaglijke warmte begon
hem te doortintelen. Zijne matheid verdween. Half met weerzin, half
met genot, voelde hij eenen lust in zich opkomen om te lachen. Ha ha
ha!--zulk een lach klonk schor en wrang--maar beter toch nog zulk een
lach, zoo maakte hij zichzelven wijs, dan het hopelooze, vruchtelooze
tandenknarsen van daareven. Wat zou hij voor =haar=, voor die
onwaardige, zich zijn jonge leven tot eene foltering maken? de hand
aan zichzelven slaan misschien? Zou hij haar =die= voldoening nog
gunnen?.... Hij zag de deernen aan, die er zwierden langs het
trottoir:--en hij zag dat er mooie onder waren--even mooi haast als
Mary!
Al dolende, onverschillig waarheen, belandde hij in den omtrek van de
St. Laurens-kerk bij een gebouw, waaruit het tjingelen van eene piano en
eene gillende vrouwestem naar buiten drongen. Hij kende die inrichting,
al was ze pas jong te Rotterdam; want vrienden hadden hem van haar
verteld. Het was een der eerste _cafés-chantants_ in ons vaderland:
een der eerste van die, sedert zoo snel in bloei en aantal toegenomen
tempelen Babylon's, waar men te gelijk met den mensch ook nog de kunst
en de taal prostitueert. Holen, in welke onze Hollandsche jongelingen,
ja al meer en meer ook onze Hollandsche werklui, hunne vrije avonden
zijn gaan slijten, om er gezellig, onder eene sigaar en een grogje,
zich hart en verbeelding te zitten bevuilen met het aanhooren van
liederlijkheden in de drie moderne talen.
Gisteren nog zou Justus er eer aan gedacht hebben zich in eene kroeg
te gaan bedrinken aan jenever, dan hier binnen te treden. Maar wat was
gisteren voor hem! Aan gisteren bond hem immers niets meer! Met gisteren
had hij voor altoos immers afgedaan!--En heden wilde hij óók eens zien
wat zoovele anderen zagen, die er toch niets minder om geacht werden in
de wereld! Bah! wat had zijne ingetogenheid, wat hadden zijne brave en
reine beginselen hem gebaat!--Deugd, poëzie?--valsche droombeelden, die
u eeuwig lieten grijpen in het ledige! Genot alléén was tastbaar en
loonde wie het zochten!.... Om kort te gaan, hij rukte de deur open, en
was er binnen vóór hij het eigenlijk wist.
* * * * *
In hetzelfde oogenblik voelde een diender, die daar op en neer drentelde
voor de deur, zich schuchter bij de mouw getrokken.
»Meneer", fluisterde eene donkere gestalte hem toe: »wat is dat daar
voor een huis?"
De man keek de verschijning gramstorig aan: hij scheen eerst te
vermoeden dat er eene hem wat voor het lapje wou houden. Maar het
»meneer" had hem in zijn zwak getast, en aan stem en kleeding merkte hij
wel dat de vraag te goeder trouw moest wezen.
»Dat", zeide hij--»wel, dat is zoo'n gelegenheid waar ze muziek maken.
Niet veel bijzonders, voor de rest, dat vrouwvolk dat daar zingt!"
»Zou ik er binnen kunnen gaan?" vroeg weer de gemantelde.
»Kwalijk alléén, hoor juffrouwtje--kwalijk alléén, als je een
fatsoenlijk mans kind wilt heeten. Wat zou je er ook doen?--Ah maar,
temet zit er een kennis van je verzeild?--Nu, die komt er wel weer uit.
En wie daar hun plezier zoeken, die zijn meest toch ook niet waard dat
je ze naloopt. Kom", vermaande de man, »ik ging naar huis als ik u was.
Warempel, als ik u was, dan ging ik stil naar huis."
't Was een gemoedelijke diender, naar men ziet. Och, zoo loopen er mee
al onder den hoop door.
* * * * *
Eene duffe, heete lucht sloeg Justus in het gelaat. Hij zag, door den
tabakswalm heen, vele gasvlammen, vele tafeltjes met rookende en
lachende gasten, en aan het einde van de smalle, lage zaal een half
dozijn zwierig gekleede vrouwen op een klein tooneel gezeten.
Een oogenblik stond hij bedremmeld:--hij vreesde dat al die menschen
zouden omzien, en met een honend lachje hem als toeroepen zouden: »Zoo,
Eykendaal, brave jongen! kom je óók eens naar de dames kijken?"--Doch
niemand wijdde hem de geringste aandacht. Aller blikken waren op het
tooneel gericht, waar juist, terwijl de pianist een vroolijk ritornel
oprammelde, eene der vrouwen van haren stoel rees, voor het klappende en
trappelende publiek zich lachend neeg, en met eene brutale, hoewel nog
frissche en zuivere altstem eenen deun aanhief van het allerlichtste
allooi.
Justus moest zich vastgrijpen aan eenen stoel.... Was dit tooverij? Had
de Booze hem nú reeds in zijne netten verstrikt?.... Mary! Mary stond
daar!--Dat was Mary, die daar zong! Mary in al hare valsche, duivelsche
schoonheid!
Neen. Mary uit Hillegersberg was dit wel niet; =die= zat op dit tijdstip
eerbaar onder de vleugelen van papa en mama te giggelen met haren neef
Edmund. Maar gewis, voor een ietwat beneveld oog mocht de gelijkenis
treffend schijnen tusschen de jonge dame en die mamsel daar. Dezelfde
rijzige en weelderige bouw; dezelfde blonde krullen; dezelfde lokkende
oogopslag; dezelfde wufte lach om de volle, half geopende lippen. Alleen
verving op de wangen van déze hier een verfje den voor goed gevloden
blos, en was in hare bruine oogen het fonkelen van behaagzucht al lang
geweken voor den phosphor-glans der schaamteloosheid. Doch dat deze
vrouw eenmaal als Mary geweest was, en dat Mary eenmaal als deze vrouw
zou kunnen worden--dit was wel zeker.
Middelerwijl was Justus, bleek van ontroering, onafgebroken starend naar
die vrouw die daar zong, tot vlak onder het tooneel gedrongen, en
had hij, zonder het zich recht bewust te zijn, plaats genomen op eene
bank in het voorste gelid. Het lied was uit; het ruwe refrein en het
handgeklap verstomden; de zangster zat weer op haren stoel. Daar trof
haar blik des jongelings gretig oog--en aan het purper dat zijne wangen
overgoot, erkende zij terstond de prooi op welke deze harpijen bij
voorkeur zich werpen. Zij glimlachte hem toe.... Wee hem! Had ook Mary
niet zóó hem toegelachen, dienzelfden namiddag, toen zij opblikte naar
het kerkorgel!
Van nu af was hij in hare macht. Hij voelde het!--maar bovenal, hij
=wilde= het!--Onder den invloed van den drank dien hij dronk, van de
wulpsche muziek die hij hoorde, van de blikken en de lonken dier vrouw,
begon eene brandende drift zich van hem meester te maken--half begeerte,
half wraakzucht. Het scheen hem dat hij zich aan Mary wreken zou, door
naar zijn welgevallen te doen met dit haar vernederd evenbeeld. Gene had
hem verachtelijk weggestooten--déze hier boeleerde om zijne gunst....
Geld zou zij eischen. Welnu, geld =had= hij, méér misschien dan één
der heertjes die er brasten om hem heen. De arme ondermeester was rijk
dien avond. Want het toeval wilde, dat hij de som bij zich droeg,
die hij sinds een jaar opgespaard had, gulden bij gulden, om er eene
Sint-Nikolaas verrassing mee te koopen voor =haar=. Dat geld nu--het
denkbeeld prikkelde hem nog te meer--dat geld zou voor =haar= niet
wezen, maar voor deze andere, die even bekoorlijk, en stellig niet zoo
valsch en koud en hardvochtig was als zij. Ging Magdalena de zondares
niet boven Herodias?--Hij dacht aan Maria Stuart: hoe zwak zij was en
hoe teeder. Hij dacht aan koningin Elisabeth: hoe kuisch zij was en hoe
wreed. Al de schoone gestalten uit zijne sprookjeswereld, vroeger hem
zoo engelrein: de burchtvrouwen met sleepend gewaad, de nixen met gouden
tressen, de peri's en hoeri's met lokkenmantels en gazelle-oogen--zij
verrezen voor zijne koortsige verbeelding als losbandige sirenen.
»Geniet!" fluisterden zij hem toe: »Doe als wij allen--geniet! Alle
ontzegging is nuttelooze pijniging! Geniet!"
Ja! Eén nacht van wilden zwijmel! Eén nacht van gloeienden lust!--En dan
een schip gezocht! Gevlucht! De wijde wereld voor het enge schoolhok!...
Ha! er was water genoeg in de zee, om de smet van dien éénen nacht af
te wasschen!
* * * * *
Het had middernacht geslagen van den grijzen Sint-Laurens-toren, die
statig het hoofd gericht houdt naar de sterren, onbewogen om al wat er
struikelt en zondigt aan zijnen voet--als wist hij wel dat alles omlaag
voorbijgaat, en dat het oordeel aan God is in den hooge.
De zaal die wij kennen was ontruimd. Twee personen slechts, behalve de
stommelende bedienden, toefden er nog bij het licht van de reeds half
neergedraaide gasvlammen. Straks traden ook die twee laatsten naar
buiten:--Justus Eykendaal en de blonde deerne, Mary's evenbeeld.
Driest stak zij haren arm onder den zijnen. »_Dépêchons-nous! J'ai
faim!_"--
En inderdaad, zij talmden geen van beiden.
Maar tegelijk haast voelde de jonge man zich bij den anderen arm gevat
door eene andere hand, wier vingers hem nepen als veeren van staal.
Den rotting vaster gegrepen--het hoofd omgewend, met eenen vloek op de
lippen.... Slaan echter behoefde hij niet, en het booze woord bestierf
hem op de tong.
»Marieken!" stamelde hij.
Ja waarlijk, daar naast hem stond, als ware zij uit den bodem opgerezen,
de dochter van den schoolmeester. Met haren blik doorboorde zij hem. Hij
bleef als versteend.
»_Eh bien!_" schreeuwde de vrouw aan zijnen rechter kant: »_Que nous
veut-elle, cette gaillarde?_"
De ondermeester wilde zich losrukken uit den greep van het dorpsmeisje.
»Laat mij!" riep hij. En tevens maakte hij zich vrij van den arm
waarmede die andere nog steeds hem vasthield. Want er was opeens, als
een stortbad van ijskoud water, eene schaamte over hem gekomen, een
gevoel van onteering en onredbaarheid.... »Laat mij!" herhaalde hij met
heesch geluid.
Doch wie hem liet, niet Marieken.
»Justus!" sprak zij hem toe, met iets wonderlijk plechtigs in hare stem:
»De beurt is aan mij!"
»Wat wil je van me?" hijgde hij.
»Ik wil dat je mij woord houdt. =Hildegarde=! zeg ik. Ga met mij mee,
Justus!"
Hij keek haar aan alsof hij haar niet begreep. »Ik kan niet!" sprak hij:
»Laat me aan mijn lot over!"
»_Est-ce que ça va durer? Viens-tu?_" riep de Fransche vrouw.
»Justus!" hernam Marieken: »Ga met mij mee! Gedenk je eed! Gedenk al wat
je eenmaal lief en heilig was. Het parool is: =Hildegarde=!"--
Hij hief het hoofd op, streek zich boven de oogen, als iemand die tot
bezinning komt, hapte naar adem, en stamelde toonloos: »Hildegarde, zeg
je?... Ja Marieken, 't is waar!... ik kom!"--En hij liet zich door haar
wegleiden als een kind.
»_Ah ça, mon beau villageois! Voilà donc ta paysanne qui te
rattrape!_"--
Maar Justus lette niet op den schorren lach, waarmede de ongelukkige om
den hoek der straat verdween. »Hildegarde!" prevelde hij: »Hildegarde,
zegt ze.... Ja kind, je hebt gelijk, ik kom!... Ik wist niet wat ik
deed, Marieken. Ik geloof dat ik krankzinnig ben!".... Mèt gaf een
krampachtig schreien aan zijne geweldig overspannen zenuwen lucht. »O!"
kermde hij: »nu is =alles= verloren!"
»Wel neen!" sprak Marieken, thans weer met haar welluidend stemmetje
als vanouds: »Nu is alles behouden. Want nu, Justus, zijn wij =beiden=
gehoorzaam geweest aan het parool. Nu staat er niemand meer tusschen
ons. Na déze beproeving kan niets ons meer vervreemden."
X.
Aan elke historie pleegt een slot te zijn. Hoe, indien wij déze eens
zónder lieten? Indien wij onzen held en onze heldin, lang vóór wij hen
per huwelijksboot goed en wel hadden in het ruime sop doen stevenen,
eens in het middernachtelijk uur onder den blooten hemel aan hun lot
overlieten, te midden van de waarlijk niet arcadische omgeving der
Rotterdamsche Sint-Laurens-kerk?
Doch dit zou wreed wezen. Het is al erg genoeg, dat wij hen zonder
geleide hunnen weg terug laten vinden naar Hillegersberg, om daar den
orkaan te gaan tarten, die er hen van wege hun nachtelijk avontuur
verbeidde. Dit, meen ik, is al kwaad; en ik, als hun geschiedschrijver,
heb dáárvoor reeds te vreezen dat zij morgen vóór mij zullen staan, om
mij verwijtend af te vragen wáármede zij dit aan mij verdiend hebben.
Want ziet! er is alle kans, dat dit waarachtig verhaal ook hun onder de
oogen kome. Justus en Marieken immers leven nog. En zij zijn werkelijk
een paar geworden.
Maar niet zoo overhaast als het gewoonlijk in vertellingen toegaat. Niet
alvorens de heer Pieter van Meppen, als de uitzondering die den regel
staaft, in betrekkelijk vroegen ouderdom het tijdelijke gezegend had.
Niet alvorens Marieken geraakt was tot het inzicht, hoe uit het veld
geslagen jongelingen maar niet zoo dadelijk (gelijk zij duchtte) zich
gaan verdrinken, al is er nóg zooveel water in de zee; en hoe het in
geen geval pas heeft voor een meisje, over radelooze ondermeesters
bij hunne nachtelijke omdolingen door de straten van Rotterdam den
beschermengel te spelen. Niet ook alvorens Justus zelf door harde en
lange ervaring in de wereld der werkelijkheid geleerd had, dat er voor
eenen man nog iets anders te doen valt dan droomen en dwepen; dat niet
géniën, maar menschen deze aarde bevolken; dat poëzie niet de arbeid
zelf is, maar de geest die den arbeid opheft en adelt, die hem zijne
wijding geeft en vruchtbaar en duurzaam maakt. Toen het alles zóó ver
gekomen was (er verliepen ettelijke jaren mee: jaren van inspanning en
ontzegging), toen was Justus man, en Marieken was vrouw geworden. En
op zekeren dag, als hij haar na eene vrij lange afwezigheid terugzag,
voelde hij plotseling dat hij haar nog om iets anders dan hare deugden
liefhad. Het is wonderlijk, hoe sommige vrouwen eensklaps schoon worden;
of wel, hoe sommigen mannen opeens voor hare schoonheid de oogen
opengaan.
* * * * *
Justus en Marieken houden in zeker vriendelijk Geldersch dorp
eene bloeiende kostschool. Nog altoos doordrongen van den adem der
Germaansche sage, prediken zij daar samen, met woord en voorbeeld, aan
een dertigtal gelukkige knapen het evangelium der frischheid. Gezonde
studie, meer in de natuur dan in de school, is het geestelijke voedsel
van die kleine keurbende. Volop wandelen en gymnastiek voor het lichaam;
volop verzen en sproken voor gemoed en verbeelding. Strenge tucht--maar
geene roede dan het eigen eergevoel. Vrome aanbidding--maar geen
priester dan de eigene geestdrift. De lijfspreuk der Duitsche
turners--»_frisch, from, fröhlich, frei!_"--is ook de lijfspreuk van
meester Justus Eykendaal en zijne leerlingen.
* * * * *
Van tijd tot tijd bezoeken de meester en zijne vrouw Rotterdam. Zij
verzuimen dan niet, eenen achtermiddag te besteden aan eene wandeling
naar het naburige dorpje--eene bedevaart naar het plekje waar zij hunnen
heiligen eed zwoeren tusschen de graven: naar den heuvel van de lange
Hildegarde, de jonkvrouw van Hillegersberg.
=Harmonia.=
_Eenen groenen boom gelijk, die eene bron
beschaduwt te midden eener brandende vlakte._
Het is verscheidene jaren geleden, dat ik op het kerkhof van een
Hollandsch stadje achter de baar trad van eenen man, die mij zeer lief
en eerwaardig was. Ik wil hem Werner noemen. De oude veste, zijne
geboorteplaats, buiten wier wallen hij sluimert onder de groene zoden,
heete Vreeburg.
* * * * *
Van beroep was hij musicus; van beroep, en van roeping--wat lang niet
hetzelfde is. Het spijt mij, dat ik een uitheemsch woord moet bezigen
om een juist denkbeeld te geven van 's mans werkzaamheid hier op aarde.
Werner kon zich voor virtuoos niet doen verslijten; op beteekenis als
componist mocht hij niet bogen. Maar hij had meer dan één instrument
terdege in zijne macht; hij stond met recht bekend als voortreffelijk
muziekonderwijzer en volleerd organist; en voor het dirigentschap was
hij al geboren. Ik weet dit alles niet beter saam te vatten, dan met
het woord =musicus=. Wil men liever dat ik =toonkunstenaar= zegge, mij
is het wèl, ofschoon ik vrees dat deze lange en deftige term nooit het
burgerrecht verkrijgen zal in onze van deftigheid zoo schuwe spreektaal.
* * * * *
Toen ik een jongeling was, en met zekeren trots mij telde onder zijne
leerlingen, had Werner de zeventig al achter den rug. Maar het kostte
moeite dit te gelooven, als men hem gadesloeg in zijn doen. Hoe menige
levenszatte snuiter van even dertig had van =hem= nog kunnen afzien wat
jeugd is: jeugd van het lichaam en jeugd van den geest. Hoe frisch en
groen was hij nog in zijne grijsheid, gelijk een eeuwenoude eik, die in
de lente zich uitdost met nieuwe loovers. Ik heb den man nooit jong
gekend, en toch, in den gewonen zin van =oud= kan ik hem mij niet
voorstellen.
Wanneer ik mij hem recht levendig voor den geest wil halen, dan sla ik
niet mijn album open en tuur op zijne beeltenis--maar dan denk ik aan de
kostelijke uren die ik met hem sleet, van mijn veertiende tot mijn
een-en-twintigste jaar, elken zaterdag-avond vast.
Wij maakten viool-duetten van Spohr, Hauptmann, Viotti; of keur van
sonaten voor piano en viool; later, met twee andere liefhebbers,
strijkquartetten. Een wonderlijk saamgebracht gezelschap, die eerste
quatuor waarvan ik lid was! Achter de twee violen een grijsaard en een
knaap; achter de alt een geneesheer, een man van rijpe, veelzijdige
ervaring en ietwat cynische gemoedsstemming; achter de cello een dikke
jonge pater, die te lui, en ik geloof ook te onverschillig was, om
het in zijne Kerk ooit verder te brengen dan tot kapelaan. »De vier
jaargetijden", zoo placht Werner het vierspan te noemen. Zichzelven zag
hij daarbij voor den winter aan--hoewel er zeker in hem nog méér fleur
en zonnigheid van de lente staken, dan in al de drie overigen te zamen.
Het voorjaar was ik--versch uit den grond als eene paardebloem in April.
Zijn weleerwaarde met de blozende ronde konen vertegenwoordigde den
zomer; Esculapius den herfst. Die twee laatsten nu konden duchtig van
leer trekken, zoo tusschen eene _finale_ van Haydn en een _allegro_ van
Mozart. 't Was hak om hak--en raak óók, naar ik u verzeker. De medicus
haalde papen en nonnen over den hekel; de priester veegde dokters en
apothekers den mantel uit. Met bijtende scherts gingen zij dan elkander
te lijf, de pater bij Molière, de arts bij Rabelais in den zadel;--een
kruisvuur van geestige, maar toch goedige kwinkslagen--totdat Werner
lachend tusschenbeide kwam met een: »Komaan heeren! gunt elkander den
kost voor 't eten, en bederft elkaar de praktijk toch niet! Aan den
slag! _Andante con espressione!_ Als broeders er op losgestreken!"....
Inderdaad, wanneer zij weer speelden, was het enkel harmonie tusschen
hen. In den grond mochten zij elkander ook hartelijk lijden, geloofden
zij beiden in denzelfden God, en zouden zij pest en dood voor elkaar
getrotseerd hebben--de dokter om des paters lichaam, de pater om des
dokters ziel te behouden.
Het liefst echter musiceerde ik met mijnen braven meester alleen: want
dan eerst was het musiceeren, en niets dan musiceeren, wat wij deden.
Die man electriseerde mij. Hij had over de snaren eenen streek, waardoor
ik mee =moest= als _secondo_, fluks over de lastigste passages heen, die
ik bij het instudeeren vergeefs getracht had onder den duim te krijgen.
Hij had op de toetsen eene voordracht, die mijn eigen spel mee bezielde
en ophief, zoodat ik soms zelf (ja, 't klinkt zot!) wel _bravissimo!_
had willen roepen over het vloeiende van mijnen eigen toon. Spelen,
spelen, naar onzer harten lust! en als er onder het rusten even
gesproken werd, 't was over niets dan muziek en musici.--»Jongen!" begon
hij dan, met eenen glanzenden blik naar de boven het klavier prijkende
borstbeelden van zijne drie hoogst gevierde meesters--Haydn, tot
wien hij nooit anders dan kortweg »vader" zei--Mozart, dien hij
liefhad boven allen, en Phoebus Apollo noemde--en Beethoven, dien
hij vreesde en aanriep als den dondergod, den Jupiter Tonans onder
de componisten:--»Jongen!" begon hij, »wat waren ze toch machtig en
groot! Hoe hadden ze toch alles, wat de goede God eenen kunstenaar maar
schenken kan: wetenschap, vorm, melodie, hartstocht, teederheid, humor,
vroomheid, gloed! En hoe gelukkig zijn =wij= toch, dat we nà hen kwamen,
om te mogen spelen wat zij voor ons schreven! En, jongenlief, wat arme
zielen, wat beklagenswaardige stumpers zijn het toch, die =dit= niet
mee aanhooren, niet mee begrijpen en genieten kunnen!"----Daarop volgde
meestal de eene of andere anecdote, allersmakelijkst opgedischt; want
van muzikale herinneringen, vroolijk en aandoenlijk, was hij vol--eene
wandelende verzameling. Al spoedig echter brak hij zijn vertellen af,
draaide zich om op zijne tabouret, greep in de toetsen, preludeerde,
en riep: »Pak aan, amice, pak aan! We verbabbelen weer onzen kostbaren
tijd. Dit goddelijke _adagio_ herhalen we nog eens! Breed, hoor! en pas
op het _crescendo_, dat je ziel er uit zingt tot je Schepper!"
Halverwege den avond, tusschen klokke negen en tien, placht zijne goede
vrouw boven te komen, met een paar glazen warmen drank voor de spelers.
Zij zette zich in eenen der ouderwetsche stoelen bij het haardvuur, om
te luisteren naar een nummer--te luisteren, als de erntfeste koppen aan
den wand. »Wel, moedertje?" vroeg Werner haar, als het uit was, terwijl
hij haar vriendelijk toeknikte: »Ken je 't nog?--We loopen op een eind,
mijn kind! Maar hoe ouder wij worden, des te jonger klinkt mij deze
muziek!"
En eens (ik mag het nú wel verklappen)--eens legde hij mij eene gavotte
van Bach voor, en zei: »Jongenlief, strijk er eens op los!" Daarna trad
hij op zijn oudje toe maakte voor haar eene klassieke buiging, nam haar
bij de hand, en leidde haar ten dans met eene sierlijkheid, die menige
achttiend'eeuwsche saletjonker hem niet verbeterd zou hebben. Zag ik
wèl, dan hebben bij dit tooneel uit hunne jonkheid al de gepruikte
portretten en busten hunne hoofden bewogen op de maat. Bach en Händel
kropten hunne onderkinnen op. Phoebus Apollo schoot rondweg in eenen
lach. Vader Haydn blies zich de magere wangen bol. Zelfs Beethoven's
leeuwekop bleef niet rustig op zijn voetstuk. Om den strengen mond des
machtigen viel eene plooi vol goedheid en humor. Als een vader op zijn
spelend kroost, zóó blikte Jupiter Tonans welgevallig neder op dit paar
huppelende grijze kinderen.
* * * * *
Beminnenswaardige figuur, die ik daar uit het verleden weer verrijzen
deed! Hoe echt als kunstenaar, hoe edel als mensch!
Vraagt gij naar het geheim van dit blijmoedig en bescheiden wezen, dan
wijs ik u op de geschiedenis zijner jeugd, en op de kunst zijner jeugd.
* * * * *
Het was een vreeselijke tijd, toen hij geboren werd; en ook jaren daarnà
nog, terwijl hij opgroeide tot man. Met bloed werd de aarde gedrenkt;
roode nevelen hingen over Europa, die geen licht schier doorlieten,
dan de bliksems van het kanon en het flikkeren der zwaarden. Wie kon er
denken aan de kunst der harmonie, daar de natiën elkander als wolven bij
de keel hielden gevat? Wie kon er luisteren naar muziek, daar men steeds
eenen roffel in het ééne oor had, en den donder van het geschut in het
andere?
Toch zijn er geene jaren vruchtbaarder geweest voor de heilige Musica,
dan juist deze twee of drie schrikkelijke decenniën, die de vorige
eeuw sloten en de huidige openden. Het was of de poëzie, des Eeuwigen
openbaring, juist dit tijdstip, waarop zij in ellende versmoord scheen,
had uitverkoren om hare almacht te doen blijken ter vertroosting. Mozart
was al dood; maar zijne hemelsche zangen, voor zijne tijdgenooten te
hoog, begonnen te trillen door gansch Europa. En Beethoven schiep uit
zijne jonge kracht. Vader Haydn kon zelf nog naar zijne _Schöpfung_ gaan
luisteren. Méhul en Cherubini wrochten onvergankelijks. Spohr verrukte
de wereld met zijne tooverviool en zijn edel romantisme. Weber zette
zich tot zijne _Freischütz_. Schubert dichtte lied op lied. En straks
zou de ster verrijzen van nog een ander die het menschdom verheugen en
stichten zou met zijnen citherslag: Felix Mendelssohn Bartholdy. Ja! er
waren er velen in die sombere dagen, die als machtige geesten op wolken
wandelden, hoog boven 's werelds strijdrumoer--maar menschen toch, en
weldoeners der menschen. Het waren dagen vol hartstocht en woede en
smart--dagen vol jammer en vertwijfeling--maar zoo vol stout genot, zoo
vol koene belofte toch!
En toen eindelijk de worsteling bij Waterloo beslecht had tusschen recht
en roof, toen brak er voor het afgebeulde Europa een lange rusttijd aan,
en voor de muziek een tijdperk, dat ik, in zeker opzicht, hare gouden
eeuw durf noemen, omdat zij toen was wat zij tegenwoordig =niet= meer
is: eene kunst der huislijkheid en eene kunst des vredes. Dit was de
bloeitijd van het strijkquartet, van de gezellige huismuziek. De
burgers hadden ook toen hunne zorgen en hun krakeel; maar éénmaal
's weeks schuddeden zij alle leed en leelijks af, wanneer zij te
avond bijeenkwamen, en vriendschappelijk hun trio of hunnen quatuor
vedelden, tot hunne zielen gelijk hunne snaren samenklonken in harmonie.
Haydn en Mozart heerschten, met eene schaar van jongeren uit hunne
school: en húnne kunst, wij weten 't, had het knarsetanden zich nog niet
aangewend, het wroeten in raadselen, het vuistenballen tegen den hemel
en tegen de menschheid en tegen zichzelve. Húnne kunst zocht en vond nog
hare =ware= bestemming: den horizon van 's menschen gemoed te =louteren=
van nevel--niet hem nog dichter te doen bestormen van jagende buien en
dwarrelenden mist. Húnne kunst mocht in waarheid nog eene kunst heeten
des vredes en des lichts.
Hij nu, mijn grijze meester--warm van gemoed, levendig van geest,
ontvankelijk voor koene indrukken--hij had in den volsten zin al die
machtige aandoeningen gedeeld, die wisselingen mee doorleefd. Hij had
meegeleden van het lijden, meegegloeid voor de grootheid van zijnen
jongen tijd. Zelfkennis had die harde en rijke ervaring hem geleerd.
Vandaar zijne bescheidenheid. De jaren zijner jeugd waren te zorgelijk
geweest voor ijdelheid: te vol van daden, ook op het gebied der kunst,
dan dat er veel plaats in zou gebleven zijn voor louter waan. Hij had
zóóveel groots om zich heen niet zien opkomen en ondergaan, zonder te
=moeten= geraken tot het besef van zijne eigene kleinheid. Hij =moest=
van zichzelven wel weten dat hij geen genie was: dat zijn aanleg
meer tot waardeeren en bewonderen, dan tot voortbrengen--meer tot
het weerkaatsen van anderer licht, dan tot het uitstralen van eigen
schijnsel hem bestemde. Ha! want =genieën=--hij had ze immers gekend! De
heroën, die ónze tijd als halfgoden vereert, tot welken de hedendaagsche
componisten terugblikken met een gevoel van half aanbiddende, half
benijdende onmacht--=hij= had ze in hunne vlucht aanschouwd--als
adelaars hen zien zweven boven de Alpen. Kon hij hen in het luchtruim
niet volgen, hij wijdde hun den eeredienst van eene kunstenaarsziel; hij
had hen lief met volle geestdrift, met innigen ernst; en zijn levenswerk
was, die geestdrift en dien ernst mee te deelen aan anderen. Zóó was hij
musicus. Zóó bleef het vuur van jongen ijver glimmende in zijne oogen,
en spreidde zich over zijne kruin het zilver, als een weerglans uit den
hooge van de glorie der goede geniën die hij diende. Zóó was hij
priester.
Maar als een braaf priester, boog hij dan ook, oud geworden, de knie
niet voor andere, nieuwere goden. Hij bleef zeer beslist, ietwat
uitsluitend zelfs, een vereerder der klassieken. Schumann trok hem
nog slechts ten halve aan; over de modernen schudde hij bedenkelijk
het hoofd; zelfs tegen de allerlaatste gewrochten van Beethoven
koesterde hij, bij alle bewondering, eenen heimelijken weerzin. Want
juist omdat hij zooveel kamp en troebelheid gekend had in het leven,
was hij zoo beducht voor kamp en troebelheid in de kunst. Die oude
kunst des vredes en des lichts, die voortkwam uit eene godsdienstige
wereldbeschouwing--van die kunst en haren geest was de oude Werner als
doortrokken. Vandaar zijne blijmoedigheid, zijne zielekalmte, zijne
vroomheid. Muziek moest =hem= eene openbaring blijven--niet van twijfel
en _weltschmerz_, maar van geloof en hoop; niet van den mensch in zijnen
waan, maar van den Schepper in zijne goedheid. Hij wilde dus bij muziek
eenen traan en eenen glimlach, geen wenkbrauw-fronsen, geen oogen-rollen
zien. Daarom had hij het ouderwetsche huisquartet zoo lief. Voor hem
geene muziek zoo echt, zoo verkwikkelijk, als die daar gemaakt werdt
door vier bevriende menschen in de stille binnenkamer--de lampen
brandende op de tafel, het wintervuur flikkerende in den haard, en in
eenen kring de huisgenooten, luisterend naar het onaanmatigend spel. Dan
gloorde er avondlicht in zijn gemoed. »Harmonia", fluisterde hij: »Gods
liefste engel--Harmonia is in ons midden!"
* * * * *
Ons eerste strijkquartet, waarin de dokter en de pater zaten, was na
een jaar of vier uiteengespat. De dood had er eene bom in geworpen, die
den braven medicus sneven deed; en de goede, dikke kapelaan--misschien
opdat hij wat minder de violoncel en wat meer het misboek aan zijne
borst drukken mocht--was door zijnen bisschop verplaatst naar een ander
kerspel. Wij twee overgeblevenen echter hadden vergoeding gevonden in
eene aanwinst, die Werner bijzonder lief moet zijn geweest. Zijne éénige
dochter namelijk, weduwe geworden, kwam met hare drie kinderen, twee
zoons en een meisje, metterwoon zich vestigen in de aanzienlijke
provinciale hoofdstad, waar haar vader het kapelmeesterschap bekleedde.
De beide jongelingen hanteerden niet onverdienstelijk de cello en de
alt, terwijl hunne zuster eene degelijke klavierschool had doorloopen.
Fluks was dus het nieuwe viermanschap saamgeklonken. De zaterdag-avonden
werden hervat, en gewoonlijk hadden wij nu--dank zij het talent der
jonge dame--bij onze twee of drie strijkquartetten een pianoquintet als
middenstuk of als toegift.
Ik heb geene aanleiding om de persoonlijkheid van Werner's kleinkinderen
hier breeder uiteen te zetten, dan noodig is tot het begrijpelijk maken
van hetgeen er volgt in mijn verhaal. Gisela was een meisje met meer
gevoel dan schoonheid; doch ook haar gevoel zat diep verholen, en scheen
dán eerst mild naar het daglicht te wellen, wanneer zij muziek maakte,
of als het er op aankwam een blijk te geven van hare innige zusterlijke
gehechtheid aan beide hare broeders. Walter en Hugo waren een
tweelingpaar--een merkwaardig menschelijk duplicaat. Ik zou nooit,
vóór ik hen kende, hebben willen gelooven dat onder de vijftienhonderd
millioenen bewoners van onzen aardbol er twee elkander zóó gelijk konden
wezen, als dit broederspan. Niet zoozeer wat hun uiterlijk betrof: men
kon hen met eenen oogopslag van elkander onderscheiden; maar wegens
hunne neigingen, hun gemoed en hunne gaven. Geen hunner, voorwaar, had
een karakter om ooit den ander naar den mond te praten; flink stond elk
op eigen beenen, en oordeelde met eigen brein. En toch sloegen zij op
elkander als de twee oogen in één hoofd. Wat de een schoon of leelijk
vond, dat bewonderde of verfoeide ook de ander; wat Walter trof, dat
roerde ook Hugo. In studie, in muziek, in lichaamsoefening--in alle
dingen werkten zij tegen elkander op, volmaakt alsof het zoo afgesproken
ware, eene stilzwijgende overeenkomst om elkaar de loef niet af te
steken. Nochtans was het zuiver natuur. En het »gelijk besnaard" gold
evenzeer van hunne diepere inborst. Bij beiden dezelfde geslotenheid,
voor allen--behalve voor elkander, en voor hunne zuster misschien.
Maar onder die schijnbaar koele en onbewogene oppervlakte smeulde eene
hartstochtelijkheid, wier plotseling opvlammen mij soms angstig maakte
voor hen. Met beiden ging ik om, als quartet- en als academie-makker.
Ik wist hoe zij elkander liefhadden, al zag ik hen nooit daarvan eene
vertooning maken. Tevens echter kon ik enkele malen opmerken hoe fel
en onbuigzaam zij ook krakeelen konden, wanneer de een door den ander
zich meende tekortgedaan in zijn recht. Anders altoos onafscheidelijk,
plachten zij dan dagen lang elkander uit den weg te treden--Hugo in
zijne eenzaamheid even ongelukkig als Walter--maar Walter ook even
onwillig als Hugo om den eersten stap te doen tot verzoening. Het
scheen of juist het besef van de zeldzame gelijkheid hunner krachten en
vermogens hen over en weer naijverig maakte op het geringste overwicht,
dat de een op den ander mocht behalen. Gewoonlijk, na zulk eene
vredebreuk, was het hunne zuster, die hun de handen weer in elkander
lei--tot onuitsprekelijke vreugde van zuster en broeders alle drie.
Ziedaar den kleinen kring, in welken ik de liefelijkste avonden mijner
jongelingschap heb mogen doorbrengen. Echte kunstmin riep hem samen
en wijdde hem; een eerwaardig grijsaard was de ziel er van; jeugd en
vriendschap verlevendigden hem met haren gloed en humor; en het bijzijn
van eene beschaafde jonge vrouw deed met zachten dwang den toon der
gezelligheid, onder enkel mannen zoo licht óverbruisend, binnen de
perken blijven van wat rein en voegzaam is. Och! dat ook hij moest aan
stukken vallen--en zoo spoedig reeds--gelijk alle bonden door menschen
gesmeed: bonden van koningen, bonden van natiën, bonden bedoeld voor
de eeuwigheid!--Slechts één bond is er, dat eenen menschenleeftijd
trotseeren kan, en méér: het bond van twee die onder lijden elkander
liefhebben. Maar zóó hoog reikt zelfs een strijkquartet niet.
* * * * *
Wij jongelieden moesten na volbrachte studie de wereld in. Wij wisten
dat het oogenblik van scheiden komen moest. Wij zagen het naderen--en
weldra klopte het aan.
Onze laatste bijeenkomst stemde ons allen weemoedig;--er is zoo
iets bitter droevigs in dat korte, onverbiddelijke vonnis: »voor 't
laatst"--zelfs als het geveld wordt over tamelijk onbeduidende zaken;
hoeveel te meer dan waar het eenen vriendenkring uiteenscheurt, en
eene onzer liefste levensvreugden verbant naar het schimmenrijk der
herinnering. Wij spraken weinig. Vergeefs poogde Werner onder een
opbeurend woord zijne aandoening te verbergen. Nadat wij wat gespeeld
hadden, en terwijl de glazen tot afscheid werden volgeschonken, zette
onze oude meester voor ons vieren een beschreven muziekblad op de
lessenaars.
»Zietdaar!" riep hij: »dit tot slotstuk. 't Is een liedeken van
Chamisso, dat ik sinds vele jaren al zoo waar bevonden heb als eene
evangeliespreuk--een beproefd recept,--en dat ik voor u op muziek heb
gezet, voor eene zangstem met begeleiding--: ziet ge, zoo tot een
aandenken van onze schoone avondjes--om te spelen als ge samen
zijt, en als de oude man....... Nu dan, laat eens hooren! Gisela,
vrienden--_andante_ maar--zoo kalm en stillekens maar _andante_!"
Het bleek eene melodie van wonderlijke bekoring--voor ons althans, op
dat oogenblik. Zij werd ingeleid met eene zacht golvende piano-figuur,
boven welke straks de zangstem zich verhief, op de woorden van het
eerste couplet:
»_Hab' oft im Kreise der Lieben
In duftigem Grase geruht,
Und mir ein Liedlein gesungen,
Und alles war hübsch und gut_"
Bij het tweede vers kwam de viool, eerst klagend, dan opgewekt, de
zangstem omspelen:
»_Hab' einsam auch mich gehärmet,
In bangem, düsterem Muth,
Und habe wieder gesungen,
Und alles war wieder gut._"
Zij voegde zich ook bij het klavier in het ietwat breed uitgewerkte
tusschenspel, dat op elke volgende strophe den overgang vormde.
Alt en viool te samen wierpen op de melodie eene diepere schakeering bij
het derde couplet:
»_Und manches, was ich erfahren,
Verkocht' ich in stiller Wuth;
Und kam ich wieder zu singen,
War alles auch wieder gut._"
En eindelijk hief ook de cello aan, met zijne ernstige stem kracht en
volheid bijzettende aan den breederen accoordenstroom, die het slotvers
omgolfde en met eenen jubelzang van al het snarentuig besloot:
»_Sollst nicht uns lange klagen
Was alles dir wehe thut;
Nur frisch, nur frisch gesungen!
Und alles wird wieder gut._"
Er sprak uit dit bagatel zóóveel innigheid en frischheid van geest, zulk
een weemoed, en toch ook weer zulk eene blijmoedigheid, dat ik niet
beter weet te zeggen dan: geheel de maker sprak er uit: geheel de man
zooals hij was en voelde.
Hij had er bij gestaan, en meegeneuried met trillende stem. »Kinderen",
zeide hij, toen het uit was: »wij gaan uit elkaar--, en 't is
twijfelachtig, althans wat =mij= betreft, of we ooit weer zoo met ons
vijven muziek zullen maken. Belooft mij nu één ding: dat ge telkens, als
ge later weer samenkomt, en als ik er misschien niet meer bij ben, dit
lied zult spelen te mijner gedachtenis. Ook tusschen u zou er wel eens
iets kunnen rijzen, dat den onderlingen vrede en de goede harmonie
verstoorde. Denkt dan aan onze schoone avonden, aan Haydn en Mozart, en
aan je ouden _violino primo_. Grijpt dan in de toetsen en in de snaren,
dat het weer samenklinkt als uit één gemoed. Niet gemokt en gewrokt!
Harmonia, kinderen--laat Harmonia in uw midden blijven! Samen een
quartet gemaakt, samen een lied aangeheven--
_Nur frisch, nur frisch gesungen!
Und alles wird wieder gut._"
Dat de oude man eene bijzondere reden had voor deze dichterlijk
ingekleede vermaning tot broederzin, dit wist ik toen nog niet.
* * * * *
In twee jaren zag of hoorde ik van Werner en zijne kleinkinderen niets.
Ik kwam in het vaderland terug, en--daar was een wervelwind heengevaren
over des grijsaards hoofd. Eerst had hij zijn ontslag genomen uit het
kapelmeesterschap; vervolgens had de dood zijne dochter weggerukt, de
moeder van het drietal; en eindelijk, nadat hij zich metterwoon te
Vreeburg gevestigd had, was ook zijne trouwe gade hem ontvallen.
Ik zeide dat hij zijn ontslag =genomen= had. Eigenlijk =kreeg= hij
het--in zóóverre, dat de heeren hem op uiterst kiesche maar toch zeer
duidelijke wijze in bedenking gaven, of de dirigeerstok niet wat zwaar
voor hem werd, en of wat rust hem op zijnen leeftijd niet toekwam. De
waarheid was, dat een jonger geslacht eene andere kunstrichting inwilde:
eene richting, aan welke Werner in geenen deele haren naloop misgunde,
doch bij welke hij zich evenmin meer had kunnen of willen aansluiten,
als dat hij eenen ommekeer had kunnen of willen brengen in heel zijne
denkwijze omtrent den aard en de roeping der toonkunst. Hij besefte het,
en ging heen--met geschenken overladen--wel gekrenkt een weinig, maar
toch niet wrevelig--neen, in zeker opzicht getroost veeleer. Want nu
immers kon hij eenen stillen hartewensch bevredigen. Nu kon hij den
avond zijns levens gaan slijten in het oord, waar hij jong was geweest,
waar zijn ouderlijk huis nog stond, waar hij zijne kunst had leeren
lief krijgen, waar hij zijne vrouw gevonden had. Zoo riep hij der
groote stad vaarwel toe, en ging in zijne geboorteplaats wonen. Juist
was de betrekking van organist aan de kerk daar open. Zijn vader had
haar bekleed indertijd; des te gretiger dus nam hij op zich haar te
vervullen. Als grijsaard voor het orgel te mogen zitten op den stoel
zijns vaders, vrome zangen te ontlokken aan diezelfde toetsen, waarover
vóór zeventig jaren de oude man met het staartpruikje hem de vingers had
leeren spannen,--welk eene liefelijke gedachte voor hem!--Als organist
was hij begonnen: als organist zou hij eindigen:--voorspel en naspel van
zijne loopbaan zouden sluiten op elkander. Met _andante_ ving zij aan,
overgaande, steeds _crescendo_ en _accelerando_, in een lang en woelig
_allegro_, waarbij het _forte_ niet was gespaard. Met _larghetto_ zou
zij sluiten, _sempre diminuendo_--tot in een fluisterend _pianissimo_ de
schoone symphonie zijns levens verstierf.
Het zij mij vergund, den lezer getuige te doen zijn van mijne laatste
ontmoeting met den man.
* * * * *
Vreeburg, moet men weten, is een dier weinige gelukkige stadjes in
Nederland, welke nog verstoken bleven van de zegeningen eener directe
spoorwegverbinding. De woningen en het vleesch zijn er dus nog goedkoop,
de menschen gemoedelijk. Dit lokt er een aantal kleine renteniers en
gepensioneerden heen: vreedzame, gezellige lieden, die er eenen
beschaafden toon doen heerschen en er in hunne tuintjes macht van lieve
bloemen en fijne vruchten kweeken. Men rookt er nog lange pijpen, kolft
er nog, en leeft er zonder hurrie en hoofdpijn, niet jagend van den
eenen dag op den anderen--niet luierend toch ook, maar voor alle
dingen zich den tijd gunnend die er voor staat. Alles een gevolg der
niet-aanwezigheid van den ijzeren weg. Ik durf zelfs op rekening van
die afwezigheid het feit brengen, dat rondom Vreeburg nog niet al de
buitenplaatsen gesloopt en al de bosschages gerooid zijn, om ruimte te
maken voor de vetweiderijen van den onverzadelijken Engelschman.
Zóó, in eene houtrijke streek gelegen, met zijne tuinen en landhuizen
buiten, zijne heldere, schilderachtig gegevelde straten binnen den
hoogen groenen wal, heeft Vreeburg zoowel uitwendig als inwendig een
aangenaam, ja, om der zeldzaamheid wille, een haast romanesk voorkomen.
En als om aan die landelijk steedsche liefelijkheid eenen achtergrond
bij te zetten van het eerbiedwekkende--zie! daar is het waarlijk
grootsche kerkgebouw, de pronk en de trots van het stedeken--het fier en
sprekend overblijfsel van zijne vervlogene grootheid. Hoog en machtig
verheft zich boven den dichten looverkrans der lindenrijen op den wal
de afgeknotte toren, van den adem der eeuwen grauw verweerd, als een
strenge, eenzame wachter uren wijd heenblikkend over de groene beemden,
en over de gele duinen in het verschiet, en over de verre, glinsterende
zee daar achter. De kerk staat op eene kleine verhevenheid, eene terp
vermoedelijk uit overoude dagen, toen de zilte golven hier soms nog
eenen inval deden. Om haar henen schaart zich een dubbele kring van
populieren. Slentert gij onder hun lispelen mijmerend voort, dan zult
gij hier en daar den voet zetten op zerken, in welke gij de namen zult
gegrift vinden van menschen, die----och! die misschien in hunnen tijd
het _Iö vivat_ hebben meegezongen met uwen eigen grootvader.
Dit is het bedehuis waarin Werner's vader organist was--en waarin hij
zelf thans, haast een tachtiger, dag aan dag voor de registers zat, om
de harmonieën te doen ruischen, van welke zijne ziel nog altoos vol was.
* * * * *
Dicht bij de donkere poort uit de trekschuit gestapt--die mij,
wel niet vliegend, maar toch snel genoeg, en inderdaad met
eene allergenoegelijkste kalmte, naar de veste Vreeburg had
heengebracht--liet ik mij door des schippers knecht de woning wijzen
van mijnen vriend. Zij lag een groot kwartier verwijderd--een minzaam
buitentje, aan eenen zwaar belommerden straatweg.
Ik schelde en gaf mijn kaartje over. Mijnheer werkte op zijn moesland,
zeide men mij. Men zou hem onmiddellijk roepen. Onderwijl liet men mij
in zijn studeervertrek. Ik zou daar wel even willen wachten.
Het was eene tuinkamer, die al bij den eersten aanblik mij bekoorde door
hare lachende gezelligheid, haren zonnigen, rustigen eenvoud. Bij het
eene venster stond een korf vol fijne bloemen; bij het andere een
aquarium met goudvischjes, door welks helder vocht juist een zonnestraal
met tintelenden, veelkleurigen glans zich henenboog. Een concertvleugel
en eenige viool-dozen, eene cello in eenen hoek, eene antieke
boekenkast, een quartet-lessenaar, een fraai ouderwetsch uurwerk en
vroolijke ornamenten op den schoorsteenmantel, eene groote, met
bladen en partituren bedekte tafel en een half dozijn geriefelijke
stoelen--ziedaar wat het vertrek nagenoeg vulde. Aan de wanden hingen de
oude prenten: droomgezichten van Beethoven en Weber, papa Haydn op zee,
Mozart, op het klavier zijnen _Don Juan_ voordragende; voorts portretten
van meesters en virtuozen groot en klein--en, smaakvol gerangschikt,
eene gansche tropee van gedenkstukken. Hier was zijn eerste lauwerkrans;
en daar was zijn laatste. Den laatsten kreeg hij bij zijn afscheid van
den kapelmeesters-staf; den eersten bij zijne aanstelling, nu zestig
jaren geleden. Dezen zilveren penning won hij als knaap, bij een examen,
na voor 't eerst in het openbaar gespeeld te hebben. Hoe trotsch hij er
op was! Zijne goede moeder had hem uitgelachen, omdat hij haar verzocht
had het groote ronde ding op zijn buisje te hechten, bij wijze van
ridderteeken!--Dit vergulde harpje was zijn insigne als eerelid van
de dilettanten-vereeniging, op wier gezellige avondjes hij =haar=
ontmoette: zijn mooi meisje en lieve vrouw. En hier was de met zilver
ingelegde dirigeerstok, dien eenige vrienden hem schonken nadat hij voor
het eerst in de stad eene symphonie van Beethoven had doen uitvoeren.
Het was de _Eroïca_ geweest. Hemel, welk eene geestdrift! En hoe gloeide
hemzelven het hoofd dien avond, in eene roes van opgewondenheid!.... Ook
kostbaarder geschenken bezat hij--dat is, die meer geld gekost hadden;
maar dááraan, ik wist het, hechtte hij niet; hij hield ze weggeborgen.
Aan deze voddekens hechtte hij, die voor hem levendig waren van droevig
zoete herinneringen. Och! wij allen garen van die nesterijen op, zonder
er veel naar om te zien, zoolang we 't goed en gezellig hebben. Wij
weten nog niet hoe dierbaar zij ons kunnen worden, als wij oud en
eenzaam geworden zijn, en de trouwe handen, uit welke wij ze vóór jaren
ontvingen, de onze niet meer drukken kunnen.
Terwijl ik zoo rondkeek over al dit oude gedoe, van vroeger mij zoo
welbekend, hoorde ik in de gang zijne stem. De deur ging open--en
handschuddend stonden wij tegenover elkander.
»Wel!" riep hij: »dáár doe je goed aan, jongenlief, dat je nog eens naar
den ouden man komt omzien vóór hij het kaarsje uitblaast! Dáár doe je
braaf aan!--'t Is leeg om mij heen geworden, mijn jongen! Ze hebben mij
hier deerlijk in mijn eentje gelaten!--Om je de waarheid te zeggen",
liet hij er na eene korte pauze op volgen: »om je de waarheid te
zeggen--ik had óók maar liever mee gewild!"
Ik vond hem erg verouderd. Versuft of vervallen nog geenszins. Nog blonk
er wakkerheid in zijn donker oog; nog droeg hij recht den kop, en was
zijn handdruk krachtig; nog kon hij de lange, zilverwitte haren zich
achter de ooren werpen met diezelfde schuddende hoofdbeweging, die ook
zijnen allereersten zwaai met den dirigeerstok begeleid mag hebben. Maar
toch, de smart over zijne dooden, méér dan de tijd, had zichtbaar zijn
lichaam gesloopt. Ook meende ik onder het praten op te merken, dat hij
stiller was dan voorheen, en dat hij dikwijls, als hij iets gezegd of
gevraagd had, het antwoord niet scheen te hooren, maar staroogend in
zichzelven zat gekeerd. In hartelijkheid evenwel was hij dezelfde
gebleven, en aan het oprechte genoegen, dat ik met mijn bezoek hem
deed, liet hij mij geen oogenblik twijfelen.
Ik vroeg hem naar Gisela en de tweelingen. Daar betrok weder zijn
gelaat. »O!" zeide hij, »die maken 't goed--gezond ten minste. Gisela
is bij hare zieke tante in huis, die haar in haar testament wel niet
onbedacht zal laten. Wat de jongens betreft"----Hij hield zich in, en
schudde het hoofd.
»Nu, de jongens?"
»Ja, nu--gezond en wel, zooals ik je zei--en redelijk goed geplaatst,
de een bij de spoorwegen, de ander bij den waterstaat. Heb je ze al
ontmoet, sedert ge in het land terug zijt?"
»Nog niet. Ik denk hen in de volgende week eens op te zoeken. Ze komen
hier zeker druk?"
»Hier?--O ja! druk, erg druk!.... 't Zal nu wel haast een jaar geleden
zijn, dat ik ze een van beiden gezien heb!"
»Een jaar?--een van beiden?--Is er dan--"
»Maar heb je dan van niets geweten?" viel hij mij levendig in de rede.
»Niets bemerkt, in de laatste weken vóór je vertrek?"
Ik verklaarde in de verte niet te kunnen gissen wat hij bedoelde.
»Ja ja!" prevelde hij: »het waren een paar gesloten boeken, behalve voor
hun zusje--, en die had voor =mij= weer geen geheimen...... Maar vertel
mij eerst eens: heb je dat lied nog bewaard--dat liedje van Chamisso,
dat we speelden bij ons afscheid?"
»Of ik het nog bewaard heb?--Hoe kunt ge 't vragen? Het zit ingebonden
bij mijne lijfstukken."
»Zoo? Braaf!--Dan wil ik je zeggen, dat ik het niet zoo maar voor de
aardigheid, niet zonder een ernstig opzet schreef. Ik wist wat er
broeide--en ik hoopte--ik dwaas! ik hoopte het te keeren met een
notenblad!"
Hierop begon hij mij mee te deelen hoe, reeds in het laatste van
hunnen studietijd, de twee broeders, als altoos één van zin, verzot
waren geraakt op eene zelfde jonge dame; hoe zij beiden haar met
gelijken ijver het hof hadden gemaakt, beiden haar met gelijke
hartstochtelijkheid hunne eerste liefde hadden voor de voeten gelegd--en
beiden met een gelijkluidend schrijven van het dametje den zak hadden
gekregen. Er was tusschen hen een hevig tooneel voorgevallen, waarbij
de een den ander in woedende verwijtingen niets gewonnen gaf. »En nu",
vervolgde Werner, »nu haten zij elkander onverzoenlijk. In geen
anderhalf jaar hebben zij elkaar willen zien. Hunne schoone Helena
(onder ons gezegd, een nestig nufje) is onderwijl getrouwd met eenen
rijken ouden paai; maar niettemin zijn alle pogingen van hunne zuster
en mij, om het geschil bij te leggen, vruchteloos gebleven. Gisela
trekt het zich deerlijk aan. En ik, die niemand anders meer op de
wereld bezit--ik, die mijn leven lang harmonie gezocht heb en harmonie
gepreekt--voor mij is het een nagel aan mijne doodkist, dat ik in mijnen
hoogen ouderdom nog haat en woede moet zien heerschen tusschen de
kinderen van mijn éénig kind.... Harmonia! och, Harmonia!--op mijnen
ouden dag heeft zij mij begeven! Geen quartet meer, geen orkest meer,
geen gezin meer, geene eendracht meer onder mijne kinderen!... Ik heb
mijn laatste liedje vergeefs gezongen, amice!--ik heb mijn laatste
liedje vergeefs gezongen!"
Zóó klaagde hij. Het ging mij aan het hart, méér dan ik zeggen kon, hem
zoo eenzaam en treurig terug te vinden. Ik beloofde (hoewel met weinig
hoop op slagen) mede mijn best te zullen doen om eene verzoening
tusschen Walter en Hugo te bewerken. Verder werd er over dit pijnlijke
onderwerp niet meer gesproken.
Al koutende over andere dingen, herwon mijn gastheer ook weder een goed
deel van zijne vroegere levendigheid. Bijzonder op te wekken scheen hem
het uitzicht, dat hij mij straks zijn orgel zou doen hooren, zijn éénig
heul en liefsten trooster in zijne muzikale ballingschap. Zoodra wij het
middagmaal gebruikt hadden, richtten wij dus naar het Vreeburgsche
bedehuis onze schreden.
* * * * *
Het moet, daar wij om den stadswal heen tamelijk geslenterd hadden, al
goed naar klokke zeven geloopen hebben, toen wij door de kleine zijdeur
naast den toren het huis des Heeren binnentraden. Buiten spreidde de
ter kimme neigende Augustus-zon haren luister nog over het houtrijke
landschap. Een koeltje, aangestreken over de frissche zee, stoeide met
de ranke populieren; hoog rondom den torentop zwierden al krassend de
huiswaarts gekeerde kouwen; en op de weiden in de verte loeiden de brave
koeien elkander hare ontboezemingen toe--arcadisch bazuingeschal. Daar
binnen echter--o heilige stilte! o plechtige schemering!--In half-donker
lag reeds het geheele beneden-gedeelte van de eenzame ruimte. Doch
hoogerop kleurde het zonlicht, heenbrekend door de beschilderde
vensterruiten, pilaren en bogen met phantastische pracht--eenen
weergloed van de diepe, rijke verven, die er gloeiden op het glas.
De grijze zandsteen geleek opaal. Zacht bewogen zich, wuivend als
vredepalmen, de schaduwen der popel-twijgen over deze wonderbaar bonte
schijnselen. Eene mystische tinten-mengeling:--duisternis
omlaag--hemelsche lichtgestalten in den hooge.
Pas had ik mij in eene der banken tegenover het orgel neergezet,
of de tonen van Schumann's _Abendlied_ golfden door den tempel. De
dichterlijke grijsaard! Dat hij zoo de stemming voelde van het
oogenblik! dat hij, terwijl de kleuren van den avond mijne zinnen
omstrikten met rust en glans, niet terstond mij overstelpte met eene
wilde _toccata_, maar sussend ook het oor mij streelde als met een
avondrood van tonen.
Het orgel zweeg, als om mij tijd te gunnen nog eenen afscheidsblik te
doen dwalen over de ras verbleekende kleurvisioenen. Daar preludeerde
de speler weder. Hij was een meester in het phantaseeren op bekende
koralen. Ditmaal begon hij met nog eenen anderen vromen avondzang:
»_Nun ruhen alle Wälder,
Die Menschen, Städt' und Felder,
Es schläft die ganze Welt.
Ihr aber, meine Sinnen,
Auf, auf! ihr sollt beginnen
Was eurem Schöpfer wohlgefällt._"
En zoo, met schoone wendingen en kunstig registreeren zijn speeltuig
leidende van melodie op melodie, vlocht hij eenen krans tesaam uit die
aloude hymnen vol godsvrucht en kinderlijk vertrouwen, die ons allen
gesticht en vertroost hebben, wanneer wij ze meezongen met kinderlijken
zin.
De schemering sloop hooger langs de pilaren; het begon somber te worden
tusschen die holle muren. Maar wat deerde het hem, die daar speelde--wat
deerde het mij, die daar luisterde, toen straks het koraal van Luther
dreunde--
»_Ein' feste Burg ist unser Gott,
ein' gute Wehr und Waffen_"--
zwellend al breeder en machtiger, als om voor zich heen te jagen
de duisternis en hare verschrikkingen!
Wederom eene pauze. Ik hoorde de torenklok acht slaan. Achter de
beschilderde vensters, tusschen de popels door, glom nog het ambergeel
van den westelijken hemel; diep gloorden nog de purperen gewaden der
evangelisten, de gulden stralenkransen om hunne hoofden. Maar in de
kerk zelve had het duister alle kleuren en lijnen uitgewischt. Nissen
en bogen verloren zich in nachtelijk grauw. Alleen van achter het orgel
schoot een enkele straal te voorschijn: het licht van de lamp bij welke
Werner speelde.
»Zal ik eindigen?" riep hij mij toe.
»Nog niet, nog niet, bid ik u! Eén nummer nog!"
Het was eene orgel-sonate van Sebastiaan Bach.
Eerst een _adagio_, kalm en breed--=wee=moedig, =blij=moedig--zang
van herinnering en dankbaarheid en hoop--zielszang van het gemoed dat
terugblikt over het leven, en opwaarts blikt naar de eeuwigheid.......
En terwijl ik luisterde, enkel aandacht, daar in het donker niets anders
dan deze muziek mijne zinnen beroerde--zoo was het mij of ik den ouden
man voor zijn orgel zag zitten in hemelschen lichtglans--mensch niet
langer, maar verheerlijkt al. Hij tuurde omhoog. Gelijk eene wolk in
het luchtruim, zoo trok zijn gansche verleden hem voorbij: de honderden
menschen die hij kende en zag heengaan, de duizenden melodieën welke hij
hoorde en zong, zijne jeugd, zijn arbeid, zijne grijsheid, al wat hij
hoopte en bereikte, liefhad en leed. Tevreden sloot hij de oogen--een
zalige glimlach spreidde zich over zijn gelaat--op de laatste tonen van
zijn spel was zijne ziel ontvloden.... Harmonia!
Maar plotseling .... neen! Hij leefde nog wel.... Halleluja! brak het
speeltuig los. God is kracht--en hij wil dat ook wij krachtig zijn....
Er daverde een storm door de orgelpijpen. Geweldig rolden de golven der
fuga op mij los. Ik voelde huiverend ze henengaan over mijn hoofd. Eener
wild bewogene zee gelijk, die aanbeukt tegen rotsen, zóó liepen zij
op tegen de trillende zuilen, en sloegen zij samen in de ronding der
verwulven.... En de tempelruimte werd haar te eng: in de hoogte baanden
zij zich eenen uitweg. Daar openden zich de steenen bogen: sterren
flonkerden mij toe: de hemelen lagen bloot boven mij. En de fuga-tonen,
steeds voortjagend achter elkander, werden als het geraas van eenen
grooten veldslag, met geschetter en gedreun en de kreten van
strijdenden. Een woest gewemel trok voorbij:--groepen van antieke
en middeneeuwsche gestalten, profeten en heiligen, martelaren en
hervormers, wanhopig zich werend tegen eenen drom van duivelen.
Vreeselijk was de slachting; ik kon ze niet tellen, de edelen die er
bezweken voor de overmacht.... Maar toen de kamp op het heetst was, en
de legioenen der hel overal dreigden te zegevieren, toen trad de bleeke
Nazarener voorwaarts op de wolken, met het kruis over den schouder, de
doornenkroon op het hoofd. En de duivelen namen gillend de vlucht--en al
de gevallenen herrezen--en met een _gloria! gloria!_ begroetten
duizendstemmig hem allen. _Gloria! Hosannah in excelsis!_
* * * * *
Het majestueuse slot-accoord stierf weg. Nog luisterde ik naar den
nagalm er van, die mij scheen door te dringen tot in des hemels hoogste,
tot in der aarde kern. Nog zat ik verslagen en verplet--toen ik Werner's
vingerdruk op mijnen arm voelde en zijn vriendelijk aangezicht vóór mij
zag, blakend van voldoening, bij het licht van eene lantaarn in zijne
hand.
»Wel?" sprak hij: »nog niet in slaap?--Kom, vriendlief, kom! we zouden
er nachtwerk van gaan maken!----Maar wat zegt ge? Stroomt er nog vuur
door mijne stramme kneukels? Heb ik je hart nog kunnen warmen, je ziel
nog kunnen verheffen--zooals vroeger, amice, zooals vroeger?----Niet
waar? hier is Harmonia nog machtig!--Och! had ik mijne jongens eens
hier! Ik zou er hunne harten wel zóó week orgelen, dat ze weer
aanéénsmolten als was!"
* * * * *
Zes weken na dien dag moest ik hem in de aarde helpen leggen.
Ik kwam te Vreeburg des namiddags vóór de begrafenis. In het sterfhuis
trof ik niemand dan Gisela en de beide broeders--de laatsten nog altoos
even hardnekkig op elkander gebeten. Somber gingen zij elkaar uit
den weg; geen woord werd er tusschen hen gewisseld; zelfs van een
vertrouwelijk gesprek met het zusje scheen elk hunner zich weerhouden
te voelen door eene mengeling van schaamte en trots. Het was pijnlijk
om te zien--te pijnlijker wanneer men den doode herdacht, die over dezen
onzinnigen wrok nog getobd had, wiens dagen er nog door verkort waren,
misschien. Zoo ooit, dan was nú het oogenblik aangebroken om tusschen de
tweelingen vrede te stichten.
Doch hoe dit aangevangen, zonder eene losbarsting uit te lokken, wier
heftigheid wellicht van kwaad tot erger voeren zou?
De broeders zwierven eenzaam door den tuin, angstvallig elkanders pad
vermijdend. Dik gestrooid lagen onder hunne voetstappen de dorre bladers
van October.
Ik wendde mij tot Walter met mijne bemiddeling.--»Laat blijven! laat
blijven!" kreeg ik ten antwoord: »De schuld is aan =hem=. Die vrouw
was nevenzaak, begrijpt ge? Maar ik kwam het eerst. En overigens--laat
ongelijk bekennen wie lust heeft, =mij= wil het nu eenmaal niet over de
lippen!"
Ik sprak Hugo aan--al met geen beter gevolg.--»Bemoei je er niet mee!"
klonk zijn bescheid: »Het was niet zoozeer om het meisje, ziet ge? maar
om het recht van 't spel. Vóór hem kwam ik. En ook al ware dit =niet=
zoo--de minste zijn =kan= ik nu eenmaal niet!"
Mij bleek dus klaar, dat elk der twee zijn =recht= wel wou gewonnen
geven, mits zijn =trots= maar schampvrij liep. Met trots nu is het veel
moeilijker onderhandelen, dan met recht. Hadde ik hen naar elkaar kunnen
toetrekken, ik zou tot hen gezegd hebben: »Beste vrienden! Geen van u
beiden was ooit den anderen eene seconde vóór. Gij kwaamt te gelijk in
de wereld; zoogt te gelijk aan de moederborst; leerdet te gelijk den
strijkstok hanteeren; bestudeerdet te gelijk de vervoeging van het
werkwoord _amare_; voeldet te gelijk uw hart ontvlammen; verklaardet te
gelijk uwe passie, en liept te gelijk een blauwtje. Kunt ge nu ook niet
te gelijk elkaar bekennen dat ge een paar dwazen zijt geweest, en dat
eene zotte minnegril niet waard is dat twee edele harten er elkaar om
kwellen?"----Dit alles zou ik tot hen gezegd hebben, indien ik hen
bijeen had kunnen krijgen. Maar juist hen bijeen te krijgen, was de
kunst.
Ontmoedigd zette ik mij naast Gisela, die op eene bank voor het huis
zat. Haar vertelde ik uitvoerig van mijn laatste samenzijn met Werner.
Toen ik ook kwam op hetgeen hij gezegd had van zijn lied, dat hij het
vergeefs had geschreven voor deze vijandige broeders--toen wischte zij
hare tranen weg, keek mij aan met eenen zonderlingen blik, en stond
plotseling op. »Help mij!" fluisterde zij mij toe--en zij verdween in
het huis.
* * * * *
Wat ging zij doen?--
Ik meende haar plan te raden:--ik vergiste mij niet. Eerst hoorde ik
haar in Werner's tuinkamer zachtkens de instrumenten stemmen. Een
oogenblik later zweefden hare vingers over het klavier.
Nooit heeft een gevoelvol spel mij dieper aangegrepen.
Door de open vensters stroomden de accoorden, kalm uiteenvloeiend in
de stilte van den herfstavond, gelijk het water van eene rivier zich
verliest in den oceaan. Een _Lied ohne Worte_ van Mendelssohn, een
Beethoven'sch _adagio_----en dan--eene siddering beving mij: het was of
ik de spraak van den doode vernam--dan paarde zich hare weeke altstem
aan eene welbekende begeleiding:
»_Hab oft im Kreise der Lieben
In duftigem Grase geruht,
Und nur ein Liedlein gesungen,
Und alles war hübsch und gut._"
»Help mij!" had zij mij gesmeekt. Dát zou ik!... Ik ijlde naar
binnen--ik nam Werner's viool op--ik stond aan hare zijde, en speelde
mee:
»_Hab' einsam auch mich gehärmet,
In bangem, düsterem Muth,
Und habe wieder gesungen,
Und alles war wieder gut._"
De deur ging zoetjes open--er naderde iemand met schuchteren tred. Wij
zagen niet op; maar terwijl wij voortspeelden, zwol ons duo aan met de
smeltende tonen van Hugo's alt:
»_Und manches, was ich erfahren,
Verkocht' ich in stiller Wuth;
Und kam ich wieder zu singen,
War alles auch wieder gut._"
Men sprak geen woord en wisselde geenen blik;--men speelde slechts.
Alleen bespeurde ik in den spiegel, dat nogmaals de deur zich opende.
Een hoofd gluurde naar binnen, en trok zich haastig terug. Maar het kwam
weerom, gevolgd door den ganschen Walter, die stil de cello ter hand
nam, en mee den stok deed glijden over de snaren:
»_Sollst nicht uns lange klagen
Was alles dir wehe thut;
Nur frisch, nur frisch gesungen!
Und alles wird wieder gut._"
»Walter! Hugo!" snikte Gisela--»laat alles weer goed zijn!"....
Ik hoorde twee kussen. Ik zag twee handen in elkander leggen.... Wat er
verder plaats had, kan ik niet vermelden. Ik meende dat ik hier gemist
kon worden.
* * * * *
De muzikanten bliezen hunne treurtonen; de kluiten ploften op de kist
in de groeve. En de talrijke ommestanders konden maar niet begrijpen
waarom die twee jongelingen, de kleinzonen van den overledene, zoo
hartstochtelijk en onder bitter schreien elkander in de armen drukten.
Genoeg echter, dat wij vieren het begrepen. Genoeg voor ons, dat hij,
dien de aarde daar dekte, zijn laatste lied toch niet vergeefs gezongen
had.
Harmonia! suizelde het voor ons door de herfstloovers--Harmonia!
In den Hobbelstoel.
_Finis Coloniae._
De heer Dorus Dadelboom, meester in de rechten en beambte ter
Secretarie, zat in zijnen wipstoel, buiten onder de kolonnade van zijne
woning in de Berendrechtslaan.--»Voorgaanderij", zouden de meeste
Hollanders zeggen. Maar Dorus, als academisch gevormd man, verkoos het
uitheemsche en klassiek klinkende woord, omdat het hem denken deed aan
heerlijke Grieksche tempels. Dit is eene verbeeldingsweelde die den
Bataviaan niet àl te veel inspanning kost. Het is zeker, dat de kolommen
zijner kolonnade in den regel niet gebeiteld zijn uit Parisch marmer.
Doch witkalk (zoo troost hij zich) kan nog blanker wezen.
Hij zat en hobbelde zich.--Er steekt achter dat eeuwigdurende gehobbel
van Indische menschen méér, dan een oppervlakkig waarnemer zoo wel
vermoedt. Het kan namelijk bestudeerd worden als eene vrij vertrouwbare
aanduiding van de gemoedsstemming der hobbelaars. Allen hobbelen--maar
met verschil. Wie bij voorbeeld vergenoegd of satiriek gehumeurd is,
laat zijnen stoel korte, scherp afgebroken wipjes maken. Wie zich
landerig gevoelt of onlekker, beweegt zich langzaam, droevig, mat. Wie
toornig of in vervoering is, gaat hurre hurre, hop hop hop--als rende
hij op een strijdros, met geweldige sprongen, in tuimelenden galop, het
voorwerp van zijnen haat of van zijne liefde te gemoet. En zoo voorts.
Een fijn opmerker vindt het aantal schakeeringen eindeloos.
De heer Dorus zat dan, en hobbelde zich met zachte, wellustige
golvingen. Hem dacht, hij kon den ganschen nacht zoo wel voorthobbelen,
en zich er bij denken dat Hoeri's hem wiegden. Zóó behaaglijk voelde hij
zich.
Het was inderdaad een behaaglijke avond voor hem geweest. De vrienden,
die te zijnent het oude jaar zijne uitvaart hadden helpen vieren, waren
zooeven vertrokken--machtig joviaal. De heeren hadden wat quadrille
gespeeld, wat muziek verbroddeld, en daarna, als jonggasten die zij
waren, zeer opgewonden gekwaakt over koloniale politiek: over wat er
edels en dols is in het hollen der radicalen, over wat er verstandigs
en hatelijks is in het vastklampen der behoudsmannen: over Nederland's
roeping en Indië's bestemming--over allerlei mogelijke en onmogelijke
toekomst-dingen.
Wat liefde voor den inlander had daarbij geblaakt! Wat geestdrift
voor zijne vrijwording, verheffing en veredeling! Wat ridderlijke
verontwaardiging over de barbaarsche misbruiken, die hem koffie doen
zweeten voor het Gouvernement, en buffels voor de Pangérans!
»De Javaan moet niet langer dienstbaar zijn!" had er een geroepen: »_Hé,
sepada! kassih api, lekas!_"[1]
[1] »Hé, wie daar! Geef vuur, gauw wat!"
»De Javaan moet een vrij man worden!" schreeuwde een ander: »vrij met
zijnen eigendom, vrij bij zijnen arbeid, vrij in zijn opstaan en
nederliggen!--_Sidin, loe monjet, djangan tidor di sini! Kassih anggor,
anak babi!_"[2]
[2] »Sidin, jou aap, wil je wel eens niet slapen hier! Geef den wijn
aan, varkenskind!"
»De Javaan moet onze gelijke zijn voor de wet, voor de maatschappij,
voor de rechtbank van het zedelijk gevoel!" betuigde een derde, die een
half uur later in kleuren en geuren het gezelschap meedeelde hoe hij
eene jonge Maleische huishoudster-sultane, van wier liefkoozingen hij
genoeg had, zonder veel omhaal van woorden had op de straat gejaagd.
Intusschen was des gastheers zorg geweest, bij die gesprekken een
handzaam wijntje gul te doen vloeien. Men heeft ze namelijk nat te
houden, die koloniale onderwerpen, trots alle geestdrift. Met goeden
drank en geurige sigaren moet men ze besproeien en bewierooken. Anders
worden zij licht als zaagsel in den mond, en als oude staatsbladen duf
in de neusgaten.
* * * * *
Een vroolijke avond dus--en een schoone nacht. Zoete maneschijn;
fluweelen schaduwen;--geene miasmen, en eene ongewone afwezigheid van
gevleugeld ongedierte;--de temperatuur oostersch, en toch niet drukkend;
de boomen roerloos; alles stil, behalve het heir der cicaden, wier
biljoenen de lucht vervulden van een droomig suizen..... Was 't wonder,
terwijl de flesch nog wijn bevatte en de manilla nog dampte, dat
Dorus van slapen niet weten wou?--Hij genoot rustig de kostelijke,
de zeldzame, de ras voorbijgaande stemming, welke druivennat en
gezelligheid somwijlen achterlaten in den mensch: eene stemming van
volkomen onbezorgdheid, van tevredenheid met zichzelven en alle de
dingen rondom: eene stemming die het midden houdt tusschen de kalmte
van den lotus-kauwer en de zaligheid van den haschiesch-eter, tusschen
Nirwana en het Paradijs. Naar soezen stond Dorus' zin. Naar hobbelen
bovenal....... Hop, hop, ging dus zijn wipgestoelte--of het een bootje
ware, door zefirs voortgeblazen over de blauwe deining, uit welke straks
vrouw Venus opduiken zou.
Nu--vrouw Venus bleef hem verre, tot zijn geluk. Maar wèl begon hij,
al soezend en schommelend, tot het bewustzijn te geraken, dat hij niet
langer alleen was: dat er dicht naast hem ook een andere stoel hop hop
ging--een stoel die zooeven nog roerloos gestaan had en ledig. Hij
blikte zijdelings--en zoo waarlijk! daar zat in dien stoel een oud heer,
een hoog bejaard man, met kalen schedel, langen grijzen knevelbaard,
en gehuld in eene kleedij--half pij, half regenmantel--die Dorus op
het vermoeden hielp dat hij de verrassing van dit onverwachte bezoek
verschuldigd was aan eenen korist uit de Fransche Opera, waar dien avond
_La Favorite_ was ten tooneele gevoerd. Zóó vast verkeerde Dorus in dien
argwaan, dat hij opstoof met een: »_Monsieur, que me voulez-vous?_"
»De vrede zij met u! Blijf zitten, mijn zoon!" antwoordde de grijsaard
in goed Hollandsch, met een handgebaar vol zalving: »Ik ben niet wat gij
gist. Ik zing tenor noch bariton. Mijn naam is Sylvester."
»Sylvester?" riep Dorus, ten hoogste verbaasd over 's mans gave van
aldus zijne gedachten te lezen: »Sylvester?--Ik ken geen Sylvester hier
te Batavia."
»Maar ge hebt er eenen gekend in uw moederland."
»Sylvester, zegt ge?"
»Den ouden heilige van den oudejaarsnacht!"
»O ja!"
»Gij hebt hem gekend en liefgehad, niet waar?"
»Zeker! Ik heb altoos trouw aan hem geloofd--ofschoon ik in Holland
nooit het genoegen had zoo van aangezicht tot aangezicht--"
»Dat was braaf van u. Gelooven zonder zien is juist het ware. Maar wat
bevreemdt u dan mijne komst in dezen nacht?"
»Vergeef mij!" sprak Dorus: »Wij zijn hier verre van het land der
liefelijke winter-verschijningen. Ik wist niet dat uwe tochten, heilig
man, zich uitstrekken tot bezuiden den Equator."
»Overal ga ik rond", zoo luidde het plechtige antwoord: »overal ga
ik rond, waar bij het verscheiden van den laatsten December een schot
gelost wordt te mijner eer, en menschen warm elkaar de hand drukken bij
het dreunen van den klokslag twaalf. Gij begrijpt dit niet?"
»Ik beken, o weleerwaarde vader, dat het mij raadselachtig voorkomt, hoe
iemand--"
»Op twintig-duizend plaatsen te gelijk kan zijn?"
»Juist zoo! Gij doorziet mijne overdenkingen, alsof ze van kristal
waren; en gij steelt mij de woorden van de tong, als waren het paarlen
van grooten prijs."
»Kortzichtige! Zaagt gij de glanzende lichtbaan, die de zon werpt over
de golven?--Zij is hier, zij is ginds, zij is duizend mijlen naar het
westen, en duizend mijlen naar het oosten: zij is overal waar de zon
straalt boven de zee, en waar een menschenoog is om op haar te turen.
Zóó ben =ik=. Ik klotste dezen avond door de modder van Londen en
door het slijk van Bucharest. Ik zat aan bij oestermalen in pronkerige
salons te San Francisco, en tevens hielp ik den feestschotel van _olla
podrida_ opdragen in de hut van den Castiliaanschen boer. Ik waadde door
drie voet sneeuw te Archangel, en tegelijkertijd klopte ik te Melbourne
mij het heete stuifzand uit den baard. Ik was hier, en ginds--duizend
mijlen naar het noorden, duizend mijlen naar het zuiden--overal waar het
oude jaar wegstierf van de aarde, en waar een menschenhart het eene
dankbede nazond of eenen zucht."
Bij deze toespraak zag Dorus den oude nogmaals aan. Weg was alle
twijfel. Het moest Sylvester wezen, ja! Zijn toon roerde Dorus. Zijne
vriendelijk ernstige trekken deden in hem herinneringen ontwaken van
het verlaten huis. Dorus meende sneeuw te bespeuren op dat eerwaardige
hoofd; hij meende kerstlichtjes te zien glanzen in des grijsaards
goedige oogen:--vóór hem, aan den zilverblauwen hemel, ontrolde zich
een visioen van ijs en schaatsenrijders, baanvegers en warme melk, door
twee kokospalmen omlijst. Hier zat hij, in den luwen tropischen nacht
van dezen eersten dag des jaars: Sylvester--de genius der noordsche
huiselijkheid, der wintersche poëzie. Hier zat hij--en hobbelde zich.
* * * * *
»Ik heb mijnen marsch volbracht. Ik zag hier licht, en goede dingen op
de tafel. Laat mij hier een weinig rusten."--Zóó sprekende, greep de
oude de flesch, schonk zich een boordevol glas in, en ledigde het met
toewijding.--»Kom", vervolgde hij: »wij willen, zoo het u wèl is, het
gesprek van daareven samen voortzetten."
»Welk gesprek, hoogwaardige? Over wat?"
»Over de koloniale politiek immers, die u en uwe vrienden zoo in vuur
bracht. Ik mag die praat wel eens een enkel maal, bij een glas en onder
vier oogen."
»Neen, Sylvester, neen!" smeekte Dorus. »Al wat gij wilt, maar dát niet!
Smaakt de champagner u, tast toe dan, heilig man! Doch meng mij geen
veegsel uit het Binnenhof in mijnen beker. Zie! de nacht is schoon als
de droom eens bruidegoms! Laat ons meedroomen--van het verleden--van de
toekomst. Gij hebt mee doorleefd wat was; gij blikt als ziener in de
dingen die komen moeten. Eilieve, vertel mij wat!"
De grijsaard trok zich den monnikskap half over het hoofd, leunde
achterover in zijnen stoel, keek naar het Zuiderkruis--en hobbelde zich.
* * * * *
Hoe lang zij beiden zoo hobbelden naast elkander, is met geene juistheid
te bepalen. Eindelijk hoorde Dorus zijnen geheimzinnigen gast, met eene
stem die hem zacht en vreemd klonk als kwam zij uit de verte, aldus
beginnen:
»Wèl moogt gij zeggen, jonge man, dat ik mee doorleefd heb de dingen
die voorbij zijn--ook in =dit= land, al was het maar op éénen dag in
elk jaar. Ik zag Batavia geboren worden en groeien; ik kende het benard
maar moedig; sterk maar gewetenloos; rijk maar wreed; weelderig maar
verloren. Ik woonde bij, hoe deze stad zich uit de luiers vocht als eene
jonge leeuwin; hoe zij groot werd en eenen koninginne-titel voerde; hoe
zij Europa's lot beslissen hielp door het gewicht harer schatten; hoe
zij allengs verzonk in overdaad; hoe zij onderging in bederf; hoe zij
den hiel des vreemdelings voelde op haren nek; en hoe zij ten leste,
genadig van dien druk bevrijd, haar uitgemergeld leven te hernieuwen
zocht door een nieuw stelsel van uitmergeling. Hare geschiedenis was
een verloop van snelle wording en rasse ontbinding. Reuzen hebben haar
gegrondvest; dwergen hebben haar voltooid;--naar gelang zij wies, werden
hare burgers kleiner. Maar in één ding bleef zij gedurende dat wisselend
verleden zichzelve gelijk. Steeds was geldwinnen het doel--en was list
het eerste, geweld het tweede middel van haar bestaan.
»Het was op Sylvester-dag A. D. 1618, dat ik de eerste maal deze kust
betrad. In eene veege sterkte, ginds aan het drassige strand, vond ik
eene luttele heldenschaar opgesloten--belegerd door duizendmaal haar
aantal, ingesperd te land en ter zee. Geen uitzicht op ontzet--en in
de veste zelfs geen kruit haast meer om te schieten. Maar stalen moed,
wilskracht en zelfvertrouwen schutten beter nog dan wallen en kanon. Elk
dier mannen was eene vesting in zichzelven, en nooit, zeg ik u, heb ik
hartiger en hoopvoller de oudejaarsavond-bekers hooren klinken, dan in
dien reddeloozen kring. Die helden waren uwe vaderen, jonge man!
»Ik was getuige, jaar op jaar na dien dag, van hunne stoutheid en hunne
fortuin. Ik kwam en ging, honderd malen--en telkens droeg de wind mij
geruchten toe van hunne veroveringen. Zij reden als een tijgerkat op
den rug van een kameel, en woelden met klauw en tand zich dieper en
dieper in het vleesch. Niets verschoonden zij; niets lieten zij zich
ontglippen; mededoogen was hun vreemd. Zij hielden--in aantal geringer
dan elk hunner vijanden afzonderlijk--met de linkerhand de volkeren van
het Oosten in bedwang, terwijl zij dan de rechter nog vrij hadden om
Britten en Franschen ruim baan te doen maken voor het rood-wit-blauw.
Zóó wakker, zóó fier, zóó sterk waren zij toen.
»Zij werden rijk. En let nu op, jonge man! Nooit waren zij angstig
geweest voor hun lijf en bloed:--zij zouden het worden voor hunne
schatten. Angst maakt wreed. En achter wreedheid schuilt onbewust reeds
een eerste besef van verzwakking.--Ik herinner mij den Sylvester-nacht
A. D. 1721. In dien nacht hadden een paar booswichten der goede burgerij
eene verrassing toegedacht, van welke zij niets zou hebben naverteld.
Ik beefde voor de snood belaagde stad.--Doch een jaar later stapte ik
voorbij de schandzuil, die men den verfoeilijken Pieter Elberfeld had
gebouwd. Uwe vaderen, vriendlief, hadden met de hun eigene beradenheid
het gevaar weten af te wenden. Zij hadden het moordkomplot ontdekt,
de samenzweerders gegrepen. De twee ergste boosdoeners hadden zij op
ijzeren kruisen gebonden, hun de rechterhand afgehouwen, het lichaam
met gloeiende tangen gekneed, het hart uit 't lijf gescheurd en
in het aangezicht geworpen, vervolgens hen onthoofd en eindelijk
gevierendeeld--na al hetwelk men genoegzame zekerheid meende te mogen
koesteren, dat deze slechte sujetten hun vergrijp niet licht zouden
herhalen. Vier medeplichtigen werden levend op het rad gezet; tien
werden er geradbraakt zonder den genadeslag te ontvangen; en drie
schuldige vrouwen werden geworgd. Den dag na deze terechtstelling vierde
men als plechtige dank-, vaste- en bededag. Batavia ademde weder. Het
loofde de wrekende Voorzienigheid, en zong den Heere psalmen.
»Desgelijks deed het (en met niet minder reden) in den Sylvester-avond
van den jare 1740, terwijl de wegen nog glibberig waren van het bloed
van tienduizend schuldeloos geslachte Chineezen. Ha! dat moet voor
Janmaat een festijn zijn geweest! Het bloed der heidenen stroomde ter
hoogte van de enkelen langs de straten--zóó verhaalde men mij; en de
Hemel had blijkbaar deze vermaledijde afgodendienaars met verlamming
geslagen: want als kudden schapen lieten zij zich afmaken, zonder den
minsten weerstand te bieden!--_O dies irae!_--Het was in Wijnmaand van
dat jaar. Als ik in mijnen December-nacht door de geredde stad de ronde
deed, hing er eene lijkenlucht als een nevel boven de daken; en de
zee wierp een roodachtig schuim op de kust; en de kaaimans aan den
riviermond versmaadden het spartelend levend aas--zóó verzadigd waren
zij van dooden.--Maar de Compagnie was behouden. Hosanna! Hallelujah!
galmde het opwaarts uit de Kruiskerk aan het Stadhuis-plein.
»Edoch, geene tale Kanaän's mocht hier baten--zoomin als de
nieuwjaarsgift die de heer Gouverneur Jacob Mossel op den 1sten van
Louwmaand 1755 den Batavianen te huis zond. Deze gift bestond in eene
ordonnantie, strekkende tot beteugeling van de overmatige weelde, die
stap bij stap in de bezittingen der Compagnie de overhand verkregen
had, en nu hooger geklommen was dan ooit. O zotte waan! Alsof dit kwaad
door psalmtonen of plakkaten zich weren liet, terwijl de actiën der
Maatschappij tot 600 procent gerezen waren! Alsof men mannen weer vroom
en vroed kon maken door hun de gouden knoopen van den rok te snijden;
vrouwen weer spaarzaam en kuisch door het aantal slavinnen te beperken,
die haar de satijnen zonneschermen boven het hoofd, de fluweelen slippen
achter de hielen droegen!--Het gif zat dieper dan op de kleederen. Het
zat in de spieren, die het verslapte; in het hart, dat het verkankerde;
in de hersens, die het verbijsterde, daar alle vernuft zich spitste op
zingenot. Zie, mijn zoon! indien geduld en eenvoud de steen der wijzen
zijn, die modder omzet in goud--de steen der dwazen is overdaad, die
goud verkeert in modder.
»Zoo was dan de bijl aan den boom gelegd. Ruim vijftig jaren daarna trof
ik den Landvoogd Daendels aan het werk. De Compagnie lag toen ter aarde
besteld:--zij had zich volgezwolgen aan wijn, en was aan waterzucht
bezweken--juist als zoo menige van hare aandeelhouders. Maar voor den
armen inlander bleef haar naam toch voortleven, en haar zwelgbewind. Een
prachtige weg, vindt ge niet dien de mannetjes-man banen deed van Anjer
tot Banjoewangi's uithoek?--Wee!--indien gij een duizendste gehoord hadt
van het kermen en krijten, van de rottingslagen op naakte lendenen, van
de verzuchtingen en de vervloekingen, die als de muziek waren op wier
maat men spade en houweel bewoog; indien gij een duizendste aanschouwd
hadt van den jammer en den nood, die deze weg aan een millioen
menschen heeft gekost--gij zoudt hem betreden gelijk men een slagveld
betreedt--met gebogen hoofd, en met eene stemme des bloeds in de ooren,
roepende tot u van den aardbodem!--Wee!
»Toen de Brit zijne korte rol hier had afgespeeld; toen de politiek
van ontginning, onder de Compagnie beoefend te hooi en te gras,
door het Koninkrijk der Nederlanden in toepassing werd gebracht als
kunstig geordend stelsel--toen vloeide de maat des onrechts over.
Daar brak de opstand los. Het stond hachelijk met de Batavianen in den
Sylvester-nacht van het jaar 1825, toen Diepo Negoro waarlijk een knap
stuk op weg was om al wat er op Java Hollandsch sprak moedernaakt in
zee te jagen.--Doch wederom zegevierden uwe vaderen, jonge man. Wederom
triomfeerde een handjevol geweldenaars, die vochten om gewin, over een
volk dat kampte om vrijheid. Zoo Java ooit eene ster had aan den hemel,
dan ging zij onder en werd uitgebluscht in die dagen, als eene fakkel
die men dompelt in den oceaan.
»Maar zeg, vriend, slaapt gij?"
* * * * *
»Slapen!" riep Dorus: »slapen terwijl gij spreekt, man van ervaring! Eer
zou ik slapen als de engel Israfil hier naast mij zat, blazende op zijne
bazuin!--Gij haaldet op van booze dingen. Hier! laat ons op de betere
tijden drinken! _Ad fundum!_"
»Recht gaarne!--Inderdaad", voer Sylvester voort: »men heeft sinds
kort naar beter getracht hier te lande. Sedert vond ik vrede hier, van
jaar tot jaar. De meester was begonnen den slaaf te sparen;--gelijk
men de heesters niet meer vernielde, die de kostbare specerijen
droegen, zoo dunde men de arbeiders niet langer uit, die de nog
veel kostelijker tonnen gouds voortbrachten. Dit was economie. Later
werd het philantropie. Als uw Sidin morgen goedvindt, bij wijze van
nieuwjaars-begroeting, u te verzekeren dat gij een aap zijt, en gij
waagt 't hem daarvoor te straffen met eene schuchtere oorveeg, dan zet
men u op water en brood, terwijl Sidin zich inmiddels vermeien mag met
uw bruin liefje!--Haha!--De meester streelt dus al zijnen slaaf!--Of
wat?--zijnen slaaf?--Zijnen evenmensch, zijnen naaste, zijnen jongeren
broeder, moet ik zeggen! Hij wil hem beschaven, polijsten, verheffen,
veredelen tot zijn evenbeeld. Hij is hem gaan loven, bewonderen,
berijmelen, bezingen...... Ik ben benieuwd, jonge man, waarmee hij
eindigen zal!"
»Benieuwd?" hernam Dorus: »Grijsaard, wat heeft men benieuwd te zijn
naar hetgeen men weet? De toekomst legt immers voor u haren sluier af?
Gij voorziet immers de dingen die zij brengen zal?--Ai, verklap ze mij!
Ik gaar uwe woorden als goudkorrels!"
Sylvester tuurde alweder naar het Zuiderkruis, dook nog dieper in zijnen
kap, hobbelde zich eens, en vervolgde al fluisterend:
»Ik zie het, ja--zoo heel ver niet weg tusschen de sterren en de aarde.
»Duizend voet boven de naar Buitenzorg verlegde hoofdstad zweven
reusachtige, met vlaggen en wimpels getooide ballons, die vrachten
torschen van burgerlijke en militaire beambten in gala-kleed, van
schoone vrouwen in zijde en satijn, van bonte muzikanten en
trommelslagers. Men gluurt door groote trechters over de zee. Blijkbaar
wil men iets of iemand feestelijk opwachten.
»Daar komt door de lucht een vliegtuig aangestevend uit het westen;--als
men het even pas zag opdoemen boven de kim, is het reeds genaderd met
de snelheid van eenen orkaan. Men wuift met dundoek; kanonnen bulderen;
kelen schreeuwen zich schor; »_Wien Neerlands bloed_" en »_Wilhelmus_"
schetteren door de wolken. »Hoezee voor den nieuwen Gouverneur-Generaal
van Nederlandsch-Indie!"--En de Landvoogd, dien welkomstgroet vernemend
uit de vlakte, diep onder zijne voeten, is zijner blijde ontroering niet
langer meester. Hij schiet zijne vliegmachine aan, springt over boord,
gevolgd door zijnen stoet van gevleugelde adjudanten--en strijkt
klapwiekend neer onder de jubelende menigte.
»Een man van enkel vlerk en geest, zou men zeggen. Als éénig zoon en
erfgenaam van eenen _selfmade man_ (eenen Amsterdamschen melkboer,
die zich zijn groot fortuin verwierf door louter voortvarendheid en
pompwater), staat hij verheven boven elke verdenking van gehechtheid
aan oude vooroordeelen, van heulen met reactie. Voorwaarts, Tiberius
Voorwaarts is zijn naam--en voorwaarts streven zijne daden. Het is
noodeloos, u uiteen te zetten hoe hij van pleidooiloos pleiter opklom
tot gemeenteraadslid, van gemeenteraadslid tot volksvertegenwoordiger,
van volksvertegenwoordiger tot koloniaal Kamer-specialiteit, van
specialiteit tot orakel, en eindelijk van den drievoet tot de best
bezoldigde waardigheid in deze gewesten. De gymnastiek toch, welke bij
het beklauteren van deze ladder dient, zal over honderd jaren niet
aanmerkelijk verschillen van de huidige. Genoeg dus, dat de heer mr.
Tiberius Voorwaarts tot op eenen prik de persoon bevonden was om aan de
emancipatie van Insulinde de allerlaatste hand, op de beschaving van het
Maleische ras het finale politoersel te leggen.
»Ik zie den man aan zijnen volmakings-arbeid. Gerechte Hemel! Ik ken
Java niet terug--en nog minder den Javaan; zelf sta ik verbaasd over
hetgeen mijn zienersblik mij openbaart. Hoe! deze luchtkasteelen,
vliegende boven de bergen; deze electrische manen, den nacht verkeerende
in dag; dit net van ijzerdraden, die voor woord en toon den afstand
vernietigen: deze prachtige havens, deze wegen van asphalt, deze
onmeetlijke plantages van koffie en tabak--zij zijn het werk van
Nederlanders! Er zal dan nog eenmaal weder geestkracht gevaren zijn
in de Hollandsche natie?----Maar ik begrijp het: de coupon-knippende
lijzigheid is er eindelijk uitgewrongen, sedert Rusland's en
Oostenrijk's bankroet!
»En Sidin! Is dit Sidin, die zijne gamelan aan de Joden overlevert
als oud koper, en zich een electro-dynamisch draaiorgel aanschaft,
met de geheele _Götterdammerung_ er op? Sidin, die voor zijne Adinda
geabonneerd is op _De Huisvrouw_, en voor zijnen Kromo op de _Vragen
des Tijds_? Sidin met handschoenen over zijne kneukels? Sidin met eenen
knijpbril op den neus? Sidin kiezer? Sidin socialist?
»Het is veel. Maar nog zal het den Landvoogd Tiberius Voorwaarts niet
genoeg wezen. Niet tevreden met de handschoenen, zal hij nog de
kneukels, die bruin bleven, veredelen willen tot blankheid. Onvoldaan
over de knijpbrillen, zal hij nog de neuzen, die plat en ingedeukt zijn,
hervormen willen tot rechtheid.
»Dan echter----"
* * * * *
Sylvester zweeg.
»Welnu!--dan?" vroeg Dorus Dadelboom in ademlooze spanning.
»Vraag niet verder, jonge man!--Als de adelaar zijnen kiekens vliegen
leert, verwacht hij dan dat zij in het nest zullen blijven? of dat zij
straks vrij zullen drijven op eigen wiek?--_Finis! finis! finis
Coloniae!_"
»Sylvester--in 's Hemels naam!"
»Neen!" klonk de stem: »Ik heb eenen haan hooren kraaien: ik moet voort.
Dit slechts wil ik u nog zeggen:
»Het zal een schoone dag zijn voor Nederland, wanneer het zal kunnen
heenwijzen naar een bloeiend rijk in het verre Oosten, en verklaren:
»Dáár ligt mijn werk:--mijne bezitting niet langer--maar mijne
stichting. Ik heb genomen. Ik heb tienvoudig teruggegeven. Mijne schuld
is gedelgd.""
* * * * *
»Sylvester!" riep de advokaat: »nog één woord!--De band tusschen kolonie
en moederland? De Indische baten? De kruk van ons nationaal
bestaan?"----
Vergeefs. Niemand hoorde hem meer. De oude was verdwenen. De stoel
alleen, in welken hij gekeuveld had, hobbelde nog zachtkens in het
maanlicht, neigende als ten groet.
Eene min in den zonneschijn.
_Dahin! Dahin
Möcht' ich mit dir, o heiss geliebte, ziehn._
Hoog op de rotsen aan den westelijken zoom van het Garda-meer ligt een
schamel gehucht, Tremosine geheeten.
Tremosine .... het klinkt, niet waar? als een nachtegaalslag, of, liever
nog, als de naam van eene schoone vrouw. Mij dunkt, die klank alleen
moest er reizigers heenlokken: sentimenteele, wel te verstaan. En
nochtans behoort het tot de zeldzaamheden, dat een vreemdeling zich van
de voorbijvarende stoomboot hier aan wal láat zetten. Want men zij nóg
zoo sentimenteel, toch beklautert men niet gaarne eene ladder Jakobs,
zonder vooraf te weten of er daar op de bovenste sport wel iets te zien
valt, of er (het klimmen maakt zoo dorstig) wel eene herberg is, of
er (zoo al geene engelen) ten minste geene bandieten wonen,--altemaal
punten omtrent welke de reisboeken een geheimzinnig, schier
onheilspellend stilzwijgen bewaren. Men vergenoegt zich derhalve met
het hoofd in den nek te leggen, en op te staren tegen den vervaarlijk
hoogen rotswand, met de vraag op de lippen: wáár dit Tremosine wel
schuilen mag? Zóó steil toch rijst hier het oevergebergte uit het meer,
dat het dorpje, ofschoon dicht aan den rand er van gelegen, van beneden
niet zichtbaar is.
Wie het Lago di Garda niet kent, wie slechts de smallere wateren
en de tammere stranden bezocht van Como of Maggiore, die maakt zich
geen denkbeeld van het ontzaggelijke karakter der rotspartijen langs
de noordelijke oevers, noch van de wijde, naar eene zee zweemende
uitgestrektheid der twee zuidelijke waterboezems van dit grootste,
schoonste en minst bezochte der Italiaansche meren. Eens, in der Aarde
jeugd, als zee en bergen nog eene ziel hadden, strekte de blauwe
Adriaticus, verliefd op het blank en de schoone vormen der verre
sneeuwtoppen, al minnekoozend eenen zijner voelhorens uit tot diep in
het Tiroler gebergte; en hij vergat dien weer in te trekken, toen hij
later, oud en mat, in zijne bedding terugslonk. Zoo is dus de Benacus
een afgehouwen zeearm, verloren tusschen de bergen. Denk u eenen woesten
Noorschen fjord, heengetooverd onder Italie's hemel, gesmukt met
Italie's plantengroei. Denk u de strenge verhevenheid van het Noorden,
en den glans, de weelde, de kleurenpracht van het Zuiden, aan elkander
grenzend, met elkander ineenvloeiend. Denk u den eeuwigen winter zijde
aan zijde met de eeuwige lente, den granaat en den olijf dicht aan
den voet van gevaarten op welke de sneeuw nooit smelt, fonkelende
gletscherspitsen nederblikkend op het lommer der citroentuinen, op
sappig vijgenloof en bleeke wingerdranken...... O hemelsch oord! uwe
heugenis blijft mij een zonnebeeld in de duisternis van mijne
winterdagen!
Wel----maar Tremosine?
Het is boud gesproken, misschien--doch ik zou wel eene weddenschap
durven aangaan, dat er, buiten mijzelven, nooit een bewoner van het
polderland dit dorpje betrad. En vermoedelijk zouden, om al het
hierboven aangevoerde, ook mijne schreden er nooit zijn heengericht
geweest, indien ik niet met den jonkman Angelo Rubato--mijnen gids en
roeier, mijnen schipper en visscher langs de boorden en op de wateren
van het Garda-meer--zekeren ochtend een gesprek had gevoerd, waarvan ik
u zoo aanstonds verslag ga geven.
Vooraf dient deze knaap wel met twee vluchtige trekken geschetst.
* * * * *
Eene kleine, maar krachtig en sierlijk gebouwde gestalte, een bruine
kroeskop en een paar oolijke zwarte oogjes, een kortgeknipte baard, die
hem totaan den neus wies, en een altijd lachende mond vol hagelwitte
tanden--dáár hebt ge hem, zooals hij onder zijnen gelen stroohoed, in
zijne witte broek en blauwe boezeroen, en met zijnen Pius-penning op de
ruige borst, in zijne gelapte schoenen stond. Laat geen sterveling mij
kwaad van hem zeggen: want schoonere uren sleet ik met geen manspersoon
op aarde. Hij had zijne zwakheden, ongetwijfeld. Een onbewaakte
sigarenkoker was in zijne nabijheid niet boven bedenking veilig; en
eens betrapte ik hem op heeter daad in eene ongeoorloofde betrekking
met mijne eau-de-cologne-flesch. Doch wie onzer is vuurproef tegen alle
verzoeking? En wat scheldt men niet kwijt aan eenen goeden wil en een
onverstoorbaar goed humeur, aan iemand in wien des hemels zon zelfs een
welbehagen scheen te vinden, daar zij altoos doorbrak waar hij zeilde
of ging?--Men vreest in Italië het booze oog, dat onheil brengt over
dengene op wien het zich vestigt. Wel--ook mijn Angelo was _jettatore_:
maar in omgekeerden zin. Het =goede= oog was hem geschonken. De toerist
die hem tot leidsman had, trof overal mooi weer, koelen wijn en
vriendelijke gezichten.
* * * * *
Wij waren, mijn Angelo en ik, op den bedoelden ochtend uit hengelen
getogen in de kleine bocht bij Torbole, La Valle geheeten, en vermaard
om haren vischrijkdom en om het overheerlijke kleurenspel van haar
water--een grondeloos lazuur in het midden, het klaarste smaragdgroen
langs het boord, waar eene kleine kiezellaag den ondiepen bodem vormt.
Bij het krieken van den dag al uitgeroeid, hadden wij ons verfrischt
met een bad, en zaten nu, tegen de zon nog beschut door het oostelijke
gebergte, in alle gemoedelijkheid de sardienen te belagen, wier
bewegingen rondom het aas wij in de blauwe diepte met volmaakte
duidelijkheid konden waarnemen. Het vlugge goedje scheen hongerig: ten
minste, de vangst was gezegend boven verwachting: slag op slag haalden
wij een rampzalig zilveren diertje uit zijn koel paradijs,--»_hinauf in
Todesgluth_", zooals Goethe zegt. Ha! den _todesgluth_ zou Angelo hun
bereiden, wanneer hij hen straks in olie bakken zou, hemzelven en mij
tot het smakelijkste ontbijt.
Mijn Angelo (moet ik nog zeggen) hield er, bij zijne vele goede en
weinige kwade eigenschappen, een lijf- of stopwoord op na: »_Va
bene!_"--»'t gaat goed"; soms, in oogenblikken van de hoogste
voldoening, afgewisseld met: »_Va benissimo!_"--»'t gaat best!"--Dit
woord was zoo volslagen de uitdrukking van des jongelings karakter
en levensbeschouwing, het strookte zoo volmaakt met den glanzenden
krullebol, de stralende oogen, het rimpellooze voorhoofd en den
vergenoegden grijns van het baardige kereltje, dat het nooit te onpas
scheen te komen uit zijnen mond. 't Mocht loopen hoe het wilde: de zon
mocht onder het roeien u het merg uit de beenderen stoven, of de dolle
wind u het zeil aan flarden blazen; het bergpad mocht uitermate steil
en steenig wezen, of het geschubde watervee tot aanbijten uitermate
onwillig: steeds, als ge op het punt waart in verzuchtingen of
verwenschingen los te breken, en uit te roepen dat het nu eens
verduiveld =slecht= ging, was Angelo u vóór met zijn blijmoedig en
trouwhartig: »_Va bene! Si si, va bene!_"----Aandoenlijk optimisme! Hij
vertsaagde niet, noch wanhoopte hij ooit. In zijne tevredenheid over
den goeden God, de schoone wereld en zijn welgeschapen eigen-ik, meende
hij altoos maar dat alles goed ging. En als ge het hem met eene zoo
ongekunstelde overtuiging hoordet zeggen, dan dacht ge onwillekeurig:
Waarachtig, het manneken heeft het zoo mis niet! =Goed= gaat het wel
niet!--maar het kon toch nog eene heele portie =erger=!
»_Eh, Angelo!_" zeide ik, met eenen blik op het gespartel in ons
bunnetje: »_Va bene! eh?_"--en ik verwachtte van den knaap geen ander
bescheid, dan een hartgrondig: »_Si si, Signore, va benissimo!_"--Niet
gering was dus mijne verbazing, toen hij in stee daarvan heftig uitriep:
»_No no, va malo, va pessimo! Corpo della Madonna!_"
Ik keek hem ontsteld aan, vreezende of hij in de diepte temet den boozen
waterman gezien had, den Orco, die zich aan al te gelukkige visschers
soms met dreigende gebaren heet te vertoonen. Hij zat met de armen
over de borst gekruist, sloeg geene acht op zijne sim, die toch de
onmiskenbaarste teekenen van leven gaf, en staarde den oever aan met
eene uitdrukking van komieke neerslachtigheid op zijn gelaat.
»Angelo, mijn vriend!" riep ik: »in den naam van al uwe heiligen, wat
overkomt u?"
Hij bleef een oogenblik zwijgen. Vervolgens sloeg hij zijnen hengel
op, nam het vischje dat er aan spartelde van den haak, lachte weer, en
sprak: »_Scusi, Signore!_ ik vergat mijzelven.... _Ma questo sasso_--die
steen daar--_per Bacco!_ die maakt mij dol!"
Aan den oever hier, moet men weten, ligt een ontzaglijk blok
_nagelfluh_, dezelfde steensoort uit welke de Rigi-groep geformeerd
is. Hoe het daar verdwaald geraakte, mogen de geologen onder elkander
uitmaken. Het staat in de wandeling bekend als de Sasso dei Bimbi: steen
der poppetjes, of der kleine kindertjes. De merkwaardigheid er van is
namelijk, dat het in de Torboolsche kinderwereld dezelfde geheimzinnige
rol vervult als in de Haarlemsche de beroemde iepenboom te Kraantjelek:
uit zijne holen en gaten heeten de nieuwgebórene broertjes en zusjes te
voorschijn te komen.
»Die steen, Angelo? Wat legt die steen u in den weg?" vroeg ik.
»Kent Signore dien steen?"
»O ja! het is de Sasso dei Bimbi, wijd vermaard."
»En weet Signore waaróm hij zoo heet?"
»Omdat de moeders van Torbole er hare _bambinelli_ onder vandaan halen."
»Juist. En daarom, als er te Torbole een jong paar aan het vrijen raakt,
dan gaan ze samen naar den Sasso dei Bimbi, en zeggen tot hem: »Sasso,
o Sasso! wij zijn verloofd. Behoed ons!"--En als zij later getrouwd
zijn, en zij willen gaarne dat hun echt vruchtbaar zij, dan wandelen
zij wederom samen naar den Sasso dei Bimbi, en roepen: »Sasso, o Sasso!
wij zijn gehuwd. Zegen ons!"--En de jonge vrouw strooit maïskorrels in
de holten van den steen, terwijl de jonge man er een maatje wijn over
uitgiet. _Modo infallibile, Signore! Veramente, infallibile!_"
»Zoo zoo? Dat kan ik mij denken.... Maar ik begrijp nog niet, Angelo,
hoe dit alles voor u eene reden kan zijn om tegen dien braven steen zoo
uit te varen."
»Ah Signore--als ik dien _sasso_ zie, dan denk ik aan kleine kinderen.
En als ik aan kleine kinderen denk--"
»Dan denkt ge misschien aan het eene of andere =groote= kind--is het
niet, Angelo?"
Geen antwoord. Maar opeens keek hij mij aan met eenen blik en een
lachje, die ik duivelachtig zou willen noemen, indien zij niet tevens
zoo onbeschrijfelijk guitig waren geweest.--»_Con permesso_", riep hij:
»Heeft Signore in Holland veel mooie meisjes?"----
De vraag was eenigszins zonderling gesteld, en bovendien van zóó
teederen aard, dat ik mijn gesternte dankte toen juist ter snede een
toebijtend sardientje mij helpen kwam om den blos van verlegenheid te
verbergen, die mijne kaken in klaprozen begon te herscheppen.
»In Holland," antwoordde ik zoo ernstig mogelijk, terwijl ik het
opgewipte vischje loshaakte: »In Holland, Angelo, zijn =alle= meisjes
mooi."
»Alle zonder onderscheid?" vroeg hij, met een zweempje van naïeven
twijfelzucht.
»Alle zonder onderscheid", herhaalde ik.
»Ook die welke ongetrouwd blijven?"
»Die inzonderheid, Angelo. Want die zijn zóó schoon, dat geen jonkman
ze anders dan uit de verte durft te aanbidden."
»_Madre santissima!_ welk een gezegend land!... Maar dan geven de
Hollanders ook zeker niet veel om mooie vrouwen? Want overvloed baart
onverschilligheid!"
»Toch niet, mijn vriend, toch niet. Aan het waarlijk schoone verzadigt
de mensch zich nooit. Wij houden, Angelo, van =alles= wat waarlijk
schoon is!"
»_Ebbene!_ dán moet mijnheer eens naar Tremosine, ginds op den berg.
Dáár zijn de mooiste meisjes van gansch Italië. Een heel dorp vol. Ah!"
riep hij, terwijl hij eenen vurigen handkus naar het zuidwesten wierp:
»_gentile, graziose, adorabile, le più belle del mondo!_"----
Zijne geestdrift was inderdaad aanstekelijk; en daar ik niet inzie
waarom een reiziger niet met even ongeduldige belangstelling eene
collectie schoone vrouwen zou mogen bezoeken, als een museum van muffe
oudheden, zoo besloot ik dan ook zonder tijdverlies den door Angelo
met zulk eene bijzondere warmte aanbevolen uitstap te gaan ondernemen.
Zoodra het ontbijt genuttigd, en de voormiddagwind, de Sovére, die uit
den Alpen blaast, met genoegzame kracht doorgezet was, heesch Angelo
zijn zeil.
»_Evviva!_" riep hij, toen het doek zich sierlijk bolde, en onze sloep,
voor den wind zich neigende, als eene meeuw over het water begon te
scheren: »_Evviva la vita!_"--leve het leven!--
Ik heb dien juichtoon, of iets wat er naar zweemde, ook bij ons in het
Noorden wel vernomen. Maar altoos was er dan toch iets gedrukts, iets
twijfelends in, alsof hij maar half gemeend ware--iets als stond er een
mol-teeken voor.
Ik geloof, om hem zóó te kunnen uiten als mijn Angelo, zoo van ganscher
harte, zoo recht en vol in den majeur, moet men een schippertje op het
Garda-meer wezen, dat zijn dartel scheepje henenstuurt door louter blauw
en zonneglans--met een ontbijt van gebakken sardienen achter den steven,
en een dorp vol mooie meisjes voor den boeg. _Evviva la vita!_
* * * * *
Tremosine ligt daar op zijne rots als een arendsnest; en inderdaad
schijnt het van den waterkant slechts voor arenden bereikbaar. Toch zou
het voetpad, dat zich tegen den roodgrijzen kalkwand een achthonderd
voet naar boven kronkelt, u wezenlijk meevallen. Steil is het,
ontegenzeggelijk; maar het opwekkende gezelschap van eenen schoonen
waterval, die u telkens bij eene wending te gemoet of voorbij
galoppeert, laat u dit nauwelijks bemerken. Ook verrast het u, langs
uwen weg een blad te kunnen plukken van eenen afgedoolden citroenboom,
of de hand te kunnen uitstrekken naar de stekels van eenen in het wild
groeienden aloë. En bovendien, zoo het stijgen u te streng wordt--wie
belet u telke vijf minuten even stil te staan, en naar omlaag te turen
over het blauwe meer, welks aanblik al vreemder en ontzaggelijker wordt
naar mate gij u hooger er boven verheft?--Zie, hoe het daar gespreid
ligt tusschen zijne bergen, gelijk een hemelveld tusschen donkere
wolken. Een smetteloos ultramarijn, glanzend en onafzienbaar. Links van
u, naar het noorden, het donzige loofwoud van Riva's Campagna, met haren
achtergrond van al hooger zich opstapelende alpgevaarten, boven welke
in het verste verschiet de ijshelmen schemeren van Brenta en Adamello.
Tegenover u, langs génen oever, de machtige, met sneeuw gekroonde Monte
Baldo, aan wiens voet de witte huisjes der dorpen verstrooid liggen
tusschen het groen. En zuidwaarts heen, waar de schouderen der bergen
den plas niet meer knellen, verliest hij zich, breed als eene zee, in
eenen wazigen horizon van sidderend goud.
* * * * *
Was dan de weg er heen verrukkelijk--het plaatsje zelf, Tremosine, vond
ik een treurig nest, ontieg en bouwvallig als het inwendige van alle
Italiaansche dorpen, wier lachend uiterlijk op eenen afstand doorgaans
niet minder bedriegelijk is dan de muzikale welluidendheid van hunne
namen. Daar ik echter niet gekomen was om de vuile straat en de
havelooze huizen van het vlek, maar om de beminnelijke bewoonsters er
van, zoo deerde mij dit luttel.
Nu, ik wil bekennen dat ik naar deze laatsten knap nieuwsgierig was,
en dat ik rechts en links uitkeek wat ik kijken kon. Ik gluurde eenige
winkeltjes binnen, en sloeg onderzoekende blikken omhoog naar de
getraliede vensterholten; doch wat ik ook ontdekte, geen vrouwelijk
schoon. Ten leste ongeduldig geworden, hield in mijnen gids en
schildknaap (die, wat mij bevreemdde, mijnen kijklust volstrekt niet
scheen te deelen, doch met zekere haast al verder liep) op gebiedende
wijze staande:
»Wel, Angelo, waar draaft gij heen? Waar zitten nu uwe Tremosijnsche
Venussen?--Is dit er temet eene?" vroeg ik, naar eene afgrijselijke
tooverkol wijzende, die voor hare huisdeur eene lompige mansbroek zat te
verstellen.
»Al verder, Signore!" sprak Angelo, met zijn oolijkst lachje: »Hier nog
niet!"
»Halt, neen!" riep ik: »geen stap meer. Eerst zult ge mij minstens een
half dozijn schoonheden van den eersten rang voor den dag halen!"
»Hier nog niet, Signore. Al verder!"--
Ik was zoo goed niet, of ik moest al verder. Onder het gaan bespeurde
ik een drietal hupsche neusjes en een paar of wat mooie oogen--maar
overigens niets dan de inheemsche goorheid van tint en magerheid van
ledematen.
»Angelo! gij bedriegt, gij besteelt, gij verraadt me! Aan welken
Aballino gaat ge mij overleveren, o schavuit?"
»Moge de Madonna mij met blindheid treffen, als Uwe Excellentie zoo
aanstonds niet tevreden zal zijn!" hernam hij. »Al verder nog, _Signore
mio!_ al verder nog!"----
Dit eeuwige »al verder" bleek te eindigen op eenen afstand van zes of
acht minuten buiten het dorp, waar, schier onmiddellijk aan den rand van
den in het meer zich stortenden afgrond, eene kleine herberg staat, met
hare helder witte muren en haar donker bosschage voor een dorstig
creatuur verkwikkelijk om te aanschouwen.
»Dáár! We zijn er!" fluisterde Angelo mij toe. »_Zitto!_ Wij moeten haar
verrassen: want zij is zoo schuw als eene forel!"--Meteen wipte hij
zijwaarts een plantsoen van olijven binnen, tusschen wier stammen door
hij als een roofdier het witte huisje begon te besluipen. Ik volgde
hem zoo gluipend als mij mogelijk was, niet weinig benieuwd naar het
eigenlijke doelwit van dit avontuur. Opeens stond hij stil, vestigde op
mij eenen vragenden, weifelenden blik, bedacht zich even, legde zacht
zijne hand op mijne mouw, en richtte op gedempten toon het woord tot
mij.
»Signore", sprak hij: »ik geloof niet dat gij Katholiek zijt."
»Inderdaad, Angelo"--stamelde ik.
»Maar", voer hij voort, zonder mijn antwoord af te wachten--»toch geloof
ik dat ge een goed mensch zijt, die gaarne aan eenen armen drommel eenen
dienst bewijst."--Hier aarzelde hij en keek van den grond op, om de
uitdrukking op mijn gelaat te lezen, die, gis ik, niet bemoedigend was.
Voor het eerst toch begon ik den knaap een weinig te wantrouwen.
»Signore", hernam hij: »ik heb u bedrogen. Ja, bedrogen--en toch ook
=niet= bedrogen. Want toen ik u zeide dat hier een dorp vol mooie
meisjes was, toen loog ik. Maar als ik u nú zeg dat er hier ééne is,
ééne--ah Signore! die mooi genoeg is voor zes-en-twintig dorpen--dan
spreek ik waarheid.... Die ééne woont dáár. Haar naam is Giulietta. En
=ik= ben op haar verliefd!--_Innamorato! oh! appasionatamente!_"----
Het is altoos moeilijk, op eene dergelijke confidentie iets snedigs te
antwoorden: men weet toch niet of men den patiënt geluk wenschen, dan
of men hem zijn rouwbeklag bieden moet. Ik liet dus, zonder iets in het
midden te brengen, Angelo maar voortrammelen.
»Verliefd! ja Signore. En nu zou ze mij wel willen, als"----
»Als?"
»Als haar vader mij maar wou."
»En haar vader?"
»Ja--haar vader zou mij wel willen, als ik maar een middel wist te
vinden om hem geld te helpen verdienen. Want op geld is hij als een
bedelmonnik op eene eierstruif. _Si si!_ En daarom"----
»Nu, Angelo?"
»Als Signore zoo _amabile_ wilde wezen----dan kon Signore"----
»Wel?"
»Dan kon Signore hier blijven eten en overnachten, en eene goede flesch
wijn hier drinken; en dan kon Signore den _padrone_ beloven----hij
behoeft het niet te doen, maar hij kon het licht beloven--dat hij iets
in de krant zal schrijven, om andere Signori uit Holland hier te
Tremosine bij den _padrone_ te doen aanlanden; en op die
manier------Ahi! Stil!--daar is zij!"----
* * * * *
Daar was zij, Giulietta. Verstoken achter de grauwe stammen van twee
eeuwenoude olijfboomen, sloegen wij haar ademloos gade. Zij was uit de
achterdeur van het witte huisje getrippeld, met een mandje in de ééne,
een mes in de andere hand. Nu knielde zij tusschen de groenten in den
kleinen tuin, dien vijgeboomen belommerden, en begon kropsla te snijden.
Haar lief profiel teekende zich fijn en zacht tegen het donkere groen
van een myrtenhaagje. Eene zware haarvlecht, glimmend zwart, slipte
haar over den schouder tot op den grond;--met een enkel bevallig
hoofdschudden wierp zij zich die weerbarstige weder over den rug. Toen,
onbespied als zij zich waande, stak zij een voor een hare ronde, bruine
armen uit, om de korte bovenmouwtjes op te stroopen tot onder de
oksels: want het was zeer warm. En bij die forsche beweging geraakte
aan den hals haar kleedje los, zoodat daar zichtbaar werd wat het oog
aanschouwt, wanneer eene blanke vrucht al zwellend haren bolster heeft
doen bersten. Een merel, fluitend in eenen boomtop, deed haar het kopje
zijlings omhoog wenden: en ik zag hoe hare oogen, twee morgensterren,
van vroolijkheid blonken, hoe hare lippen glimlachten bij den helderen
vogeltoon. Maar het korfje was inmiddels met goudgele kroppen gevuld.
»Giulietta!" riep eene mansstem uit het huisje.
»_Adesso! adesso!_"----en reeds was zij opgesprongen en verdwenen, niet
wetende hoe ledig zij den moestuin liet voor een paar opgetogen
toeschouwers.
* * * * *
»_Madre santissima!_" barstte Angelo los. »Is zij niet hemelsch? Wat
zegt Signore dan nu?"
»Ik zeg, Angelo, dat deze landstreek mij wèl toelacht, en dat ik wèl
kans zie, mij hier een etmaal den tijd te verdrijven. Maar--wat voor een
leger zal ik hier vinden?"
»Het zal proper zijn: Giulietta zal het u spreiden."
»En wat voor eten zal men mij hier voorzetten?"
»Het zal lekker zijn. Giulietta zal het u klaarmaken."
»Dan, mijn vriend--laat haar vooral de kropsla er niet bij vergeten!"
* * * * *
Ik had goênacht gewenscht, en zat, in het hokje dat mij tot slaapkamer
dienen moest, bij het getraliede vensterken. Het was een duistere avond
geworden. Geene maan, geene starren. Het zwerk, van glanzen moe, had al
zijne oogen geloken--om morgen weer des te stralender neer te blikken
op de frisch bedauwde aarde. Alles lag ter ruste; geen lichtje te
bespeuren, dan de groenachtig gloeiende stippen der glimwormen in het
ras, en ver in de diepte, op het watervlak, de fakkel van eenen
visscher.
Maar dit belette den myrten het geuren niet, den matten nachtwind niet
te suiselen in de kruinen der olijven, of met flauwen zucht een blad te
doen ritselen aan dien anderen boom, uit wiens loover eertijds een
menschenpaar zich schorten vlocht.
Menschenpaar, menschenpaar! dat was eene harde beproeving, van alle
vrucht te mogen eten, behalve van die ééne, die schoonste en zoetste en
saprijkste in den hof!--Menschenpaar, o menschenpaar!----kon het wezen
dat mijne oogen goed zagen in het donker?--Waart gij daar weer gezeten,
als na uwen val--hand in hand, oog in oog--om met wat liefde elkaar te
troosten over het verlorene paradijs?--
Ik hoorde een warmer zuchten, dan dat van den zephyr tusschen de
twijgen--een luider lispelen, dan dat van het eene blaadje tegen het
andere.
Toen kronkelde de slang der afgunst zich om mijne borst. Want ik ben,
zooals de dichter zingt--'k ben maar een mensch van vleesch en bloed--en
ik zou liegen als ik zei dat ik den schelm niet benijdde, die daar
Giulietta zat te kussen onder den vijgeboom.
»_Ohé_, Angelo!" riep ik: »_Va bene?_"
Ik schrok van mijn eigen geluid. Het klonk zoo satanisch.
Even bleef het stil. Toen vernam ik onder mijn venster de stem van eenen
gelukkige, die mij toefluisterde: »_Ah Signore, mille, grazie! Va bene,
si si! Va benissimo, Signore! va benissimo!_"
Eene min in den mist.
_Doch auch des Abgrunds Nacht,
Den öden Wasserraum, des Sumpflands feuchten Nebel
Machst Du zum Eden mir!_
»Je bent dus recht gelukkig?" vroeg ik.
»Indien het den Hemel niet verzoeken is, op die vraag bevestigend te
antwoorden--dan zeg ik volmondig: ja!"
»Wacht! daar komt toch even de oude fatalistische Adam weer om den hoek
gluren! Den Hemel verzoeken door dankbaar zijne zegeningen te erkennen,
terwijl men nooit vreest den Duivel te verzoeken door onredelijk
gejammer over ongeluk! Welk een duister wangeloof!.... Maar, ronduit
gezegd--het is méér dan ik ooit voor je durfde hopen."
»Wat?"
»Alles. Vooreerst je metamorphose: van damp tot vleesch, van larve tot
mensch, zou ik meenen. En dan, met veel meer reden nog, je echtelijk
geluk."
»Ja ja!" lachte hij: »het kan je alles niet méér bevreemden, dan het
mijzelven doet!----O man, met Tannhäuser kan ik uitroepen: »_Ein Wunder
war's, ein unbegreiflich hohes Wunder!_""
»Dan laat ik er met Elisabeth op volgen: »_Gepriesen sei dies Wunder,
aus meines Herzens Tiefe!_".... Maar mag men het vernemen, dit mirakel?"
»Zeker, zeker! Ge waart zoo dikwijls de geduldige aanhoorder van mijne
jeremiaden: ge zult het ook wezen van mijn hooglied!--Suzette is eene
vriendin gaan bezoeken. Daarmee is een goed uur gemoeid. We hebben dus
mooi den tijd. Stop eene versche pijp, en hoor toe."
* * * * *
Dit gesprek had plaats op eenen winterschen namiddag, in eene gezellige
achterkamer, tusschen mijnen vriend Herman Heise en mij. Ik had hem, een
jaar of twaalf geleden, te Delft verlaten als het rampzaligste lid van
het gansche studentenkorps: een jongen van geest en aanleg, maar die
jammerlijk èn met zijn eigen groote lichaam èn met zijnen _weltschmerz_
in de war zat--eene soort van sentimenteelen Roodhuid--mager,
menschenschuw en miserabel. Ik vond hem terug als een welbeklant civiel
ingenieur, eenen flinken kerel, een practisch man, een nuttig burger,
een gelukkig echtgenoot--wijs, wakker en welgedaan.
En nu zou hij, terwijl zijne vrouw hare vriendin bezocht, mij vertellen
hoe dit zoo gekomen was.
* * * * *
Een wonder noemde ik het (zoo begon hij), dat er, gelijk ge het zoo
vleiend verkoost uit te drukken, van damp nog vleesch, van eene larve
nog een mensch uit mij geworden is niet alleen, maar dat ten overvloede
ik, in mijnen tijd de vrouwenschuwste aller jongelingen, thans binnen de
landpalen met een lantarentje den man zou mogen gaan zoeken, die uit de
huwelijks-loterij eenen kostelijker prijs trok. Wel--het wonder zit hem
hierin, dat het niet alles, in stee van zoo bijzonder goed, reddeloos
verkeerd liep, gelijk het immers, volgens de geijkte maatschappelijke
opvatting, had =moeten= doen. Want kijk--het =begin= van mijn geluk
was niet in den haak! zoo zouden onze moeders en schoonmoeders en
behuwdzusters verklaard hebben; en de éénige reden waarom zij het
=niet= verklaarden, was (tusschen twee haakjes) dat zij _in casu_
niet bestonden:--wij waren beiden weezen toen we trouwden, en zonder
familie:--onder ons gezegd, eene der eerste en zeldzaamste voorwaarden
tot huwelijksheil. Maar alevel, ik moet zelf erkennen dat het begin uit
de verkeerde wereld was. Eigenlijk, moet ge weten, heb niet ik Suzette,
maar heeft Suzette mij gevraagd!
* * * * *
Hoe zal ik die lange geschiedenis kort maken? eene geschiedenis,
bovendien, die, als alle liefdeshistories, zoo bitter weinig om het lijf
heeft voor alle menschen behalve twee?....
Het was op eenen somberen namiddag in November van het jaar 1865....
Neen, dat riekt te sterk naar eenen roman van Bulwer!....
Eenzaam dolend langs den Delftschen buitensingel.... Bah! dat wordt weer
te tragikomisch!....
Komaan, om er dan eenen slag in te slaan:--het was de mist die het deed!
Ja, niemand dan de mist was het!
Niet lang na uw vertrek naar Java, wandelde ik op zekeren namiddag te
Delft mijn singeltje om: de Haagpoort uit, de Rotterdamsche poort weer
in--zooals wij te voren honderdmaal zamen deden. Het was een van die
dagen gelijk ik ze in November even gaarne mag, als zonnegloed in Juli:
een kille, grauwe, mistige druiler, een dag zonder ochtend en zonder
avond, een dof geschemer tusschen twee nachten. Ik verbeeld mij wel eens
dat het klimaat van dit land veranderd is in de laatste jaren: dat het
er niet meer als voorheen zoo vriest en zoo sneeuwt in den winter, zoo
stormt en zoo hagelt in het voorjaar, zoo stooft en zoo onweert in den
zomer. Dit is natuurlijk louter eene poets die mijn geheugen mij speelt.
Maar wat het =misten= betreft--dáárop zou ik durven zweren: er was in
die dagen méér mist dan tegenwoordig. Zoo'n mist ten minste als er
=toen= hing--op dien November-middag, bedoel ik,--neen, zóó eenen heb
ik er in mijn later leven nooit weer bijgewoond--of het moest te Londen
geweest zijn. Men kon feitelijk geenen boomstam op twintig passen vóór
zich onderscheiden.
Gij weet--dat was destijds een weertje naar mijn hart. De mist van
buiten stemde zoo juist overeen met den mist van binnen. Behoef ik ú,
mijn waarde--den éénige die mijne schuwheid wist te bezweren en mijn
gemoed uit zijne schulp te doen kruipen--behoef ik ú te herinneren welk
een rampzalig, eenzelvig wezen ik was: hoe afkeerig van menschen, hoe
verlegen met mijzelven tusschen al die andere jongelieden, die zich
(naar het mij toescheen) zoo benijdenswaardig vlug en gemakkelijk,
of althans zelfgenoegzaam en vrijpostig, in de vormen des gezelligen
levens bewogen?--Gij schreeft het toe aan eene ziekelijke
prikkelbaarheid van mijn temperament, en aan de dompigheid van mijne
opleiding. Zeer juist; eene ouderlooze en vreugdelooze jeugd ten huize
van een orthodox predikant in een zeurig landstadje kon tot eene gezonde
ontwikkeling van mijne levensgeesten niet bevorderlijk zijn geweest.
Maar er was toch nog eene meer rechtstreeksche oorzaak bij in het
spel, die ik zelfs voor ú getracht heb verborgen te houden, omdat ik
meende--zeer dwaselijk--dat haar te bekennen, hetzelfde zou wezen als
haar te verergeren. Ik leed namelijk (en gij moet het vaak genoeg hebben
opgemerkt) in de ergste mate aan eene ziekte, die voor eenen student
ellendiger om te dragen is dan een bochel of een vuurroode haarbos:--de
=bloosziekte=. Mijn hart werkte als eene pneumatische pomp. De nietigste
aandoening dreef mij het snel verschietende bloed golfsgewijze naar hals
en wangen en slapen. Het was al genoeg, bij voorbeeld, dat ik op straat
iemand te groeten had; dat een vreemdeling mij naar den weg vroeg;
dat eene jonge vrouw mij voorbijging, wanneer ik wist dat anderen
mij gadesloegen. Beging iemand in gezelschap eenen flater of eene
onkieschheid, meestal was hij het niet, die kleurde, maar ik. Richtte
men in eenen kring het woord tot mij, en diende ik eenigszins omslachtig
bescheid te geven--het geschiedde niet zonder het rijzen van eenen
donkeren blos. Onder kornuiten zelfs was het terloops vermelden van deze
of gene, vaak mij geheel onbekende vrouw al voldoende om mij zoo rood te
doen worden als een kostschoolnufje bij het hooren noemen van den naam
haars heimelijk bewonderden luitenants.
Gij kunt niet beseffen--neen, zelfs gij kunt dat niet--wat ik onder
die kwaal geleden heb: hoe zij mijne gansche jeugd bedorven en
verlamd, hoe zij geheel mijne toekomst bedreigd heeft met zedelijken
en maatschappelijken ondergang. Ik heb later in Darwin's boek over de
gemoedsaandoeningen eene treffend juiste beschrijving en verklaring van
de bloosziekte gevonden. De groote natuurvorscher zoekt hare oorzaak,
kort gezegd, in eene overspannen oplettendheid op onszelven, samengaande
met een gevoelig hechten aan de meening van anderen, bijzonder met
betrekking tot ons persoonlijk voorkomen. Hadde ik dit hoofdstuk, waarin
ik mijzelven terugvond, vroeger gelezen (met de mededeeling er bij, dat
het verschijnsel lang zoo zeldzaam niet is), ik zou misschien in die
wetenschappelijke openbaring den moed, en in den moed ook de middelen
gevonden hebben, om het zwak te bestrijden. Maar nu----och och! het was
een deerlijk martelaarschap! Ik verbeeldde mij dat ik de éénige lijder
was aan deze kwaal. Ik hield haar voor ongeneeslijk. Al mijne pogingen
om haar te verbergen, verergerden haar slechts. Innerlijk dorstend naar
sympathie, had ik aan vriendschap, aan gezelligheid behoefte. Van nature
tuk op onderscheiding en genot, zou ik mij hals over kop hebben willen
neerstorten in den vroolijken maalstroom der jeugd. Maar die ellendige
hebbelijkheid sneed mij af van alles wat ik anders begeerig gezocht zou
hebben. Want de menschen, allerminst de jongen, hebben geen mededoogen
met zulk een zwak; integendeel, zij vermaken zich er mee en zoeken het
nog te verergeren, hetzij om zich te goed te doen aan het besef van
hunne eigene superioriteit, hetzij uit loutere plaagzucht. En zoo deed
deze bezoeking mij alle gezelligheid vermijden, deed mij elke aanraking
met flinke mannen en eerbare vrouwen ontvluchten, deed mij een huwelijk
als iets onmogelijks, eenen eervollen werkkring als iets onbereikbaars
voor mijzelven beschouwen, en liet mij geene uitkomst blikken, dan als
landmeter naar de Kaap te trekken, ten einde mij daar te verschuilen
onder Boeren en Hottentotten. Zij deed mij gluipend het zonlicht
schuwen, omdat de duisternis mijn ongeluk verheelde. Soms wilde ik haar
trotseeren--maar dan juist scheen er een springvloed te loopen door
mijne aderen; en was eenmaal de roode golf gerezen, dan stond ik onder
de menschen als een slungel, met den mond vol tanden, met al mijne
ledematen verkeerd, haast met tranen van spijt en schaamte in mijne
oogen, wenschende dat ik in den grond verzinken mocht:--ik, een Delftsch
student, eene lange, knokige kerel, met de beginselen van eenen knevel
al onder den neus, daar blozend en stotterend als een schoolmeisje dat
betrapt werd op het kapen van een pruimentaartje!--Mijn potig uiterlijk,
dat mijne zotte ziekte des te meer deed uitkomen, behoedde mij aan den
anderen kant voor den smaad van hardop uitgelachen te worden; maar het
sluiksche gegichel der ommestanders ontsnapte mij niet. Dikwijls jeukten
mij de knuisten; slechts de gedachte, dat ik door spektakel mijzelven
nog te belachelijker maken zou, weerhield mij om te beproeven of er
op de gezichten dier ginnegappers toch niet door middel van eenige
welaangebrachte muilperen wat kleur te krijgen ware. Voor gewelddadige
experimenten op mijzelven echter deinsde ik niet terug. Nu eens stelde
ik mijn aangezicht uren lang bloot aan de werking der zonnestralen,
opdat onder de geblakerde huid het opwellen van het fatale rood niet
zichtbaar wezen zou. Vaak ook dronk ik mij eene halve roes aan, die
mij ten minste gedurende een uur of wat onbedeesdheid en kleurvastheid
verzekerde. Om mij te verzetten, zocht ik ruwe, eenzame vermaken; om mij
te harden tegen mijne =valsche= schaamte, gaf ik mij af met schepsels
die alle =eerlijke= schaamte hadden uitgeschud. Ik was op weg, in alle
stilte een lap en een lichtmis te worden. Eenige malen zelfs stond ik
aan den rand van zelfmoord. Eerst schafte ik mij eene revolver aan;
later weifelde ik tusschen cyankalium en morphine!--Nu, er zijn wel
gekken geweest, die om minder zaaks hun pakje zich van den hals hebben
geschoven! Gelukkig voor mij, dat ik mijzelven zoo telkens weer uitstel
van executie verleende. Wat al goede dingen zou ik anders misgeloopen
zijn!
* * * * *
Gelijk gezegd--uit den mist zou er redding voor mij dagen.
Het was op de hoogte van den Constructie-winkel, dicht bij het buitentje
dat »_de Groene Haven_" heet. De tot vocht gestolde nevel drupte in
dikke droppels uit de boomen; ik had dus mijne paraplu opgestoken,
en slenterde, het hoofd vervuld met mijmeringen, die ongeveer zoo
vroolijk waren als de natuur om mij heen, langzaam den eenzamen weg af.
Opeens--ik zeide u al dat men slechts weinige schreden voor zich uit kon
zien--opeens bespeurde ik dat ik op het punt stond in botsing te geraken
met een medemensch, en wel, naar de kleeding te oordeelen, met eene van
het vrouwelijk geslacht. Eene fladderende grijze regenmantel, óók onder
eene paraplu (die hoofd en bovenlijf der gedaante voor mij verborgen
hield), was snel uit den grauwen damp komen aanzweven, en het bleek
dat wij elkander niet hadden opgemerkt vóór wij als boeg tegen boeg
laveerden. Zonder op te zien, week ik rechtsaf uit; doch daar de
tegenpartij links uitweek, bleef onze positie onveranderd. Nu stapte ik
links af:--de gemantelde echter stapte rechts. Zij weer links, en ik
weer rechts; en toen, voor de vierde maal, nógeens zij weer rechts en
ik weer links!.... Het was bespottelijk! Zulk een mispas kan het best
gemanierde paar voetgangers overkomen; maar in dit geval was hij méér
dan zot, doordien onze regenschermen telkens tegen elkander aanbotsten
en elkaar met groote veerkracht terugstieten.... Dat ik eene gloeiende
kleur kreeg, behoeft wel geene verzekering. Want bij den tweeden zijstap
had ik mijne tegenstandster aangekeken, en, ofschoon ik de oogen
onmiddellijk weer neersloeg, met dien enkelen schichtigen blik even veel
gezien als met eenen halven dag starens.
Het is curieus, amice, en ik denk dat het ook ú wel eens opgevallen moet
zijn, hoe men soms uren lang tegenover eene dame kan gezeten hebben,
zonder daarna te kunnen zeggen of hare oogen blauw dan grijs waren, of
het tipje van haren neus naar den hemel dan naar de aarde wees, en of
zij al dan niet eene moedervlek op de rechter wang had--terwijl een
ander maal het gansche beeld eener vrouw ons met eenen enkelen, vliegend
snellen oogopslag, onuitwischbaar in het geheugen staat geëtst........
Met dien éénen blik had ik gezien dat het jonge meisje daar tegenover
mij rijzig en krachtig gebouwd was--haast even lang als ikzelf: dat zij
een prachtig _buste_, eene matte, doch gezonde tint, een kuiltje in de
blanke kin, en regelmatige, hoewel ietwat forsch gesneden trekken had;
dat zij bruin van oogen en blond van haar was, en dat zij bloedkoralen
oorbellen droeg. Eene blondine met bruine oogen----mijn ideaal, moet ge
weten! Zuidelijk vuur bij Germaansche zachtheid!----ofschoon, op dat
moment--neen waarlijk, zachtheid sprak er toch niet uit dat wezen, en
vuur al evenmin! Norsch en koel vonkten die donkere oogen mij tegen; de
vleugels van den fraaien neus spanden zich, als van toorn; de frissche
lippen presten zich dreigend samen.... Vanwaar, dacht ik bij den derden
zijstap, vanwaar deze verstoorde uitdrukking op dit eêl gelaat?... Toen
schoot mij plotseling te binnen: o Hemel! als zij eens meende dat gij 't
er om deedt, dat ge een vlegel waart, die haar den pas wou afsnijden om
haar te beleedigen!... Mijn blos werd scharlaken. Wanhopig, om haar toch
mijnen goeden wil en de eerlijkheid mijner bedoelingen te toonen, maakte
ik mijnen vierden noodsprong. Doch ik vrees, er zou er nog wel een
vijfde en een zesde hebben moeten volgen, indien de schoone zelve niet
beter raad uit deze verlegenheid geweten had, dan mijn lummelig ik.
Opnieuw haar aankijken, durfde ik niet. Maar ik hoorde haar spottend
lachen, en uitroepen: »Och meneer, als u even stil wou staan, dan zou de
weg breed genoeg zijn voor ons beiden!"...... Nu stond ik als een paal.
Ik voelde dat zij mij voorbijglipte. Ik waagde het òm te kijken. Met
vluggen, elastischen tred zag ik haar in den dikken mist verdwijnen.
Tien, twaalf schreden----ik was weer alleen--de aarde was woest en
ledig, en duisternis rondom mij zweefde over de weilanden.
In de onzaligste stemming wandelde ik verder. Komaan! Een nieuw
meesterstuk toegevoegd aan het lange, lange register van mijne
pummelarijen. Hoe onbeholpen had ik mij daar weer aangesteld! Geen woord
van ontschuldiging jegens het hupsche kind had mijne tong weten te
vinden. Geen wóord, geen groet, geene buiging. Gebloosd slechts had ik,
altijd maar weer gebloosd. O bloed, bloed, sarrend bloed! Een oog dat
ons ergert, kunnen wij uitrukken en vàn ons werpen; maar tegen bloed dat
ons plaagt, staat er in den ganschen bijbel geen recept!... Wat echter
kon het mij ditmaal schelen! Niemand was ditmaal immers getuige geweest
van mijne beschaming!.... Toch, niemand?--En zij dan?... Het vlijmde mij
door de borst. Brandender schaamtegevoel had mij niet kunnen pijnigen,
indien de spottende blikken van honderd makkers op mij gericht waren
geweest. Het meisje was mij wildvreemd. Ik kende haar evenmin als zij
vermoedelijk mij. Maar dat juist zij mij had moeten aanschouwen in al
mijne onredzaamheid, dat krenkte mijn zelfgevoel dieper, dan al wat ik
ooit nog van dien aard had te verkroppen gehad. Zeer beslist vestigde ik
mijne keus nu op cyankalium.
Middelerwijl was ik, na nog eenen kleinen omweg gemaakt te hebben, langs
het Oude Delft in de stad teruggekeerd. De torenklokken sloegen half
vier; het weinigje daglicht begon al te zinken; in enkele huizen liet
men de gordijnen reeds vallen, en stak de lichten aan.
Ik woonde toen aan de Hippolytus-buurt; doch de kamer beviel mij niet,
of de huisploert maakte het mij lastig--kortom, ik had mijne huur
opgezegd, en moest met den laatsten der maand (dat was binnen twee of
drie dagen) verkassen. Nog wist ik niet waarheen.
Terwijl ik nu, om den gang langs het Academie-gebouw en de luidruchtige
schaar van de daaromtrent lanterfantende jongelingschap te vermijden,
de Korte Breedsteeg insloeg, zag ik aan eene woning in die uitgestorven
zijstraat een bordje uitsteken, houdende mededeeling, dat aldaar eene
gemeubileerde kamer te huur was. Mij docht, die stand kon mij wel
passen: er was er geen stillere in gansch Delft, en aan de overzijde
had men, over eenen muur heen, uitzicht op den tuin achter een deftig
heerehuis. Op de deur las ik eenen mij niet onbekenden naam: »Holwerd,
muziekmeester en stadsklokkenist." Ik stapte achterwaarts, om de woning
eens op te nemen; vrijmoedig, in de meening dat niemand mij opmerkte,
hef ik den blik naar de eerste verdieping----en, verbeeld u, het eerste
wat ik zie, is zij--het meisje van daareven, dicht bij het raam over een
naaiwerk gebogen!
Ik verstijfde--ditmaal niet blozend, maar bleek wordend tot in de
wortels van mijne haren.... Ook zij had mij gezien, en terstond den rug
naar het venster gekeerd. Onnoodig! Want sneller dan zij zich wenden
kon, was ik op de stoep gesprongen om mij voor haar te verbergen--en
tevens, vóór ik het zelf recht wist, had ik mijne hand aan de schelknop.
Wat ging ik doen?--Daar aanbellen?--Nooit!... Maar toch, ja--ik moest
wel--ik kon niet meer terug! Zij kon in den spion mijne beweging hebben
opgemerkt--het zou kwajongensachtig zijn, indien ik nu wegliep. Ook
was er iets in mij dat mij dwong, dat mij den wil ontnam. Ik durfde
niet--maar ik =moest=. Het koperen knopje zat mij tusschen de vingers
als vastgeklemd: mijn arm behoorde mijzelven niet meer toe: een
galvanische stroom voer mij uit den schouder er door heen.... Daar
volgde een zachte ruk--en de bel ging over.... Bij haar klingelen was
het mij of ik eenen moord begaan had, en of ik het armezondaarsklokje
reeds mijne uitvaart hoorde luiden.
Men liet mij vrij lang wachten op de stoep. Ik hoorde eene mansstem,
die nijdig riep: »Suzette! kan je niet open doen?"--Eindelijk ontsloot
zich de deur, en de heer Holwerd zelf, gemuild en gemutst, stond in het
portaal en vroeg mij naar mijn believen. Zijn knorrig gelaat helderde
op toen ik hem verzocht mij de kamer te laten zien; het straalde van
genoegen toen ik haar tegen eenen niet zeer billijken prijs inhuurde.
Drie dagen daarna had ik bij den klokkenist mijnen intrek genomen. De
heer Holwerd heette mij met zekere beschonken plechtigheid welkom onder
zijn dak. Een halfwas stuk van een dienstmeisje bracht mij het theewater
en ruimde mijne kamer. Maar des klokkenisten dochter hield zich
onzichtbaar.
* * * * *
Veroorloof mij thans, vóór ik verder ga, eens even aan te pijpen en
de sherry-karaf voor den dag te halen. Deze oude herinneringen wekken
in mijnen boezem emoties, die mij dorstig maken naar wijn en naar
tabaksrook. Wijn die het hart verheugt, en tabaksrook die de zinnen
stemt tot kalmte.
* * * * *
Ik geef u mijn woord--zoo vervolgde mijn vriend Herman--dat ik
aanvankelijk bij mijzelven geen spoor ontdekken kon van verliefdheid
op Suzette, en dat ik (afgezien van dien geheimzinnigen drang tot
aanschellen, dien ik mij nog maar niet verklaren kon) eerlijk meende
overtuigd te zijn van niet om harentwille, doch om den wille van
mijzelven haar vaders rustige en welgelegene voorkamer betrokken te
hebben. Wel bleef haar beeld mij met zeldzame klaarheid voor de oogen
zweven; wel betrapte ik mijzelven op droomen waarin zij eene rol
speelde, en vaak ook op een heimelijk verlangen om, zelf ongezien,
haar op hare gangen eens te mogen bespieden. Maar tusschen dit en
verliefdheid lag toch nog een gansche oceaan, meende ik. Bovendien had
ik het denkbeeld van ooit met mijne onbeminnelijke persoonlijkheid eene
jonge vrouw te kunnen bekoren, het denkbeeld van ooit met een werkelijk
mooi meisje eene geregelde vrijage te kunnen aanknoopen, steeds zóó
verre vàn mij geschoven, dat het ook thans in ernst geen oogenblik bij
mij ingang wilde vinden.
Al spoedig echter, naarmate ik het karakter van het meisje en de
omstandigheden waarin zij leefde eenigszins nader leerde kennen, zou
hierin eene merkbare verandering ontstaan. Deze kennis gaarde ik
grootendeels uit den mond haars vaders, die zich geroepen scheen te
voelen, de stuursche teruggetrokkenheid van zijne dochter te mijnen
opzichte zooveel mogelijk te vergoeden door bij mij op de kamer praatjes
te komen maken, waarbij hij dan, met eene vaak naar alcohol riekende
gemoedelijkheid, zijne persoonlijke gevoelens omtrent verschillende
huislijke en maatschappelijke aangelegenheden onbewimpeld voor mij
uitstortte.
De heer Holwerd was geen ondegelijk musicus; maar indien hij van zijne
pianolessen had moeten leven, dan zou hij (volgens zijne eigene manier
van spreken) zijne keel wel aan den kapstok hebben mogen hangen. Ik
geloof dat hem van zijne eertijds bloeiende praktijk nog slechts een
viertal uren 's weeks waren overgebleven: twee aan de dochter van eenen
rijken kroeghouder, en twee aan eene alleenlevende dame van verdachte
zeden. Daar hij echter als stads-carillonist en dirigent van een paar
liedertafels een redelijk inkomen genoot, terwijl zijne dochter door
handenarbeid goeddeels in haar eigen onderhoud voorzag, zoo hadde hij
bij eene matige levenswijze niet noodig gehad eene kamer te verhuren.
Ongelukkig was zijne levenswijs het tegendeel van matig. De goede man
dronk een weinig; dat is: hij dronk wat veel. Strikt genomen, trof men
hem zelden in eenen staat van onbeneveldheid: nooit rechtuit dronken,
maar geregeld van 's namiddags twee uur af in meerderen of minderen
graad aangeschoten. Om nu deze liefhebberij met een gerust geweten te
kunnen bevredigen, behoefde hij méér geld dan hij met zijne muzikale
kunstvaardigheden op den beganen bodem en in de hoogere luchtlagen
verdienen kon. Vandaar de kamer verhuurderij. En vandaar ook eene
voortdurende spanning tusschen hem en zijne dochter. Want Suzette,
die niet te trotsch was om zich eene mate van onafhankelijkheid te
verzekeren door het bedrijf van hoedenmaakster te beoefenen, droeg het
hart veel te hoog om de bel na te loopen en zich de impertinenties te
getroosten van eenen »heer op kamers", student of luitenant; en zeer
kwalijk duidde zij het haren vader, dat hij geheel onnoodig, louter om
zijnen dronkenmansdorst ruimer te kunnen laven, zichzelven en haar deze
vernedering aandeed, haar de vrijheid in huis ontnam, het beste vertrek
ontroofde, en--wat het ergste was--haar prijs gaf aan de kans van onder
haar eigen dak bloot te staan aan de kwetsende vervolgingen, waarvan
zij, eene burgerdochter, onbeschermd en zonder stand, op de straat reeds
méér dan genoeg te lijden had. Ik kon dit alles opmaken uit eene
ontboezeming van den ouden heer zelven.
»Ja, ja!" sprak hij op zekeren namiddag tot mij, terwijl hij dapper
van mijnen portwijn proefde: »Trots is goed en wel! Trots is best in
een mensch: want zonder trots houdt een mensch zijn hoofd niet uit de
modder. Ikzelf ben óók trotsch: op mijnen onbezoedelden naam, op mijne
muzikale talenten, op mijne knappe dochter, op mijn dochters pianospel,
dat zij van niemand anders dan mij heeft geleerd----"
»Zoo zoo?" viel ik hem in de rede: »Is dat mejuffrouw uwe dochter, die
ik 's avonds in de achterkamer wel eens hoor spelen? Ik meende, mijnheer
Holwerd, dat u het zelf waart."
»Ik zelf? Papperlepap, meneer!--Neen, mijne eigen vingers hebben met dat
getrommel daar boven in den toren al lang hunne _geläufigkeit_ verloren.
Mijne dochter is 't, die u hoort. De sonaten van Beethoven, het _Rondo
capriccioso_ van Mendelssohn, het _Blumenstück_ van Schumann--als
gesneden koek, zeg ik u! Netjes en met gevoel, glad en _con brio_!--Had
ze mijnen zin gevolgd, dan was ze pianojuffrouw geworden: en dan was
haar kost gekocht geweest. Maar zij beweert dat ze niet uit het hout
gesneden is om allerlei apen zonder ooren en kippen zonder kop de
gamma's en den eersten Czerny in te stampen; en daarin heeft ze wel
gelijk, geloof ik: want tot martelaarster is mijn Suzètje ook al niet
in de wieg gelegd; eer, vrees ik, zou ze eene pil innemen of uit het
zolderraam springen, als men haar het leven te spaansch maakte.... Eene
superbe meid, meneer! Je kent haar toch? Eene meid om eenen paal mee in
den grond te slaan. Oók trotsch, jawel!--Een juffertje, dat er uitziet
als zij, heeft natuurlijk wel eens aanstoot van de heertjes. Dat kan
niet anders; bloed is geen karnemelk, en wij zijn allemaal jong
geweest;--maar ik beloof je dat zij de snuiters die haar te na komen op
de kneukels weet te tikken! Eene kranige meid, hoor, waarop een vader
trotsch mag zijn!.... Maar kijk, zoo kom ik nu vanzelf weer op mijn
chapiter terug. Trots, zeide ik, is heel goed. Alleen, men kan ook de
beste dingen bij den verkeerden kant aanpakken. Een burgermeisje, zeg
ik maar, dat nu eenmaal geen fortuin heeft, moet niet te trotsch wezen
om haren vader op eene fatsoenlijke manier zijne middelen van bestaan
te helpen verbeteren. Wel, meneer--zelfs professors en dominees verhuren
kamers aan jongelui! Waarom dan geen arme oude muzikant?--En wanneer
men eenmaal kamers verhuurt, dan moet men niet te trotsch wezen om zelf
eens een kopje of een glaasje binnen te brengen. En heeft een meisje
in zoo'n positie het voorrecht, dat ze er goed uitziet, dan mag zij
in alle eer en deugd bedacht zijn op een goed huwelijk, dat haar eene
toekomst verzekert; en dan behoeft zij niet met hare zure gezichten elk
jongmensch, die misschien met de nobelste bedoelingen met haar in kennis
zoekt te geraken, en die daartoe geen geschikter middel weet, dan bij
haren vader in huis behoorlijk eene kamer te betrekken----"
Op dit oogenblik werd er driftig tegen de kamerdeur geklopt, en
Suzette's stem, in welke eene trilling van toorn niet te miskennen
viel, riep van buiten: »Vader, het eten staat op tafel! Zult u haast
komen?"..... Had zij iets van zijne luide redeneering opgevangen, en op
deze kort aangebonden manier zijn gesnap willen afbreken?... »Ik kom,
ik kom!" schreeuwde Holwerd, zichtbaar verward: »Tot weerziens, meneer
Heise! Excuseer mijne rondborstigheid! We praten wel eens nader, hoop
ik!"--En hij dribbelde snel de kamer uit.
Neen oude! met mij zoudt ge niet veel nader meer praten--ten minste
over uwe dochter niet. Ik verachtte den vent na dit gesprek: en toch was
ik hem voor zijne borrelpraat half dankbaar. Want nu eerst werd alles
mij duidelijk. Nu eerst begreep ik de krenkende positie van het meisje
in dit huis:--eene schoone dochter, fier en rein--een veile dronkaard
van eenen vader. Nu ook besefte ik in welk eene valsche stelling ik
mijzelven tegenover haar geplaatst had. Hoe kon het anders, of zij
moest meenen dat ik haar gevolgd was en beloerd had na die ontmoeting
op den singel? dat ook ik een dier sujetten was, die zich in hare
woning waren komen nestelen om haar strikken te spannen?--Ik begreep
hare schuwheid, haren onwil om zich te vertoonen--alles!... Wat moest ik
doen?--Heengaan? Maar dat zou op den aftocht van eenen verslagen vijand
gelijken. Neen! blijven wilde ik. Ik wilde haar bewijzen, door mijn
eerbiedig gedrag, door mijne ingetogenheid, dat zij zich in mij dan toch
vergist had. Blijven dus--al ware het slechts om door mijne aanwezigheid
de kapers van de kust te houden.
Van toen af kon ik het voor mijzelven niet meer verhelen, dat er voor
Suzette iets in mij groeide, wat ik (hoe vaak ook vroeger op deze of
gene deerne heimelijk verzot) voor geene andere vrouw ooit gevoeld had.
Eerst hield ik het nog voor eene soort van medelijden, gepaard aan een
ridderlijk verlangen om haar te beschermen. Zij immers moest, evenals ik
zelf, zich eenzaam en ongelukkig voelen in de wereld; en hoewel ik zeer
goed wist dat twee gekken nooit éénen wijze maken, noch twee lafaards
éénen held, zoo waren mij toch wel gevallen bekend, waarin twee
eenzaamheden de som hadden opgeleverd van ééne volmaakte gezelligheid,
en twee ongelukkigheden die van één onmetelijk geluk. Maar straks
geraakte ik tot het bewustzijn, dat de zaak te ernstig werd voor
woordspelingen, en dat het eene wonderlijke soort van medelijden is,
waaruit een razende drang ontstaat om voor het voorwerp er van op de
knieën te vallen en het de voeten te kussen.
Mijn vriend--ik was verliefd! Dat is, verliefd zooals ik met =mijn=
karakter het wezen moest: verliefd met eene verholene intensiteit,
die weldra mijn geheele =zijn= doordringen zou: met eenen stillen,
innerlijken gloed, die langzaam voort zou smeulen tot hij mij gansch
zou hebben verteerd. Ik sidderde bij het uitzicht: want het beloofde
mij niets dan marteling. En toch deed deze nieuwe pijn mij tintelen van
eene ongekende vreugd, van eene vage zaligheid, doelloos, redeloos,
hopeloos--en nochtans zoo zalig.... Wel, amice--gij zelf waart
indertijd niet van marmer. Gij weet dus alles.... Ik was verliefd!
* * * * *
Drie weken na mijne intrede in meester Holwerd's huis zag ik Suzette
voor het eerst terug. Het was op de stoep, terwijl ik tegen het
middaguur iets vroeger dan gewoonlijk thuiskwam, en zij juist uit
wilde gaan. Mijnen beleefden, diep blozenden groet beantwoordde zij
nauwelijks met eene lichte hoofdbeweging. Mijn God! hoe streng die fijne
wenkbrauwen, dat blanke voorhoofd zich konden fronsen over die trotsche
bruine oogen! Hoe verachtend die neusvleugels trillen, die lippen zich
krullen konden!.... Wat zal ik u zeggen?--Ik vond er haar slechts te
schooner, te edeler, te begeerlijker om!...... Mijn vriend--ik was
verliefd!
En, bij mijnen baard, dat ben ik----ja, 't is zeldzaam wanneer men
reeds aan zijne koperen bruiloft denkt----dat ben ik thans nóg!....
Nu echter niet meer als de smachtende slungel op de ongenaakbare nimf
zijner droomen--maar als de op zijne beurt trotsche man op de milde,
in wedermin bloeiende gade. Nu niet meer in de magerheid van mijn
verlangen--maar in de volheid van mijn bezit. Nu niet meer, zooals Jan
Luyken zingt--Jan Luyken, die, zoo'n kwast als hij was, toch wel een
paar geestige minnedeuntjes uit zijne lier getokkeld heeft--, nu niet
meer in »_onzalige eenzaamheyt, vol quijnende ongenuchten_"--maar
_In den blijden staat
Van hem wien 't is gegeven
Door 't soet gelaat
Van zijn beminde nooyt te zijn verzaat!_
Zóó ver echter waren wij toen in lang nog niet.
Maanden verliepen er, zonder wezenlijke verandering in onze verhouding.
Alleen scheen Suzette mij niet meer zoo opzettelijk uit den weg te gaan,
en, als zij mij toevallig ontmoette, niet meer zoo voorbedachtelijk, zoo
bestudeerd afstootend tegen mij. Drie dingen moeten, geloof ik, in mijn
voordeel bij haar gepleit hebben, althans hare zwarte vermoedens omtrent
mijne bedoelingen te haren opzichte in slaap hebben gesust. Vooreerst
mijne altoos bloode, maar toch niet onridderlijke hoffelijkheid; ten
tweede, dat ik zooveel mogelijk alle verdere vertrouwelijke gesprekken
vermeed met haren vader; en eindelijk mijne eenzame, geregelde
levenswijze;--ik had mijne vroegere losheden geheel afgezworen; ik zat
meest elken avond tehuis, en werkte vlijtig. Soms, bij onze vluchtige
ontmoetingen, wilde het mij lijken of er in de wijze waarop zij mij
aanzag eene mengeling van bevreemding en medelijden, iets zelfs van
belangstelling lag. Dat zij mij nu nog voor eenen vermomden Don Juan,
voor eenen huichelenden belager van hare eer verslijten zou, was
onmogelijk. Toch bleef zij, koel en streng, elke nadering ontwijken.
Slechts bij hooge uitzondering, wanneer het dienstmeisje uit was,
bracht zij mij iets op mijne kamer; ik had mij trouwens aangewend
zooveel doenlijk mijzelven te helpen. Eéns maar had ik bij zulk eene
gelegenheid de vermetelheid bijeengeraapt om haar te zeggen--stamelend
en met eenen purperen blos--hoeveel genoegen zij mij des avonds, terwijl
ik studeerde, verschafte met haar piano-spel. Sedert merkte ik op dat
zij vaker en langer speelde dan te voren.
Een andere verliefde, bedeeld met een weinigje meer zelfvertrouwen,
zou allicht uit dit laatste trekje vooral zich wat goeds hebben durven
beloven; één punt van sympathische aanraking is immers reeds veel,
en de taal der tonen (ook ik speelde klavier) heeft al méér jonge
harten tot elkander gebracht, dan die van den mond. Doch ik, met mijne
bloosziekte en menschenvrees, met mijne ingewortelde begrippen omtrent
de onaantrekkelijkheid van mijnen persoon, met mijne vooropgestelde
overtuiging dat ik als vrijer van een jong en aanlokkelijk meisje eene
onmogelijkheid was--wat had =ik= mij te beloven?--Ik kon niet inzien,
en ik dacht er ook liefst niet aan, wat er uit mijnen hartstocht worden
moest. Vrijen en trouwen leek mij meer dan ooit eene voor mij ondenkbare
onderneming. Bovendien, ik was innerlijk toch ook veel te fier om door
de vrouw die ik liefhad te willen aangenomen worden enkel uit genade,
of omdat ik goed genoeg zou zijn om (zooals vader Holwerd zeide) haar
eene toekomst te verzekeren; bij al mijne geringschatting van mijne
uiterlijke waarde, zou ik van de vrouw die ik huwde toch wedermin
gevergd hebben als eene _conditio sine qua non_. Mij bleef dus niets
over, dan, naar het voorbeeld van mijnen beminden Don Quixote, van
Amadis en Fiérabras en honderd andere edele ridderzielen, genoeg te
hebben aan mijne eigene liefde _pure et simple_, in haar te leven om
haarzelve, zonder hoop op, ja, kon het wezen, zonder verlangen zelfs
naar bevrediging.
Meen niet dat mij dit licht viel!--Ik had goed mij verdiepen in
Cervantes--nooit liet zich onder het lezen de nevengedachte weren, dat
Don Quixote en Amadis en Fiérabras altegaar maar zielen van papier, maar
ridders van stroo en blik waren. Ik had mooi idealiseeren, dagelijks
herinnerde mij de natuur met felle nepen, dat de min iets is van vleesch
en bloed. Dan was ik bij vlagen den waanzin nabij! Dan wilde ik mij
aan Suzette's voeten gaan storten, en haar smeeken zich over mij te
erbarmen!.... Maar tijdig nog dook voor mij het schrikbeeld op, dat zij
mij uitlachen en wegstooten zou, en dat ik dan zou moeten vertrekken uit
de woning waar ik ten minste een wrang genot vond in het bewustzijn van
hare nabijheid. Of die andere voorstelling, belachelijk nog in hare
pijnlijkheid: hoe vader Holwerd zijne dochter misschien overreden zou
mij als kostwinner en bezorger toch maar te aanvaarden: hoe hij met
beschonken zalving zijne handen zegenend zou uitstrekken boven onze
hoofden: en hoe ik dan 's zondags met Suzette uit wandelen zou moeten
langs de Delftsche grachten, blos op blos, linkschheid op linkschheid
stapelend--ten spot van heel de straat, en allermeest van mijne
beminde!.... Ik blikte dan naar de kast waar ik nog altoos mijne
vergiften geborgen hield. Maar de moed tot sterven ontbrak mij zoowel
als de moed tot leven. Radeloos liet ik mij op de sofa vallen, en brak
los in snikken.
Onder eene van die buien verraste mij Suzette zelve. Zij kwam,
daar er niemand anders tehuis was, mij eenen zoo pas bezorgden brief
overhandigen. Ik moest haar tikken niet gehoord hebben. Toen zij den
brief vóór mij op de tafel legde, hief ik mijn hoofd uit mijne handen,
en staarde met mijne betraande oogen verwilderd tot haar op. Zij keek
mij lang en sterk aan, met eenen zonderlingen blik.--»Scheelt er iets
aan, meneer Heise?" vroeg zij zacht.... Ik bracht de hand aan mijne
keel, die mij als toegenepen zat. Ik kon niet antwoorden, maar ik
schudde ontkennend het hoofd.... »U zit, geloof ik, te veel op uwe
kamer", hernam zij: »u moest wat meer uitgaan, en wat verzet nemen,
zooals de andere jongelui".... Hare altstem trilde een weinig; zij
kleurde even terwijl zij het zeide: zij was verrukkelijk schoon....
»Suzette!" riep ik toonloos.... Maar zij was de kamer al uit.
* * * * *
De zomer vlood voorbij. In de vacantie maakte ik, naar gewoonte, eene
voetreis van een paar weken in Duitschland. Doch het eenzaam dolen in
den vreemde, vroeger mij zoo lief, kon mij niet meer bekoren; ik had
aan mijzelven en de natuur niet genoeg meer; of liever, beurtelings
te veel en te weinig had ik aan beiden; en er was een tweede noodig
geworden om het =te veel= te ontladen, het =te weinig= aan te vullen.
Met andere woorden: Suzette's beeld vergezelde mij bij regen en bij
zonneschijn--onafscheidelijker dus dan mijne schaduw. Reeds een veertien
dagen vóór het hervatten der lessen, zat ik alweer op mijne kamer aan
de Korte Breedsteeg te turen naar het gezwatel der lindebladers aan de
overzij. Suzette (ik vernam het niet zonder eenen steek van jaloersche
bezorgdheid) was uit logeeren bij eene nicht te Amsterdam. Haar vader
ontving mij zeer opgewonden. Ik bespeurde dat hij zijn bitter-uurtje
weer wat vervroegd had, zoodat hij voortaan reeds omstreeks de
middagstonde in eenen kennelijk spiritueusen toestand verkeerde. Zijne
vier laatste piano-lessen had men hem opgezegd, en ik meende te bemerken
dat zijn Wilhelmus-gebeier uit den toren niet meer zoo energisch klonk
als voordezen.
In het begin van September kwam Suzette uit Amsterdam terug. Zij zag
er opgeruimder uit dan te voren: bloeiender dus ook: meer dan ooit een
toonbeeld van kloeke, trotsche schoonheid. Bij het wederzien reikte zij
mij de hand, en vroeg mij hartelijk naar mijne gezondheid. Ik vatte
daaruit moed om haar een fraai châlet met speelwerk aan te bieden, dat
ik uit het Schwarzwald voor haar had meegebracht. Zij keek donker,
trok de lippen samen, bedacht zich even--maar eindigde toch met het
glimlachend aan te nemen. Ik voelde, het was eene groote gunst die zij
mij bewees--doch aanmoedigends (dit zeide mij haar fronsen) mocht er
voor mij niets in gelegen zijn.
Daarna keerde alles weer in de oude voegen terug. De studiën werden
hervat; de dagen slonken; de October-regens plasten neder. Suzette
werkte harder dan voorheen. Zij liet zich weer uiterst zelden zien, en
was dan in haar spreken, hoewel niet onvriendelijk, weer koel en kort.
Ik vond haar bleeker, haar wezen gedrukter: een gevolg, vermoedelijk,
van ergernis en zorg over haar vaders toenemende dronkenschap en
onbekwaamheid tot zijn beroep. Wat mijzelven betreft--haar leed
wakkerde mijnen hartstocht slechts aan, zonder evenwel mijnen moed te
stalen. De uitkomst voor ons beiden, zoo eenvoudig toch, bleef voor
mij verholen in ondoordringbare nevelen. Met een brandend hart en een
troebel brein ging ik in den winter--voor mij den laatsten te Delft,
indien het eind-examen slaagde--te gemoet.
* * * * *
Herfstdag na herfstdag sleepte zich traag daarhenen--met storm, met
regen, met droef gesluierde luchten, of met weemoedigen zonneschijn.
Straks alweer November; en mèt haar de mist weer, de eeuwige mist. Ik
weet niet hoe het kwam, maar ik haalde mij in het hoofd dat er ook
ditmaal uit dien mist iets avontuurlijks, iets beslissends voor mij
moest opdoemen--eene lotswending tot een nieuw leven, óf tot den dood.
Moet ik zeggen dat die _ahnung_ mij niet bedroog?--Zeker is het, dat
November's mistigheid het hare bijdroeg om mij te wikkelen in een
avontuur, welks afloop mij aanmerkelijk deed stijgen, zoo niet in
Suzette's, dan toch in mijne eigene schatting.
Op eenen avond, kort na het eten, had ik bij eenen mijner kennissen een
boek te halen. Het mistte zwaar--juist als ongeveer een jaar geleden;
alleen, het was nu geen natte, grauwe, maar een droge en witte nevel,
uit welken de profeten vorst voorspelden. Pas buiten de deur, bespeurde
ik aan den hoek der straat twee schimmen. Argeloos liep ik voort. Toen
zag ik dat het een man was, die met uitgestoken armen een meisje zocht
te omhelzen, dat zich heftig tegen hem weerde. Onmiddellijk herkende ik
Suzette;--den man, met den rug naar mij toegewend, kon ik niet in het
aangezicht zien. Hem toornig in den nek te grijpen en aan eenen kant
slingeren, met een: »kerel, laat af van die dame!", was het werk van
eene seconde. Zijn antwoord was een duchtige vuistslag op mijn linker
oog;--meteen had ik hem met het rechter herkend:--Duplis, een halfbloed,
onder al de studenten gevreesd om zijne tijgerachtige lenigheid en
kracht. Maar hier toch was de _karbau_ den _matjan_ te sterk. De woede
staalde mijne zware knoken tot plethamers. Eén slag tapte hem het bloed
uit den neus; een tweede dreef hem de tanden door de lip. Daarop den
gelen aterling bij den strot vattende en hem achterover wringende, zou
ik hem de ribben gebroken hebben over een ijzeren hek--indien niet
Suzette mij met stevigen greep weerhouden had.... Als een vos die in
eene klem zijnen staart heeft laten zitten, zoo droop Zwartjan den hoek
om.
Suzette stond eerst roerloos; toen legde zij den arm in den mijnen, en
zoo gingen wij den korten afstand huiswaarts. Ik voelde haar lichaam
beven. Zij zeide niets. Maar even vóór de deur brak zij in een heftig
snikken los. »O!" stiet zij uit, terwijl hare vuist zich balde en hare
oogen vonken schoten door de tranen heen: »die ellendelingen!--En dat
noemt zich heeren! dat noemt zich mannen!... Meneer Heise, laat ik u
verder niet ophouden. Ik dank u!"--Zij drukte mij de hand, en liet mij
mijns weegs gaan.
En ik?.... »Spreek dan toch! Nu of nooit!" had eene innerlijke stem
mij toegefluisterd. Want nog nooit van mijn leven had ik mij zóóveel
mans gevoeld: nog nooit voelde ik mij zoo sterk om mij met deze zelfde
knuisten door alle hindernissen, zelfs door mijne vermaledeide blooheid
heen te slaan.... Maar aan den anderen kant vond ik het zoo min,
het ontdane kind thans om liefde te vragen, alsof ik eene belooning
verwachtte voor den kleinen dienst van daareven. Ik zweeg dus. Morgen
misschien! Morgen! dacht ik.
Morgen echter had ik een blauw oog. Suzette zond mij door het
dienstmeisje eene zalf om er op te smeren; maar zelve kwam zij niet
om die operatie te bewerkstelligen. Op morgen volgde overmorgen;
op déze week de volgende; op November December. Mijn oog had in dien
tusschentijd al de kleuren van het spectrum doorloopen: van blauw was
het groen, van groen geel, van geel weder normaalkleurig geworden. Maar,
in welke dezer schakeeringen ook, Suzette was er niet naar komen zien.
En naar gelang het eereteeken van mijne ridderdaad verdween, voelde ik
ook mijnen vrijersmoed mij weer in de schoenen zinken, en mijne blooheid
er uit oprijzen.
Daar dwarrelde zacht de eerste sneeuw omlaag: fijne, schuchtere vlokjes,
door grootere straks in dichteren drom gevolgd.--»Suikerstrooisel!"
riepen de kinderen. Inderdaad, het was de dag er voor. Sint Nicolaas
reed over de daken. Voor ieder bracht hij wàt--maar voor mij het
allerbeste!
In den avond van den 5den December 1866 zat ik eenzaam in mijne kamer.
Het gejoel op de straat trok mij niet aan. Bovendien, ik had voor
Suzette eene kleine verrassing besteld: eenen prachtband van Chopin's
_Notturnos_. Ik wilde wachten of zij behoorlijk bezorgd zou worden.
Terwijl ik dan zoo over een dictaat zat, lezende zonder te verstaan,
trad er opeens iemand, zonder kloppen, mijne kamer binnen, en sloot de
deur achter zich toe. Suzette stond vóór mij, met het bewuste muziekboek
onder den arm. Er was een vochtige glans in hare oogen, eene ongewone
bleekheid op haar gelaat.
»Meneer Heise", sprak zij zacht, terwijl ik opgerezen was en bedremmeld
tegenover haar stond: »deze muziek heb ik van u.... Neen, ontken het
niet! Er is niemand anders in Delft, die mij zúlk een cadeau zou
zenden."
Ik stotterde iets--dat het zoo gering was--en dat ik ook mijzelven
zooveel genoegen beloofde van het hooren spelen mijner lievelingsmuziek
door haar.
Zij legde het boek op de tafel, nam een papier op, dat zij om haren
vinger rolde, en zweeg eene wijle, met neergeslagene oogen. Verlegen
scheen zij--haast even verlegen als ik.
»En wat", vroeg zij fluisterend--»wat heeft Sint Nicolaas ú wel voor
_surprises_ gebracht?"
»Mij?" riep ik: »mij? Wie ter wereld zou =mij= met _surprises_
bedenken?"
»Nu", hernam zij even zacht--»dan heb =ik= er eene voor u--ten minste
als gij ze wilt aannemen. Ik breng u----"
»Suzette!" stamelde ik.
Zij sloeg hare oogen rein en helder tot mij op. Om haren fieren mond
speelde een mij nog onbekende, een onbeschrijfelijk lieve glimlach. Twee
tranen glipten haar over de wangen. Hare lippen beefden, haar volle
boezem zwoegde--maar nu niet van toorn.
»Ja", voer zij voort: »ik geloof wèl dat gij ze aannemen wilt, mijne
arme _surprise_. Ik weet dat ge mij lief hebt; en ik begrijp waarom ge
't mij niet zeggen durft. Wij beiden gaan onder dat zwijgen ten gronde:
ik in dit rampzalige huis, gij in uwe troostelooze afzondering. Als ge
gelooven wilt dat ook ik je liefheb, als ge het hart vertrouwen wilt van
een meisje dat arm is, dat de dochter is van eenen dronkaard, en dat
zichzelve aanbiedt----Herman--hier, dan breng ik je mijzelve----"
»Suzette!--lieveling!"...................
* * * * *
»Riep je, mijn jongen?" vroeg eene stem achter ons.
»Halloh! daar is zij al weerom!" schreeuwde mijn vriend Herman, aldus
plotseling in het boeiendste van zijn verhaal gestoord; en hij sprong
op, en sloot zijne prachtige blonde vrouw in de armen, en kuste haar
met al het vuur eens bruidegoms.--»Suzet! ik heb juist onzen gast hier
zitten vertellen hoe we aan elkaar gekomen zijn. En als je niet een
kwartier te vroeg van je uitgang terug waart, dan had ik hem óók nog aan
zijn verstand gebracht hoe je eenen =man= van mij gemaakt hebt; eerst,
met eenen kus of wat, eenen zaligen gek--en daarna, met tact, geduld
en liefde, een sterk, gelukkig mensch! Hoe ik aan je arm een held werd,
dien de drommel nu mag doen blozen! En hoe we nu al tien jaren na dien
gezegenden December-avond----"
»Ta ta!" lachte Suzette, terwijl zij zich voor het klavier zette, en
eenige mollige _arpeggio's_ ruischen deed:--»Beste jongen, hoe kan je
zoo dóórslaan?--Het was immers alles de mist die het deed!"
Mevrouw de Douairière.
_En hare plaats kent haar niet meer._
Ik smaakte dezen herfst het genoegen, een paar dagen door te brengen
als gast van een oud academievriend, secretaris, en tevens archivaris
van eene kleine, maar door hare oudheid belangwekkende stad in het
oostelijke deel van Gelderland. Wij hadden ons voorgesteld eens flink
op onzen wandel te gaan door de fraaie, houtrijke omstreken, en zoo,
al dolend onder Wijnmaands bonte loovers, naar hartelust, als eertijds
onder de schaduwen van de Delftsche kerktorens, weer eens te kouten over
los en vast. Doch die eeuwige spellebreker, het weder, verkoos ons dit
onschuldige genoegen niet te gunnen; en daar het ons wel kende als
personen die zich door eene matige regenbui niet van wandelplannen laten
afschrikken, zoo goot het zijnen wrok over ons beiden en de rest van het
geschapene uit in den vorm van eene onophoudelijke stortvlaag, schuin
gedreven door eenen killen, kwaadaardigen blazer uit het noordwesten.
Toch hadden wij den hemel misschien nog durven trotseeren; maar de
aarde, het mulle slib der bosch- en heidepaden--onmogelijk!--Zoo dan,
nadat wij voorshands een weinig uitgepraat waren, en ook reeds van de
biljart- en kegelballen in het societeitsgebouw het uiterste tot onze
verstrooiing hadden gevergd, begonnen wij ons recht eendrachtiglijk te
vervelen. Juist waren wij gevorderd tot dat schrikkelijke stadium van
landerigheid, waarin de mensch zóó verre al zijne aanspraken op den
titel van redelijk wezen vergeet, dat hij aan het uitvaren slaat tegen
de elementen--toen mijn gastheer zich plotseling het bestaan herinnerde
van een kabinet van oudheden in het stedeken zijner inwoning. Het was
ten raadhuize, een antiek gebouw, op zichzelf al bezienswaardig.
»Heel interessant", zeide hij: »werkelijk!"
»Ge bedoelt", spotte ik, »als een laatste heul voor ongelukkigen, die op
eenen druipnatten namiddag ten einde raad zijn met zichzelven?"
»Neen, tóch niet!" hernam hij: »het is eene wezenlijk belangrijke
verzameling; en ik zal het mijzelven nooit vergeven dat ik je niet
terstond bij je aankomst er heb heengesleept:--ik, die nog wel zooveel
als ouderling en diaken er over ben, in goed vertrouwen aangesteld om
de belangen er van te behartige en den bloei er van te bevorderen! O
schande over mijn hoofd!--Doch kom! nu ook geene minuut langer hier
onzen luttelen levensduur verschalkt met geeuwen. Hier is je hoed--daar
je paraplu--voorwaarts!"
Wel, wij gingen;--en ik twijfel geen oogenblik, of mijn vriend had ten
volle recht, wanneer hij de collectie rijk en belangwekkend noemde. Zij
moet het in hooge mate wezen voor eenen kenner van vuursteenspitsen,
heidensche urnen, romeinsche munten, middeneeuwsche gedenkpenningen,
verroeste wapenen, oorkonden, handvesten, gildeboeken en wat dies
meer zij. Mijn leekenoog echter had van deze voorwerpen al ras zijne
bekomst, en wendde zich telkens nieuwsgierig naar eene verzameling
tapisseriewerk, die, aan den versten zijwand bevestigd, mij reeds op
eenen afstand door hare fraaie kleuren en levendige figuren aangetrokken
had. Mijn geleider bestrafte mij wegens deze afdoling mijner aandacht;
hij wilde dat ik alles recht wetenschappelijk bezichtigen zou volgens
den chronologisch opgemaakten catalogus: eerst de merkwaardigheden
van het jaar nul, en zoo, al opklimmende, die van het jaar 1880,
voor zooveel aanwezig.--»Geduld toch!" riep hij: »het jongste 't
laatst!"--Nadat hij mij aldus door de antiquarische stoflagen van ik
weet niet hoeveel duizend jaren had doen heenwurmen, landden wij
eindelijk bij de tapisserieën aan.
»Ja", sprak hij, terwijl wij, van het drentelen moe, op eene rustbank er
vóór ons nederlieten: »dit is nu eigenlijk volstrekt niet oud--jonger
nog dan de haren op onze betrekkelijk jeugdige schedels; maar over
honderd jaar zal menige edele Brit zijnen cylinderhoed vol goud er
voor bieden. 't Is het werk en het geschenk van eene douairière Van
Nijenhorst, vóór een paar jaren op haar kasteel, hier niet ver vandaan,
overleden. Bekijk het eens terdege. Het is belangwekkend, ziet ge, in
eenen =dieperen= zin."
De nadruk dien hij op deze woorden legde, terwijl hij zich in
beschouwende houding achterover vlijde, deed mij vermoeden dat hij zelf
inderdaad op dit jongste stuk in zijn museum van oudheden méér prijs
stelde, dan op al het gesnor uit heidensche grafheuvels of romeinsche
kampen.
Het zijn twaalf stuks ramen, elk ter grootte van eenen vierkanten meter
ongeveer, op zwaar doek gespannen en in eenvoudige zwarte lijsten gevat,
met het geslachtswapen der Nijenhorsten gekroond. Ze bij gobelijns
te vergelijken, ware aan die beroemde gewrochten der oude Fransche
kunstnijverheid onrecht doen. Gij vindt hier niet de zuiverheid van
lijnen, noch de rijke en zorgvuldige kleurenmengeling, die gij in
gindsche groote muurtapijten zoozeer bewondert. Op de teekenkunst der
douairière valt heel wat aan te merken; vele harer figuren zijn, op
den keper beschouwd, niets meer of minder dan wanstaltig; om licht-
en schaduwzijde heeft zij zich niet zwaar bekommerd; en niet zelden
zondigde zij schromelijk tegen de regelen der perspectief. Maar ter
vergoelijking van die feilen strekt, dat hier, wat de hoofdzaak betreft,
niet naar modellen, doch geheel uit eigene phantasie gearbeid werd. En
dan is er in de wijze van voorstellen, bij groote historische juistheid
in de onderdeelen, en bij eene scherpheid van uitvoering, welke op
eenigen afstand het stiksel van wol en zijde naar penseelwerk zweemen
doet, eene naïeve, hoekige kracht, eene intensiteit, die u aangrijpt en
u onwillekeurig aan de waarheid er van doet gelooven. Men voelt hoe het
der maakster ernst was met haren arbeid: hoe het haar bij dit werk te
doen moet geweest zijn om iets hoogers dan tijddoodend geknutsel.
»Gij zult zoo zonder toelichting er niet veel van begrijpen", merkte
mijn vriend na een vrij langdurig stilzwijgen op.
»Dat is wel waar", antwoordde ik: »een beredeneerde catalogus ware bij
dit nummer, voor oningewijden, evenmin overdaad als bij uwe onkenbare
muntspeciën en onleesbare perkamenten."
»Tot zulk een boekdeel hebben we het hier nog niet gebracht. Doch wilt
ge u met mijn mondelijk commentaar behelpen----"
»Onschatbare! wat kon ik beter wenschen!"
* * * * *
»Het eerste raam", zoo begon hij zijne toelichting, »vertoont u de
Nijenhorst zooals zij stond opgebouwd vóór vijfhonderd jaren: een
geduchte burcht, met dubbele grachten en ringmuren, gekanteelde torens
en valpoorten. Niets bijzonders overigens: juist een steenklomp zooals
er destijds een vijftig tusschen de wouden en moerassen van het
Geldersche genesteld lagen, land en landvolk verplettende onder hun
gewicht. Deze afbeelding kan trouwens slechts de copie wezen van eene
latere, wellicht geheel apocriefe teekening.
»Nummer twee van de rij is het portret van den bouwheer dezer sterke
veste: ridder Huibert, bijgenaamd de Ever. Wèl verdiende hij dezen
toenaam. Een massieve kop, een vierkante neus, een wreede mond,
scherpe kleine oogen onder borstelige wenkbrauwen--eene echte
wildzwijnen-tronie, niet waar?--Van beroep was hij vrijbuiter. Merkt ge
die fijne roode streep wel op, om zijnen hals?--Hij werd er mee geboren,
verzekert de huiskroniek der Nijenhorsten; en hij zelf wist zeer goed
wat voor eenen dood deze grimmige speling der natuur hem voorspelde.
Doch hij placht te zeggen dat de scherprechter zijn hoofd toch nooit
hebben zou, want dat het aan den Duivel toehoorde, die het van hem
gekocht had ten gebruike bij hoogstdeszelfs kegelspel. Herhaaldelijk
(men schreef het aan assistentie van Zijne Helsche Majesteit toe)
wist hij aan de wraak der lang geplaagde poorters van deze stad te
ontspringen. Maar ten leste deed toch het zwaard der gerechtigheid aan
de roode streep bescheid, en moest de koene bandiet zijne schuld laten
vereffenen--, ten minste als het zoo heeten mag, wanneer men met slechts
éénen kop het gelag betaalt voor honderd welgeslaagde roof-, brand- en
schaakpartijen. Zeker niet te duur! Ook had inderdaad die kop, na van
den romp te zijn gescheiden, zijne rol volstrekt nog niet uitgespeeld.
Een feit, waarvan ook stedelijke bescheiden gewag maken, moet het
geweest zijn, dat Huibert's hoofd na de terechtstelling nergens te
vinden was. Men doorsnuffelde de woningen rondom de richtplaats; men
zocht in de stad en er buiten; men spande den beul, zijnen knecht, en
nog een dozijn andere stakkers, die men van medeplichtigheid aan het
goochelstuk verdacht, op de pijnbank,--alles vergeefs: het hoofd van den
Ever bleef spoorloos verdwenen. Dit werd eene geruchtmakende rechtszaak;
uit mijn archief zou ik u nog documenten kunnen voorleggen, die er
betrekking op hebben. Het einde was, dat men het geval op rekening
van mijnheer den Satan schoof, die, gelijk gezegd, reeds meermalen aan
Huibert van de Nijenhorst dienstvaardigheid heette betoond te hebben.
Het groteske verhaal leefde in den volksmond voort; en--zooals het
gewoonlijk met dergelijke overleveringen ging--er werd door den eenen of
anderen sterrekijker eene soort van berijmde voorspelling aan verbonden,
hierop neerkomende, dat, als ooit de kop van den ridder teruggevonden
werd, de val van de Nijenhorst nabij zou wezen. Legende en profetie
vormden langen tijd een der geliefkoosde volkssprookjes van deze streek.
»Hoor!" zeide de boeren tot elkaar, wanneer in den winternacht de
rukwinden over de heide gierden: »de duivel is weer aan 't kegelen--met
heer Huibert's kop!".... Maar de revolutie en de stoom hebben ook de
sprookjes uit de wereld gejaagd. Tegenwoordig zou geen boer u meer de
legende van Huibert den Ever kunnen vertellen.
»De negen tafereelen die nu volgen, veraanschouwelijken een aantal
heuglijke episoden uit het gulden tijdperk van de Nijenhorst en hare
bewoners. Hier ziet ge Huibert's achterkleinzoon, den schoonen Reinier,
als overwinnaar in het tournooi den gouden eereketen ontvangen uit de
handen van Maria van Bourgondië. Dáár eenen anderen weerbaren telg, met
zijn slagzwaard den schedel klievende van Aremberg te Heiligerlee. Ginds
eenen Nijenhorst, met groote staatsie binnengeleid als afgezant van de
Generale Staten bij het Portugeesche hof. Dan een bruiloftsfestijn:
een heer van Nijenhorst huwt in 1730 de schatrijke dochter van een
Amsterdamsch handelspatriciër, en beide familiën geven in praal en
overdaad elkander niets gewonnen. Fraai getroffen is deze reigerjacht,
door eenen der baronnen aangelegd ter eere van Prins Willem V. Die heer
op het witte paard is de Prins; die rijk gekleede dame naast hem, op den
isabel, de overgrootmoeder van wijlen onze douairière. Verder hebben
we, nummer elf, eene voorstelling hoe Koning Willem II, als gast op de
Nijenhorst, aan tafel eenen dronk wijdt aan de gezondheid van de vrouw
des huizes. Een aardig regiment champagner-flesschen, dat daar op het
buffet staat!....... _A propos!_ Het moet u opvallen hoe treffend
(ofschoon zeker geheel zonder oogmerk) deze reeks tafereelen de opkomst
en de verbastering illustreert van de Nederlandsche aristocratie in
den loop onzer geschiedenis. Eerst straatroof; dan ridderlijkheid;
vervolgens echte heldenmoed; daarna staatsmansbeleid; straks
weeldedienst; en eindelijk nog slechts eene slemppartij.
»Maar zoo zijn wij nu gevorderd tot het twaalfde en laatste nummer van
de rij--: het schoonste misschien--stellig het zinrijkste. Zie! niets
dan eene kale, eindelooze heidevlakte, gehuld in schemergrauw. Ter
zijde, in het verschiet, een enkele boomstronk, versplinterd alsof de
bliksem hem trof. Geen levend wezen: geen raaf zelfs, die krast op den
knoest. Boven den somberen horizon slechts eene smalle streep van het
matste avondrood, ter herinnering dat ook de volle middagzon de plek
beschenen heeft, waar eeuwen lang de Nijenhorst te midden van haar
woudpark stond."
* * * * *
Zoo sprekende, had mijn vriend zich van mij afgewend en ging hij voor
het venster in de grauwe regenlucht staan turen, blijkbaar in gedachten
verzonken. Spoedig echter keerde hij zich weder tot mij, en zeide:
»Er is aan dit legaat, waarmede aan onze jeugdige oudheidkundige
vereeniging boven menig aanzienlijker zustergenootschap eene niet
geringe onderscheiding bewezen werd, eene geschiedenis verbonden: eene
zonderlinge, _unheimliche_, en toch aandoenlijke geschiedenis. Waarlijk,
om haar aandoenlijk te vinden, behoeft men geen aristocraat te
zijn--zooals ik!" voegde hij er met eenen zwaarmoedigen glimlach bij.
Ik moet hier aanstippen dat mijn vriend de telg is van eene adellijke
familie, eenmaal hoog gezien in den lande--thans onbemiddeld, en bij
gevolg niet meer in tel. In de praktijk geen humaner en vrijzinniger
man, dan hij; nooit echter heeft hij zich van zekere traditioneele
begrippen, of wanbegrippen, van zijnen stand geheel kunnen losmaken:
iets wat hem, in mijne oogen althans, slechts tot eer verstrekt, en aan
zijne persoonlijkheid, ook in den omgang met hen die de dingen uit een
verschillend standpunt beschouwen, eene ongemeene bekoring, eene
eigenaardige distinctie bijzet.
»Gij zijt", vervolgde hij, »geen oudheidsman, jammer genoeg! Maar van
het romantische, ik weet het, kan men u nooit verzaden. Komaan! het
regent nog altoos voort. Ik heb lust u een klein opstel voor te lezen,
dat ik kortelings in deze rustige kamer neerschreef, en dus ook hier
maar wegsloot. Het handelt--zoo half beschrijving, half studie--over het
bestaan van de zonderlinge oude dame, die dezen ontzaglijken arbeid daar
in enkele jaren tijds met hare handen volbracht. Ik heb haar persoonlijk
nog gekend--voor zoover zij zich kennen liet. In hoofdzaak is mijne
schets historisch; wat nevenwerk heb ik uit mijne verbeelding moeten
aanvullen--niet al te onjuist, durf ik hopen."
Hij kreeg uit eene lade een handschrift, zette zich naast mij op de
divan, en las hetgeen hier volgt.
* * * * *
»Verleden jaar stond het er nog. Thans is het verdwenen.
»Het stond er als Simson onder de Philistijnen: Simson van zijn
hoofdhaar beroofd, gekneveld en blindgepriemd: altoos, ook zóó nog,
eene ontzaggelijke gestalte--doch de sterke en gevreesde held niet
langer: een groote romp nog slechts, weerloos en machteloos, gesmaad,
geschonden en ten doode gedoemd. Simson's hoofdhaar zou weder
aanwassen, zoodat hij, éénmaal sterk nog vóór zijnen val, in den dood
nog met vreeselijke wraak zijne beulen overstelpen zou. Voor het arme
kasteel echter was niet eens zulk een heldeneinde weggelegd; geenen
enkelen steen zijner torens heeft het op de hoofden van zijne sloopers
kunnen doen nederploffen.
»Ik bedoel het kasteel waarin mevrouw de douairière woonde. Onder de
Philistijnen versta ik den papiermolenaar, den vernisstoker en den
fabrikant van zweedsche lucifers, welke zich met ploertige
vrijpostigheid reeds dicht aan zijne ringgracht hadden genesteld;
benevens de Aziaten, de beunhazen en de kleine industrieelen, die
speculeerden op zijne afbraak. Zij wisten, deze brave burgers, tot op
eenen stuiver de waarde te ramen van elken boom die er nog overeind
stond in het alreeds deerlijk geslonkene en verwaarloosde slotpark; zij
rekenden u voor, hoeveel honderd karrevrachten puin en lood en goede
brokken eikenhout er zouden weg te rijden vallen; zij telden op hunne
vingers de perceelen bouwgrond, in welke het terrein geveild zou worden,
wanneer het plantsoen gerooid en de gracht gedempt, wanneer er van
den burcht geen steen meer op den anderen zou zijn. Als mevrouw de
douairière maar eenmaal verkoos uit te stappen! Het wonder was, hoe zoo
een oud en miserabel schepsel nog zulk een taai leven hebben kon!--In
waarheid, de oudroesten en opkoopers sloegen aan het wanhopen. Het
geldschietend Israël begon zich de haren uit te rukken van wege zijne
traag beloonde grootmoedigheid.
»Nu, aan dat taaie leven was dan toch op het lest een eind gekomen.
Mevrouw de douairière had werkelijk op zekeren dag--onverwachts nog,
eene ware verrassing--aan den algemeenen wensch gevolg gegeven. Zij had
begrepen dat zij al die eerlijke huisvaders nu niet langer mocht laten
zuchten naar hunnen rechtmatigen buit. Zij zette zich dus in haren ouden
leuningstoel, en blies den adem uit haar afgesleten lichaam. En in
hetzelfde oogenblik hadden onzichtbare vingeren het doodsmerk gedrukt op
het breede front van de oud-adellijke huizinge harer vaderen.
* * * * *
»Dit doodsmerk--och! vijftien jaren geleden reeds hadden matig scherpe
oogen het er op kunnen waarnemen. Ook toen reeds had sedert lang de
onverbiddelijke macht, die men Tijdgeest noemt, het vonnis van ondergang
geveld over burchten en kasteelen, ridders en douairières, over alles
wat zijn recht op voortbestaan nog slechts ontleende aan een afgedaan
verleden. Maar toch was toen onder de Geldersche boeren een edelman nog
een edelman, en een adellijk slot had, in den Achterhoek althans, nog
ruimte om te ademen. Zoo stond dan ook de trotsche Nijenhorst, als van
eeuwen her, nog schijnbaar veilig te midden van hare uitgestrekte
woudgronden; en haar bewoner, binnen hare sterke muren gezeten als op
het voetstuk van eene nog niet ganschelijk neergerukte traditie, genoot,
zoo niet meer de macht en de voorrechten, dan ten minste nog het aanzien
van een adellijk heerschap op zijn domein. Helaas echter! zijn opvolger,
de laatste baron, had het tij geheel verloopen gevonden. Het
menschengeslacht, dat bij zijn opgroeien den matten naglans der feodale
overleveringen nog had aanschouwd, was sedert ook in de Graafschap
uitgestorven;--wat de vaders niet meer gevreesd, maar toch uit een
overgeërfd gevoel nog geëerbiedigd hadden, dat bleef in het oog der
zonen slechts een log en tergend anachronisme, van welks karakter zij
niets meer begrepen, welks geschiedenis hun geen belang inboezemde,
welks eerbiedwaardigheid hun belachelijk voorkwam: een onding, dat hun
door zijne aanmatigende grootte hinderlijk was, en dat dus voort moest.
Voort ging het dan ook. De Tijdgeest is als Juggernaut's wagen: eene
zegekar voor wie hem volgen: doch wat hem in den weg staat, dat
vermorzelt hij. De Joden en de dorpers nu kwamen àchter den wagen. De
Nijenhorst en haar heer stonden er vóór. Zij moesten er dus onder.
»Was er dan voor deze beiden geen uitwijken mogelijk geweest?--Zeer
zeker. Onze moderne samenleving heeft aan haren breeden boezem plaats
genoeg zoowel voor den afgedankten edelman als voor den souvereinen
kinkel. Hadde de Nijenhorst zich slechts laten verbouwen tot eene
sigarenfabriek, of tot eene ijzersmelterij, misschien ware zij gespaard
gebleven. Mocht haar heer slechts hebben kunnen besluiten om bij de
Geldersche boeren de klandisie af te bedelen als wijnkooper, of als
leverancier van comestibles, vermoedelijk had hij zijn hoofd boven water
kunnen houden--misschien zelf den stam van zijn doorluchtig geslacht
kunnen overplanten in eenen vetteren bodem, waar de oude boom in de
toekomst meer eetbare, zij het dan ook minder edele vruchten zou
gedragen hebben: eene goede vracht sappige peren, bij voorbeeld, in stee
van eenen wrangen oranje-appel of wat. Doch men weet het: wien de Goden
verderven willen, dien benemen zij eerst het verstand. Het kasteel
verkoos met steenen onverzettelijkheid een kasteel te blijven, de baron
met middeneeuwschen hoogmoed een baron. En dan--wat spreek ik van zijn
geslacht!--Had hij er nog een? Hij en zijne gade--neef en nicht, die
denzelfden naam droegen en de Nijenhorst tot hun gemeenschappelijk
stamhuis hadden--waren zij niet de laatsten van dien naam en van dat
huis? Moest niet de vloek hen treffen, die sneller nog dan de geest des
tijds onzen ouden adel wegslinken doet: de vloek der kinderloosheid,
vergelding misschien voor de weeldezonden van zoo menigen àl te
vruchtbaren onder hunne voorvaderen?--Alles in het verleden dus; niets
in de toekomst!--Zoo sloeg dan den man de moedeloosheid om het hart;
en het korte =heden= werd zijn afgod. Echtelijke liefde bond hem niet.
Arbeid, dien hij voor eenen zoon wellicht zich had willen getroosten,
dacht hem voor hemzelven nutteloos, zoo niet vernederend. Hatelijk werd
hem de aanblik van den somberen ouden burg, boven welken hij de mokers
van een geminacht plebs reeds zweven zag; hatelijk de klank van den
titel, die hem geene eer meer aanbracht; hatelijk het gezelschap van de
reeds bedaagde vrouw, die hem geenen stamhouder had kunnen schenken.
Genot slechts lachte hem nog toe. Hij volgde het voorbeeld van zoo
menigen onwaardigen standgenoot, het voorbeeld zelfs van tot hooger
geroepenen dan hij----en Parijs verslond hem--de lichtekooi van Europa,
die in haren onverzadelijken schoot al méér deftige ridderhoven heeft te
loor doen gaan, dan de Noordzee schepen in hare kolken. Zij at hem op:
hem en zijn slot, zijne bosschen en zijn zilverwerk, zijne akkers en
zijn porcelein.--Laden wij dus, willen wij billijk zijn, niet op
Juggernaut alléén de schuld, wanneer wij van de Nijenhorst enkel de
fundamenten, van hare beukenlanen slechts de reeds vermolmde
wortelstronken nog overig vinden.
»Na enkele jaren--het had niet lang meer moeten duren, of Lutetia zou
den ongelukkige uitgestooten hebben, gelijk de spin eene leeggezogene
vlieg uit hare webbe werpt--na enkele jaren dan, had gelukkig een hevige
aanval van jicht den heer baron genoopt een einde te maken aan zijne
slemperij, en naar huis te keeren, om (beter laat dan nooit) zich met
den Hemel te verzoenen, en kort daarop te sterven. Niets was het zijne
meer; alles was beleend: doch op eene voorwaarde, door welke hij ten
minste gedurende zijn leven zijnen stand nog verzekerde, en, moest hij
vóór haar heengaan, ook den stand van haar, die hij wel nooit had kunnen
liefhebben, maar die toch zijnen naam nog zou blijven dragen, die van
zijn eigen edel bloed was, ja, die immers niet minder dan hij zelf
betrekking had op het dak dat hij boven haar hoofd zou laten--háár
voorvaderlijk erfgoed ook, waarvan hij tot de laatste roede gronds
verslingerd had aan de sletten van het Bal de l'Opéra. De Nijenhorst,
met al wat er in en om en aan haar was--zoo bepaalde het verdrag met
de firma Ruben Shylock & Co. te Amsterdam--, alles zou ongerept gelaten
worden zoolang de baronesse onder de levenden verkeerde; bovendien zou
de firma aan de weduwe tot haren dood een bescheiden jaargeld uitkeeren,
dat, nevens het vruchtgebruik van het nog maar magere goed, haar in
staat zou stellen, voor het oog der wereld althans, op den ouden voet
te blijven voortleven. Zij zelve (het lag voor de hand) mocht geenen
vlierstruik doen omhakken, geen meubel verwisselen; en zoodra de laatste
snik haar over de lippen was, zou Shylock komen om zijn pand.
»Nu begrijpt men waarom Israël jubelde aan den Amstelstroom, toen de
tijding kwam dat eindelijk, eindelijk mevrouw de douairière het besluit
had kunnen vatten om uit dit tranendal te scheiden.
* * * * *
»Het spreekt van zelf, dat er van de bovenvermelde schikking wel iets
uitgelekt was onder de bedienden en in het dorp. De vreemdelingen
echter, die in vrij aanzienlijke getale uit een naburig, zeer bezocht
zomerkwartier de Nijenhorst plachten te komen bekijken (van buiten,
wel te verstaan: het inwendige was voor niemand toegankelijk)--de
vreemdelingen, zeg ik, konden er bezwaarlijk iets van gissen. Wat
zouden zij er zich ook het hoofd mee gebroken hebben! Wat raakten hen de
laatste stuiptrekkingen van eenen verloopen adel!--Zij kwamen: sommigen,
om een doel te hebben voor een rijtoertje; anderen, omdat men toch de
weinige merkwaardigheden der streek niet onbezocht mocht laten; enkelen,
die in de overtuiging geleefd hadden dat adellijke kasteelen nog slechts
in de verhitte verbeelding van romanschrijvers te vinden waren, uit
wezenlijke nieuwsgierigheid. Deze laatsten schenen dan in den waan, dat
er straks uit de slotpoort, over de steenen brug, een geharnast ridder
te voorschijn rijden moest, of minstens eene freule met ellenlangen
sleep, gevolgd door eenen sierlijken page met eenen valk op de vuist; en
niet weinig voelden deze naïeve zielen zich teleurgesteld, bekocht voor
hun goede geld, wanneer hun aan het venster van eene der torenkamers
eene oude dame gewezen werd als de burchtvrouw--eene heel alledaagsche
oude-juffrouwen-figuur, die, volmaakt als nichtje Alida of tante Louise,
naald en draad hanteerde, waarmede zij zóó bedrijvig scheen, dat zij
zich den tijd niet gunde om even op de bezoekers van haar erf eenen blik
te werpen. Allen echter, de teleurgestelden zoowel als de opgetogenen,
de wereldwijzen zoowel als de onnoozelen, toonden zich min of meer
getroffen, wanneer de mededeelingen van den ouden tuinman, die hun tot
cicerone diende, hen tot de gevolgtrekking hadden geleid, dat deze oude
dame in dit groote, holle kasteel nu al eene reeks van jaren geheel
alléén had gewoond. In den regel ontspon zich dan tusschen den grijzen
Bartel en de bezoekers een gesprek van den volgenden aard:--
»»Moederzoalig allinnig, joa, joa! Met Sunt Jan al zeuventien joar",
mompelde de witkop.
»»Geen sterveling", vroeg men, »met haar in het slot?"
»»Nou joa, wijlui binnen er: ik en mijn vrouw, die de kokerij bezorgt,
en Kris de huusknecht. Moar ik bedoel nou eigenlijk minschen van haar
eigen slag, weet ge--zoo van haar eigen kaliber, za'k moar zeggen."
»»Geen zoon of dochter dan? Geen bloedverwanten?"
»»Kiend noch kroai, men lieve meheer!--Wat neefkes en nichtkes in 't
butenland--moar die hoeven hier niet an te kloppen--en die kommen ook
alêvel niet woar niks te oazen valt. Veur de rest, vrind noch moag.
Altoos allinnig!"
»»Ook geene gezelschapsjuffrouw?"
»»Niks nimmendal. Veur joaren het ze eens zoo'n pertret in huus genomen;
moar die kon de kleuren niet uut mekoar houwen--van sajet, weet ge--want
doar is ze den godganschbren dag mee doende. Doarom het ze die mammesel
al gauw weggejoagd. En sedert wou ze er gien van dat spul meer onder
hoar oogen zien. Joa joa!"
»»Maar krijgt zij geen bezoek nu en dan?"
»»Zoo veul as nooit, meheer, zoo veul as nooit. Of 't most wezen, vier
moal in 't joar, een heerschap uut Amsterdam"----doch hierover scheen de
oude zich niet te durven uitlaten.
»»Toen de baron nog leefde, toen was het toch anders, niet waar?"
»»Wel, nou--wat za'k oe zeggen--wel wat anders, moar alêvel niet veul
beter toch. Den baron, die had zoo zen gezelligheid buten 's huus, zoo
op zen eigen gelegendigheid, weet ge. Moar de baronesse--kiek, 't wordt
straks al veertig jaor da'k hier dien--maar 'k kan oe wel verkloaren,
nooit heb ik haar anders gekend as moar zoo oakelig op heurzelf--nooit
met een schepsel eris vertrouwelijk!"
»»Dus--eene menschenhaatster?"
»»Krek, joa joa! As een uil in een boom. En altoos veur dat eigen
venster doar in dien toren, metter tappestrie, zooas ze 't noemen, van
den vroegen uchtend tot voak loat in den nacht. Wat zoo'n minsch zich
verkniezen en vergrimmen mot, hè?"
»»Verschrikkelijk!" bracht het eene of andere vrouwelijke lid van het
gezelschap in het midden. »En is zij niet bang?"
»»Bang? Hoe meint de juffer dat?"
»»Wel, voor dieven."
»»Och jee, wat zou ze! Dievengespuus hebben we hier niet in de
Graofschap; en die weten ook wel terdege goed dat hier 's nachts de
deuren niet op een kier stoan. Nee nee!"
»»Nu ja--al is het dan niet voor dieven----hoe zal ik 't zeggen----ik
bedoel, als men in zoo'n groot oud huis zoo heel alleen----"
»Dan boog de oude Bartel het hoofd diepzinnig op de borst, en zeide,
terwijl hij veelbeteekenend op zijn snuifdoosje klopte: »O zoo! joa, as
de juffer op dát sapiter komt--en as ik uut de school wou klappen--hè,
nou--dan zou 'k oe roare dingen kunnen vertellen. Want zoo'n oud huus,
zie je, dat het zoo zen griezeligheden, joa joa. Moar, juffer, za'k oe
eens wat zeggen?--Er binnen van die minschen, die eigenlijk gezeit geen
minschen meer binnen, moar zooveul als levende doojen. Van de wereld
bin ze afgesturven. Veur niks of niemand hebben ze hart meer. En as den
Euvele hun temet eris over den schouwer kiekt, dan droaien ze zich om op
hun stoel--en dan hebben ze zóó iets lelliks in hun oogen, weet ge, dat
ie 't op een loopen zet, krek as een jonge hoas veur een windhond!--Zoo
binnen er, joa joa! zoo binnen er!"
»En Bartel, zijn snuifje genietende, schuifelde naar het hek, om het
gezelschap uitgeleide te doen en zijn fooitje in ontvangst te nemen.
Want als een kunstenaar in zijn vak, werd hij eerst spraakzaam tegen
dat de wandeling was afgeloopen, en bewaarde hij zijn geheimzinnig
knaleffect, dat hij meestal op de eene of andere manier wist te pas te
brengen, geregeld tot op het laatst. Hij had gesnapt, de slimmert met
het domme gezicht, dat de stadslui hem zoodoende voor eenen origineel
versleten, en hem daarom te milder bedachten. Wie er al niet komedie
speelt!
* * * * *
»Zij echter, wie al dit gevraag en gebabbel betrof--wat was er van haar?
Hoe leefde zij?--Was zij werkelijk zoo troosteloos aan de verlatenheid
overgeleverd, zoo altoos en volslagen alleen, als de dorpsmare wilde?
Verkniesde en vergrimde zij zich zoo? Had zij inderdaad haar gemoed
zoo verhard tegen alles menschelijks--ja (de tuinman had er immers op
gezinspeeld), tegen de booze geesten zelfs, die er spoken in de leegte
welke de mensch aanricht tusschen zichzelven en zijne medeschepselen?
»In zekeren zin, ja. Maar toch, de dorpspraat verkondigde slechts half
de waarheid: en zelfs de wijsheidkramende Bartholomeus was met al zijne
diepzinnigheid niet veel dieper in dit levensraadsel gedrongen, dan
zijne schoffel placht te wroeten in de aarde. Hij toch besefte zoomin
als de meeste andere lieden het verschil tusschen geestelijke en
persoonlijke eenzaamheid. Niets is ondragelijker dan de eerste. De man
die in zijn binnenste nog slechts eene versteening voelt, afgestorven
van alles wat hem eenmaal lief of belangwekkend of heilig was--die
man is als een op den oceaan verlorene te midden zelfs van het
drokste maatschappelijk verkeer, ook waar hij zich opwindt om met de
luidruchtigsten luidruchtig te zijn in het vroolijkste gezelschap;--aan
krankzinnigheid ontsnapt hij slechts door zich te werpen in eenen tuimel
van zinnelijke verstrooiingen. De andere daarentegen, de persoonlijke
eenzaamheid, heeft meer den schijn dan het wezen van de zaak. Zij
is eene levensgesteldheid bij welke het gemoed, na al kampend en
werend geheel de have van algemeen menschelijke neigingen, behoeften,
gevoeligheden en illusiën te hebben moeten prijsgeven, met zijn
laatst en veelal dierbaarst goed--gelijk een monnik met een kostbaar
handschrift in zijne kluis--zich heeft opgesloten in zichzelven, en,
aldus gewapend, in zichzelven de genoegzaamheid gevonden heeft. Dit
moogt gij, al naar uw wijsgeerig standpunt, samentrekking noemen,
of afstomping, een heldhaftig individualisme, of eene treurige
monomanie--zeker is het, dat die gesteldheid minder deernis behoeft
te wekken, dan de naar alles grijpende, van alles proevende, maar van
niets verzadigde alledags-menschen haar in den regel meenen te moeten
waardig keuren. Het leven is een puinhoop geworden; van wederopbouwen
kan geene sprake meer zijn. Doch de geest heeft uit dien puinhoop éénen
schat gered: eene gril, eenen waan, eene ijdelheid misschien--maar aan
welken hij zich toewijdt met het gansche overschot van zijne liefde en
kracht, en door welken hem op het lest soms eene stille vergoeding nog
gewordt voor datgene, wat hij aan geluk in den gewonen zin heeft moeten
derven.
»Zóó stond het ook met die oude vrouw daar in den slottoren. Wel als
begraven woonde zij daar voor alles buiten haar om, maar nog geenszins
dood voor zichzelve. Wel eenzaam was mevrouw de douairière, maar niet
alleen; wel zonder vreugde, maar niet zonder troost. Want uit den
bouwval van haar bestaan had zij één enkel klein talent weten te
behouden, dat haar op den ouden dag geworden was als den kloosterling
zijn kunstig manuscript of zijn met zorg gekweekt moestuintje.
»Natuurlijk was dit ook voor haar eerst na bitteren kamp zoo geworden.
Men betrekt niet rustig eene kloostercel, dan na de schipbreuk van een
fortuin of na het breken van een hart:--en geen varensman van eer laat
zich in den grond boren, geen moedig hart laat zich verbrijzelen,
zonder tegenweer. Lang en folterend was het lijden geweest van deze
vrouw; doch met dit al van zoo bijzonderen aard, dat hare tijdgenooten,
hadde zij het hun geopenbaard, het haar eenvoudig als krankzinnigheid
zouden hebben toegerekend. Niet allereerst toch had zij geleden voor
datgene wat elke vrouw het diepst gegriefd zou hebben: de onverholen
liefdeloosheid van haren echtgenoot te haren opzichte. Och neen! Uit
liefde immers schonk zij den bloedeigen neef hare hand niet; huiselijk
geluk behoorde niet tot de traditiën van haar geslacht; en zij had van
hare verlooving af geene reden gezien om zich op het stuk van echtelijke
trouw met een beter lot te vleien, dan aan hare moeder en aan hare
grootmoeder ten deel gevallen was. Veel minder als gade had zij geleden,
dan als baronnesse; veel minder als vrouw, dan als adellijke. Geleden
had zij onder hare kinderloosheid: niet, zooals andere vrouwen, uit
verlangen naar de zorgen en vreugden van het moederschap, maar omdat zij
eenen erfgenaam wenschte voor haar bloed, haren naam, haar wapenschild
en haar kasteel. Geleden had zij onder de losbandigheid van den baron:
niet omdat hij zichzelven er mee ten gronde richtte, maar wijl hij
zijnen en haren oud-adellijken naam er door in smadelijke opspraak
bracht: hij, de laatste drager van dien naam. Geleden had zij onder
zijne latere grove verkwistingen: alweder niet uit beduchtheid voor de
strenge tucht der armoede--maar omdat zij erger nog dan den hongerdood
de vernedering vreesde van bij haar leven nog door de firma Shylock &
Co. te worden weggedreven uit den burcht harer vaderen. Kortom, de
marteling van haar leven had bestaan in de voortdurende krenking, de
geleidelijke slooping en het onherroepelijk tot niet gedoemd zien worden
van eenen adeltrots, die, als een machtig instinct, al haar voelen en
denken en handelen beheerschte. Zij nu had dit knagende leed niet kunnen
en niet willen verdooven met genot. Integendeel: zij had het levendig
gehouden met alles wat haar eenzaam verblijf in het kasteel er voedsel
aan bieden kon. Gespijsd had zij het gelijk eene slang met haar vleesch.
»Dit had vele jaren zoo geduurd. Jaren lang nog, na het overlijden van
den baron, had zij gehaat te leven, en toch gevreesd te sterven. De
dood--hoe welkom zou hij haar zijn geweest, indien hij slechts als
de verderver van haar lichaam ware opgedaagd. Maar o! die folterende
gedachte, dat alles, wat haar gewijd en dierbaar was, tegelijk met haar
aan het einde zou gekomen zijn; dat haar naam en titels mèt haar in het
graf zouden zinken; dat al hare deftige erfstukken, de oude meubelen en
het familie-zilver, de wapenrustingen en de schilderijen, verstrooid
zouden raken onder de Semieten; dat de boomen van haar park vallen
zouden tot den laatsten; dat haar slot zelfs, eeuw op eeuw de trots
en het bolwerk der landstreek, zou weggekruid worden om als puin eenen
modderkuil te dempen, of als gruis op eenen kleiweg door boerenklompen
vertreden te worden!.... Neen! en dit was geen schrikbeeld, dat zij
zich maar in het hoofd haalde;--eene onafwendbare zekerheid was het.
Het =moest= gebeuren--spoedig al--morgen reeds, indien zij heden kwam te
sterven..... Dan sprong zij van haar leger, in het holle van den nacht,
en ontstak eene kaars, en waarde rond door de zalen en kamers, om het
oude slot en wat er in was--dat alles waarmede hare verbeelding, haar
trots, geheel haar wezen zoo onafscheidelijk inééngevlochten was--nog
ééns, nog éénmaal toch te zien. Want morgen, straks reeds, kon zij
weggeroepen worden----en dan moest dit alles verstuiven als het
tooverpaleis in een sprookje!
»Was het wonder, dat destijds onder het landvolk het gerucht zich
verspreidde van een spooksel in het kasteel?--Een licht, flikkerend van
kamer in kamer--eene witte gedaante, voorbij een venster sluipend----wat
wilde men méér!
»En deze spookmare was in hoogere mate belangwekkend geworden, toen men
op zekeren ochtend, nadat in den nacht wederom de verschijning dolende
was gezien, mevrouw de douairière bewusteloos had vinden liggen in de
groote ridderzaal, vlak nabij het portret en de daaronder geplaatste
helmlooze wapenrusting van den bouwheer der Nijenhorst, den grimmigen
heer Huibert. Men nam haar op en bracht haar te bed. Verscheidene dagen
lag zij in ijlende koortsen. Toen zij na bangen strijd weder tot
zichzelve kwam, waren hare haren als witte zijde geworden.
»Wat haar overkomen was--niemand heeft het ooit uit haren mond vernomen.
Men mompelde in keuken en tuinmanswoning, straks ook in de dorpskroeg,
vreemde dingen: iets van eene oude voorspelling die vervuld, van een
vreeselijk voorteeken dat geschied zou zijn--doch waarvan geen mensch,
zelfs de oude Bartel niet, het eigenlijke meer wist. De tuinmansvrouw,
die de zieke opgepast had, verzekerde dat deze van tijd tot tijd
zich plotseling in haar bed had opgericht, en dan met een gebaar vol
ontzetting had uitgeroepen: »Het hoofd! het hoofd! Genade!" Ook beweerde
Kris de huisknecht bij hoog en bij laag, dat hij dien ochtend, toen
men de baronnesse zoo vond, op den stalen kraag van ridder Huibert's
harnas eene vlek ontdekt had, die er te voren niet op was geweest, en
die----»'t kon wel roest zijn, maar 't had veel meer van bloed!"--En
toen deze geruchten zich verspreidden, liet er zich ergens achter het
plaggenvuur van eenen heiboer een stokoud, reeds half versuft besje
vinden, dat, zeker door deze reminiscentiën geprikkeld, zich de geheele
legende van Huibert den Ever weer herinneren kon: hoe hij met den Booze
heulde, hoe zijn afgeslagen hoofd den Duivel tot kegelbal werd, en hoe
de voorspelling luidde, dat
_Werd de kop ooit weergevonden,
Dan was Nienhorst voor de honden--_
--of iets in dien trant! En liefhebbers van curiositeiten snuffelden er
oude kronieken op na, waarin werkelijk breedvoerig te lezen stond----
»Maar gij kent reeds die historie. Dit kan ik dus overslaan."
* * * * *
Hier poosde de lezer. Hij stond op, stapte een paar malen de kamer op en
neer, en sprak, half tot mij, half tot zichzelven:
»Het heugt mij nog heel goed hoe de menschen hier in de stad over het
geval redeneerden. 't Is nu--laat eens zien .... vijftien, zeventien,
negentien jaren geleden. Juist was ik met kerstvacantie naar huis
gekomen.
»Sommigen geloofden stellig en vast, dat de douairière eene verschijning
gezien had; anderen, dat zij nu volslagen krankzinnig geworden was; nog
anderen, onder welken een plattelandsheelmeester, dat zij den avond
te voren wat zwaar gesoupeerd moest hebben. Ikzelf, in die dagen een
_esprit des plus forts_, deelde het gevoelen dezer laatsten; en ik
herinner mij hoe ik, met al de beslistheid van mijne achttien jaren,
mij in dien zin uitliet tegenover mijnen vader, die een weinig naar
mysticisme overhelde. Ik schreeuwde dat het niets kon geweest zijn dan
eene hallucinatie, eene _deceptio visus_.
»»Inderdaad?" antwoordde mijn vader: »is dat zoo zeker?"
»Ik vroeg hem of hij dan werkelijk in het algemeen aan de mogelijkheid
van geestverschijningen geloofde.
»»De ónmogelijkheid er van", hernam hij, »is althans onbewezen en
onbewijsbaar. En wat dit bijzonder geval aangaat, zoo is het niet de
vraag wat =ik= geloof, of wat =gij= gelooft, maar wat de baronnesse
geloofde; en, bijgevolg, wat de baronnesse gezien kan hebben in dien
nacht--met =hare= oogen namelijk: niet met de uwe, ook niet met de
mijne, maar met de =hare=. Het eene oog ziet niet als het andere. De
hond is in het donker blind voor dingen die de kat zeer duidelijk
waarneemt; evenals de nachtvogel in het zonlicht datgene niet zien
kan, wat de wakkere hen er met eenen oogopslag in bespiedt."
»»Maar", voerde ik aan, »dit heeft betrekking op tastbare, niet op
ontastbare zaken: op feiten, niet op hersenschimmen."
»»En heeft ooit iemand", riep hij, »heeft ooit iemand nog tusschen het
tastbare en het ontastbare de grens kunnen bepalen? of ooit kunnen
aanwijzen wáár het rijk der feiten eindigt, het rijk der schimmen
begint?.... Loop heen toch met uwe quasi-wetenschappelijke machtwoorden!
Er overkomt mij iets, dat noch ik noch gij noch iemand verklaren
kan, maar dat mij vreeselijk aangrijpt. O! roept gij: dat is niets!
belachelijk!--eene hersenschim! eene hallucinatie!... Maar hier: mijne
haren zijn er wit door geworden, mijne gemoedsstemming is er door
omgeslagen, levenslang moet ik onder den indruk er van blijven.... Wat
raakt het mij nu, of gij heel wijsgeerig mij komt vertellen dat =zoo
iets niet wezen kan=, dat het eene hersenschim van mij geweest moet
zijn!--Te drommel! kunnen of niet, voor mij =was= het. Het moge voor u
en uwe philosophie eene hersenschim zijn geweest--voor mij en mijn leven
was het een feit!"
»Ik heb dat antwoord nooit vergeten. En ik wil u wel zeggen dat
eene andere gedachtenrichting dan die van mijne jeugd, misschien
ook eene enkele ervaring, mij sedert met het aanwenden van die
quasi-wetenschappelijke machtwoorden, zooals mijn brave vader ze
noemde----
»Doch waartoe eene bekentenis, die nu eenmaal in de wereld van het
hedendaagsche denken niet meer thuis behoort, en die bij mijne meer
verlichte tijdgenooten slechts lachlust wekken kan!....... Kom! het
begint zoowaar al te schemeren. Willen we ons etensuur niet verzuimen,
dan moet ik met het slot van mijne historie wat spoed maken. Gij wilt
het toch hooren?"
»Tot elken prijs!"
Hij zette zich weer tegenover mij, en las verder.
* * * * *
»Wat er dan ook in dien nacht gebeurd moge zijn, wat de baronesse gezien
hebbe, of zich verbeeld hebbe te zien--zóóveel is zeker, dat zij, toen
zij van haar leger verrees, een veranderd mensch bleek te zijn. De zware
ziekte, die haar lichaam had verzwakt, bleek ook haren wrevel gebroken,
den geest van verzet in haar gesust te hebben. Of wel, had inderdaad
een onheilspellend visioen haar verschrikt, zoo scheen daaruit kalmte
over haar neergedaald te zijn: berusting, die zich wellicht hierdoor
verklaren laat, dat zij van nu af in den aanstaanden ondergang van haar
huis niet langer het werk van menschen zag, doch de vervulling van het
fatum haars geslachts. Moest de Nijenhorst verdwijnen--zij deed het ten
minste zooals van haren aanvang af verordend was, volgens hare eigene
aloude legende.
»Nogeens, hoe dit geweest zij--op de kranke ziel der oude dame scheen de
geheimzinnige gebeurtenis heelend te hebben gewerkt. Geene nachtelijke
dwaaltochten weder; geene doffe wanhoop meer in haar traanloos oog,
geen werkeloos neerzitten in stomme vertwijfeling. Het heden kwelde,
de toekomst benauwde haar niet langer; van nu af verkeerde haar geest
enkel nog in het verleden. Zij sloot zich op in de ronde torenkamer,
verdiepte zich in oude familie-papieren, sloeg eenen grooten voorraad
benoodigdheden voor vrouwelijk handwerk in, en wierp zich met
rusteloozen ijver op den éénigen arbeid dien zij verstond: het
tijdverdrijf dat door haar zelve en door de vrouwen van haar
voorgeslacht steeds met smaak en vaardigheid beoefend was: de kunst
van de borduurnaald. Voor haar echter was thans dit werk geen ijdel
tijdverdrijf meer, doch eene heilige taak, tot wier voltooiing zij zich
haasten moest gedurende het korte overschot haars levens. Voor haar
werd van nu af die kunst, die kleuren en beelden stikt in het stramien,
een als uit den hooge haar aangewezen middel om nog, zooveel in haar
vermogen was, der wereld een gedenkstuk na te laten van den glans der
adellijke familie die straks uitgestorven, van de sterkte des stamburgs
die weldra spoorloos weggevaagd zou wezen. Dag en nacht repte zij de
naald; tafereel op tafereel, uit de geschiedenis van haar huis, maalden
de bonte draden op het gaas. Hoe sloofde zij zich af over dezen arbeid,
tot vaak de oude oogen en de stramme vingers haar den dienst weigerden.
Dan, als zij een beeld voltooid had, hing zij het op aan den wand
harer kluis, en zat uren lang in beschouwing er van, met eene schier
kinderlijke voldoening. Want dit toch behoorde haarzélve nu toe: dit was
niet begrepen onder Shylock's inventaris: dit toch zou na haren dood de
uitdrager niet te koop kunnen hangen in zijne voddenkraam. Het zou haar
en haar slot nog eeuwen kunnen overleven, om te midden eener passende
omgeving haren naam in aandenken te houden. Zij had het bij testament
vermaakt, dit harer handen werk, aan eene naburige stad. Dáár zou
het prijken in de oudhedenkamer van het antieke raadhuis, als een
_monumentum aere perennius_ van de Nijenhorst en haren ridderstam.
* * * * *
»Zóó dus had die vrouw in hare stille afzondering datgene gevonden, wat
aan vele dier drokke wereldlingen, die haar uit den slottuin aanstaarden
als ware zij een levend fossiel, wellicht nog niet toebedacht was: eene
roeping, die haar heure eenzaamheid bevolkte met de schepselen der
herinnering en der phantasie.
»Achttien jaren was zij onafgebroken met dit naaldwerk bezig. Ter wereld
niets anders beslommerde haar meer.
»Toen zij met het laatste en twaalfde stuk gereed was, bevestigde zij
ook dit nevens de elf vorige aan den wand. Vervolgens tooide zij zich
met een oud satijnen staatsiekleed--hetzelfde dat zij, veertig jaren
geleden, gedragen had toen haar Koning gast was aan hare tafel. Hare
ringen stak zij zich aan de vingers; hare diamanten hing zij zich in de
ooren; hare witte tressen kapte zij zich als voor een feest. Zóó gedost,
verliet zij de torenkamer, met langzamen, statigen tred. Geheel het
slot doorwandelde zij--al de gangen en zalen en kamers; en voor elk der
antieke meubelen stond zij even stil, als om er afscheid van te nemen,
met eenen kalmen blik en eene lichte hoofdbuiging. Ook voor elk der
portretten in de ridderzaal hield zij stand, met dien blik en die
buiging: het eerst en het kortst voor dat van wijlen haren echtgenoot;
toen voor dat van diens vader--en zoo de rij af, het laatst en het
langst voor het dreigende gelaat en het helmlooze harnas van Huibert den
Ever. Dan klom zij op den grooten toren, en zag rond over het landschap,
dat met vredigen glimlach zich koesterde in de namiddagzon. Hierna
daalde zij weder af, keerde terug in haar vertrek, schoof den grendel op
de deur, kreeg uit eene kast in den muur eene wijnkaraf en een fleschje,
schonk zich uit beiden eenen roemer vol, en zette zich daarmede in
haren armstoel.--»Zoo!" prevelde zij: »zoo is het wel!..... God,
mijn Heer! vergeef het mij!--het is genoeg geweest!--laat alles zich nu
vervullen!"..... Aandachtig beschouwde zij nog eens, beeld na beeld, het
werk van hare handen. Voor elk der ramen, datzelfde hoofdneigen. En toen
haar blik op het twaalfde te rusten kwam, toen speelde er een straal
van de middagzon, door het looverschut der beuken heengebroken, op dit
tafereel eener troostelooze verlatenheid. Zij tuurde, en tuurde, alsof
zij iets vreemds bespeurde aan het doek;--iets vreemds inderdaad: want
het gulden licht had al de somberheid van het schemergrauw uit het
beeld doen verdwijnen; en het leende aan de bruine erica's er op eenen
weerschijn als stonden zij in bloei; en het deed de bleekroode zijde
van het avondluchtje glanzen, als ware het een vroolijk morgenwolkje,
vóórboô van den schoonsten dag. En ach!--de lippen der oude vrouw
begonnen te trillen, hare handen te beven, hare oogen zich te benevelen
met eene vochtigheid, die zij er sinds lange, lange jaren niet meer
in had voelen opwellen. Zij zag op de zonnige heide zichzelve weder
dartelen--vlinders jagend en bloempjes plukkend--een argeloos meisken,
een kind als andere kinderen, dat van adel nog niet afwist en van een
fatum nog nooit had gehoord. Zij zag er zich als jonkvrouw wandelen,
mijmerend wellicht over eene verbodene teederheid--eene maagd als andere
maagden, óók met eene kans nog op geluk, vóór zij tusschen haar hart
en haren naam, tusschen hare liefde en haren trots, het =slechte= deel
gekozen had.... En plotseling liet zij het glas aan scherven vallen, en
de saamgevouwen handen preste zij zich heftig op de borst.... »Neen,
mijn God!" snikte zij: »zóó toch niet!... Het einde! het einde!... Neem
mij weg, o God! neem mij weg!... Maar zóó toch niet!"
»Stond werkelijk hare ure alreeds op het slaan? Of heeft dezelfde
wilskracht, die den dood op eenen afstand hield zoolang de taak haars
levens nog niet volbracht was, thans, nu het genoeg was geweest, haar
hart gedwongen het kloppen te staken?
»Ik weet het niet.
* * * * *
»Weinige dagen later reeds zag men het zaad Abraham's vergaderd in de
Nijenhorst, door de poorten in- en uitgaande met gansch zeer groote
bedrijvigheid. De wijze Ruben zelf pakte het familie-zilver in; Zebulon
de voorzichtige het kostbare porcelein. Middelerwijl torschte Isaschar,
de sterke, het portret van Huibert den Ever onder zijnen arm; en
Naphtali, die schoone woorden geeft, laadde op zijn handwagentje de
helmlooze wapenrusting.--»Nah!" riep hij--»heeft meneer de ridder in
de bathalje zijn khopshtuk feloren?--'k Zal meneer helpen, wacht!"--En
hij duwde in den ijzeren halskraag eene mutsenbol, roodwangig en
onnoozel----waarom al de twaalf stammen lachen moesten, dat hun de
tranen langs de neuzen biggelden.
* * * * *
»Wandelt gij thans naar de plek waar de Nijenhorst gestaan heeft, en
denkt gij daar neer te zitten om u door den heidewind te laten vertellen
van den luister en den trots, het verval en het lijden, den langen
doodstrijd en de smadelijke verstrooiing van het fiere huis--zoo wacht
u eene teleurstelling, mijn vriend. Gij zult er niets hooren dan het
geklop van hamers en het tikken van troffels--eenen vloek en een deuntje
wellicht ook uit den mond der werklieden, die bezig zijn er eene
plankenzagerij te bouwen."
Alpengloeien.
Het stond bij het brugje, dat den bruisenden bergstroom overspant. Een
paal, manshoog; en daar op een houten hokje of nisje, zoo ruim als twee
handen saamgebogen; en daar in een madonna-beeldje, zoo groot als een
pink--een tinnen popje zoowaar, geen zier kunstiger of kostbaarder dan
de soldaatjes, waarvan er een heel bataljon zich kazerneeren laat in
eene spanen doos. 't Was het kinderachtigste wat ik ooit ontmoet heb van
dien aard.
Glimlachend hielden wij even er bij stil. »Hoe 't mogelijk is!" zweefde
ons beiden op de lippen. »Hoe 't mogelijk is, voor zóó iets te gaan
knielen in een land, waar de Schepper als met eigene hand de
zegeteekenen van zijne grootheid uit de aarde oprijzen deed!"
En wij slenterden verder, opklimmende naar het doel van onze wandeling.
* * * * *
Toen wij boven waren, en ons nederlieten op de mosbank onder de sparren,
prijkte bij dalenden avond het Alpenland in volle heerlijkheid. Diep
in het dal was reeds de schemering begonnen haar floers te spreiden.
Purpere dauw zweefde over de akkers. Donker legerden zich de wouden
langs de hellingen. Maar omhoog baadde nog alles zich in stralenglorie.
Sneeuwtop bij sneeuwtop stond nog te glanzen in den kring--zonnig
verlicht, zilverhel, zoo koel en kuisch zich spitsend tegen het diepe
blauw des hemels.
Wonderbeelden, voor hem die getreden komt uit de drassigheid der
polderstreek, uit het kille slib der venen. Wonderbeelden, welker
pracht de stoute phantasie dan eindelijk rusten doet, verwonnen,
ontvleugeld door de stoutere werkelijkheid!--Het oog staart ze aan,
opgetogen--hetzij een woeste nevel ze omkleedt met ontzetting, of een
zonnestraal ze pralen doet in milde majesteit. En de herinnering neemt
ze in zich op, om zich er aan te verlustigen na jaren nog, wanneer des
wandelaars leden stram worden en zijne middagen grauw.
Wonderbeelden!... Wij tuurden rond en opwaarts. Wij blikten elkander in
de oogen;--wij vonden geen woord te zeggen. Maar stil in die heilige
stilte bad vurig en innig ons hart.
* * * * *
Och, dat eene ure als deze wat toeven wilde! De macht van eenen Jozua,
om te gebieden: zonne, sta stil! Om den avondstond te doen luisteren
naar het smeeken: »_Verweile doch! du bist so schön!_"
Maar de tijd weet van geen talmen. Of pijn u slapeloos woelen doet op uw
leger--de slinger schommelt er niet sneller om. Of gij voor 't eerst arm
in arm gaat met de geliefde--niet trager bewegen de wijzers zich over de
plaat. Zelfs niet voor zaligen staken de seconden hare vlucht.
Aldus was ook de weelde van het alpengloeien, zoo zeldzaam, zoo
onbeschrijfbaar heerlijk, slechts weinige oogenblikken ons gegund.
Het zilver der sneeuwspitsen zagen wij goud worden. In vuur ontstoken,
blonken de toppen ons toe: een vuur, dat weldra verglommen
was--vergrauwd, door karmijn en purper heen, tot doffe, looden
kleurloosheid. Hooger en hooger klom het duister uit de diepte. De
laatste landelijke klanken van het dal verstierven: het laatste getingel
van het stalwaarts gedreven rund, het laatste gejodel van den zangerig
gestemden herder. De nacht brak aan, in welken geene stem gehoord zou
worden, dan die van de stortende wateren.
* * * * *
Wij daalden afwaarts. En zie! wat kwam daar aangestrompeld over het
brugje?
Een vrouwtje, eindeloos oud--een bundeltje knoken en lompen--met eene
vracht gesprokkelde takken op den krommen rug. Van onder den rooden
hoofddoek golfden hare witte lokken te voorschijn, zilver als het schuim
der beek. Tokke, tokke, ging haar stokje; loom sloften hare schreden
elkander na over de planken. Zij leek wel moe, tot stervens moe. Moe van
het sprokkelen? Moe van het leven?--Ik weet het niet. De bergen zag zij
niet aan, noch de rozeroode wolkjes, noch den wild voortschietenden
stroom, noch de zwarte wouden rechts en links. Maar bij het
madonna-popje richtte zij het hoofd op, liet den takkebos zich van de
schouders zakken, en knielde neder in het stof, ongezien, zoo meende
zij, behalve van God en van Maria.
Ook zij aanbad. Ook zij stortte daar, stil in de heilige stilte, vurig
en innig hare ziel uit voor het Hoogere.
* * * * *
Kort, moedertje! maak het kort, opdat het duister niet te ver van huis
u verrasse. Een kruis geslagen, den last u weer opgeladen--en verder het
oude lichaam opgezeuld tegen het steile bergpad.
Doch Maria de Maagd had er een wonder verricht aan deze grootmoeder
van vele kinderen. Want trots het klimmen, was des oudjes tred
veerkrachtiger geworden. Rechter droeg zij het grijze hoofd; minder
zwaar scheen de vracht haar te drukken. En ik zeg u: daar speelde
een trekje van jeugd om haren mond, daar lichtte een vonkje van
blijmoedigheid in hare half gebroken oogen, als zij op zijde stapte
om voor ons ruimte te maken op het smalle pad, ons nazendend de vrome
begroeting van vóór duizend jaren: »_Grüss Gott, Herrschaften! Grüss
Gott!_"
* * * * *
Wij hebben niet geglimlacht, toen wij wederom voorbij het popje gingen
over de brug.
Gij Eeuwige, leer ons wormen elkander begrijpen!--Wat raakt het, welk
het teeken zij, waarin wij U erkennen?--Zou een sneeuwberg ook méér zijn
in Uw oog, dan de boersche beeltenis eener kinderdragende vrouw?--Wat
raakt het: Montblanc of een tinnen figuurtje--indien slechts de
=gedachte= er door gewekt wordt, die loutert en sterkt en opheft?
Gij Eeuwige, leer ons elkander verstaan!
Don Juan del Mulino.
_Cupidon pour dieu adoré
Tire d'un petit arc doré
Deux traicts de différente sorte;
L'un d'eux rend l'amour honoré,
Et l'autre trouble et malheur porte._
De predikant Malthus zat aan een der ramen van zijne studeerkamer, en
tuurde naar buiten.
Voor zoover het daarbij op het gebruik zijner oogen aankwam, had hij die
even goed kunnen sluiten: want hij keek naar niets--en er viel ook niets
te kijken, dan een Noordhollandsch weiland, overdekt met sneeuw. Dit was
het uitzicht noordwaarts heen. Ook tegen het westen had het vertrek een
paar vensters; maar ook daar kon de bewoner niets bespeuren dan eene
besneeuwde vlakte, benevens eenen half ontwiekten watermolen aan het
einde van eene dichtgevrozen wetering. Waren bovendien nog de beide
andere wanden open geweest voor het karige licht van den Januari-dag--de
dominee zou ook in het zuiden en in het oosten niets hebben opgemerkt,
wat aan zijnen lusteloozen blik eenige verstrooiing hadde kunnen
verschaffen. Want de pastorie lag met het kerkje en de daaraan grenzende
herberg midden in den polder, een half uur minstens van het naaste dorp,
een uur wel van het naburige marktstadje. Er lagen een aantal flinke
hoeven verspreid in het rond--alle ver af; er stonden een tien of twaalf
iepen bij de kerk, wat schrale esschenstammetjes langs den straatweg,
een rijtje knotwilgen hier en daar aan eene sloot; dan, wijd aan den
horizon, eene enkele boomgroep en een paar dorpstorens,--ziedaar geheel
het landschap. En dit weinige was nu door de dikke sneeuwlaag zoo
goed als uitgewischt, althans tot de meest volslagene eentonigheid
ineengedoezeld. In het eerst had dit schouwspel de vluchtige bekoring
geboden van het nieuwe. Later, toen de zon er op scheen, was het
verblindend, vermoeiend geweest. Thans echter, nu een vale, roerlooze
hemel zich er over welfde, die sneeuw beloofde, nóg meer sneeuw--thans
stemde het dominee Malthus onbeschrijfelijk neerslachtig. Hij was op het
stuk van natuurschoon zekerlijk niet verwend; zelfs op den zonnigsten
Juni-ochtend was het groen der eindelooze grasvelden van het koeienland
zóó rijk niet geschakeerd met paardebloemen en roode klaver, om hem
de zinnen te bedwelmen met kleurenweelde. Maar toch, deze volstrekte
afwezigheid van =alle= kleur, reeds weken lang nu, maakte op den
eenzamen man steeds dieper en dieper den indruk van eene grenzenlooze,
hopelooze somberheid....... Noem =wit=, niet zwart, de verf des doods.
In zwart liggen alle tinten verholen; uit het diepste zwart flitst te
voorschijn de vuurgloed der hel:--warmte, leven dan toch. Maar wit is
de ledigheid, de ijlheid--, het koude, stoffelooze, wezenlooze Niet.
Het is moeilijk te zeggen, ja dan neen, of deze zelfde gedachte ook
dominee Malthus door het hoofd maalde, terwijl hij daar zoo zat te
staroogen in het doffe verschiet. Te vermoeden valt het veeleer, dat op
dit oogenblik zijn brein in eenen toestand van werkeloosheid verkeerde,
of, zoo het al met iets bezig was, dan met mijmeringen even vaag en
flets als de streep langs welke de bleeke aarde en het bleeke zwerk
samenvloeiden daarginds aan de noorderkim.
Intusschen--nu opeens keek hij toch naar iets, en zeer aandachtig.
Juffrouw Dientje, zijne oude huishoudster, had namelijk een overschotje
van het middageten uit het keukenraam gegooid, voor de muschjes, die
verkleumd tusschen het groen van een paar hulstboompjes scholen. De
hongerige diertjes vlogen er gretig op af; maar nauwelijks hadden
zij al tjilpend hunne vreugde te kennen gegeven over het onverwachte
maal, of daar kwamen uit de iepen een paar ruwe snuiters van kraaien
neergestreken, die het arme kleine grut met snavelstooten verjoegen, en
nu aan het voedsel zich tegoeddeden met echten bandietenlust. »Vort,
leelijkers, vort!" riep Berendina, ten toppunt van verontwaardiging.
De roovers slokten er slechts te gulziger om. Eene pantoffel plofte
tusschen hen neer in de sneeuw;--zij hupten even zijwaarts, doch
hervatteden terstond hun festijn. Toen ondernam mejuffrouw Dina
persoonlijk eenen uitval, ten einde de drieste schurken te verjagen. Te
laat! Het leste brokje aardappel was juist in eene der zwarte snebben
verdwenen.
De dominee glimlachte bitter. Zoo treffend paste dit kleine tooneel in
het kille, meedoogenlooze winterlandschap. Was het geene satire op de
leer die hij morgen weer verkondigen zou in zijne kerk: de leer van de
liefde en van der liefde almacht: de leer van dien Vader der Schepping,
zonder wiens wil geen muschje ter aarde valt?--Zie! hier was nu deze
Schepping: eene barre ijsklomp, voor geen vogeltje zelfs maar een
kruimpje voortbrengend. En daar was ook de liefde. Zie! Wat zij offerde
voor de muschjes--de kraaien gingen er straffeloos op te aas.... Toch,
eene satire is nooit meer dan eene =halve= waarheid. Want de ware liefde
laat niet af. Zie wederom slechts! Juffrouw Dientje was naar buiten
gegaan, om nogmaals haren beschermelingen wat voor te werpen. Mocht ook
die tweede poging mislukken, zij waagt er eene derde. Gij kunt zeker
zijn, dat zij dien namiddag hare breikous niet voor den dag gehaald en
hare voeten niet op haar warm stoofje gezet heeft, alvorens zij de
muschjes had verzadigd.
Dit tweede bedrijf van het stukje _morale en action_, waarbij zijne
getrouwe huisverzorgster en het vogelenheir de hoofdrollen vervulden,
had den predikant weer een weinig opgebeurd. Hij rees van zijnen stoel,
en bemerkte nu dat hij al mijmerend een stuk papier had saamgevouwen
tot eene veelhoekige meetkunstige figuur. Onwillekeurig bracht hij het
velletje tot zijne oorspronkelijke gedaante terug, sloeg een oog op den
gedrukten inhoud van het verfrommelde strooibiljet, en las als volgt:
»_Op Zaterdag den 17 Januari (volle maan) in het lokaal van Ari Harmsen,
te Polderbroek,_
$Groote Voorstelling$
_door het gezelschap Acrobaten, Pantomimisten, Café Chantantes en
Vaudevillisten, onder directie en met medewerking van den heer Vincentio
Buonaventura, eersten bariton van de groote Opera della Scala te Milaan.
Schitterend succes in het Paleis voor Volksvlijt te Amsterdam, in het
Feestgebouw te Rotterdam en in La Sodalité te Antwerpen._"
Dominus Malthus fronste de wenkbrauwen. Hij was voorwaar geen
kunst-verfoeiend puritein; maar juist als vurig muziekvriend had hij van
den tingeltangel eene niet uit te spreken walg; en dat die inrichting
nu al aan de steden niet meer genoeg had, doch het platteland begon
af te stroopen, om ook de boeren te verliederlijken--dit vond hij
treurig en ergerlijk. En deze orgie van gemeenheid, deze muziekmoord
en kunstbezoedeling zou hier plaats hebben naast zijne deur! Buurman
Harmsen, anders een degelijke kerel, leende daartoe zijne eerzame
bovenzaal!--En het brutale program van al die ploertigheid had zich
zelfs eenen weg gebaand tot in de pastorie: tot in des dominee's
studeervertrek, waar hij zijne preeken schreef, waar zijne boekenkast
naast zijn harmonium stond, waar de portretten van zijne groote dichters
en kunstenaars geschaard hingen aan den wand!--Hoe kwam dit vieze vod
hier tusschen zijne vingers? Vermoedelijk doordien hij het in zijne
verstrooidheid had opgenomen van de tafel. Maar hoe dan was het op
zijne tafel verdoold geraakt?--Dáárover moest de huishoudster ter
verantwoording geroepen worden. De heer Malthus schelde. Berendina kwam.
»Zeg eens, Dientje", begon hij, op eenen toon waarin hij vergeefs zekere
strengheid poogde te leggen: »Ik vond hier dit papier liggen. Weet ge
daar van?"
»Dit pampiertje?" vroeg mejuffrouw Dina, terwijl zij haren bril in
positie bracht en het bewuste stuk uit de hand van haren meester
overnam: »Dit pampiertje?--Ik weet van niets, dominee. Er is niets
bezorgd. 't Heeft dan zeker tusschen de krant gezeten."--Maar toen zij
de eerste regels gelezen had, steeg haar het bloed naar het hoofd.--»Wel
goddeloos!" riep zij, de armen over hare maagstreek kruisende: »Wie had
er nu zoo iets van Arie Harmsen kunnen denken!--Kijk er eens hier!"--en
zij begon uit het programma der voorstelling de zoodanige nummers
af te lezen, die het levendigst hare verbolgenheid gaande
maakten.--»_Arabische luchtsprongen, uit te voeren door mesjeu
Lamberti._ En dat nog wel een gewezen ouderling!"--doelende niet op
Monsieur Lamberti, maar op Arie Harmsen.--»Numero drie: _Coupletten,
»Als men iets verloren heeft", te zingen door mammezel Celestine._
Moesten de sletten zich niet de oogen uit haar hoofd schamen!--Numero
zeven: _De Broedermoord, of de Doodslag van Kaïn aan zijnen broeder
Abel, tableau-vivant met bengaalsche verlichting._ Ziedaar nu! niet
eens Onze Lieve Heers eigen woord kunnen ze buiten het spel laten, die
aterlingen! Numero negen: _Duo uit de opera Don Juan: »Reik mij de hand,
mijn leven!" voor te dragen door den heer Vin.... Vincentio Buona....
Buonaventura_--een mooi avontuur, ja, op den avond vóór den Zondag!--_en
mammezel Celestine voornoemd._ Nu, dat lievertje zal wel niet neen
zeggen. Maar ik voór mij, eer dat ik me met zoo'n schorriemorrie----"
De goede juffrouw had in haar vuur niet opgemerkt hoe de dominee, die
eerst maar met een half oor toegeluisterd had, plotseling, haast als met
eenen schrik, aandachtig was geworden bij de vermelding van dit nummer
negen op het biljet.--»'t Is wèl, Dientje", zeide hij, met een
kalmeerend handgebaar: »laat de rest nu maar ongelezen. We zijn dwaas,
er ons zoo warm over te maken!"
»Warm over maken?" hernam Berendina: »Zou ik me daar niet warm over
maken, over zulke spectakels, haast op den drempel van Gods huis, en dat
wel op den avond vóór dat dominee preeken moet!--O dominee! dominee!
dat er nu toch geen wet of geen autoriteit bestaat om zóó iets te
verbieden!--Zie er eens aan! Dan geven ze ook nog een komedie-stuk.
Kijk! »_Frans en Fransientje, of het scheurtje in het kamerschut",
voddeviel met zang in één bedrijf._ En dan--alsof 't dan nóg niet genoeg
was--dan moeten ze nog dansen. Jawel! dan moeten me die lompe machines
van boeremeiden----"
»Genoeg, Dientje, genoeg!" viel dominee haar glimlachend in de rede:
»Ga nu heen: ik moet studeeren. En neem dit papier maar weer mee. Of
neen--ge kunt het nú ook wel hier laten."
»Zeker, dominee, zeker!"----en het trouwe schepsel had, onhoorbaar,
de kamerdeur reeds achter zich gesloten. Geen hooger machtwoord toch
voor juffrouw Dientje, dan dat de dominee »studeeren moest". Voor des
leeraars studie koesterde zij eenen onbegrensden, bijna godsdienstigen
eerbied. Zij stelde zich voor hoe hij daar dan ging zitten in zijnen
armstoel, met zijne lange pijp in den mond, om, als uit den hooge
bezield, die stichtelijke predicaties neer te schrijven, die schoone
gedachten uit te denken, die troostende waarheden te vergaren, waarmede
hij elken zondag-ochtend haar ontvankelijk gemoed verkwikte. De stille,
altoos zachtzinnige grijsaard, met wien zij de vijftien jongste jaren
haars levens in schier volslagen afzondering gesleten had--hij was haar
afgod. Zij aanbad zijnen persoon, en (uiterst zeldzaam geval bij lieden
van haar slag en in hare betrekking) ook zijne leer aanbad zij. Zich het
Nederlandsche Gereformeerde Kerkgenootschap te denken zonder =hem=, was
voor Dientje even onmogelijk, als zich hare keuken te verbeelden zonder
hare glanzende koperen braadpannen; en hoe Onze Lieve Heer het stellen
zou op aarde, als dominee Malthus er niet meer was--ziedaar een
vraagstuk in hetwelk zij zich maar liever niet verdiepte.
Hadde zij thans echter zich zóóver kunnen vergeten van door het
sleutelgat te gluren, dan zou zij bespeurd hebben dat dominee's
studeeren, terstond na haar vertrek, zich richtte op heel iets anders
dan zijne leerrede voor morgenochtend of morgenmiddag. De heer Malthus
had het strooibiljet van den tingeltangel weer van de tafel genomen;
hij staarde er eene wijle op, diep in gepeins verzonken, en ging er
vervolgens mee op en neer loopen, neuriënd, zachtkens voor zich heen,
den onvergankelijken minnezang uit _Don Giovanni_:
»_Là ci darem la mano,
Là mi dirai di si._"
Daarna zette hij zich in zijnen armstoel bij den haard, wierp brandstof
op het vuur, en blikte, altoos nog met het papiertje in de hand, in den
opflikkerenden gloed.
Wat hij er in zag?----Och, wat ziet men in het vuur van zijnen haard,
wanneer men oud geworden is, en eenzaam op eenen grauwen winterdag in
zijne kamer zit, en zoo juist een liedje geneuried heeft, waaraan de
geur nog hangt van den bloeitijd eener wilde jeugd?
* * * * *
Dominee Malthus dacht aan iets, dat hem eigenlijk geen enkel uur uit de
gedachten bleef, maar dat thans met eene ongewone levendigheid zich
opdrong aan zijne herinnering.
»_Là ci darem la mano!...._" Veertig jaren her--jawel, het was
veertig op eenen prik--, had zekere Lodewijk Malthus, student in de
godgeleerdheid, het hooren zingen in den schouwburg van Neerland's
grootste academie-stad. Daar kwam toen maandelijks eene Italiaansche
opera-troep uit Amsterdam spelen. Op eenen avond gaven ze _Don
Giovanni_. De bariton was voortreffelijk; Donna Anna eene fiere
_grandézza_; Zerlina een snoepig bekje. De jonge theologant echter had
oog en oor slechts voor Donna Elvira, de tragische.
Deze dame behoorde dan ook ontegenzeggelijk tot de belangwekkendste
artisten van het gezelschap. Geene schoonheid naar den regel--maar
een weelderige bouw, gloeiende oogen, eene milde altstem, een
hartstochtelijk spel. Zij was het kind van eenen Berlijnschen
bierkneiphouder, tijdens de kracht zijner jaren in zekere kringen eenige
vermaardheid verwierf door zijn vermogen om _weissbier_ te zwelgen
tegen drie brouwersknechten op, en van eene Veroneesche moeder, wier
veelbewogene jeugd begon met het vlechten van stroohoeden, en eindigde
op de planken van een klein theater, waarna zij eerbaarheid gevonden en
zwaarlijvigheid opgedaan had onder het echtelijke dak van den eigenaar
der bierhalle _Zur goldenen Bratwurst_. De dochter uit dit huwelijk
sprak dus zoo vloeiend als haar vader het zuiverste Berliner Duitsch;
en tevens zong zij zoo vlot als hare moeder de taal van den zwaan van
Pesaro en van den Abbate del Ponte. Haar eigenlijke naam luidde Lotchen
Müller; doch in de kunstwereld kende men haar niet anders dan als
Carlotta del Mulino.
Carlotta nu, als Donna Elvira, overtrof dien avond zichzelve. Het was of
zij meer dan ooit hare ziel legde in wat zij zong. Toen zij opkwam in
hare zwarte _mantilla_, en hare heerlijke aria voordroeg:
»_Mi tradi quell' alma ingrata,
quell' alma ingrata--_"
toen scheen zij inderdaad weg te krimpen van wee over hare
rampzalige liefde voor den onverlaat die haar ten gronde richtte. Zij
zag zoo bleek; zoo welsprekend was elk harer wanhopige gebaren; zooals
het =echte= snikken van smart klonken de tonen harer weeke stem. Het
gansche publiek schreeuwde _brava! bravissima!_ en klapte in de handen,
opgetogen over zóóveel waarheid in de kunst. Alleen de student Malthus,
hoewel hij slechts om harentwille scheen gekluisterd te zitten aan
zijnen stoel in eene der achterste loges, verroerde hand noch lip. Toch
had Elvira's zingen blijkbaar op niemand eenen dieperen indruk gemaakt,
dan juist op hem: toch deed die kunst, die zoo het stempel van waarheid
droeg, geen muzikaal gemoed in de gansche zaal heftiger meetrillen, dan
juist het zijne..... Roerend schoon had Elvira ook in de balkon-scène
gezongen; en vervolgens nog in het onvergelijkelijke sextet. Het was
(men zeide het algemeen) eene puik-opvoering van Mozart's wonderwerk.
Ongelukkig--tegen het eind moest er toch een klein _contretemps_
zich voordoen. Nadat de gordijn was opgehaald voor de tweede finale,
kwam namelijk de regisseur aankondigen dat Signora del Mulino door
overspanning plotseling onpasselijk was geworden, weshalve het geëerde
publiek haar zeker wel haar laatste optreden bij Don Giovanni's
avondmaal goedgunstig zou willen kwijtschelden. Het geëerde publiek,
volstrekt niet goedgunstig, mompelde dat het niets was dan eene kwade
bui van de Signora, die wel meer aan zulke plotselinge onpasselijkheden
leed. Lodewijk Malthus echter had nauw de mededeeling van den gerokten
man vernomen, of hij was uit zijne loge verdwenen. Hij ijlde achter de
schermen, waar hij als een goede bekende toegang had. Dáár trof hij
Donna Anna en Don Ottavio, Zerlina en Masetto en heel het personeel
van mannelijke en vrouwelijke koristen in eenen staat van volslagen
verwildering, door elkander loopend, elkaar iets in het oor fluisterend,
de handen in de lucht slaande, met gesmoord lachen, met moeielijk
bedwongen uitroepen van spot, verbazing en ergernis. Hij wilde de
kleedkamer binnen. Maar voor de deur stond de heer _impresario_, die hem
drie woorden toevoegde, welke hem verstijven deden. De Signora was....
De Signora kon.... In 't kort, de kunst der Signora was maar al te zeer
tot waarheid geworden; en de heer Lodewijk Malthus, die de opvoering van
_Don Giovanni_ was gaan bijwonen als toeschouwer, verliet haar als Don
Giovanni in eigen persoon. Hem was achter de coulissen een zoon geboren.
* * * * *
De Utrechtsche burgerij kreeg eerst den volgenden ochtend lucht van
het schandaal; en, gelijk zich denken laat--zij schaterde. De dames
giebelden achter hare zakdoeken; de heeren sloegen zich proestend
op hunne buiken. Drie weken lang had men er pret van. Het was dan
ook----onbetaalbaar! kolossaal!--Die snaaksche Moeder Natuur had er eens
eene grap mee willen hebben! Had zij haren tijd wel guitiger kunnen
kiezen?--O Donna Elvira! Nú begreep men hoe het haar zoo ernst was met
haar »_Mi tradi quell' alma ingrata!_" Ja ja! nú begreep men het!--En
wie mocht wel de vader zijn van den jeugdigen Giovannino? Wie had er
de rol van Don Juan vervuld in dit àl te wel afgespeelde stuk?----Men
kende en noemde hem weldra. Doch helaas! men had er het ware pleizier
niet van. Want hij was gevlogen.
Trouwens, al zou hij gebleven, en van heel dit pelotonsvuur van
hartelooze aardigheden het mikpunt geweest zijn--het zou hem luttel
gedeerd hebben. Laat de wereld grinniken! Hare vroolijkheid is niet
minder kortstondig dan wreed. Indien er op de overtredingen van den
hartstocht geene ergere naweeën volgden, dan de vluchtige spot onzer
medestruikelaars--wat zou het!
Neen, niet tegenover anderen: tegenover zichzelven had Lodewijk Malthus
het zwaar te verantwoorden gehad. Zij toch, die hem al schertsend voor
eenen Don Juan deden doorgaan, belasterden hem schromelijk. Hij was
geen lichtmis--de statige jonge man, met het ernstige voorhoofd en de
droomige oogen. Dit avontuur met eene tooneel-prinses was voor hem geen
romanesk hoofdstukje in zijn levensboek, hetwelk hij later, zoo met een
zuchtje en een lachje, nog af en toe eens overlas;--integendeel: het
was in dat boek de ééne, de éénige bladzijde op welke iets geschreven
stond--geschreven met tranen en met bloed. Al de bladen die er aan
voorafgingen en er op volgden, waren ledig gebleven. Al de dagen vóór
dien dag hadden hem een korte droom--al de jaren nà dien dag eene lange,
lange rouw geschenen. Want hij had haar liefgehad, de jonge zangeres,
uit geheel de diepte van zijne dichterlijke, innig muzikale natuur: met
al de toewijding van een ridderlijk gemoed voor eene vrouw, welke het
niet slechts aanbidden, maar ook redden kan. Dat die liefde, in het
eerst zoo zelfverloochenend, ten slotte een verterend vuur geworden
was--dit was meer háre fout geweest dan de zijne. Zij immers wilde wèl
van hem aangebeden zijn, maar niet van hem gered. Niets had ernstiger
kunnen wezen, dan zijne bedoelingen te haren opzichte. Hij had haar
gesmeekt op zijne knieën, terwijl zij het pasgeboren wichtje in hare
armen had, om toch haar eigen leven en het leven van dit schepseltje
te beveiligen en te louteren door zijne vrouw te worden. Vergeefs! Zij
had hem afgewezen. Als een wild theater-kind was zij gelukkig geweest:
een wild theater-kind wilde zij blijven. Zijne liefde had haar eene
pooslang geboeid gehouden; doch hare kunst en hare vrijheid waren haar
dierbaarder. Niet voor het huwelijk was zij geboren--ten minste niet
voor een huwelijk zooals deze Hollandsche minnaar vorderen zou: een
huwelijk in vollen ernst. Hartstocht was de drijfveer van haar bestaan:
maar een hart bezat zij niet. Want toen hij bleef aandringen--om hun
kinds wille, om den wille van =haar= behoud en van =zijne= gemoedsrust;
toen hij eenen toon aansloeg alsof hij haar wilde =dwingen= om met hem
in een nieuw land een nieuw leven te beginnen--toen klopte hij op eenen
goeden ochtend vergeefs aan hare deur. Zij had voor hem een briefje
achtergelaten, waarin zij hem meldde dat zij was weggereisd; dat hunne
banen elkander gekruist hadden als twee vuurpijlen, maar van nu af weer
uiteenliepen; dat hij haar dus nooit terug zou zien; en dat hij moest
trachten haar zoo snel mogelijk te vergeten, gelijk zij het zeer stellig
hem zou doen.--»Wij hebben", schreef zij, »elkander eenige uren bezorgd
van gelukzaligheid. Zou dit nu eene reden moeten wezen om elkaar geheel
de rest van ons leven ondragelijk te maken?"--Wat het kind betrof,
zoo deed een postscriptum hem weten dat zij het had uitbesteed bij
boerenlieden in zeker Hollandsch dorp. Verkoos hij de opvoeding van den
kleinen Ludovico (zoo had zij hem genoemd) voor zijne rekening te
nemen--niets zou haar liever wezen. Haar beroep toch was wisselvallig,
en hare toekomst onzeker. »De jongen", voegde zij er bij, »moet eene
stem in de keel hebben. Zorg dat er een fameuse Don Giovanni uit hem
groeit!"
O oogenblik van harden strijd tusschen plichtbesef en zelfzucht in den
jonkman!--Het eerste echter zegevierde. De meesten in zijn geval zouden
gemeend hebben dat zij tegenover eene vrouw als déze nu genoeg hadden
gedaan om des gewetens wille. Hij niet. Na zich vergewist te hebben dat
het kind goed bezorgd was, reisde hij haar na. Maanden lang zocht hij
haar aan alle Duitsche theaters. Ten leste vond hij haar terug, onder
eenen anderen naam, als primadonna in eene Hongaarsche stad. Zij schrok
van hem toen hij haar aansprak, meenende dat hij haar vervolgd had om
het verleden haar voor de voeten te werpen. Doch toen hij haar nogmaals
bezwoer terug te keeren tot haren plicht als moeder en als vrouw, en
wederom zijne min en trouw haar aanbood in ruil voor de hare--toen
lachte zij hem uit in zijn gezicht. Hare trouw?--Hoe kon zij geven wat
niet in haar was!--Hare min?--Die had zij immers eenen anderen alweer
geschonken!--Had hij dan haren brief niet begrepen?--Overigens kon zij
hem niet lang te woord staan. De jonge Bojaar, wiens bezoek zij wachtte,
kon elk oogenblik komen. En de man was als een tijger zoo jaloersch....
Dit was hunne laatste ontmoeting geweest. Diep verslagen aanvaardde hij
de terugreis--genezen van zijne liefde, doch met eene ongeneesbare wonde
in de ziel.
Twee jaren sleet Lodewijk Malthus doelloos en lusteloos in de
hoofdstad. Zijne ouders hadden hem eenig vermogen nagelaten; broers
of zusters bezat hij niet; aan niemand dan zichzelven was hij dus
rekenschap schuldig van zijn doen. Na verloop van dien tijd echter
was de zin weder in hem ontwaakt om zijne vroegere studie--in welke
de kennismaking met Carlotta zulk eene min harmonische storing had
gebracht--te hervatten. Sterker dan te voren was in hem weder de roeping
geworden tot het predik-ambt, als het éénige dat strookte met zijne
teruggetrokkene en toch sympathieke natuur, het éénige ook waarin hij
meende nog nut te kunnen stichten. Persoonlijke eerzucht had er nooit in
hem gewoond: tot krachtig arbeider, ontbrak hem de innerlijke prikkel
zoowel als de uiterlijke drang; doch het stille, beschouwende leven in
eene landelijke pastorie, met de natuur en zijne boeken en muziek tot
gezelschap, en op zijne schouders geene zwaardere taak, dan een aantal
eenvoudige lieden met wat zachtheid te vermanen en met wat hartelijkheid
op te beuren--zie! dit lachte hem toe als eene vluchthaven na den storm,
en tevens--laat mij het er bijvoegen--als eene soort boetedoening door
ontzegging. Hij deed zich derhalve, op vijf-en-twintigjarigen leeftijd,
nog als student inschrijven aan eene andere universiteit. Ook dáár woei
het gerucht van zijn opera-avontuur hem wel na--maar och! niet tot zijn
nadeel. In de oogen der jongen immers hechtte het hem de riddersporen
aan de hielen; en in die der ouden----bah! zij verkneukelden zich nog
eens over hunne eigene pekelzonden, en herinnerden zich meteen hoe
er, van den heiligen Augustinus af, steeds uit de wildste studiosi de
kloekste theologanten gegroeid waren...... Hij liet hen allen denken
wat zij wilden. Hij promoveerde; wachtte nog een paar jaren op een
beroep; en zag zich eindelijk (en zelfs dit nog niet zonder veel moeite:
want hij schitterde noch door het geijkte preektalent, noch door de
gangbare orthodoxie) als herder en leeraar aangesteld in een Geldersch
dorp aan de grens. Hem was het wèl zoo. Voor eene aanzienlijker
standplaats zou hij bedankt hebben. Hij had gevonden wat hij wenschte:
een rustig plekje, ver van de wereld, waar hij op zijne eigene stille
wijze leven en arbeiden, mijmeren en musiceeren--kortom, zijne
medemenschen en zichzelven stichten kon.
Onder die bedrijven begreep hij dat het hoog tijd geworden was om het
lot van Carlotta's kind zich nader aan te trekken. De jonge predikant
had geen oogenblik geweifeld over hetgeen hem op dit stuk te doen stond.
Hij haalde het jongsken weg van zijne boersche pleegouders, en nam het
bij zich in huis, voor niemand er een geheim van makend dat het zijn
zoon was: vast besloten om door alle middelen binnen zijn bereik het
levensgeluk van deze vrucht zijner rampzalige minnarij te verzekeren.
De goede gemeentenaren keken wel vreemd op, en staken de hoofden bij
elkander; maar daarbij bleef het. Die Gelderslui waren een schappelijk
slag van menschen. Sommigen zeiden dat het royaal was van den dominee;
en de anderen vonden de zaak niet erg genoeg om zich er voor in het
harnas te steken. De dominee leefde immers voorbeeldig; hij preekte
hun naar den zin; hij was gul voor de armen, innemend in den omgang,
zachtmoedig in zijn oordeel over den naaste:--wat zouden zij dan gaan
wroeten in zijn verleden? Laat men zich ook niet veel liever gezeggen
door een gemoedelijk medezondaar, dan door iemand wien men het recht
niet betwisten durft van zich te plaatsen op het voetstuk van eenen
heilige?--Bovendien, het bleek maar al te duidelijk: zoo de man
gezondigd had, hij had er zijn kruis voor meegekregen.
Ja, dit kind van wilde passie was zijn vaders kruis. De kleine Ludovico
werd hem door de boerenlieden afgeleverd als een bijster ondeugend
perceeltje, waarmee al in de wieg geen huis te houden was. Nu, het zou
wel aan gemis aan tact bij die brave menschen gehaperd hebben--meende de
predikant. Hoe zou het fazanten-hoen in de ganzenkooi passen!.......
Maar was hemzelven dan het opvoedkundige beleid, de kalme en toch
onverzettelijke wilskracht geschonken, om deze woeste natuur te
teugelen?--Hij moest er straks, tot zijn bitter leed, aan beginnen te
twijfelen--te wanhopen. De knaap was onhandelbaar: hij scheen volslagen
naar zijne moeder te aarden: enkel hartstocht--geen hart. Al wat geduld
en zachtheid vermochten, werd door den vader beproefd. Strengheid
alléén echter, ijzeren tucht had dit dwars gewassen riet kunnen
rechtbuigen:--en dáártoe stond de hand van Lodewijk Malthus niet. Na
eene lange, smartelijke worsteling, bij welke hij voelde dat hij meer en
meer het onderspit dolf, moest hij het opgeven. Ten einde raad, deed hij
den bengel op eene naburige kostschool, wier meester bekend stond om
zijne vaardigheid als temmer. Helaas! Monsieur's methode was aan Van
Aken's beestenspel ontleend: zijne overredingsmiddelen beperkten zich
tot rotting-olie en hongerstraf. Toch zou het misschien nog zoo mis niet
geloopen zijn, hadde het noodlot niet gewild dat er op het instituut, na
verloop van een jaar of zoo, een nieuwe ondermeester moest in functie
treden, die, uit het Sticht afkomstig, met geheel de historie van
Lodewijk Malthus en Lotchen Müller, van Donna Elvira en Giovannino's
merkwaardige geboorte, in kleuren en geuren bekend was. Deze snapper,
tuk om zijnen patroon eens te doen bemerken dat hij méér wist dan
tweemaal twee is vier, vertelde alles in vertrouwen aan den
kostschoolhouder. Deze bracht het onder de roos aan zijne vrouw over.
De vrouw weder aan hare oudste dochter; de oudste dochter aan de
dienstmaagd; de dienstmaagd aan eenen kweekeling; de kweekeling aan
eenen der scholieren; en de scholier aan al zijne kornuiten. Zoodat
straks de zoon van dominus Malthus door zijne schoolmakkers niet anders
meer toegesproken werd dan als Don Jantje, of wel, als Don Juan del
Mulino. Hij ranselde zijne laffe beleedigers;--doch daar zij dertig
tegen één waren, beliep hij slaag op slaag. Het gevolg van dit alles
liet zich voorspellen. Op eenen fraaien ochtend had de dertienjarige
Ludovico de plaat gepoetst.
Zijn vader reisde hem niet na over de landpalen. Hij had er den moed
niet toe. Hij overdacht nog hoe hij met de moeder van dien jongen
woesteling gevaren was--hij legde er het hoofd bij neder, met het
gevoel, dat God hem nogmaals strafte voor de overtreding zijner jeugd,
en dat hij deze tuchtroede ook ditmaal niet kon afwenden. Welkom was
hem een beroep naar eenen anderen uithoek van het vaderland: naar den
Noordhollandschen polder, waar hij rekenen kon dat niemand hem het
drama van zijn leven tot een verwijt maken zou. De tijd trouwens had al
gaandeweg de stoflaag der vergetelheid gestrooid over deze gebeurtenis.
Wie spreekt er nog over drama's van twintig jaren geleden?--Indien wij
slechts oud genoeg mogen worden, dan is er niets in ons leven, wat niet
wordt alsof het nimmer geweest ware.
En Ludovico?--Het weinige dat de heer Malthus ooit omtrent den lotsloop
van zijnen verloren zoon te weten gekomen was, stond vervat in den
volgenden brief, die hem, nu acht jaren geleden, door de tusschenkomst
van eenen neef en naamgenoot te Amsterdam was in handen geraakt:--
»_Carissimo!_--Van eenen handelsreiziger uit Amsterdam vernam ik dat gij
toch nog _pfarrer_ geworden zijt, en ongetrouwd gebleven. _Du lieber
Kerl!_--en dat om mij!--_Wahrhaftig_, ik denk nog dikwijls aan u, nu ik
vet ben geworden en mij vergenoegen moet met de duenna-rollen. Maar
hoe vet ook, eene goede predikantsvrouw zou ik ook thans nog niet
wezen.--Onlangs ben ik onzen Ludovico tegen het lijf geloopen. Wij
werkten eene pooslang samen aan het Regensburger theater: ik als tweede
alt, hij als derde bariton. Al had hij mij niet verklapt wie hij was,
ik zou hem terstond herkend hebben aan mijn eigen neus en oogen; doch
natuurlijk zeide ik hem dit niet. Waartoe zenuwschokkende familiescènes,
wanneer men toch niets voor elkaar wezen kan, dan opeters!... Ach, mijn
brave Ludwig! gij zijt goed voor hem geweest, en hebt het beste met hem
voorgehad, evenals met mij;--maar wij Zigeuners van de kunst en van de
liefde, wij hebben niet gewild. Intusschen moogt ge uw fatum danken,
dat hij, evenals ik, van u weggeloopen is. Onder ons gezegd, _Luduigo
caro_--wij leggen niet veel eer in met dat zoontje van ons. De schelm
moet eene prachtige stem in den gorgel hebben gehad; maar hij heeft niet
willen leeren, zelfs geene _solfeggi_. Eens probeerde hij den Don Juan
te zingen;--hij stuurde de heele voorstelling in het honderd, en
men floot hem de planken af. Sedert heeft hij den dienst van Venus
afgezworen, en zich aan Bacchus gewijd. Hij zuipt, _amico mio_. Van zijn
kostelijk orgaan bleven nog slechts eenige flarden over. Ik zie voor
hem geen ander einde dan het hospitaal. _Schade um den schönen Bursch!
Aber--che volete!_ Hij is de zoon zijner moeder!...... Wat mijzelve
betreft, maak u over mij niet bezorgd. Als ik op de planken mijn laatste
kruit verschoten heb, dan zet ik eene bierkneip op, gelijk mijn
onvergetelijke vader zaliger...... Gij inmiddels, voortreffelijke
Ludwig, trek gij u niets van al deze dingen aan. Bewandel gij,
eerlijkste aller menschen, in vrede uwen vromen levensweg. En zoo gij
vlijtig bidt voor de arme zielen in hel en vagevuur--doe dan ook
somwijlen eens een goed woord voor een paar zondaars, wien de duivel
hier op aarde het vuur al warm genoeg stookt!--Carlotta."
Inderdaad, het was weinig geweest--maar toch méér dan genoeg; het
aanvullen van deze korte schets kon dominee Malthus wel aan zijne
verbeelding overlaten. Steeds had hij zich gevleid met de hoop, dat de
jongen wel zijnen weg zou gevonden hebben: als soldaat, als zeeman, als
opera-zanger desnoods. Maar dit! Een verloopen korist!.... Hij had
terstond aan Carlotta geschreven, om haar en haren zoon de geringe
geldelijke hulp te bieden, welke nog in zijn vermogen stond: eene hulp
trouwens, die =zij= niet behoefde, en die Ludovico niet baten kon. Noch
op dien brief noch op eenen tweeden was éénig antwoord gekomen. Toen had
de wroeging hem opnieuw het hart doen bloeden. Hij verweet zich dat hij
niet genoeg gedaan had, voor dien knaap althans: dat hij niet krachtiger
geweest was in zijnen plicht: dat hij, toen de jongen ontvluchtte, hem
niet nagezet en met sterke hand gegrepen en teruggehaald had. De ware
liefde laat niet af!--zoo had hij ook daareven immers nog gedacht,
toen zijne huishoudster de hongere muschjes voederde met zoo taaie
volharding. Was hij zelf in het groot naar dit kleine voorbeeld te werk
gegaan? Had zijne liefde voor die twee ongelukkigen niet afgelaten? Had
hij niets ontzien: naam, noch stand, noch persoonlijk gerief, noch het
oordeel van de wereld--om van die twee het verderf af te weren, dat hij
over hen had helpen brengen toen hij in wellusts armen de wereld vergat?
* * * * *
Het woelde hem alles door het hoofd--herinnering, en zelfverwijt, en
machteloos leed--terwijl hij daar zat in zijne sombere kamer, met het
papiertje in de hand, staroogend, beurtelings op de haast verglommen
kolen van zijn haardvuur, en naar buiten in den winternacht.
Eindelijk rees hij van zijnen stoel, zette zich in het duister aan zijn
harmonium, en speelde met zachte registers:
»_Là ci darem la mano,
Là mi dirai di si._"
En de toovermacht der melodie vaagde de nevelen weg van zijnen geest,
zijne knagende smart verkeerende in stillen weemoed. Al voort-orgelend,
voelde hij eenen zonnestraal doorbreken in het donker van zijn
binnenste. Hij voelde de zaligheid der jeugd weer opbruisen in zijne
aderen, Carlotta's kussen weer branden op zijne lippen--en Mozart's
geest zwevende boven hen beiden, bemiddelend, bij den God die immers ook
de min ontstak in der menschen harten:--»Vergeef hun! Zij waren jong!"
II.
Dit echter was juffrouw Dientje niet gewoon, dat dominee op
Zaterdag-avond, wanneer hij zijne preek placht te »memoriseeren", zich
vermeidde met orgelspel. Een koraal of een preludium had er misschien
mee doorgekund; doch een lied van zóó wereldschen toon.... Desniettemin
haastte zij zich naar het studeervertrek, om, volgens gewoonte, een paar
kandelaars te ontsteken, en die aan weerszijden van de toetsen neer te
zetten. Terwijl zij dit deed, brak de dominee plotseling zijn spelen af.
En toen zij daarop vroeg of »dominee nog iets beliefde", gaf hij geen
antwoord, maar keek haar aan met zulk eenen vreemden glimlach, met zoo
iets afgetrokkens in zijne oogen, dat de goede ziel den moed niet had om
hare vraag te herhalen.--»Hij heeft zeker eene overheerlijke gedachte
in zijn hoofd", mompelde zij bij het nederdalen naar de keuken: »zoo'n
gedachte alsof de engelen uit den hemel ze hem hadden ingegeven!"--Reeds
spitste zij zich op de preek van morgen. En zij zou het zich even zwaar
hebben toegerekend, haren leeraar bij het uitwerken zijner rede te
storen, als een lekkerbek het eene zonde geacht zou hebben zijnen kok
uit de keuken te roepen te midden van de bereiding eener kostelijke
truffelpastei.
Een half uur later echter, toen zij dominee zijne thee bracht, trof
zij hem bij het raam zittende, en welgevallig de sleden in oogenschouw
nemende, die uit de vier richtingen van den kruisweg met hare vrachten
»concertbezoekers" kwamen aangestoven. Het waren meest plompe baksleden;
maar er liepen knappe paarden voor, die in hun tingelend tuig blijkbaar
even veel schik hadden als een kind in zijne rinkelbel. De boereknapen
schreeuwden elkander toe; terwijl hunne roodwangige en breedgerokte
vrijsters groepjes vormden op het brugje over de sloot, om dan, gearmd,
al gichelend naar binnen te hollen, zoo vlug en sierlijk ongeveer als
eene kudde vaarzen die men in de klaver drijft. Baas Harmsen had, tot
opluistering van het feest, en mede tot het practische doeleinde van
verlichting, aan weerskanten van zijn hek een paar brandende pektoortsen
in den grond gestoken, wier walmende vlammen het geheel in eenen
helrooden gloed wikkelden, in schilderachtig contrast met het
bleekgrauwe duister van den besneeuwden achtergrond. Een verbazende
ommekeer, na de kleurlooze, roerlooze stilte van een uur te voren.
»Wat een oploop!" riep Berendina. »'t Is of er de zaligheid mee te
verdienen valt!"
»Och", sprak de predikant vergoelijkend: »de meesten zijn jongelui, zie
ik."--Hij wist immers zelf zoo goed wat het zeggen wil, jong te zijn.
»Als ze ooit maar zoo druk naar de kerk liepen!" hernam juffrouw
Dientje.
»Nu--de kerk hebben ze altijd bij zich.... En wie weet", liet de dominee
er op volgen:--»Misschien ligt het wel aan mijne manier van preeken, dat
de opkomst niet meer is als vroeger. Ik word oud, Dientje. Ik voel wel
dat ik den geest van het jonge geslacht zoo niet meer vatten kan. Als
men eenmaal de zestig achter den rug heeft--"
Doch verder wou Dientje niet hooren. Haar leeraar aldus zelf twijfelend
aan datgene wat voor haar zoo vast stond als de kerktoren: de
onovertrefbaarheid van zijne preeken--dit was de bescheidenheid wat
al te ver gedreven.--»Foei neen!" riep zij: »zóó mag dominee niet
spreken!--Maar ik zie het wel: dominee haalt zich van avond allerlei
muizenissen in het hoofd!--Kom! die mooie vertooning bij Arie Harmsen is
begonnen. Laat mij den boel nu eens wat opfleuren: dan kan dominee aan
den slag. 't Is niet goed voor een mensch, zoo alleen in het donker te
zitten turen!"--Meteen paarde de trouwe zorg de daad aan het woord. Zij
stak de lamp aan, liet de gordijnen neder, legde haar meesters lange
pijp naast zijnen tabakspot, schoof zijnen stoel bij de schrijftafel--en
wenschte dominee verder »eene gezegende studie"; hetwelk zooveel gezegd
was als: »Nu niet langer gesuft en getreuzeld! Aan uwe preek!--anders
zitten ik en uwe gemeente morgen zonder!"
De waarheid was, dat de heer Malthus dien avond geene nieuwe preek
behoefde gereed te maken, aangezien hij van zins was zich morgen maar
eens met eene oude te behelpen. Onder het uitkijken echter naar de
bezoekers van Signor Buonaventura's concert, had hij plotseling den
lust in zich voelen opkomen om zijne kudde eens te onderhouden over een
onderwerp, dat in eene dorpskerk al zeer zelden tot tekst dient, maar
dat morgen in de =zijne= nu juist bijzonder van pas zou komen:--de
kunst, en haar invloed op het leven van den mensch. Kon hij den
tingeltangel niet weren, hij zou ten minste het onding in al deszelfs
gedrochtelijke leelijkheid ten toon kunnen stellen, en daar nevens
in reine vormen het beeld ontwerpen van hetgeen waarlijk schoon en
liefelijk is. Het landvolk zou er misschien luttel van meedragen; maar
licht toch zou er een woord of een wenk hier en daar in goede aarde
belanden. Hoe het wezen mocht--het denkbeeld sleepte hem mee: de stof
bezielde hem.
Geen wonder. Was hij er niet altoos nog vol van? Kon hij over deze zaak
niet spreken uit rijke, al te rijke ervaring?--Muziek was levenslang
zijne aangebedene geweest; en zijn verleden had meegebracht dat hij
de wereld der muziek doorwandelde in al hare rijken: van het hoogste
tot het laagste. Hij had menschen vol schoone belofte zich zien
verliederlijken in hare prostitutie; en anderen, die der vertwijfeling
nabij schenen, had hij redding en heil zien vinden in haren eeredienst.
Behoorde hij zelf niet tot die laatsten? Was diezelfde kunst, die hem in
zijne jeugd op een struikelpad gelokt had, en die hij later bij zijne
omzwervingen had leeren kennen in hare diepste vernedering, als eene
verworpelinge, eene veile, schaamtelooze voetwisch--, was diezelfde
kunst, van alle zinnelijks gelouterd, niet zijne troosteresse geworden,
zijne heilige, zijne godin?--Ja waarlijk! over kunst en hare zedelijke
waarde kon hij iets meepraten--zoo niet voor boeren, dan tot zijne
eigene stichting allicht.
Hij schreef. Gedachte bij gedachte welde er op uit zijnen geest, sneller
dan zijne pen ze kon neerkladden op het papier;--gedachten, waarvan hij
er vele ook bannen moest, omdat zij geheel buiten de bevatting zouden
gelegen hebben van zijne gemeentenaren. Want mocht hij soms vergeten
hebben voor wie =hij= schreef--het zou hem wel herinnerd zijn geworden
door den wind, die, allengs opstekend uit het noordoosten, telkens
een flauw gerucht van het tieren in de nabijzijnde herberg tot hem
overdroeg.... Het programma moest wel uitermate in den smaak vallen.
Hoor! Werd temet dit algemeene gelach uitgelokt door hetgeen Frans en
Fransientje van elkaar bespieden konden door »het scheurtje in het
kamerschut"? Loonde wellicht dit daverende getrappel, vermengd met
schor gebrul, het duo van Signor Vincentio Buonaventura en Mademoiselle
Celestine: »_Reik mij de hand, mijn leven! Kom in mijn slot met
mij!_"----Och, och! »_Là ci darem la mano!_"--Men kan het voordragen
op verschillende wijs: als een gevallen engel, en als een krolsche
kater--gelijk men aan Eros offeren kan als eene Aspasia, en als eene
straatdeern...... Maar dominee Malthus verdiepte zich hierin niet.
Hij schreef. Hoe echte kunst uit God is, en tot God ons opvoert; hoe
kunst-=verachters= gelijk zijn aan hen die, hongerende, een hemelsch
manna zouden versmaden--en kunst-=misbruikers= de zonde begaan, die er
met straf bedreigd staat in het tweede gebod; hoe op het gemoed niets
verfrisschender werkt dan =ware= kunst, en niets verderfelijker dan
=valsche=; hoe het ook aan den kleinste gegeven is, aan den veldarbeider
in zijne hut, aan den landman op zijne hoeve, kunst te beoefenen, aan de
bron van het eeuwig liefelijke zich met eene teug te laven, elk naar
zijnen aard, zijne behoeften en zijne vermogens--dit alles schreef hij
neder met gloed en klaarheid.
Middelerwijl scheen daar naast het concert afgeloopen te zijn, en de
dans eenen aanvang te hebben genomen. De al aanzwellende noordooster
toch woei af en toe de gillende tonen over van eene viool en eene
klarinet--arme instrumenten, die in hunne betere dagen misschien eervol
hadden dienst gedaan in eene symphonie-orkest, en nu te klaaglijker
jankten over de vernedering van te moeten opspelen bij eene
klompen-polka....... Maar dominee Malthus lette er niet op en ergerde
zich er niet aan. Hij schreef.
Het uurwerk op den schoorsteenmantel sloeg twaalf--: en de preek was af.
Nooit had de dominee geschreven met zooveel bezieling; en toch nooit
ook had hij eene preek opgesteld, die zóó weinig op eene preek geleek,
als deze. Innig tevreden over zijnen arbeid, wilde hij ter ruste gaan;
hij wilde insluimeren met het gevoel van bijna goddelijke weelde, dat
den dichter, den kunstenaar, den leeraar vervult, wanneer hij met een
goed stuk werk het bewijs mocht afleggen hoe de vonk in hem nog niet
uitgedoofd is. Opeens echter werd hij uit de kalme vreugde van dit
zelfbehagen opgeschrikt door een wild rumoer.
Wat was er?----
Bij Harmsen viel eene deur met eenen zwaren slag dicht; vensters werden
opgerukt; schorre stemmen schreeuwden door elkander--een kluwen van
rauwe vloeken en bitse uitroepen. Hier had men het obligate naspel van
eene muziekuitvoering met dans ten plattelande: eene kloppartij.
Het was iets zóó gewoons, en de veldslagen van Noordhollandsche
boerejongens, hoe rijk aan grof kanonvuur van verwenschingen,
veroorzaakten in den regel zóó weinig bloedvergieten, dat de heer
Malthus zeer zeker in deze gebeurtenis geene aanleiding zou gevonden
hebben om zijne welverdiende nachtrust op te schorten--indien het hem
niet duidelijk ware geworden, dat de strijdenden, langs den weg elkander
nazettende, zich met groote snelheid over het brugje van de pastorie
bewogen: dat daarop de wijkende partij zich in den rug zocht te schutten
met behulp van dominees huisdeur, en dat aanstonds dus het gevecht op
dominees stoep dreigde beslecht te worden. Dit liep den man des vredes
nu toch te spaansch. Hij schoof zachtkens een raam open, stak het hoofd
buiten, en zag (want de donkere gestalten teekenden zich tegen den
sneeuwgrond scherp genoeg af) eenen man, die zich met eenen stok zoo
goed hij kon verweerde tegen een drietal jonge kinkels. Het liet zich
denken dat de aldus besprongene, uit de danszaal gegooid en verder met
een duchtig pak slaag bedreigd, al vluchtende deze strategische beweging
naar de pastorie had volvoerd, in de hoop van daar binnen, waar hij nog
licht had zien branden, wijkplaats of bescherming te zullen vinden.
»Pakt beet den Spanjool!" brulden de boeren: »Wacht, snoeshaan, sinjeur
Bonneventuur!--Als je avonturen wilt, hier heb je er een! We zullen jou
leeren om een braaf Hollandsch meissie te behandelen als een.......
Hier, schoelje! Draait hem den nek om, jongens!"
De aangevallene schold met heesche stem terug; zuiver Hollandsche
scheldwoorden, die niemand dan een geboren Nederlander ter beschikking
heeft, doch die hij uitsprak met eenen sterk Duitschen tongval. Tevens
verdedigde hij zich als een wanhopige. Hij scheen in het schermen met
den korten stok niet onbedreven, zoodat hij nog steeds het drietal op
zekeren afstand hield. Eindelijk echter gelukte het eenen der boeren,
hem achter den rug te komen. In eenen oogwenk was de rotting hem uit de
vuisten gewrongen--lijf aan lijf grepen de woedenden elkander aan. Hunne
schoppen en stooten bonsden tegen de deur.
Daar kon een moord uit worden, meende de predikant: want hem dacht dat
hij in de hand des vreemdelings een mes had zien blinken. IJlings stak
hij eene kaars aan, greep uit eene kast--meer instinctmatig dan met
bewustheid--een ouden maskerade-degen, haastte zich naar beneden, rukte
de deur open, en stond op den drempel.
Zijn plotseling opdagen werkte op de worstelenden als een tooverslag:
zij lieten elkander los, en deinsden hijgende achterwaarts. Licht
verklaarbaar. Zooals de grijsaard daar stond, in zijne lange kamerjapon,
blootshoofds, met bestraffenden blik, den degen in de rechter, den
kandelaar in de linker hand, zweemde hij voor de drie boeren naar eene
geestverschijning. Zichzelven echter, hadde hij zich in eenen spiegel
weerkaatst gezien, moest hij op treffende wijze het beeld te binnen
geroepen hebben van den Gouverneur in het eerste tooneel van _Don Juan_,
als deze naar buiten treedt om zijne dochter te ontzetten. Inderdaad,
deze overeenkomst bleek ook terstond in het oog te vallen van den
persoon, dien de boeren afgerost en Bonneventuur genoemd hadden.
»_Davvéro!_" riep hij, met een dronken lachje, te gelijk naar adem
happend en zich met de mouw het voorhoofd afwisschend: »_Davvéro!--il
commendatore!_"
Het kaarslicht viel op des sprekers gelaat----en de kandelaar plofte uit
dominees hand op de steenen.
»_Animo, Signore!_" hernam de vreemde man, terwijl hij, om de onthutste
boeren blijkbaar zich niet meer bekommerend, zich in postuur zette als
een duellist:--»Hebt ge lust, oude patroon?--_Frisch auf! Zieh' den
Degen!_ Il Commendatore tegen Don Giovanni----ha ha ha ha ha!----Don
Juan del Mulino!----Of wilt ge mij helpen tegen deze lompe vlegels,
die zich zoo boos maken om een kus?----Nun! bedankt inmiddels voor de
tusschenkomst. _Buona notte!_----En u ook, heeren", (dit was tot de drie
boerenlummels gericht)--»u ook, heeren! schönen dank voor de hartelijke
aufnahme!--_Addio!_ Wel te rusten!--_Wir treffen uns schon wieder,
Halunkenpack!_"----Met dezen groet keerde hij zich om, en liep het
brugje over, den weg op, terug naar Harmsen's herberg.
Dominee Malthus had nog geen woord gesproken. Eerst nu de vreemdeling
uit het gezicht was, opende hij de lippen.
»Vrienden", stamelde hij tot de boeren: »'t is zondag-nacht.... Gij hebt
me .... erg doen schrikken. Gaat nu rustig naar huis .... en .... wat ik
u bidden mag .... laat .... laat dien man verder ongemoeid."
Hij sloot de deur, gaf op de vragen van zijne doodelijk ontstelde
huishoudster geen antwoord, en waggelde de trap op naar zijne kamer,
waar hij voor de sofa geknield bleef liggen.
Nu wist hij alles. Het lange gissen was knaging geweest. Maar de
plotselinge zekerheid trof als een dolkstoot.
* * * * *
En als na slapeloozen nacht de ochtend grauwde voor dominee Malthus,
sloeg hij zich voor het hoofd, zich nogmaals verwijtend zijne zwakheid,
zijne lafheid, zijn plichtverzuim. Beklonken echter was zijn besluit in
die bange uren. Wat hij gisteren niet had =kunnen= van zich krijgen,
dat zou hij heden volvoeren--dezen zelfden dag nog, onverwijld. Er was
gevaar in dralen. Die man kon heden zijnen naam vernemen, en tot hem
komen met de bedreiging: »Ik ken u: geef mij geld: of ik stel u op de
kaak!"--Dit mocht niet wezen. Hij zelf wilde tot dien ongelukkige gaan,
en tot hem zeggen: »Ik ben Lodewijk Malthus: ik erken u als vleesch van
mijn vleesch: deel met mij wat ik heb!"--Daarna zou hij zich tot de
wereld wenden, en openlijk verklaren, voor allen die het hooren wilden:
»Deze ellendige hier, deze dronkaard, deze verloopen kermisschuimer,
deze zedelooze potsenmaker--is (hoort ge wel?) is =mijn zoon=!"......
God wist wat het hem kosten zou! Zijn ambt, de achting zijner
medemenschen, zijn gerief en zijne liefhebberijen--waaraan een grijsaard
nog méér gehecht is dan een kind aan zijn speelgoed--, letterlijk alles!
En dit voor eenen rampzalige, die toch door geene menschenmacht meer tot
mensch te maken was...... Doch zóó zou het geschieden. Hoe zwaarder en
oogenschijnlijk nutteloozer dit tweede zoenoffer wezen zou, des te meer
kans dat het den Hemel aannemelijker zou zijn dan het vroegere.
Over een uur moest hij preeken..... Wat preeken!--Hij had heel zijn
leven te veel al gepreekt. Nu eindelijk zou hij eens handelen!.... Maar
stil: hij wilde ook hierin zijnen plicht vervullen tot het laatste.
Preeken zou hij dus. Doch niet de preek die hij gisteren-avond zoo vol
edel vuur had neergeschreven. Thans over kunst en wankunst te spreken,
zou hem onmogelijk zijn, al hadde hij met elk woord zijn leven een jaar
kunnen verlengen.
Het deed er trouwens weinig toe, wat of hoe hij leeraarde dien ochtend.
Want de jongere helft zijner gemeente sliep hare roes uit van den
vorigen avond; en de oudere helft bleef tehuis om den sneeuwstorm,
die al wilder en dichter kwam aangereden sedert het ochtend-uur. Ware
juffrouw Berendina niet in de kerk geweest, aandachtig voor eene gansche
schare, de dominee zou in den kansel gestaan hebben voor stoelen en
banken.
Terstond na kerktijd begaf hij zich naar Arie Harmsen, die zich al
schrap zette toen hij hem naderen zag, verwachtende dat dominee hem
een strafsermoen kwam houden wegens het gebeurde in dien nacht. Tot
's mans verbazing repte de heer Malthus over het geheele concert
en bal geen woord, en wenschte hij enkel het adres te weten van den
directeur der troep, Vincentio Buonaventura. Die inlichtingen kon
de kastelein verstrekken: Monsieur Bonneventuur en gezelschap hadden
hun hoofdkwartier opgeslagen in een armoedig logement van het naburige
marktstadje; van daar uit bereisden zij de omliggende dorpen......
»Maar wat" (vroeg Arie Harmsen aan zijne vrouw) »wat drommel kon dit den
dommenei schelen?"--Dien dag vroegen al de bezoekers van de herberg, en
den volgenden dag vroegen al de bewoners van den polder elkander af:
»wat, in liefdes naam, den dommenei nu toch met dien Spanjoolschen
liedjeszanger kon uitstaande hebben?"
In het middaguur reeds was des dominees tuinman op weg naar de stad,
met een briefje van zijnen meester aan den heer Vincentio Buonaventura,
houdende verzoek aan dien persoon om zich dienzelfden dag nog te
vervoegen bij den predikant, ten einde van dezen zekere omstandigheden
te vernemen, voor hem, Buonaventura, van het grootste belang.
Zoo bracht dan elke schrede van den minuutwijzer het oogenblik der
vreeselijke ontmoeting nader. En elk uur deed ook het noodweer nog
aanwakkeren, daar buiten over de uitgestorvene velden. De gierende
stormwind joeg de poedersneeuw schier horizontaal voor zich heen, of
deed, wanneer een plotseling uitschietende zijwind hem in de flank
tastte, haar opstuiven in toomeloos gedwarrel, om straks te woedender
haar tegen den bodem te ploffen. De binten van het oude huis kraakten
onder den last en den druk; het geboomte steende als in doodsstrijd.
Zou hij komen?--Geen twijfel.
Maar zou hij =kunnen= komen?....... De dominee wachtte en keek uit.
Zijne koortsige gejaagdheid maakte plaats voor eene onbegrijpelijke
kalmte. Des te beter; kalmte juist zou hij wel noodig hebben. Toch speet
het hem, dat hij geen uur had bepaald. Wachten is zoo pijnlijk--vooral
wanneer men weet dat hetgeen er komen moet het pijnlijkst zal zijn van
alles.
De schemering daalde; het duister viel. Niemand!--De avond verstreek; de
nacht was aangebroken. Niemand nog!
Dien nacht ook weder kwam geen slaap den gemartelden grijsaard
verkwikken. Hij bleef zitten wachten, of die man nog komen zou. Hij
luisterde naar het razen van den storm, naar het ritselen van de scherpe
sneeuwkorrels tegen de glasruiten. Elk rammelen van een venster, elk
klepperen van een blind deed hem de ooren spitsen, ofschoon hij wel
wist dat nu zijn wachten ijdel was. In het huilen der vlagen door den
schoorsteen meende hij soms een kermend hulpgeroep te hooren--in het
gieren der rukwinden over het dak, het wraakgeschrei der hellegeesten
die Don Juan ten afgrond sleurden.... Eindelijk, verstijfd van koude,
legde hij zich te bed, waar een stuipachtig sluimeren hem zwevende
hield tusschen angstig waken en benauwd gedroom.
Des morgens was het weder bedaard. Vroeg reeds maakte hij zich op,
gedreven door eenen martelenden angst, en tegelijk door eene heimelijke,
ontzettende hoop, die hij met alle macht zocht terug te dringen in den
afgrond van zijn binnenste. De angst was uit God, de hoop was uit den
Duivel. Zóó zijn wij arme stervelingen geschapen.
Hij wilde naar het stadje. Rijtuig of slede kon door de opgehoopte
sneeuw niet heen. Te voet ging hij dus.
Een moeizame tocht. Hier en daar was er haast geen dóórkomen aan den
weg, die van de volgesneeuwde slooten nauwelijks te onderscheiden viel.
De halve gang echter werd den wandelaar uitgespaard. Want ginds op het
veld bespeurde hij een viertal mannen, zelf tot hunne heupen in de
sneeuw verzonken, bezig met iets zwarts uit eene greppel te zeulen.
Hij zag niet wat het was; maar hij voelde wat het wezen =moest=......
»Triomf!" juichte de stem der zelfzucht in hem: »Lodewijk Malthus, gij
kunt blijven wie ge zijt!"....... De schok deed hem wankelen.
Bewusteloos zeeg hij neder in de sneeuw.
* * * * *
»Ja", zeiden de boeren: »was dat nu ook een tocht voor den dommenei! Wat
deed zoo'n ouwe man met zulk een weer nu alleenig op den weg!----Maar"
(lieten zij er fluisterend op volgen), »dat hij zoo deerlijk bedroefd en
verslagen stond bij het dooje lijk van dien dronken spullevent--dát was
toch rarig, hè?"
* * * * *
Hij liet ook nu de menschen praten. Kalm, na die ééne losbarsting van
vadersmart, heeft hij zijnen dooden zoon aanschouwd, toen het lijk was
neergelegd in zijne stille binnenkamer. Dien nacht, bij het kaarslicht,
had hij Carlotta's trekken in hem herkend, verwrongen door dronkenschap
en strijd. Thans, nu de dood de rimpels van vermoeienis en uitspatting
had weggestreken: nu de arme verworpeling daar rustte in zijnen eeuwigen
slaap, koud en bleek, en schoon haast als zijne móeder in hare
jeugd--thans was de gelijkenis nog sprekender.
Onwaardige moeder! onwaardige zoon!....... Maar wat!--=Hij= had ze
liefgehad, die twee onwaardigen! Boven alles op aarde had hij ze
liefgehad!
* * * * *
Onder de iepen achter het polderkerkje ligt Don Juan del Mulino
begraven.
Vaak in den vroegen ochtend, of 's avonds in het schemeruur, slentert
dominee Malthus achter het bedehuis om, en staat hij even in gepeins bij
het schamele graf.
De oude man is nog stiller geworden. Maar Dientje--die trouw hare
muschjes blijft voederen, en niet aflaat, al zijn de kraaien brutaal--,
juffrouw Dientje verklaart dat hij in zichzelven gelukkiger is dan
vroeger ..... vroeger, weet ge--vóór dat ongeluk met dien liedjeszanger,
dat dominee zich zoo aantrok--niemand begreep waarom. »Ja ja", zucht
Berendina, als het hierover te praten komt: »We meenen elkaar te
kennen--maar we zijn allemaal raadselen voor elkander; en God alleen
weet wat ieder onzer zoo al in zijn binnenste verborgen houdt!"
Vaker dan ooit zit dominee Malthus aan zijn harmonium. Soms breekt hij
plotseling den stroom van zijne geliefde koralen en preludiën af, om met
zachte registers aan te heffen:
»_Là ci darem la mano!_"----
De zang der verlokking ruischt dan als een lied der verzoening--als eene
bede om vergiffenis voor den misstap die zoo ras begaan werd, en zoo
lang geboet.
Chiaroscuro.
_Clair--obscur--
C'est un mystère,
Qui souvent me trouble l'esprit:
L'oeil parfois, que le jour éblouit,
Perd son chemin dans la lumière,
Tandis que, égaré, obscurci.
Il voit un phare dans la nuit._
Het was al tamelijk laat in den avond, toen de omnibus van het station,
na veel hotsen en botsen, mij door zijn stilstaan te beduiden gaf dat
ik mij bevond aan de deur mijner bestemming: de deur, of liever de
poort, van het wijdvermaarde _Rothe Haus_ te Trier. Ik stapte uit. De
gebruikelijke kellner (gij kent hem: den bewusten met de bij afwisseling
zwarte en blonde bakkebaardjes: denzelfden die bij de aankomst van elken
omnibus heeft post gevat voor de deuren van alle hotels ter wereld)
maakte de gebruikelijke Judas-achtige buiging; wij wisselden de
gebruikelijke vragen en antwoorden--en ik verloor daarna geen oogenblik
om de eetzaal binnen te gaan, waar mij zonder dralen een bord van de
gebruikelijke watersoep werd onder den neus geschoven, als inleiding
tot de gebakkene aardappelen en kalfscoteletten, dewelke, gelijk
gebruikelijk, niet nalaten zouden zoo aanstonds te volgen.
Ik had in den trein, van Straatsburg komende, reeds opgemerkt dat het
een zeldzaam schoone nacht beloofde te worden: de volle maan rees als
een rijpe granaat-appel boven de golvingen van het Badensche gebergte.
In den omnibus was het mij niet ontgaan, dat ik doorreed onder den
holklinkenden poortboog van een donker gevaarte--de Porta Nigra, naar
een mede-passagier mij konddeed. Ik had voorts gelezen dat het logement
waar ik mijnen intrek nam, het Roode Huis, gerekend wordt tot de
merkwaardigste gebouwen van Rijnland's merkwaardigste stad. Doch met
voorbedachten rade had ik noch op het een, noch op het ander acht
geslagen, getrouw aan mijnen stelregel om zoo min mogelijk de waarneming
van het schoone te doen samengaan met de nijpingen van eene hongerige
maag en eenen dorstigen gorgel. De wolf in u, o mensch, gevoelt voor het
verhevene niets. Werp hem eene kluif toe, vóór gij uit bewonderen of uit
mijmeren gaat, opdat hij u met zijn blaffen niet store.
Eerst bij het ledigschenken van mijn tweede halfje Brauneberger
bespeurde ik dat ik niet alléén gegeten had. Rechts en links van mijnen
stoel aan het boveneinde van den disch zaten op geringen afstand twee
vrouwen, waarvan de eene met een boek, de andere met een handwerk zich
onledig hield. Vreemd! Ik meende toch wel zeker te zijn dat er daareven
nog, buiten den knecht en mijzelven, niemand in de zaal was geweest. Hoe
was het mogelijk, dat ik van het binnenkomen dezer nieuwe gasten niets
bemerkt had? Hier waren geene deuren die onhoorbaar als zefirs om hare
hengselen zwenkten; hier was geen perzisch tapijt waarover de voetstap
geruchtloos henenglipt;--de planken vloer lag zelfs vrij dik met zand
bestrooid. Kon de gulzigheid des hongers mij blind en doof hebben
gemaakt? Maar zóó streelend voor het verhemelte had ik toch waarlijk de
opgewarmde klieken uit deze Triersche vetpotten niet gevonden, om onder
het genot er van al mijne overige zintuigen uit wandelen te laten gaan.
Vreemd inderdaad! van welke zijde ik het ook bekeek. En tevens voor mij
wel een weinig beschamend. Het kwam in mij op, dat ik mij in de oogen
dezer dames moest hebben aangesteld als een hyena tijdens de voedering.
Niet ééns te hebben opgekeken van mijn bord, terwijl zij binnentraden,
met eene minzame neiging misschien--en mij de eer bewezen, zoo dicht in
mijne nabijheid aan de tafel plaats te nemen!--Ik begreep mijzelven
niet--en nog minder begreep ik het raadselachtige opduiken van deze twee
dischgenooten.
Intusschen, hoe zij er dan ook gekomen waren--daar zaten zij, zwijgend
tegenover elkander, de zichtbare, desnoods tastbare bewijsstukken van
mijne onverklaarbare onoplettendheid: de eene in de weer met haar
saffraangeel borduurpatroon van zonderlinge, geheel oud-modische
teekening; de andere gebogen over eenen sterk beduimelden
roman--Engelsch, naar het afzichtelijk roodbonte omslag te oordeelen.
Hoewel ik nu, gelijk gezegd, mij ietwat met mijzelven verlegen voelde,
bleef ik toch mans genoeg om aan mijne oogen den kost te geven. De beide
dames verdienden inderdaad eenige opmerkzaamheid.
Die met het naaldwerk was eene oude, die met het boek eene jonge vrouw.
De oude droeg op haar gerimpeld gelaat de deerlijk verweerde sporen van
eene indrukwekkende maar strenge schoonheid; de jonge, met hare gladde
doch onregelmatige trekken, zou ik eer mooi dan schoon hebben willen
noemen--piquant zeer zeker. De oude had, onder twee fronsende
wenkbrauwen, een paar oogen van smeulend vuur, en tusschen die oogen
eene groeve, waarin een foliant vol diepe gedachten en eene gansche
kroniek vol sombere herinneringen schenen verholen te liggen;--de blik
der jonge was als staal zoo grauw, zoo hard, zoo blinkend en zoo
koud--en toch met zijne levendigheid niet zonder iets, dat sommige
mannen verlokkend vinden, andere brutaal. Statig en stokrecht zat de
oude op haren stoel, met de dunne lippen op elkander genepen, al de
leden roerloos, de hand alleen met de gedrildheid van een uurwerk nieuwe
steken toevoegend aan het gewirwar van arabesken op het stramien.
De jonge daarentegen bleef geene tien seconden achtereen in dezelfde
houding; nu wierp zij zich achterover, dan zijlings op den rechter-,
zijlings op den linker-elleboog, straks voorover met het kroezig gelokte
hoofd tusschen de op de tafel gestutte armen. Haar lezen was een
ongedurig glippen van bladzijde op bladzijde, met sprongen over geheele
hoofdstukken heen; en niet minder bewegelijk dan haar lichaam was haar
gelaat: onophoudelijk, als weerlicht in eenen zomernacht, schoten uit
de hoeken van haren fijnen mond de trekjes van spot en van spijt, van
humor, hoon, vernuft en gemelijkheid;--het leek wel of er kwik voor
bloed stroomde door hare slangachtig ranke gestalte--maar kwik op
koortshitte dan. De kleeding der twee liep al evenzeer uiteen; de oude
was gehuld in eenen pij-achtigen mantel van donkere stof; de jonge
droeg een nauwsluitend, lichtbruin reiskostuum, zeer sierlijk, doch meer
mannelijk dan vrouwelijk van snit. Een gouden kruis slechts sierde der
hoogbejaarde, eene zilveren hoepelslang der jeugdige de borst. Wat
echter, bij al dit snijdende verschil in doen en wezen, mij bijzonder
trof, was eene verre, niet aan te duiden, maar daarom niet minder
onmiskenbare gelijkenis tusschen die strakke grijsheid en die tintelende
jeugd: iets als tusschen oudtante en achternicht--een familie-trek. Een
familie-trek, die het paar echter niet weerhield van over de tafel heen
elkander hoogst onvriendelijke blikken toe te werpen: vonken van
dreigenden toorn uit de koolzwarte oude, flitsen van tartende minachting
uit de staalgrauwe jonge oogen.--Ik begreep er minder van dan ooit.
Middelerwijl gaf niemand geluid;--die doodsche stilte in de holle,
spaarzaam verlichte eetzaal begon onaangenaam te worden. Ik had koffie
besteld. Was de kellner met de kamermeid aan het minnekoozen, dat hij
mij dien drank niet bracht?--Zeldzaam geval! Minder om de koffie dan om
den kellner was het mij op dat oogenblik te doen. Mijne verlegenheid van
daareven maakte namelijk allengs plaats voor eene zekere beklemdheid,
eene gewaarwording alsof ik wel gaarne weg =wilde=, maar niet weg =kon=
uit dit gezelschap. Hoe boezemden opeens die twee vrouwen mij zulk eene
wonderlijke belangstelling in? Van de oude voelde ik mij vreemd, en toch
tot haar aangetrokken. Aan de jonge voelde ik mij verwant, en toch van
haar afkeerig. Wie waren zij? Waarom gingen zij om de ure elf (de klok
had geslagen) niet behoorlijk naar hare kamers? Hoe ketenden zij mij zoo
machteloos aan mijnen stoel met haren onheilspellenden oogenstrijd?--Ik
wil bekennen, dat het opdagen van een gewoon menschelijk individu, zelfs
van eenen kellner, mij aangenaam ware geweest.... Maar de slungel
volhardde in zijne afwezigheid. En opstaan en heengaan, ik =kon= het
niet.
Juist zocht ik, mij vermannend, naar eene niet àl te lamme phrase om
het nare zwijgen te verbreken, toen de oudste der beide dames--half tot
mijnen schrik, half tot mijne verademing--haar hoofd naar mij toewendde
en aldus tot mij sprak:
»Gij maakt weinig haast, vreemdeling, om de merkwaardigheden van Augusta
Trevirorum te bezichtigen."--Eene stem als uit een grafgewelf; toch rijk
van toon en week van trilling.
»Mevrouw", antwoordde ik, terwijl ik bij het hooren van mijn eigen
geluid weer eenen riem onder mijn hart voelde--»ik ben eerst heden avond
hier beland. Morgen vroeg denk ik--"
»De vroege morgen is bedrog!" viel zij mij in de rede: »De nacht slechts
spreekt hier waarheid. Dit is eene stad om bij maanlicht te
doorwandelen."
»Gij kunt gelijk hebben. Ik zou inderdaad, daar de avond zoo schoon is,
en als ik naar mijnen lust te werk ging--"
»Volg mij!" gebood zij, in hare volle lengte oprijzend van haren zetel:
»Ik wil uwe leidsvrouw zijn."
Ik keek haar nog eens terdege aan. De verwarde grijze lokken, de puntige
neus en kin, de ingevallen mond, de tanige, diep doorploegde wangen....
Wel! dacht ik: indien zij met dit nachtelijk avontuur haren eigen
eerbaren naam niet vreest te verspelen--de mijne loopt er zeker geen
gevaar bij.
»Gaarne, mevrouw!" riep ik: »recht gaarne. Uwe bereidwilligheid is
inderdaad.... Als gij ooit in Rotterdam mocht komen----"
»Genoeg!" sprak zij: »ik ben gereed."
Op mijne buiging voor de jongere dame kreeg ik niets terug dan een
allerverachtendst opkrullen van de koraalroode bovenlip, zoodat de
tanderij er onder zichtbaar werd--als een snoer van paarlen, zoo gij
wilt--maar juister gesproken, als het gebit van eenen hond.
* * * * *
Tragisch gedrapeerd in haren wijden mantel, waarvan zij de kap zich
over het hoofd had getrokken, schreed de oude mij vóór--de breede
Simeonsstraat af, naar de Porta Nigra. Weldra stonden wij voor den
machtigen steenklomp stil.
Wij waren alleen; van de wakkere Trevieren waakte er geen enkele meer;
zelfs geene nachtwacht verstoorde met loggen tred het plechtige zwijgen
dezer aan den droom gewijde ure. De volle maan, onbeneveld, glansde
halverwege aan den hemeltrans. Kan deze bekoorster eenen glimp van
schoonheid spreiden zelfs over eene moderne huizenrij, zoo laat het zich
denken hoe magisch een spel zij drijft met een bouwstuk als dit: een
monument uit den Romeinen-tijd: een gewrocht dat in letterlijken zin
is zwart geëtst door den aanslag van vijftienhonderd jaren--toch geene
ruïne nog, maar stevig genoeg om het front te bieden aan evenveel eeuwen
van toekomst, als het reeds eeuwen tartte van verleden. Wonderbaar
goten zich de kille maanstralen door de ledige boogramen in de hoogte;
prachtig lagen de zwarte slagschaduwen gelegerd tusschen de zuilen en in
de diepten der beide poortgewelven. Geene windvleug zuchtte er in het
ommestaand geboomte. Zóó kalm, zoo klaar en luw was de nacht, dat het
scheen of Rome's eigen zomerhemel zich welfde boven dit ontzaggelijke
handenwerk van Rome's zonen.
Mijne geleidster stond, en tuurde het aan. Om haar een teeken van leven
te ontlokken (want het ging er naar zweemen of zij mede in eenen zwarten
steen veranderd was), stiet ik een schuchter kuchje uit. Het hielp
niet.--»Dit is dan", begon ik, »het trotsche gedenkstuk--"
»Bah!" smaalde zij: »een toren van Baäl. Maar het bloed der martelaren
heeft de smet der afgodendienaars er van weggewasschen."
»Met uw verlof", hernam ik, versteld van deze zonderlinge taal: »die
afgodendienaars--"
»Stil!" beet zij mij toe: »Oreer niet, maar geef acht!..." Zij greep
mij heftig bij den arm.--»Voelt gij den bodem niet dreunen onder den
tred der krijgsknechten?--Het is de dappere Claudius met zijn cohort.
Zij gaan de poort bezetten, om den aanval af te slaan van de zwermen
barbaren, die aanrukken over de bergen. Hoor! de wapenkreten--de schok
der zwaarden tegen de schilden--het gekerm der snevenden!--Heere, hoe
doet gij de heidenen vallen gelijk halmen onder de sikkel, opdat uw
woord te spoediger zegeviere over hen allen!"--
Om de waarheid te zeggen, ik voelde bij deze beschrijving niets, dan
het nijpen van hare vingeren in mijn vleesch; en ik vernam geen ander
gerucht dan, heel in de verte, het gejoel van een troepje Triersche
nachtbrakers, vroolijke bruiloftsgasten naar alle waarschijnlijkheid.
Deze vrouw verkeerde blijkbaar in eenen uiterst overspannen
toestand:--eene gemesmeriseerde misschien?--Nochtans maakte haar
spookachtig pathos op mij eenen zekeren indruk.
»Victorie!" voer zij voort: »De bespringers neergeworpen! de grond
bezaaid met hunne lijken!.... Het is waar, ook Claudius en zijne beide
broeders liggen daar onder de rochelenden--mijne kloeke zoons, mijne
edele knapen! Maar--Christus zij geloofd!--wat wil eene moeder beter,
dan dat hare kinderen hun hartebloed vergieten onder Zijne banier!....
Kom, vreemdeling! Wandel verder met mij door de eeuwen van mijn lijden
en van mijne kracht!"
»Dit was", vervolgde zij, terwijl ik aan hare zijde ging, beangst
en toch geboeid door de geheimzinnige majesteit van haar woord en
wezen: »dit was nog de minst bittere teuge uit den kelk. Zacht was
de heldendood mijner zonen: als de kus eener moeder kort en zoet,
vergeleken bij het uiteinde van Thyrsus hunnen vader, dien de heiden
Rictiovarus spijkeren deed aan het kruis, omdat hij niet wierook wilde
plengen in de offerschalen der afgoden. Hier was het!" riep zij, naar
eene verhevenheid wijzende, die wij door eene enge steeg langs den
voormaligen wal genaderd waren, en waarop nog een brokstuk van eenen
ouden toren stond: »Hier, ja!.... Hij was jong; ik was schoon; oneindig
minden wij elkander. Met ééne bede, met éénen traan--ik wist het--hadde
ik hem het gemoed week kunnen maken, zoodat hij den Heiland hadde
afgezworen, en gered ware geweest. Ik sprak die bede niet uit; dien
traan drong ik naar binnen. Ik zag de nagels hem door handen en voeten
klinken; ik zag hem oprichten aan het hout, ten prooi aan langzame
foltering. Rechtop stond ik onder het kruis, hem vermanende tot roemen
in zijn martelaarschap. Zijn bloed drupte mij op de schouders. Hij
smeekte om drinken--ik weigerde het hem. Méér dan Christus zou hij
lijden--méér dan Maria ik."
De ontzettende waarheid van uitdrukking, waarmede dit verhaal haar van
de lippen rolde, had mij zóó aangegrepen, dat ik mij bij lijve in het
gehoorde verplaatst voelde. Het kwam niet in mij op, dat slechts eene
schim of eene krankzinnige zoo spreken kon. Elke critische overweging
bleef mij verre. Ik doorleefde mee dit verleden van heldenmoed en smart.
»Ongelukkige!" riep ik--»en gij hadt de kracht--?"
»Zijne ziel was mij liever dan zijn lichaam", antwoordde zij. »Mijne
kracht kwam van boven. Mijn kruis is mijn heil.... Doch stil! Ik ben nog
niet aan het einde."
Eene zijstraat voerde ons op de markt. Wij stonden naast de granietzuil
van den aartsbisschop Heinrich. Achter ons rees dreigend de zware St.
Gangolphs-toren. Vóór ons was het Roode Huis, stedelijk raadhuis in
de middeneeuwen--sedert verlaagd tot eethuis en herberg. Maar in dit
uur zou niemand het zijn verval in waardigheid hebben aangezien. Het
hooge, spitse leiendak, blinkend in den maneschijn, deed het zweemen
naar een kasteel. De beelden der heiligen en ridders tusschen de
spitsboogvensters schenen van hunne voetstukken te treden. En als de
vurige letteren in Belsazar's zaal, glom aan den muur het trotsche
stedelijke devies: _Ante Romam Treviris stetit annis mille trecentis._
»Dáár zaten zij", hernam mijne gezellin--»op dezelfde plek waar gij
zoo even hebt geavondmaald. Het was vóór vierhonderd jaren eene opene
zuilengalerij; eene tribune stond er opgeslagen voor de heeren van den
clerus en van den raad. Daar zaten zij--heilige mannen en erntfeste
regenten. En tegenover hen, naast deze zuil, was een mutserd aangericht
van goed droog sparrehout. Het armezondaarsklokje luidde; monniken
rondom den brandstapel hieven een _Confutatis_ aan. Toen naderde, met
vasten tred en opgeheven hoofd, eene frissche jonge maagd--de papieren
mijter op de golvende lokken, om de slanke leden het gevlamde kleed.
=Mijne= dochter, verstaat ge? =mijn= éénig overgebleven kind!--»Ten
vure met de ketterin!" schreeuwde het volk: »ten vure!".... En ik, hare
moeder, hare aanklaagster--ik smeekte niet voor haar, ik dekte haar
niet met mijn lichaam tegen den beul en zijne fakkel. »Bekeer u!"
maande ik haar. »Nooit!" was haar antwoord: »ik kan sterven zoo goed
als mijn vader!"--»Sterf dan!" riep ik--»en door =mij=, opdat dit
allerzwaarste wee om der waarheid wille u misschien genade doe
erlangen!".... Met deze hand, ziet ge? heb ik den beul de spaan uit de
vuist gerukt; met deze hand heb ik den brand gestoken in het stroo.
Knetterend joeg de vlam omhoog. Zij zengde mij de haren: zij dreef mij
den walm van het brandoffer in de neusgaten. Maar geen duimbreed week ik
achterwaarts:--ik bleef, zelve meebrandend, totdat mijn liefste door den
gloed verteerd was.... Eeuwig zal ik voor haar bidden, dat het vuur hier
op aarde haar aflaat doe vinden van het vuur der hel. Maar vuur slechts
kon haar louteren. Wat ik deed, was recht. Hier sta ik. God richte mij!"
Eene rilling voer mij door het ruggemerg. Ik blikte om mij heen;--het
was of het bleeke maanlicht zich doormengeld had met een bloedrood
schijnsel; of al de oude gevaarten in het rond, die van dit gruwelstuk
getuigen waren geweest, den rossen gloed weerkaatsten van het
maagdenmoordend _auto-da-fé_. Eindelijk vond ik de spraak terug:
»Ontzettende! gedrocht en heldin, die een bloedspoor achterlaat waar gij
treedt--wie zijt gij dan toch?"
Zij sleepte mij voort naar de Domkerk; de zware deur week open bij haar
naderen--en dreunend klonk hare stem door die weidsche ruimte, waar
honderd marmeren beeldengroepen, wit als geesten in den door de vensters
brekenden maneschijn, de vingeren gericht hielden naar den hemel:
»Wie ik ben?--Ik ben, die dezen tempel gebouwd heeft, en al de tempelen
van den waren God, zoo wijd het kruis heeft gezegevierd op aarde. Ik
ben, die niets te lief heeft geacht--gade, noch kroost, noch mijn eigen
hartebloed, om het weg te geven voor den triomf der Alléénzaligmakende.
Ik ben, die barrevoets door de sneeuw van het Noorden waadde, en door de
blakende zandwoestijnen van het Zuiden, die honger en dorst, gevangenis
en geeseling duizend malen heb getart, om ééne heidenziel te winnen
voor het eeuwige heil. Ik ben, die eeuwen lang de volkeren geknield heb
gezien aan mijne voeten, de vorsten wedijverend om eenen kus te mogen
drukken op mijne hand. Ik ben--=het oude geloof=..... Neen--veins geen
ontzag! Van u verwacht ik niet dat gij u voor mij in het stof zult
buigen. Ik weet dat gij neigt tot diegenen, die mij verfoeien als genius
der duisternis, terwijl zij die andere--de schaamtelooze deern--ten
troon willen heffen als genius des lichts.... Ik vloek u niet: in
mijne grijsheid werd ik het vermaledeien moede. Maar dit zeg ik u,
vreemdeling--zoo ik er velen gevloekt heb, méér nog heb ik er gezegend;
zoo ik er duizenden lijden deed, millioenen heb ik er onder lijden
getroost en staande gehouden; zoo ik natiën tot vertwijfeling dreef,
geslachten op geslachten, eeuw in, eeuw uit, deed ik leven in hope en
sterven in vrede. Dit zeg ik u:--=daar was in mijne duisternis een
licht--en daar is in uw licht eene duisternis=!"
* * * * *
Hoe ik uit den Dom weer op de markt, van de markt in het Roode Huis
gekomen ben, en verder, door den doolhof van gangen en trappen in het
middeneeuwsch getimmerte, mijne kamer en mijn bed gevonden heb--dit
staat mij niet helder voor. Zóóveel slechts heugt mij, dat ik een
duchtig gat in den dag sliep, en dat ik nooit in mijn leven zulk een
kluwen van ventende en koopende vrouwen, en zulk een gebergte van hoopen
fruit en stapels groenten bijeenzag, als toen ik mijn hoofd uit het
venster stak. Boeren en lanterfanters krioelden tusschen het kakelende
vrouwvolk heen. De zwaar beladen marktkarren knarsten over de
straatkeien. De voerlui schreeuwden ho! en hoist! of floten hunne
paarden en de voorbijtrippelende dienstmeisjes toe. En hoog boven dit
alles deden de klokken van St. Gangolphs en den Dom, Onze Lieve Vrouwe
en de H. Drievuldigheid, St. Gervasius en St. Antonius--en wat al kerken
het heilige Trier nog meer bezitten mag--de zonnig blauwe lucht vroolijk
meedansen met haar gebeier. Het was de woeligste markt- en heiligedag
dien men zich denken kan. Welk een verschil tusschen de wereld die is,
en de wereld die men zich kan droomen!--in tweeërlei zin, helaas!
Maar =had= ik gedroomd?--Ik kon het nauwelijks gelooven. Eenen droom is
men gewoonlijk na het wasschen vergeten. De ontmoeting van dezen nacht
daarentegen stond mij zoo levendig, zoo in al het geziene en al het
gehoorde klaar en scherp voor den geest. En toch....
De éénige intusschen, die mij omtrent dit punt zekerheid verschaffen
kon, was de kellner.
»Vriend", vroeg ik den jongeling, nadat de drie of vier overige
ontbijtgasten waren heengegaan: »zeg mij eens, zijn die twee dames nog
hier?"
»Welke twee dames?"
»Wel, die oude en die jonge, die gisteren-avond met mij in de eetzaal
zaten."
Hij gaapte mij verwonderd aan.--»Twee dames?--Mijnheer was
gisteren-avond moederziel alleen in de eetzaal."
»_Alle Wetter!_ Er was toch eene oude dame die borduurde, en eene jonge
die in eenen roodbonten roman las. Ik heb toch nog oogen in mijn hoofd?"
De verbazing op zijn meelkleurig gelaat week voor een oolijk lachje.
»Ik zeide het mijnheer gisteren immers!" grinnikte hij: »Van alle
Moezelwijnen is de Brauneberger wel de koppigste. _Ich könnte
Geschichtchen davon erzählen, oho!.... Komme schon!_" riep hij--en wip,
met zijn servet over den arm, hippelde hij naar een tafeltje waar men
hem klopte.
De vlegel!--Hij had mij voor den neus geknipt, maar daarmee nog niet
overtuigd. Die Brauneberger, _nota bene!_ Eéne enkele flesch--en dit
voor mij!--Belachelijk! Ik zag toch wat ik zag!--Die verschrikkelijke
oude mocht dan misschien een spookbeeld zijn geweest, een phantasma,
uit mijn brein voortgekomen tengevolge van de hersenschuddingen bij den
langen spoorwegrit. Maar de jonge, met haar drieste oogen, hare malsche
lippen, haar hondegebit.... Wie zag er ooit een droombeeld met een
Rembrandt-hoedje gekapt? of een phantasma bladerende in eene Engelsche
shillings-editie?
Met dit al niet wetende wat ik van het geval te denken had, nam ik mijne
beenen op, ten einde het Duitsche Rome en zijne wandeldreven nu ook eens
bij het licht des daags te bezien.
* * * * *
De vijfde namiddag-ure had geslagen, toen ik den door de geschiedenis
gewijden cirkel betrad, die even buiten de stad tusschen groene
wijnbergen verscholen ligt: het amphitheater, de arena, in welke eenmaal
het heidendom der Imperatoren al zijne weelde ten toon spreidde, en al
zijne gruwelijkheid. Ik had met voordacht den vóóravond bestemd tot dit
bezoek; half de kunst van zien bestaat in het juiste kiezen van den
tijd waarop en van de stemming waarin. Ik heb reeds gezegd: ga niet
uit bewonderen wanneer u dorst, noch uit mijmeren wanneer u hongert.
Ik voeg er bij: zoek het overschot van een Druïden-woud niet op bij
middagzonneschijn, en eenen bouwval der oudheid niet in den jubelenden
ochtendstond.
Wèl mocht eene lichte huivering mij bevangen, als ik, versch van de
lectuur des historie-schrijvers, den voet zette binnen die eenzame
ruimte, van zoovele ijselijkheden het schouwtooneel.
Het moet omstreeks deze zelfde ure zijn geweest, dat menschen, wier
beschaving en daden nog steeds der menschheid bewondering afdwingen,
op deze plek eene orgie van wreedheid vierden, van hartloos zwelgen in
anderer pijn--een bloedfestijn, bij welks herinnering zelfs de minst
evangelischgezinden onder ons den Hemel danken moeten dat zij Christenen
zijn.
Tot op de bovenste omgang saamgepakt, verdringen zich de tienduizenden
ongeduldige toeschouwers; en op het hooge _podium_, onder den purperen
troonhemel, zit Keizer Konstantijn, ontstuwd van zijne senatoren,
consuls, praetoren en gezantenstoet. Het gedruisch der menigte is als
dat eener onstuimige zee: zij weet het, dit gaat een dag der dagen
worden: de Caesar wil op zijne zege over de Franken de kroon drukken
met een schouwspel, waarvan Rome zelfs de weerga nog niet zag;--tot
hunkerens gespannen is dus de bloedige verwachting. Dierengevechten
strekken tot inleiding;--men acht ze ditmaal slechts voor kinderen de
aandacht waard. Daar schettert opnieuw het trompetsignaal. Een Lybische
leeuw springt uit een der holen in den ringmuur te voorschijn. Door
dagen vastens uitgehongerd, verbijsterd door het licht en de kleuren,
getergd door de kreten en door den reuk van de menschen in het rond,
stuift hij woedend tegen de omschutting op, om zich eene prooi naar
beneden te sleuren;--doch het metselwerk is te stijl: hij moet brullend
afdeinzen. Ziet--daar is ook reeds een lichter te grijpen buit hem in
het oog gevallen. Een jonge man, schoon en fier, staat daar midden in
den circus. Het is Ragaïs, de overwonnen Frankenvorst. Men heeft hem
uitgedost als jager; eene pardelhuid hing men hem over de schouders,
eene lichte werpspies gaf men hem in de hand: want hij mag zich
weren--wel niet met eene kans om den leeuw te verslaan, maar om zijnen
eigen doodstrijd en het vermaak van zijne vijanden te verlengen. Kalm
blikt hij langs de rijen der gierige kijkers. Als hij Konstantijn speurt
in den gulden stoel, keilt hij bliksemsnel zijn wapen door de lucht,
zoodat het neerdrilt voor des Keizers voeten. Dan opent hij voor het
aanspringende monster zijne armen, en steekt zijnen hals in den gapenden
muil.
Op den leeuw volgt een tijger; op Ragaïs volgt Ascarik, de tweede
Franken-koning. En is ook dit tweede stuk vorstelijk aas besprongen en
verscheurd, dan eerst komt er rechtaf leven in het tooneel. Van vorsten
was de voorraad schaarsch; van edelen en gemeenen is zij overvloedig.
Bij gansche troepen jaagt men de weerlooze krijgsgevangenen in het perk;
bij dozijnen laat men de grimmige bestiën--leeuwen, tijgers, panthers
en beren, allen door honger tot het uiterste van woede en vraatzucht
aangedreven--onder hen losbreken. Eenige duizenden strijdbare mannen
geven op dien éénen namiddag onder klauw en tand den geest. En hoe
hooger de stapels worden van lillend menschenvleesch, waarin de
gedierten wroeten, des te doller wordt het razen van het dus onthaalde
volk. De rood beloopen oogen puilen uit de kassen; de vastgeklemde
tanden knarsen over elkaar; de scheefgetrokken monden brullen en gillen
van genot........ Om de zinnen wat te bekoelen, besproeit men van tijd
tot tijd de rijen met eenen stofregen van rozenwater--den geur van
wellust, dien dit geslacht, verfijnd in geneugte en in wreedheid, het
liefst had nà den geur van bloed.
Ziedaar het Triersche amphitheater op eenen zomerschen namiddag in het
jaar onzes Heeren 306.
En nu--welk een verval! en welk een vrede!--Eenige vormlooze
steenbrokken aan weerszijden van den ingang, eene rest van den
ringmuur--dit is alles wat de tijd van het trotsche bouwwerk overliet.
Waar de drom van tierende kijkers rist aan rist gestapeld zat, daar
stonden nu bloeiende wijnstokken geschaard; waar de gladiatoren kampten,
de dieren en hunne offers over elkander rolden in de doodstuip, daar
knabbelde een geitje aan eenen heester, en tjilpte een krekeltje in het
gras. Stilte, de liefelijke stilte van den zomer-avondstond, vervulde
met haar gefluister dezen ontredderden kuil der gruwelen.
En straks werd die stilte verbroken door kindergezang, dat naderde uit
de verte..... _O tempora, o mores!_ Een schoolmeester schreed den cirkel
binnen, aan de spits van een peloton pupillen. Zijne stem klonk als die
eens hoofdmans over honderd; ontzagwekkend kliefde hij de lucht met
zijne paraplu. Hij stelde de knaapjes in twee gelederen, deed hen de
wandelstokken schouderen, en kommandeerde: »Rechts, richt u! Voorwaarts,
marsch!"--of iets dergelijks. En rap rap rap rap! gingen de korte
beentjes van de jongens, en de lange beenen van den onderwijzer.... Na
de militaire kwamen de athletische oefeningen. Op het tempo »_eins!_"
werden al de wandelstokken met beide handen vastgegrepen; op »_zwei!_"
rezen zij alle horizontaal boven de hoofden; op »_drei!_" hurkten al
de heupen neer--en op »_vier!_" begon zich het gansche gezelschap in
beweging te zetten op die eigenaardige wijze, minder uit een aesthetisch
dan uit een gymnastisch oogpunt aan te bevelen, die men in studentikose
kringen pleegt aan te duiden met het verbum »kikkeren".--»Hiep,
hoep!" schreeuwde de paedagoog, met koene sprongen zijnen leerlingen
vooruithuppend op de baan der lenigheid. Want tot 's mans eer moet ik
betuigen, dat hij niet slechts in het kommando groot was, doch het ook
geenszins beneden zich achtte al de afgeroepene evolutiën _in propia
persona_ mee te maken--en dit, ondanks zijnen blauwen bril en zijnen
zwartlakenschen kuitendekker, met bewonderenswaardige gratie en
vaardigheid. »Hiep, hoep!--Stilte, lummels! Wie lachen durft, conjugeert
mij vijf-en-twintig maal het werkwoord _risum tenere!_--Hiep, hoep!
hiep, hoep! hiep, hoep!----Halt!--_Eins! Zwei! Drei!_"----en daar
stonden zij allen weer in »_Reihe und Glied_!" met hijgende borsten
en hoogroode wangen.... Och jemini! dit was koddig! O ironie der
geschiedenis! Het Romeinsche amphitheater te Trier diende dus ook
thans nog tot arena!.... De éénige wreedheid echter, die ik er plegen
zag, bestond in eene vermaning met de paraplu, door 's meesters hand
toegebracht op den ronden kop van eenen in het kikkeren waarlijk àl te
onleerzamen scholier. De jongen wreef zijnen knikker, en griende even.
Maar bij het afmarscheeren blaatte hij weer mee uit volle keel:
»_Was frag ich viel nach Geld und Gut
Wenn ich zufrieden bin!...._"
Ja ja, beste jongen!--_Wenn ich zufrieden bin!_--dáár zit hem de
knoop!...
* * * * *
Ik slenterde mijmerend stadwaarts:--langs de schoone ruïne der
Romeinsche Baden, over de duizend- en nogmaals duizendjarige
Moezelbrug--tusschen ruige bouwvallen en popperige villa's--het
wonderlijkste _durcheinander_ van doode kolossen en levende
nietigheden. Daarna volgde ik de rivier totaan het dorpje Palliën, waar
ik, links afslaande, de twee- of driehonderd in de rots gehouwen treden
beklom, die opvoeren tot het meest bezochte bedevaartsoord van burgers
en vreemden te Trier: de restauratie _Schneiders Hof_. Hier, op de
breede veranda gezeten, in het altoos onderhoudende gezelschap van
mijnen geestigen vriend Brauneberger, genoot ik in de genoegelijkste
stemming een der liefelijkste uitzichten ter wereld. De spiegelgladde
Mosella, zich slingerend tusschen de roode, met woud en wingerd bewassen
zandsteenrotsen, de kring van rijk bebouwde hoogten in het verschiet, de
oude brug, de stad met al hare torenspitsen.... Ach! hoe minzaam lachend
zijn de steden der menschen, hoe vredig en kinderlijk schijnen zij zich
te vleien aan den boezem der moederlijke natuur--als men ze slechts uit
eene verte en van eene hoogte gadeslaat!
Terwijl ik dan zoo stil mijn hart aan dit alles zat op te halen,
bemerkte ik dat er iemand plaats nam op den stoel die bij mijn tafeltje
nog ledig stond, en hoorde ik eene stem, rad en schel, maar niet
onwelluidend:
»Aha, jonkman! Dus nog onder de levenden?"
Ik wendde mij om en bevond mij van aangezicht tot aangezicht met--men
raadt het al--: die andere, die jongere, met het kroeshaar, en de slang
zonder eind op hare borst.... Gerechte Hemel! zoo was het dan toch alles
werkelijkheid geweest. Die oude vrouw van heden nacht, met hare
kruisingen en hare brandstapels--zij was dan toch geen nevenbeeld. Of
zou ten slotte misschien ook déze hier....
Ik wreef mijne oogen eens uit .... daar was zij wel, met den staalglans
in haren blik en het sarcastische trekje om hare lippen, terwijl zij
het schenkmeisje toeriep: »Hola, Kellnerin! nog een glas hier! en doe er
meteen maar eene portie knakworst bij."--Zij schonk, zoodra het bestelde
haar gebracht was, zich dapper in uit mijne flesch, en verorberde haar
avondbrood met opmerkelijke gezwindheid.... Hoe dan had ik aan hare
vleeschelijkheid kunnen twijfelen? Er zijn voorbeelden van geesten,
die bij gelegenheid een stevig glas wijn ergens in hun onstoffelijk
binnenwerk wisten weg te stouwen. Doch dat iemand uit het schimmenrijk
knakworst met mosterd nuttigde, dit was iets volslagen ongehoords.
»Nog onder de levenden, waarde heer en vriend?" herhaalde zij met vollen
mond: »Men heeft u dus niet opgegeten?"
»Eilieve", antwoordde ik, ietwat kregel: want ofschoon dit jonge ding
mij een weinig had doen schrikken, ontzag boezemde zij mij met hare
geëmancipeerde manieren volstrekt niet in:--»eilieve, mejuffrouw--waarom
zou ik =niet= meer onder de levenden zijn? En wie zou er met
mogelijkheid zulk eenen verbasterden appetijt hebben gehad, om mij op te
eten--zoolang er namelijk nog knakworst in deze goede stad te krijgen
is?"
»O, wat dát betreft", hernam zij al kauwende--»het monster heeft er wel
taaiere verslonden met huid en haar!"
»Maar wie bedoelt ge dan toch, als ik u bidden mag?"
»Wie anders, o snuggere man, dan uwe leidsvrouw van gisteren-avond?--De
duffe mummie, die 's nachts tusschen brokkelende puinhoopen spookt,
en over dag zich schuil houdt in graftomben? De domme drijfster, die
zichzelve de karwats over den rug legt, als zij het anderen niet kan
doen! De stekeblinde aardmol, die zich, oho! deze wereld tot eene
werkelijke hel maakt, om eene denkbeeldige hel daar ergens =buiten= de
wereld te ontloopen! De heks! De vampyr! De beulspatronesse!"--
Hare oogen sparkelden van kwaadaardigheid; het badientje in hare hand
hieuw al fluitend de bladers af van de wingerd-ranken boven haar hoofd.
»Bedaar, lieve juffrouw!" zoo brak ik den stortvloed van invectieven af:
»Die eerwaardige oude dame, in wier gezelschap ik u dan toch aantrof, en
die mij, naar zekere gelijkenis te oordeelen, wel uwe grootmoeder
scheen--"
»Mijne overgrootmoeder, sapprement!--en mijne aartsvijandin. Want zij
wil ook mij naar haar pijpen doen dansen, en mij gelijk maken aan
haarzelve. Maar nooit zullen wij twee iets gemeen hebben--nooit! Noemt
zij zich vol wrevel =het oude geloof=--ik--wandelaar, let wel!--ik noem
mij vol trots het =nieuwe=--"
»=Ongeloof=?" wierp ik half luid in het midden.
»--Het =nieuwe= geloof", sloeg zij door: »het geloof in den mensch en in
zijne zelfgenoegzaamheid. Zie! hier is mijn symbool: de slang die haren
staart opeet, zinnebeeld van de godheid Materia in hare eindeloozen
kringloop. Hoor! ginds klinkt mijn psalmtoon: de stoomfluit eener
locomotief. Lees! dit is mijn evangelie: =Kennis is macht. Genieten is
plicht. Zelfverloochening is krankzinnigheid. Er is geen licht dan het
licht der wetenschap. Al wat gij daar buiten zoekt, is waan der
duisternis.="
Het spreken maakte haar zóó dorstig, dat ik eene tweede flesch
Brauneberger moest doen aanrukken.
»Ha!" begon zij opnieuw: »Wie heeft het volk tot =menschen= gemaakt,
vrij en gelijk?--Ik.--Wie heeft de brandstapels en marteltuigen van
mijne overgrootmoeder doen verzinken?--Ik.--Wie heeft de kloosters doen
instorten, de monniken uitgedund, de priesters in hunne schelp doen
kruipen?--Ik.--Wie zal binnenkort ook al die daarginds nog overgeblevene
tempelen van bijgeloof doen afbreken, om ruim baan te maken voor
scholen--scholen waar de jeugd niets anders zal leeren dan dat tweemaal
twee vier is?--Ik, ik, ik!.... Maar sta op, en ga mee--dan toon ik u
mijnen =fiersten= triomf!"
Zij leidde mij met snellen tred naar buiten, de helling af, het dal
door, en langs een kronkelend bergpad weer naar boven. Hier staat op den
hoogsten top, vlak tegenover de stad, een reusachtig Mariabeeld, met
eene forsche zuil tot voetstuk. Het gevaarte is een vijftig voet hoog,
een baken voor geheel het omliggende land.
»Dáár nu!" kraaide de jonge schoone: »Hier heeft mijne macht het
bijgeloof verwonnen in zijne laatste sterkte. Zie op, en oordeel!"
Ik keek op, en bespeurde inderdaad iets zonderlings. Men heeft het beeld
der Madonna gewapend met--eenen bliksem-afleider!
»Ha ha ha!" gilde mijne geleidster: »de Koningin des Hemels kan niet
eens zichzèlve meer beschermen tegen des hemels vuur! Lieve Sint Jozef
de timmerman, weet gij daar van? Zij hebben mevrouw uwe gade eene stang
door haar onbevlekte lijf gestoken, opdat zij bij eene donderbui niet
naar beneden tuimele! De Moeder Gods om haar eigen bestwil gespietst
door de profane menschelijke rede! Hi hi hi hi!"
Haar lachen klonk demonisch. Ik kon het niet aanhooren: zoo voor iemand
ter wereld, dan had ik voor Maria nu het hoofd willen ontblooten. Ik
wendde mij af en zette mij neer op eene der treden van het voetstuk,
om stichting te vinden in den aanblik van het heerlijke vergezicht,
waarover de schemering nederzeeg.
Toen vernam ik aan weerszijden een geprevel. Links zag ik de jonge
vrouw, en rechts de oude--beiden geknield, de handen gevouwen, het hoofd
opgericht naar het Madonna-beeld.
»Wat doet gij?" riep ik der oude toe.
»Ik aanbid het beeld des geloofs, dat door het wangeloof geschonden
werd."
»En gij?" vroeg ik der jonge.
»Ik kniel voor de almacht der wetenschap, die met hare speer het
bijgeloof heeft doorboord."
En zij drongen op mij aan, die beide spookselen. »Kies tusschen ons!"
schreeuwden zij met heftige gebaren, alsof zij mijn lichaam in tweeën
wilden scheuren.
Maar met kracht weerde ik ze af. »Voort!" riep ik: »voort gij beiden!
Ik ga mijnen eigen weg. =In naam van God en van vrijheid=--voort!"....
Zij vloden--de eene rechts, de andere links den berg af. En mijn oog,
met bovenmenschelijke scherpte toegerust, zag de oude ijlings verdwijnen
in het duister der Triersche Domkerk, de jonge in de stoompijp van eene
machinenfabriek.
De eerste starren fonkelden aan den hemel--en eenzaam daalde ik omlaag.
In de herberg het Roode huis teruggekeerd, deed ik mij terstond het
gastenboek geven. Daar las ik, op de laatst beschrevene bladzijde, vlak
onder mijnen eigen naam, in eene wilde, krabbelige hand:
=Er is geen licht dan het licht der wetenschap. Al wat gij daar buiten
zoekt, is waan der duisternis.=
En daaronder, in hoekig gothisch schrift:
=In mijne duisternis was een licht--en in uw licht is eene duisternis.=
* * * * *
»Kellner", vroeg ik: »wat staat hier geschreven?"
»Mijnheers naam", antwoordde de knaap, mij nogmaals voor gek
aanstarende.
»En verder?"
»Verder is er niets dan wit papier."
»Kellner", hernam ik: »ik geloof waarlijk dat gij gelijk hebt: die
Brauneberger slaat erg naar het hoofd."
»Ik geloof het óók, mijnheer!"
»Kellner--naar úw geloof vraagt niemand. Breng mij een ander merk."
»_Zu dienen, Herr, zu dienen!_"
+--------------------------------------------+
| |
| OPMERKINGEN VAN DE BEWERKER: |
| |
| De volgende correcties zijn in de tekst |
| aangebracht: |
| |
| Bron (B:) -- Correctie (C:) |
| |
| B: BOBSON'S POOLREIS 38 |
| C: BOBSON'S POOLREIS 39 |
| B: van eene schilpad had de figuur |
| C: van eene schildpad had de figuur |
| B: liet, al grinnekend en knikkend, |
| C: liet, al grinnikend en knikkend, |
| B: als de stukken rooktopaas waarover |
| C: als de stukken rooktoopaas waarover |
| B: ons na: »_Auf Wiedersehen!_' |
| C: ons na: »_Auf Wiedersehen!_" |
| B: nooit een woord gegewisseld. Mijn |
| C: nooit een woord gewisseld. Mijn |
| B: met schommelen en slechten drank |
| C: met schommelen en slechten drank. |
| B: verbroken. Justus Eykendal kende |
| C: verbroken. Justus Eykendaal kende |
| B: levens, |
| C: levens. |
| B: maakt uit lammeren._" |
| C: maakt uit lammeren._ |
| B: »Alle duivels!" wat neemt |
| C: »Alle duivels! wat neemt |
| B: jaar, elken zaturdag-avond vast. |
| C: jaar, elken zaterdag-avondvast. |
| B: hier te lande, Sedert vond |
| C: hier te lande. Sedert vond |
| B: uit zijn koel papadijs,--»_hinauf |
| C: uit zijn koel paradijs,--»_hinauf |
| B: »_Va bene! eh?_--en ik verwachtte |
| C: »_Va bene! eh?_"--en ik verwachtte |
| B: schier onmiddelijk aan den rand |
| C: schier onmiddellijk aan den rand |
| B: ein unbegreiflich hohes Wunder!_" |
| C: ein unbegreiflich hohes Wunder!_"" |
| B: snellen oopopslag, onuitwischbaar |
| C: snellen oogopslag, onuitwischbaar |
| B: mijne kamer, Maar des klokkenisten |
| C: mijne kamer. Maar des klokkenisten |
| B: vol quijnende ongenuchten_--maar |
| C: vol quijnende ongenuchten_"--maar |
| B: joa joa. Moar, juffer, z'ak oe |
| C: joa joa. Moar, juffer, za'k oe |
| B: Zij echter, wie al dit gevraag |
| C: »Zij echter, wie al dit gevraag |
| B: riep hij, »»heeft ooit iemand nog |
| C: riep hij, »heeft ooit iemand nog |
| B: voor mij =was= het Het moge |
| C: voor mij =was= het. Het moge |
| B: kleurloosheid,Hooger en hooger klom |
| C: kleurloosheid. Hooger en hooger klom |
| B: »Kijk! »_Frans en Fransientje, |
| C: Kijk! »_Frans en Fransientje, |
| B: la mano!...._ Veertig jaren |
| C: la mano!...._" Veertig jaren |
| B: quell' alma ingrata--_ |
| C: quell' alma ingrata--_" |
| B: verstrekken Monsieur Bonneventuur |
| C: verstrekken: Monsieur Bonneventuur |
| B: ontzettende hoop. die hij met alle |
| C: ontzettende hoop, die hij met alle |
| B: maar geef acht!...Zij greep |
| C: maar geef acht!..." Zij greep |
| B: allen weer in _Reihe und Glied_!" |
| C: allen weer in »_Reihe und Glied_!" |
| B: Was frag ieh viel nach Geld |
| C: Was frag ich viel nach Geld |
+--------------------------------------------+
End of the Project Gutenberg EBook of Chiaroscuro, by Carel van Nievelt
*** END OF THIS PROJECT GUTENBERG EBOOK CHIAROSCURO ***
***** This file should be named 31649-8.txt or 31649-8.zip *****
This and all associated files of various formats will be found in:
http://www.gutenberg.org/3/1/6/4/31649/
Produced by Branko Collin and the Online Distributed
Proofreading Team at http://www.pgdp.net
Updated editions will replace the previous one--the old editions
will be renamed.
Creating the works from public domain print editions means that no
one owns a United States copyright in these works, so the Foundation
(and you!) can copy and distribute it in the United States without
permission and without paying copyright royalties. Special rules,
set forth in the General Terms of Use part of this license, apply to
copying and distributing Project Gutenberg-tm electronic works to
protect the PROJECT GUTENBERG-tm concept and trademark. Project
Gutenberg is a registered trademark, and may not be used if you
charge for the eBooks, unless you receive specific permission. If you
do not charge anything for copies of this eBook, complying with the
rules is very easy. You may use this eBook for nearly any purpose
such as creation of derivative works, reports, performances and
research. They may be modified and printed and given away--you may do
practically ANYTHING with public domain eBooks. Redistribution is
subject to the trademark license, especially commercial
redistribution.
*** START: FULL LICENSE ***
THE FULL PROJECT GUTENBERG LICENSE
PLEASE READ THIS BEFORE YOU DISTRIBUTE OR USE THIS WORK
To protect the Project Gutenberg-tm mission of promoting the free
distribution of electronic works, by using or distributing this work
(or any other work associated in any way with the phrase "Project
Gutenberg"), you agree to comply with all the terms of the Full Project
Gutenberg-tm License (available with this file or online at
http://gutenberg.org/license).
Section 1. General Terms of Use and Redistributing Project Gutenberg-tm
electronic works
1.A. By reading or using any part of this Project Gutenberg-tm
electronic work, you indicate that you have read, understand, agree to
and accept all the terms of this license and intellectual property
(trademark/copyright) agreement. If you do not agree to abide by all
the terms of this agreement, you must cease using and return or destroy
all copies of Project Gutenberg-tm electronic works in your possession.
If you paid a fee for obtaining a copy of or access to a Project
Gutenberg-tm electronic work and you do not agree to be bound by the
terms of this agreement, you may obtain a refund from the person or
entity to whom you paid the fee as set forth in paragraph 1.E.8.
1.B. "Project Gutenberg" is a registered trademark. It may only be
used on or associated in any way with an electronic work by people who
agree to be bound by the terms of this agreement. There are a few
things that you can do with most Project Gutenberg-tm electronic works
even without complying with the full terms of this agreement. See
paragraph 1.C below. There are a lot of things you can do with Project
Gutenberg-tm electronic works if you follow the terms of this agreement
and help preserve free future access to Project Gutenberg-tm electronic
works. See paragraph 1.E below.
1.C. The Project Gutenberg Literary Archive Foundation ("the Foundation"
or PGLAF), owns a compilation copyright in the collection of Project
Gutenberg-tm electronic works. Nearly all the individual works in the
collection are in the public domain in the United States. If an
individual work is in the public domain in the United States and you are
located in the United States, we do not claim a right to prevent you from
copying, distributing, performing, displaying or creating derivative
works based on the work as long as all references to Project Gutenberg
are removed. Of course, we hope that you will support the Project
Gutenberg-tm mission of promoting free access to electronic works by
freely sharing Project Gutenberg-tm works in compliance with the terms of
this agreement for keeping the Project Gutenberg-tm name associated with
the work. You can easily comply with the terms of this agreement by
keeping this work in the same format with its attached full Project
Gutenberg-tm License when you share it without charge with others.
1.D. The copyright laws of the place where you are located also govern
what you can do with this work. Copyright laws in most countries are in
a constant state of change. If you are outside the United States, check
the laws of your country in addition to the terms of this agreement
before downloading, copying, displaying, performing, distributing or
creating derivative works based on this work or any other Project
Gutenberg-tm work. The Foundation makes no representations concerning
the copyright status of any work in any country outside the United
States.
1.E. Unless you have removed all references to Project Gutenberg:
1.E.1. The following sentence, with active links to, or other immediate
access to, the full Project Gutenberg-tm License must appear prominently
whenever any copy of a Project Gutenberg-tm work (any work on which the
phrase "Project Gutenberg" appears, or with which the phrase "Project
Gutenberg" is associated) is accessed, displayed, performed, viewed,
copied or distributed:
This eBook is for the use of anyone anywhere at no cost and with
almost no restrictions whatsoever. You may copy it, give it away or
re-use it under the terms of the Project Gutenberg License included
with this eBook or online at www.gutenberg.org
1.E.2. If an individual Project Gutenberg-tm electronic work is derived
from the public domain (does not contain a notice indicating that it is
posted with permission of the copyright holder), the work can be copied
and distributed to anyone in the United States without paying any fees
or charges. If you are redistributing or providing access to a work
with the phrase "Project Gutenberg" associated with or appearing on the
work, you must comply either with the requirements of paragraphs 1.E.1
through 1.E.7 or obtain permission for the use of the work and the
Project Gutenberg-tm trademark as set forth in paragraphs 1.E.8 or
1.E.9.
1.E.3. If an individual Project Gutenberg-tm electronic work is posted
with the permission of the copyright holder, your use and distribution
must comply with both paragraphs 1.E.1 through 1.E.7 and any additional
terms imposed by the copyright holder. Additional terms will be linked
to the Project Gutenberg-tm License for all works posted with the
permission of the copyright holder found at the beginning of this work.
1.E.4. Do not unlink or detach or remove the full Project Gutenberg-tm
License terms from this work, or any files containing a part of this
work or any other work associated with Project Gutenberg-tm.
1.E.5. Do not copy, display, perform, distribute or redistribute this
electronic work, or any part of this electronic work, without
prominently displaying the sentence set forth in paragraph 1.E.1 with
active links or immediate access to the full terms of the Project
Gutenberg-tm License.
1.E.6. You may convert to and distribute this work in any binary,
compressed, marked up, nonproprietary or proprietary form, including any
word processing or hypertext form. However, if you provide access to or
distribute copies of a Project Gutenberg-tm work in a format other than
"Plain Vanilla ASCII" or other format used in the official version
posted on the official Project Gutenberg-tm web site (www.gutenberg.org),
you must, at no additional cost, fee or expense to the user, provide a
copy, a means of exporting a copy, or a means of obtaining a copy upon
request, of the work in its original "Plain Vanilla ASCII" or other
form. Any alternate format must include the full Project Gutenberg-tm
License as specified in paragraph 1.E.1.
1.E.7. Do not charge a fee for access to, viewing, displaying,
performing, copying or distributing any Project Gutenberg-tm works
unless you comply with paragraph 1.E.8 or 1.E.9.
1.E.8. You may charge a reasonable fee for copies of or providing
access to or distributing Project Gutenberg-tm electronic works provided
that
- You pay a royalty fee of 20% of the gross profits you derive from
the use of Project Gutenberg-tm works calculated using the method
you already use to calculate your applicable taxes. The fee is
owed to the owner of the Project Gutenberg-tm trademark, but he
has agreed to donate royalties under this paragraph to the
Project Gutenberg Literary Archive Foundation. Royalty payments
must be paid within 60 days following each date on which you
prepare (or are legally required to prepare) your periodic tax
returns. Royalty payments should be clearly marked as such and
sent to the Project Gutenberg Literary Archive Foundation at the
address specified in Section 4, "Information about donations to
the Project Gutenberg Literary Archive Foundation."
- You provide a full refund of any money paid by a user who notifies
you in writing (or by e-mail) within 30 days of receipt that s/he
does not agree to the terms of the full Project Gutenberg-tm
License. You must require such a user to return or
destroy all copies of the works possessed in a physical medium
and discontinue all use of and all access to other copies of
Project Gutenberg-tm works.
- You provide, in accordance with paragraph 1.F.3, a full refund of any
money paid for a work or a replacement copy, if a defect in the
electronic work is discovered and reported to you within 90 days
of receipt of the work.
- You comply with all other terms of this agreement for free
distribution of Project Gutenberg-tm works.
1.E.9. If you wish to charge a fee or distribute a Project Gutenberg-tm
electronic work or group of works on different terms than are set
forth in this agreement, you must obtain permission in writing from
both the Project Gutenberg Literary Archive Foundation and Michael
Hart, the owner of the Project Gutenberg-tm trademark. Contact the
Foundation as set forth in Section 3 below.
1.F.
1.F.1. Project Gutenberg volunteers and employees expend considerable
effort to identify, do copyright research on, transcribe and proofread
public domain works in creating the Project Gutenberg-tm
collection. Despite these efforts, Project Gutenberg-tm electronic
works, and the medium on which they may be stored, may contain
"Defects," such as, but not limited to, incomplete, inaccurate or
corrupt data, transcription errors, a copyright or other intellectual
property infringement, a defective or damaged disk or other medium, a
computer virus, or computer codes that damage or cannot be read by
your equipment.
1.F.2. LIMITED WARRANTY, DISCLAIMER OF DAMAGES - Except for the "Right
of Replacement or Refund" described in paragraph 1.F.3, the Project
Gutenberg Literary Archive Foundation, the owner of the Project
Gutenberg-tm trademark, and any other party distributing a Project
Gutenberg-tm electronic work under this agreement, disclaim all
liability to you for damages, costs and expenses, including legal
fees. YOU AGREE THAT YOU HAVE NO REMEDIES FOR NEGLIGENCE, STRICT
LIABILITY, BREACH OF WARRANTY OR BREACH OF CONTRACT EXCEPT THOSE
PROVIDED IN PARAGRAPH F3. YOU AGREE THAT THE FOUNDATION, THE
TRADEMARK OWNER, AND ANY DISTRIBUTOR UNDER THIS AGREEMENT WILL NOT BE
LIABLE TO YOU FOR ACTUAL, DIRECT, INDIRECT, CONSEQUENTIAL, PUNITIVE OR
INCIDENTAL DAMAGES EVEN IF YOU GIVE NOTICE OF THE POSSIBILITY OF SUCH
DAMAGE.
1.F.3. LIMITED RIGHT OF REPLACEMENT OR REFUND - If you discover a
defect in this electronic work within 90 days of receiving it, you can
receive a refund of the money (if any) you paid for it by sending a
written explanation to the person you received the work from. If you
received the work on a physical medium, you must return the medium with
your written explanation. The person or entity that provided you with
the defective work may elect to provide a replacement copy in lieu of a
refund. If you received the work electronically, the person or entity
providing it to you may choose to give you a second opportunity to
receive the work electronically in lieu of a refund. If the second copy
is also defective, you may demand a refund in writing without further
opportunities to fix the problem.
1.F.4. Except for the limited right of replacement or refund set forth
in paragraph 1.F.3, this work is provided to you 'AS-IS' WITH NO OTHER
WARRANTIES OF ANY KIND, EXPRESS OR IMPLIED, INCLUDING BUT NOT LIMITED TO
WARRANTIES OF MERCHANTIBILITY OR FITNESS FOR ANY PURPOSE.
1.F.5. Some states do not allow disclaimers of certain implied
warranties or the exclusion or limitation of certain types of damages.
If any disclaimer or limitation set forth in this agreement violates the
law of the state applicable to this agreement, the agreement shall be
interpreted to make the maximum disclaimer or limitation permitted by
the applicable state law. The invalidity or unenforceability of any
provision of this agreement shall not void the remaining provisions.
1.F.6. INDEMNITY - You agree to indemnify and hold the Foundation, the
trademark owner, any agent or employee of the Foundation, anyone
providing copies of Project Gutenberg-tm electronic works in accordance
with this agreement, and any volunteers associated with the production,
promotion and distribution of Project Gutenberg-tm electronic works,
harmless from all liability, costs and expenses, including legal fees,
that arise directly or indirectly from any of the following which you do
or cause to occur: (a) distribution of this or any Project Gutenberg-tm
work, (b) alteration, modification, or additions or deletions to any
Project Gutenberg-tm work, and (c) any Defect you cause.
Section 2. Information about the Mission of Project Gutenberg-tm
Project Gutenberg-tm is synonymous with the free distribution of
electronic works in formats readable by the widest variety of computers
including obsolete, old, middle-aged and new computers. It exists
because of the efforts of hundreds of volunteers and donations from
people in all walks of life.
Volunteers and financial support to provide volunteers with the
assistance they need, are critical to reaching Project Gutenberg-tm's
goals and ensuring that the Project Gutenberg-tm collection will
remain freely available for generations to come. In 2001, the Project
Gutenberg Literary Archive Foundation was created to provide a secure
and permanent future for Project Gutenberg-tm and future generations.
To learn more about the Project Gutenberg Literary Archive Foundation
and how your efforts and donations can help, see Sections 3 and 4
and the Foundation web page at http://www.pglaf.org.
Section 3. Information about the Project Gutenberg Literary Archive
Foundation
The Project Gutenberg Literary Archive Foundation is a non profit
501(c)(3) educational corporation organized under the laws of the
state of Mississippi and granted tax exempt status by the Internal
Revenue Service. The Foundation's EIN or federal tax identification
number is 64-6221541. Its 501(c)(3) letter is posted at
http://pglaf.org/fundraising. Contributions to the Project Gutenberg
Literary Archive Foundation are tax deductible to the full extent
permitted by U.S. federal laws and your state's laws.
The Foundation's principal office is located at 4557 Melan Dr. S.
Fairbanks, AK, 99712., but its volunteers and employees are scattered
throughout numerous locations. Its business office is located at
809 North 1500 West, Salt Lake City, UT 84116, (801) 596-1887, email
[email protected]. Email contact links and up to date contact
information can be found at the Foundation's web site and official
page at http://pglaf.org
For additional contact information:
Dr. Gregory B. Newby
Chief Executive and Director
[email protected]
Section 4. Information about Donations to the Project Gutenberg
Literary Archive Foundation
Project Gutenberg-tm depends upon and cannot survive without wide
spread public support and donations to carry out its mission of
increasing the number of public domain and licensed works that can be
freely distributed in machine readable form accessible by the widest
array of equipment including outdated equipment. Many small donations
($1 to $5,000) are particularly important to maintaining tax exempt
status with the IRS.
The Foundation is committed to complying with the laws regulating
charities and charitable donations in all 50 states of the United
States. Compliance requirements are not uniform and it takes a
considerable effort, much paperwork and many fees to meet and keep up
with these requirements. We do not solicit donations in locations
where we have not received written confirmation of compliance. To
SEND DONATIONS or determine the status of compliance for any
particular state visit http://pglaf.org
While we cannot and do not solicit contributions from states where we
have not met the solicitation requirements, we know of no prohibition
against accepting unsolicited donations from donors in such states who
approach us with offers to donate.
International donations are gratefully accepted, but we cannot make
any statements concerning tax treatment of donations received from
outside the United States. U.S. laws alone swamp our small staff.
Please check the Project Gutenberg Web pages for current donation
methods and addresses. Donations are accepted in a number of other
ways including checks, online payments and credit card donations.
To donate, please visit: http://pglaf.org/donate
Section 5. General Information About Project Gutenberg-tm electronic
works.
Professor Michael S. Hart is the originator of the Project Gutenberg-tm
concept of a library of electronic works that could be freely shared
with anyone. For thirty years, he produced and distributed Project
Gutenberg-tm eBooks with only a loose network of volunteer support.
Project Gutenberg-tm eBooks are often created from several printed
editions, all of which are confirmed as Public Domain in the U.S.
unless a copyright notice is included. Thus, we do not necessarily
keep eBooks in compliance with any particular paper edition.
Most people start at our Web site which has the main PG search facility:
http://www.gutenberg.org
This Web site includes information about Project Gutenberg-tm,
including how to make donations to the Project Gutenberg Literary
Archive Foundation, how to help produce our new eBooks, and how to
subscribe to our email newsletter to hear about new eBooks.
