The Project Gutenberg EBook of Larawan, by Vincente Rama
This eBook is for the use of anyone anywhere at no cost and with
almost no restrictions whatsoever. You may copy it, give it away or
re-use it under the terms of the Project Gutenberg License included
with this eBook or online at www.gutenberg.org
Title: Larawan
Mga Sugilanon ug Dinalídalí
Author: Vincente Rama
Release Date: March 14, 2007 [EBook #20820]
Language: Cebuano
*** START OF THIS PROJECT GUTENBERG EBOOK LARAWAN ***
Produced by Jeroen Hellingman and the Online Distributed
Proofreading Team at http://www.pgdp.net/ (Based on scans
provided by the University of Michigan, Special Collections
Library)
Bili: P 1.00
LARAWAN
(MGA SUGILANON UG DINALÍDALÍ)
Sinulat ni
VICENTE RAMA
Pangulo Sa "Bag-ong Kusog"
Unang patik: 3,000
Sugbo.
Patikanan sa "The Cebu Press" Dalan Norte-America. 54
1921.
UPAT KA PULONG
(Alang sa Magbabasa)
Kining basahon nga karon akong itugyan sa imong mga kamut ug nga
nganlan kog LARAWAN--timaan nga ang tagsulat igo lang nanguhag
hulagway--akong gisulat sa taliwala sa usa ka kabubut-on nga labing
maayo sa kalibutan.
Walay tuyong daku nga giapás kining basahona ni ang tagsulat niya may
tinguha sa pagusab sa katilingban, kong ugaling mausab pa man. Apan
kong ikaw, higalang magbabasa, malingaw kaniya ug makakuhag kapuslanan,
ang tagsulat magpasalamat kanimo. Ug kong sa imong pagbasa ikaw abuton
ug kalaay ug magduká ka tungud kay walay hinungdan kining basahona,
tohoi nga gikasub-an sa tagsulat usab ang pagsulat ug usa ka basahon
nga, kahá, mao lay usa ka dugang sa daghang mga basahong binisayá
nga nagayo lang ang "panagway".
Usá ka butang nga angay kong itug-an kanimo: kadaghanan sa mga
SUGILANON ug DINALIDALI ning basahona, nahimantala na sa mantalaan
KAUSWAGAN nga patay na ug kanhi akong gipangulohan, ug sa BAG-ONG
KUSOG nga, salamat sa kalooy ni Bathala ug sa tawo, buhi pa.
Vicente Rama
Ang Tagsulat.
Sugbo, 20 sa Julio, 1921.
PANGITAAN NING BASAHON
1. Si Amboy, Ang Palahubog 1
2. Ang Mga Mahadlokon 9
3. Si Inday, Lider na sa Piniliay 11
4. Isko ug Minay 14
5. Ang Sangputanan sa Makasasala 19
6. Limbong sa Karnabal 28
7. "Rag" 32
8. Kadautan sa Gugmang Ahat 35
9. Ang Kalit nga Kaminyoon 44
10. Torcuata 48
11. Ang Walay Pagbantay 51
12. ¡"Fuera" Kapyot! 55
13. "Divorcio" 58
14. Ang Bana, Bana sa Gihapon 63
15. Usá ka Masulob-ong Kaagi 67
SI AMBOY, ANG PALAHUBOG
Alang sa mga mamomoong
pilipinhon.
I.
Si Amboy maoy usa ka tawo nga walay pagbalhin sa iyang batasan. Mamoo
siya sukad sa buntag hangtud inigsalop sa adlaw, magbulad sa init,
ug ang singot sa iyang kalawasan walay pag-ugá tungud sa hilabihang
pakigbugno sa panginabuhi; apan si Amboy, Amboy gihapon; wala mouswag
ni madiyutay, walay sapi gihapon.
Ang iyang asawa nasubó kaayo niini. Ang ilang duha ka anak nga
lake--duha ka mga magagmay, apan mga maabtik nga bata--maoy nagabuhi
kanila: mangarga mabuntag sa Karbon ug kong dili makapangarga,
manuroy sa pagkalimpiabotas aron lamang makaiyawat 30 kun 40 sintabos
ang adlaw.
Apan, ¿unsay naingnan ning masulub-ong kahimtang? Si Amboy nga hiilhan
sa iyang mga silingan sa ngalan Kakha-Tuka, maoy usa ka tawo nga
nagbaton sa daghang kahilayan, ug usa kanila mao ang pagkapalahubog.
Madasigong anak ni Baco, siya walay laing mga maayong higala ning
kalibutan kong dili ang tuba, tumbok ug toytoy ni Unyang, nga iyang
suki. Gawas niini, ang kinabuhi alang kaniya, angay lamang yam-iran....
II
Usa kadto ka hapon. Nagulan-ulan. Matugnaw ang panahon. Sa Tiyanggihan
sa Karbon nagapundok ang mga mamomoo. Kadtong adlawa maoy adlaw sa
panuhol: sabado.
Ang tindahan ni Unyang gialirongan: ang tumbok ug bagol kanunay
nagkagalkal ug walay pahulay. Sa atubangan sa toytoy, nagtindog
si Amboy nga ang ilong ug mga ngabil nagsinaw tungud sa adobo nga
sumsuman; siya makapulo na moingon: "Dungagi pa ug 4 ka sintabos." Sa
luyó niya diha usab ing usa ka babaye nga nagpandong, ug mao si Loleng,
ang asawa niya nga nagkanayon:
--Amboy, igo na intawon, igo na paginum; adto na kita; ang mga bata
nato karon....
--¿Unsa ka? Patiran ko unya ikaw hinoon tingalig molagpot ka sa
Kawit. Hala, Unyang, takus, takus ... Aniay 5 pisos nga "papel de
banco" diha kanang daan kanimo. ¡Ang sa tuba dili moinum, sa tiyan
angay latuson! Takus, takus, Unyang.
--Pasagdan lang nimo siya Loleng. Wala bitaw kana maunsa--misagbat
ang manininda.
--Bitaw pasagdan lang. Mao kana ang inyong tinguha kay makasapi man
kamo sa akong bana.
III
Si Amboy hubog na; dili na balig usa ka diyot. Nagsalig singgit ug
gipundokan sa mga tawo. Si Unyang, ang manininda nga nagsalig hawid
kaniya, gipuspusan sa tumbok ug nahub an sa saya sa dinagan. Ang
malomo nga Loleng, tungud sa kaulaw, mihilak ug mipauli sa ilang balay.
Usa ka polis, tapus ang tungá sa takna nga pinangita kaniya,
miabut. Giduol si Amboy nga nagligidligid sa yuta, gipikpik ang paa
ug gisultihan:
--Uy, tawo, bangon. Polis akó. Bangon na. ¿Dili ka mobangon? Ania
bayay posas.
Si Amboy bisag hubog giabut ug kahadlok ug mibangon. Nahinumdum
siya nga ang mga pilipinhon polis dili mahadlok sa hubog, labi na
kong kini maoy pilipinhon.
--Karon mouban ka kanako--matud sa polis--ug adto ka pahulay sa
munisipyo.
--Oo, mahimo. ¿Kinsa ka ba? ¡Ah! polis, polis ka diay. Akó dili
mahadlok bisan asa dapit. Akó anad na kaayo sa inyong bilanggoan
gaangso....
Ang mga tawo nangatawa. Ang polis wala magtingog: maligdong ang iyang
nawong, namulá. Samtang nagpadulong sila sa munisipyo, sa Tiyanggihan
walay laing gisultihan kong dili si Amboy da. Ang usa moingon nga
maayong patagmon aron mabalhin ang batasan ug dili na magantus ang
iyang banay. Ang usa usab mipahayag nga angay ilakip sa silot ang mga
"tendera" nga baskog mogalagala kang Amboy aron lang makasapi.
Mihagtok na ang ika 8 ang takna. Ang Karbon nagakamingaw. Mao day
gatugaw niadtong kahilum ang maalangisig nga iwik sa mga baboy nga
giihaw niadtong gabhiona.
IV
¿Ug si Loleng? ¡Ah! Si Loleng atua sa iyang payag, sa iyang nawilihang
payag nga mao ang saksi sa gidak-on sa iyang mga kaguol. Nagbakho siya,
nagadangoyngoy ug sa iyang mahamis ug mapulang aping midaligdig ang
usa ka baha sa mga luha. Ang iyang duha ka anak, ang duha ka bata nga
si Binsis ug si Amon, nangatulog sa, nagabay-od sa salog nga walay
banig ug walay unlan, ug wala managpanghibalo sa nahitabo sa ilang
amahan. Si Loleng mitotok pagtan-aw sa duha ka mga bata ug unya,
sa kalit, miluum paghilak, ug gigakus niya ang duruha ug mituaw:
¡Alaut nga mga anak ko!
Si Binsis, ang magulang, nahigmata ug nangotana:
--¡Naunsa ka, nanay? ¿nganong gahilak ka? ¿unsay nahitabo?
--Walay nahitabo, anak ko. Akó hinoon gigutom kay wala pa akó
makapanihapon. Si tatay mo wala pa mopauli.
Si Binsis mibangon, mikuot sa iyang bulsa ug, dinala sa iyang
pagkabuotan, miingon:
--Aniay 10 sintabos nga akong kinargahan kaganinang buntag, ¿buut ka
nga ipalit kog sud-an ug puso?
Si Loleng mitando ug niadtong gabhiona ang iyang panihapon pikas da
nga pusó nga gisudanan ug buad nga bolinaw. Malisud ang iyang pagtulon
kay ang iyang dughan naghuot sa mga kasakit.
Si Binsis mibalik pagkatulog.
Si Loleng nahikatulog usab dinala sa kaluya.
Apan, ¿kinsay makatulog, kinsay makapahulay kong ang kalag ug
kasingkasing ginasakit sa dili ikasaysay nga mga kasakitan? Kini mao
ang nahitabo sa alaut nga asawa ni Amboy nga mibangon sa pagka 3 sa
kaadlawon ug miluhod sa atubangan sa larawan sa Mahal nga Ulay ug
namulong ning pangamuyo:
--¡Oh, Ulay nga mahal ug maloloy-on! ¿Unsa, unsay sala namo nga
kami anía nahabanlod man sa kahiladman sa mga kasakit? Tug-ani,
tug-ani intawon akó. Ikaw mao ang akong hinalaran, ikaw mao ang akong
mapuangurong manlalaban ning kalibutan; sa imong mga makagagahum nga
kamut ginatugyan nako kanunay ang akong kinabuhi ug sa akong mga
anak; ug kong kami nakasalá batok kanimo, hangyuon ko sa imong kalooy
nga tug-anan nimo akó aron sa pagbantay sa kaulahian ug aron sukad
karon imo kaming pasayloon sa makalibo nga pasaylo. Daku, walay sama
kining among mga kasakitan, kining kadautan namo. Lamdagi intawon,
oh Mahal nga Ulay, ang kasingkasing ug hunahuna ni Amboy ug dad-a sa
dalan sa kaayohan ug sa katubsanan niya. Mao da kini ang pangayoon ko
kanimo: tabangan unta ug kaloy-an nimo kami sa pag usab sa taras sa
akong alaut nga bana ug iuli mo ning among ubos nga payag ang kalinaw
ug ang kalipay nga upat na karon ka tuig wala namo hiagumi....
Si Loleng wala makatibawas. Nahapalingkod ug mihigda sa iyang
giludhan. Ang kahilum niadtong gabhiona, halaum kaayo, mamingaw ug
makapahadlok. Sa layo kaayo, nabati ang toktogaok sa usa ka manok nga
nagpahibaló sa pagabut sa kaadlawon. Si Loleng, umog ang mga matá sa
luha, nahikatulog.
V
Ika 9 sa buntag. Sa atabangan sa Juez de Paz miatubang si Amboy
kinuyogan sa usa ka polis. Ang Maghuhukom namulong:
--Ikaw mao diay si Pablo Valderrama. Akó nakaila na kanimo. ¿Nganong
wala kay pagtagam? Makapulo ko na ikaw ibalhog sa bilanggoan tungud sa
imong pagkapalahubog ug karon anía na usab ikaw tungud sa mao gihapong
sala. ¿Unsay gilihi kanimo nga dili ka man motagam? ¡Ah! Pablo,
Pablo: ikaw dili lamang kay nagpakaulaw sa imong kaliwat ug sa isigmo
ka mamomoo, kong dili usab gihimo mong alaut ang imong tibook nga
banay. Kong unsay dangaton sa imong asawa ug mga anak, ikaw mao ang
tagsalá unya sa ngatanan. Karon, tungud sa imong pagkawalay pagtagam,
tungud sa imong pagkabagag nawong, silotan ko ikaw sa 2 ka bulan sa
bilanggoan. Human, ang Maghuhukom miatubang sa polis ug miingon:
--Uy polis, dad-a kini sa silong.
Si Amboy gidala una sa bilanggoan sa munisipyo ug tapus dinhi
gibalhin sa Bilibid. Wala dangti ug bulan, siya nasakit: nagluspad
ug nanghupong ang nawong ug tiil. Ang mananambal sa Bilibid nagtagna
nga ang sakit ni Amboy anaa sa tinai ug rinyon ug maoy sinugdan
ang hilabihan nga inom sa tuba, tanduay ug uban pang mga alak. Sa
ikatulo na ka bulan, si Amboy naghigda sa banig ug dili makabangon:
ang iyang bukó-bukó, nawong ug tiil, namutó ug naná ang miagus. Sa
pagkaupat ka bulan, tungud kay mikawát paginom ug tinto, nadak-an sa
sakit ug mamatay.
VI
Si Loleng balo na.
Nagusara lamang pagpuyó ug inubanan sa iyang duha ka mga bata nga
mao ang iyang bugtong nga kalipay nga nahabilin. Sanglit batan-on
pa, makabibíhag ug bulawanog gawi, si Loleng walá kawad-i sa mga
maghahalad nga misampit sa iyang gugma; apan ang ngatanan gitubag
niya nga makausá da mahagugma ug kanang gugmaa dili na niya mabawi
kay atua na sa usa ka kalibutan.
Punó sa mga tunók ang dalan sa iyang kinabuhi, manulonda nga sinakit
ning yuta, ang buotang asawa ni Amboy walay laing gisangputan kong dili
da usab ang mabugnaw nga lubnganan. Si Loleng, sukad mamatay si Amboy,
nasakit sa sakit sa kasingkasing: ang iyang kinabuhi, ang kaambong
niya nagakaupos daw usá ka kandila ... Sa adlaw nga 3 sa Septiembre,
nga mao ang namatyan ni Amboy, namatay usab si Loleng sa taliwala sa
dakung kakabus.
VII
Nangagi ang 20 ka tuig.
Usa sa adlaw niana, ang Sugbo naukay. Usa ka mabagang panón sa mga
lungsoranon, pinangulohan sa mga magsoon GG. Wenceslao ug Ramón
Valderrama, nagsuroy sa kadalanan ug naghimog mga miting batok sa
batasan sa pagkapalahubog ug sa palahubog. Ang mga manininda sa tuba
ug alak gipanaglutus sa panón. Ug ang ilang mga ilimnong baligya
gipanangyabo. Si Wenceslao napagaw sa hilabihang singgit ug pakigpulong.
Kadtong mga nangulo dili lain kong dili si Binsis ug si Amon, ang mga
anak ni anhing Amboy ug ni anhing Loleng, nga nangulo niadtong panón,
nga dinani sa ilang mantalaang "Ang Manguguba" nga walay laing tuyo
kong dili ang pagbatok da sa mga kahilayan.
ANG MGA MAHADLOKON
(Dinalidali)
Domingo kadto sa kaadlawon, ika 3:30 ang takna. Mao kadtoy adlawng
simbahon. Si Ating ug si Tuloy namangon ug nanagsulti pag-ingon:
--Tana, Tuloy; angay na karong isimba.
--Tana. Kaganina ra bitaw akong nagsangpit kanimo.
Ug ang duruha nanganaog. Angay hibalo-an nga kining duruhá ka mga
olitawo pulos mga hadlokan kaayo ug dili makalakát kong dili magkuyog
gayud sila. Samtang sila nagalakat sa taliwala sa kangitngitan sa
dalan, nabati nila nga may nagasunod sa ilang luyó ug ang lakang
ilang nabati usab pag-ayo. Si Tuloy namugnaw, mikablit kang Ating
ug mi-honghong:
--Lingía kinsa kana.
--¡Ah! dili akó--mitubag si Ating.
Ug ang duruha naglakat nagginunitay sa ilang mga kamut. Mihunong sila
ug ilang napamati nga ang gasunod mihunong usab. Midagan silá ug ang
gasunod kanila midagan upod.
--¡Mamatay na kita, Tuloy!--mihonghong si Ating.
--¡Ayaw pagsaba! Pangadye lang ...--mitubag si Tuloy.
Ug ang duruha nagpadayon paglakat padulong sa simbahan. Silang
duhá gipaningot ug mabugnaw ug ang ilang mga kalawasan nangurog
sa kalisang. Bisang kinsa kanila wala makapangahas sa paglingi sa
luyó: mahadlok motan-aw sa nawong sa Tambaluslus. Samtang naglakat,
nangadye sila, gisangpit nila ang tanang Balaan sa Kalangitan, apan
ang gasunod sa ilang luyó wala mawalá.
Misulod sila sa simbahan. Mangitngit pa. Apan, ang ilang kalisang
milabí pagdakú kay ilang nabati nga dihá gihapon sa ilang luyó ang
nagsunod nga miuban usab sa pagsulod sa simbahan.
--Lingía gani kaná; tan-awon mo; ayaw kahadlok--miingon si Tuloy.
Milingi si Ating ug dayon ingon:
--¿Nahibalo ka kong kinsa diay kining banyaga nga diriyut makamatay
kanato sa kuyaw? Mao si "Barbon", ang irong dakú ni Birino, nga imong
pagapakan-on sa ato.
Dili tiaw ang kagubút sa simbahan. Si Tuloy ug si Ating nanindog
sa ilang giludhan ug nagsininggitay pagingon: "Puspus Ating, halá
puspus. Puspus Tuloy; ayawg buhía kanang banyagang mananap".
Ang mga nanimba naghuot sa pultahan sa dinaganay; isigkaratil. Nalisang
tungud kang Ating ug kang Tuloy nga, binakyaw ang ilang mga "garrote",
nagliyoliyo sa bangko aron sa paggukod kang "Barbon".
Ang Pari nahunong sa iyang pagmisa; ug ang mga bata nga sakristan,
tapus ibunó ang siryales, nawagtang.
Gisangputan: silang duha gidakop sa polis samtang si "Barbón" mipauli
sa ka Birino nga agalon niya, ug nakahunahuna tingali nga dili maayong
kuyogan ang mga hadlokan....
SI INDAY, LIDER NA SA PINILIAY
(Dinalidali)
Konó adunay balaod nga uyonan sa Legislatura aron sa pagtugot sa
mga babayeng pilipinhon sa paglakip sa piniliay. Sa ato pa, makahimo
sila sa pagpili sa mga pilionon ug mahimo usab nga sila ang piliong
mga punoan.
Akó dili kaaway sa mga babaye, apan mahitungud ning butanga ibaligya-kó
ang akong kalag (kong dili na dawaton sa Agencia ni Michael ug ni
Regino Torres) kang Satanás, aron lang sa pagsupak ning tuyoa.
¿Nga ang babaye makalakip sa piniliay?
¡Jesus! ¡Jesus! ¡Jesus!
Kadakung salikwaot niana.
Ang atong giingong "manulonda sa balay", ang buotang magtutudlo sa
atong mga anak, ang bangil sa atong mga paghisukamud sa ibabaw ning
kalibutan, sumala sa matahum nga pulong ni Jakosalem, mao na hinooy
mangitag mga pumipili, mao na hinooy manuot sa kabalayan, mao na
hinooy manalit sa tubá, mamikpik sa abaga sa mga tawo, mamayad sa
sidula, mangablit....
¡Jesus! ¡Jesus! ¡Jesus!
Kong kini maoy modangat, sa walay duhaduha igakita ta kining mosunod:
nga ang bana maó nay molung-ag, maó nay manursi sa iyang kamisin,
motuwa sa isda, molugaw, moligo ug mopahid sa sip-on sa iyang mga anak,
manlabá, ug mosilhig sa kaugalingon.
Kong kini madangat, ang mga bana hayan mangaklas tungud kay dili
makaantus sa paghikay sa abó ug pagpanakdak sa mga labhanan.
¡Kaayong talan-awon tuod no!
Samtang ang asawa atúa nagbara-bara sa kadalanan sa pagsikop ug mga
pumipili, samtang ang asawa atúa sa kabalangayan nagsangyaw sa mga
kandidatura, linulho ang sinina, tinampi ang saya, pinangko pagayo
ang mga buhok, ang bana intawon atúa sa kosina nagkabulingit ang lawas
sa lubut sa kulon, naggunit sa luwag, nagukay sa linugaw alang sa mga
anák, ug unya kong kapuyan na, moyaká aron sa pagtibawas ug sursi sa
kamisin nga nangagisi gumikan sa mga pang-labni sa asawa nga politika.
Kini mahitungud sa mga babayeng minyo.
Ug mahitungud sa mga dalaga, ¿unsay atong makita?
Abuton akog kagu-ol kong palandungon ko na ang pagabuhaton sa atong
mga dalaga nga lider sa piniliay.
Kay ¿kinsay dalaga nga mohigda sa balay sa mga pilionon ug sa
mga pumipili? ¿kinsay makahimo sama sa ginahimo karon sa tanang
piniliay nga ang mga lider, aron sa pagdani sa mga pumipili,
kinahanglan nga motupad, mogunit, mogawos-gawos, mokablit, mogakus
ug mokuot pa sa bulsa sa pumipili, aron sudlan paghilum ug cuarta
nga ikatangway? ¿kinsa, kinsang babayhana ang makahimo niini?
Ang babayeng daga nga makahimo niini, adunay usa ka ngalan da: HUGAWAN.
¿Ug motugot kitang mga lake nga ang atong mga maamyon ug buotang
dalaga, ang atong mga minahal ug inunongan nga asawa, mangahimong
HUGAWAN gumikan sa politika?
ISKO UG MINAY
(Sugilanon)
Si Francisco Andakan maoy usa katawo nga tabían ug hambugiro. Alang
kaniya walay butang malisud sa kalibutan. Kong magsulti sa Amérika,
siya moingon dayon: "Ang mga lubí didto mamungag kapayas". Kong
magsulti sa mga babaye, manghambug dayon: "Kaná si Kuan akong
hinigugma. Pagka paraygon nianang dagaha". Sa usa ka pulong, maoy
olitawong tigpaatab, apan hadlokan uyamut.
Usá ka adlaw niana, nakakita siya kang Minay, usa ka maambong tindira
sa tuba sa Tiyanggihan sa San Nicolas. Sanglit lagí hadlokan, siya
igo lang moduol ug motangway ug tubá. Human ug inum sa tubá, mangagho
ug kusog ug pugngan ang dughan, daw gisakitan sa kasingkasing. Sa
makaupat na kini niya himoa, si Minay nakasabut ug nagpahayag kaniya:
--Ayaw palabii ug pangagho, Isko; akó nakasabút nga ikaw nagmahal
kanako ug ayaw paghunahunaa nga dili ko ikaw baslan.
--¡Oh, mga langit! ¡Oh, tubá nga palaran! Minay, pastilan, dili gayud
akó makapanihapon sa amo tungud sa kalipay--mituaw si Isko.
--Lakaw na, ug ayaw pagsaba. Unyang gabii, sa ika 10 ang takna,
adto sa among luyó kay makigsulti akó kanimo--miingon si Minay.
--Oo, mahimo, mahimo.
Si Isko mibulag sa tindahan ni Minay, nagpanilap. Mao pa kadtong
higayona nga siya makabaton ug "cita" kun tagbo ug nagkanayón:
"Sa luyó sa ilang balay; sa ika 10 sa gabii. Malalim nga iadto kay
sugo man sa gugma; apan dihá da ba abta si Ta-Tinang, si Binsis ug
si Man-Binoy; kanang dapita awaaw kaayo ug anaa magponsisok ang mga
agta ug mga balbal...Apan walay sapayán; aníay bahi ko dili moilá ug
aníay baraw ug garrapa sa lana nga sumpa sa tanang mga panuway."
Hapit na mohagtok ang ika 10 sa gabii. Si Isko miloklok sa iyang
baraw, mikuha sa bahi ug sa garrapa nga sumpa, naghinapay ug dayong
lakát. Sa dalan nahiatol nga usá ka pilikpilik mitingog. Si Isko
nahikugang ug gitan-aw ang iyang garrapa kong ang lana mibukal ba,
apan kay walá siya mituaw: ¡Salamat kang Bathala!
Sa pagabut niya sa luyó sa balay ni Minay, diin walay makita tungud sa
kangitngit ug diin bisan tuslokon ang matá dili hibaloan, siya mibarog
ug nanukad kay nagpanagana sa mga abat, labi na kay maó pay pagtunob
niya niadtong dapita. Usá ka punoan sa lubí nga naputol kaniadto sa
pagbagyo sa 1912 ug nagbarog gihapon, gikatahapan niya ug gipakaingog
abát na. Tapus niya sudonga, iyang giduol ug gipamulongan:
--Kong ikaw tawong binuhat sa Dios, pagtug-an sa imong tuyo; apan
kong si Minay ka, kaloy-i akó.
Sanglit lubí, dayag na lang nga walay tubag nga nabati. Si Isko
mikurog, gipaningot, kadaganon ug dili. Sa pagtanaw niya nga walá
man gayud motubag, gipuspusan niya pagkalit sa bahi ug dayon dagan.
Sa dakung kadaut niya, didto siya mahadulong sa usá ka kanal nga
punó sa mabahóng lapok. Naipo siya hangtud sa hawak sa maong lapok ug
misinggit pagingon: "Patay na akó. Tabang kamó. Minay, Minay, tabang".
Gilingi niya ang lubí nga gipuspusan. Giabut siyag katahap ug iyang
giduol pagusab. Naghinay siya, nanukad, gibakyaw nga daan ang bahi sa
kamut nga tuo ug sa walá ang baraw. Apan sa paghikap, nakugáng siya,
gilagpak sa iyang duhá ka kamut ang punoan, ug miingon:
--¡Pastilan, lubí kaman diay!
Si Isko, punó sa kaguol, naluya, nagsalig pangusmo tungud sa kabahó
sa lapok, ug mipauli sa iyang balay. Nagilis ug naligo. Ang bahi
gisalibay, ang baraw gibunó sa suwambi ug ang garrapa sa lana gibuak
... Napungot.
Sa pagkabuntag nagsulat kang Minay ning mosunod:
"Hinalarang kong Minay:--Dakú kaayo ang gugma ko kanimo,
dili hitupngan ni bisan kinsa nianang magalirong kanimo
sa tubaan; apan, kong magkanunay akong mahatuslob sa kanal
ninyo ug maligo magabii, ayaw palandunga nga dili ko ikaw
puspusan. Kagabii hilabihang hulat ko kanimo hangtud nga
giabut akog "desgracia": nahulog sa inyong kanal. Kong buut
kag tagbo, hawani ang inyong luyó, kanang lubí putla, taboni
ang kanal ug pagsugá aron walá kitay kahadlokan.
Imong
ISKO".
Sa pagbasa ni Minay nianang sulata, nahikatawá ug nagsulat ning balus
nga mosunod:
"Pinangga kong Isko:--Nadawat ko ang imong sulat, ug nasakit
akó sa nahitabó kanimo. Ang imong tuyo mahimo, ug unyang
gabii balik sa among luyó sa maó gihapong takna. Ang imong
tugon tumanon kó.
Imong
MINAY."
Apan gisabut ni Minay ang iyang igsoon lake nga kong managtagbo na
gani sila, mokalit siya paggulá ug iyang lutoson si Isko.
Si Isko, sa pagkabasa sa balus, nalipay ug gihulian sa iyang mga
kasakit. Miadto sa tagbo, ug ikog sa pagi na ang gidalá. Sa pagtan-aw
nga hayag na ang luyó sa balay ni Minay ug mahawan, nakaingong:
"Mao na kini karon. Mahawan, mahayag, dili kita pagakulbaan ug sama
sa usa ka dumogan....
Sa pagkataod-taod, nabati kiní:
--¡Isko!--miingon si Minay.
--¡Minay!--mitubag si Isko.
--Karon--nagpadayon si Isko--anía kana gayud. Kagabii hilabihang
antus ko. Marika, Minay, marika, ayaw kahadlok.
Dinhi migulho pagkalit ang igsoong lake ni Minay ug gilutos si Isko
nga nagkabuang ug dagan hangtud nga hibiyaan ang ikog sa pagi. Naligo
sa singot nga mabugnaw, gahangos ug nanakmol, miabut si Isko sa
iyang balay ug nagkanayón: "Maayo niini polis ang dad-on ko kong
mangayog tagbo si Minay. Díli kini mahimo: mamatay akó sa kanunay
nga dinaganay".
Ug nahikatulog, nagdamgo sa mga parayeg ni Minay nga wala niya
hiagumi....
ANG SANGPUTANAN SA MAKASASALA
(Sugilanon)
--Dili mahimo, Elvira; sultihan kó gayud si Tatay ug si Nanay mó ning
atong pagkabutang; sultihan ko silá nga kitá naghinigugmaay ug ang
akong mga tinguha pulós matarong ug dili ang pagpasipala kanimo.
--Ayaw lagí intawon ug sultihi, Luis. Kasab-an unyá akó, paw-on. ¿Dili
ka bá malooy kanako?
Maó kini ang nabati nga sulti sa duhá ka mga binihag ni Cupido,
sa taliwala sa usá ka tanaman nga anaa mahimutang sa luyó sa usá
ka Simbahan.
Ang kagabhion matahum uyamut. Ang Bulan nagakasalop na, daw naikog
nga modan-ag niadtong duhá ka kalag nga nagkinahanglan sa kangitngit,
kanang tabil nga dakú ug maitum sa Kinaiya nga gihalaran sa mga
naghigugmaay, aron motabon sa ilang mga paniba sa dugós nga matam-is
sa gugma.
Gabii. Ika 7 ang takna. Usá ka tigulang lake, nga nagsapót sa usá ka
amerikanang malinis, misaká sa baláy ni Elvira ug naghatag "maayong
gabii".
--Maayo, dayón--mitubag si Capitán Martin, amahan ni Elvira nga
tigulang usab.
Ang misaká maó si Don Severino, amahan ni Luis, nga nagpahayag
pag-ingon:
--Capitán Martin, unsaon ta mán. Ingon kanato nga tigulang ná, kitá
na usab ang magtuman sa tuyo sa atong mga anak. Mianhi lagí akó aron
sa pagpahayag kaninyo nga si Luis, ang bata kó, buut mangasawa sa
inyong bulak nga si Elvira. Akó, sa akong bahin, uyon sa iyang tuyo.
--¿Nagkasabut na bá silá?--misuná si Capitán Martin.
--Kaná kay gisugo akó ni Luis, dayág na lang nga humana nila
sabuti. Mogulá na bá lang ang uhong kong wala pay daog-dog.
--Kaná amo pang pagasabutan, Iyo-Binoy, ug balik lamang dinhi tapus
ang tuló ka adlaw.
Si Don Severino nanaog nagkatawá.
Gabii gihapon. Nagatubangay pagsulti si Capitán Martin, si Carlota
nga asawa niya, ug si Elvira. Kining ulahi malipayon kaayo, nagsalig
katawa, nagpakilokilo sa iyang mata kang Plácido, ang suluguon
niya ug ni Luis, ug magdadala sa ilang mga sulát. Si Plácido maoy
binatonan usab sa balay ni Capitán Martin. Kini, sa walá madugay,
nagpahayag pagingon:
--Si Luis, ang anak ni Don Severino, mangasawa kang Elvira. ¿Mouyon
ka bá niini, Carlota?
--Sa akong bahin--mitubag si Carlota--uyon akó. Ang banay ni
Luis, dungganan man usab, ug siya si Luis akong nailá nga buotan,
mahilumon. Labut pa, panahon na usab nga minyoon ta ná si Elvira. Dugay
na siyang nag-antus..¡Alaut nga anak kó! ... ¡Waláy palad!...
Ug si Carlota, ang mapinanggaong inahan, mihilak kay nahinumdam sa
mga pagantus sa iyang anak, sa palad nga mapintas nga gipaangkon
kaniya sa Kalangitan.
--Ayaw paghilak Carlota--giam-aman ni Capitán Martin. Si Elvira maluwas
ná. Ayaw pagsaba kay hibaloan unya hinoon sa mga tawo....
Si Capitán Martin nagsulát dayon kang Don Severino ug ilang gikasabutan
nga ang kaminyoon sa ilang duhá ka anak himoon sa katapusan niadtong
bulana, Diciembre.
Adlaw ná sa likodlikod. Ang kadasig ug kalipay naghari. Si Plácido,
ang nakasusi ug nahibaló sa tanang kinabuhi ni Elvira, miingkib sa
iyang dila, gikulbaan ug nagkanayón: "Pasayloa akó Bathala; akó waláy
labut sa tanáng gibuhat ni Elvira; akó usá lang ka suloguon".
Usa ka tawong nagkamisin misulod sa baláy ni Capitán Martin ug
gihatag ang usá ka sulat alang kang Elvira. Ang maong sulát
nagingon: "Maluibon: Waláy sapayán nga akó imong talikdan ug
kalitan pagluib. Dunay Bathala nga maalam gihapon mosilot sa mga
mabudhion. Gipalabí mó ang usá ka batan-ong burong ug gitalikdan mó
kining karaang tag-iya sa imong kalag ug lawas. ¿Hain na ang atong
anak? ¿Hain mó tagoa? ¡Waláy ulaw!
Ang kalipay mó dili magdayon; pagbantay. ¡Paghinulsul nga daan!
Victor CORDOBA
Si Elvira tapus ug basa ning sulát, miluspad ug natumba: gipanawan. Si
Plácido, ang bugaw niya, miduol pagkalit ug gikuha ang makalilisang
sulát; iyang gitago ug gisulod sa bulsa, nalisang nga hibaloan ang
mga makalilisang pulong ni Victor.
Gabii. Madulom ug matugnaw. Apan sa baláy ni Capitán Martin ang
katugnaw walá mabati, ni ang haguros sa hangin nga bagyohon. Ang tanang
kasingkasing nagdilaab sa kalipay ug sa babá sa tanang dinapit nakita,
daw bulak nga waláy pagkalaya, ang pahiyom, ang katamisan....
Mao ná ang kasal ni Luis ug ni Elvira. Niadtong gabhiona gihimo ang
"recepcion" ug sayaw nga gipasidungog sa bag-ong magtiayon alang sa
ilang kahigalahan.
Ug si Plácido ¿hain na? Si Plácido nanaog sa silong ug milingkod sa
pultahan. Nalisang, malusparon, waláy umoy ug naghilák. Siya nakailá
kang Victor nga maoy tawo nga mabangis ug dili mahadlok kong dunay
buut buhaton. Miilá siya nga si Victor gilimbungan ug nga si Elvira
angay bitayon. Gihikap ang sulát ni Victor sa iyang bulsa ug nagsulti
siya dang usá:
--Pasayloa akó, Bathala kó. Akó waláy salá; akó gisugo lang, ug
angay magtuman. Víctor, si Plácido, ang karaan mong higala, dili
magbudhi kanimo.
Ug nagbakhó siya, nagbasul sa iyang salá, naghinulsul.... Ug sa
taliwala sa iyang mga pag-antus, nahikatulog.
Ang sayaw nagapadayon sa taas sa baláy ni Elvira. Madasigon
kaayo. Kasaba, hudyaka, honi........Ang mga "rag", "two--step" "waltz"
nagsunodsunod: walay bugto. Si Elvira ug si Luis misayaw ug nagparis
silang duhá.
Usa ka tawo nga walá hiilhi, nagpinurong, nagkamisin lang ug
nagkalsonis ug purol, midasmag sa pultahan sa silong ug misulod. Usá
ka diyutayng putos maó ang iyang dalá. Giduol si Plácido nga natulog
ug gipamulongan pagingon:
--Pahawa, pahawa dinhi; palayó, kong ikaw dili buut silotan sa
imong salá.
--¡Víctor! ¡Víctor! ¡Pasayloa akó!
--¡Waláy pasaylo alang sa mga mabudhion! Mga tawo nga ingon kaninyo
angay dugmukon, punggotan sa liog, patyon....
--Matuod ang mga pulong mó; apan ¿matarong bá nga lakip ang mga waláy
salá, ingon nianang mga dinapit sa taas, imong silotan sa kamatayon?
--¡Lakip silang tanán! Ang ilang kalipay dili matarong, maoy usá ka
pagyubit, kay silá nahibaló sa kahimtang namong duhá ni Elvira. ¡Kanáng
Pari nga nagkasal kanila maó ang gabunyag sa among anak! Apan, ¿hain
ná ang anak kó? ¡hain si Nenita?
Ang mga matá sa tawong nagpinurong nanglugmaw sa luhá. Daw nahinumdum
sa usá ka binuhat nga sumpay sa iyang kinabuhi; daw nagatan-aw
sa pagkawalá ug pagbiyang dayong níng kalibutan sa usá niya ka
anak. Mihunong pagsulti. Mipasilang sa usá ka lungag ug misugat sa
iyang mga matá si Elvira ug si Luis nga nagsayaw gihapon, samtang si
Don Severino, hupong sa kalipay ug bino, naglaylay. Ang mga matá sa
tawo misiga daw kilat ug misinggit pagingon:
--¡Mga banyaga! ¡Karon matapus kitang tanán!
--¿Unsay buhat mó?--misinggit si Plácido nga midagag kusog sa pagtan-aw
nga ang putos nga dalá sa tawong nagpinurong giduslitan.
Usá ka pagbutó nga makalilisang ug nakapakurog sa tibuok lungsod,
nabati. Ang tanáng mga molupyo namangon ug gikuyawán tungud sa kasipá
nga milanog. Ang baláy ni Elvira nadugmok ug gilupad. Mga lawas sa
tawo nga napikaspikas, nakita nga nawasigwasig sa kadalanan.
Midugok ang mga punoan. Ang mga pagsusi gihimo. Hibaloan nga ang
giduslitan sa silong sa baláy maoy usá ka bomba sa dinamita. Gihipus
ang mga patay ug samarán. Hikaplagan ang usá ka babaye ug lake nga
naggakus, apan pulós samarán: maó si Elvira ug si Luis nga hiatlan
nagsayaw sa pagbutó.
Ang tibuok lungsod nagubut. Walá makatulog tungud sa kalisang. Tanán
pulós pangotana kong kinsay nagbutag dinamita. Si Pari Tomas,
ang nagkasal, natuló ka piraso ang iyang lawas. Ang mga lingganay
nagbuntag pagbagting sa "agonías".
Sa pagkabuntag, tungud kay waláy nanug-an, gidakop sa mga punoan
ang tanáng mga silingan ug nanan-aw sa sayaw dihá sa silong, ug
pinusasan ang kamut, gisunodsunod sa mga polis, sa Piskal ug uban
pang mga punoan. Usá ka tawong nagkurog, si Plácido, miduol pagkalit
ug gipahayagan ang Piskal sa ingon:
--Ginoo, kining tanán ninyong dinakpan waláy salá. Buhii silá ug asoyan
ko kamó sa matuod. Ang nagduslit ug nagbutag dinamita maó si Victor
Cordoba, karaang hinigugma ni Elvira. Si Victor iyang gibudhian, ug
dili lamang gibudhian, kong dili gikuhaan sa iyang kalipay: maó ang
iyang anak, ang anak nilang duhá ni Elvira. ¡Oh! pagkamakalilisang
itug-an! (Si Plácido mihilak ug walá makatapus pagsulti).
--Padayon, padayon pagtug-an kay dili ká maunsa--miingon ang Piskal.
--Aron sa pagtago sa mga matá sa iyang bag-ong hinigugma nga si Luis,
ang iyang anak nga may tuló pa lang ka bulan, gipatay ug akó maó ang
naglubong sa ilalum sa ilang balay, sanglit maó ang binatonan nga
iyang sinaligan. Niining tanán waláy laing nahibaló kong dili kami
dang duhá. Gitalikdan niya ang amahan sa bata nga, iyang gianak ug
namana kang Luis, usá ka batan-ong sapian, apan waláy hibangkaagan. Si
Victor nangita sa iyang anak, bungang matahum sa iyang unang mga
gugma, ug walá namo tug-ani. Si Victor nagpadalag sulat kang Elvira
ug nagpahibaló sa iyang pagabuhaton. Kining sulata anía basaha ninyo
(gitunol ang sulát nga iyang gitago sa pagkatumba ni Elvira). Ang salá
ni Elvira dakú kaayo ug angay silotan sa usá ka silot nga mapintas sama
sa gipahamtang ni Victor kaniya. Busa, kong kamo nangita sa makasasala,
nga bitayon ninyo dili kining mga waláy salá nga dinakpan, dili usab si
Víctor nga gibudhian, kong dili si Elvira ug kining alaut nga sulugoon
niya nga naglubong buhi sa usá ka bata nga "inocente". Nianang dapit
nga gibutangan sa dinamita, anaa dihá ang lubong sa alaut nga anak
ni Victor ug dihá karon inyong makita ang mga bukog sa namatay kay
ang yuta nagisi aron kahá dili matago ang makalilisang salá".
Ang Piskal namahid sa iyang agtang nga gisingot, walá makatingog,
ug nagsugo gilayón nga buhian ang tanáng dinakpan.
Ang mga punoan miadto sa Tambalanan, aron sa pagsukót kang Elvira nga
nagkadugo sa iyang mga samád; apan kini himatyon ná ug nagpangyamyam
pag-ingon:
--¡Pasayloa akó, Victor! ... Akó gisilotan sa Langit ... ¡Oh! anak kó,
pinalangga kong Nenita ... ¿hain ka ná?
Ang kamingaw ug kahilum mihari pagkalit. Ang mga "Hermana de Caridad"
nangluhod ug nangadye. Ang Piskal ug kauban midukó ... Si Elvira
miginhawag hataas ug ang iyang kinabuhi natapus....
LIMBONG SA KARNABAL
(Sugilanon)
Sulod sa "Auditorium" sa Karnabal. Ang "banda municipal" nagtogtog
sa mga matahum nga "one step". Dili maisip ang mga "pareja" nga
nanagsayaw. Katawa dirí. Tiaw didto. Salibay sa "conffeti". Mga
pasumbingay sa gugma....
Sa usá ka bangko, naglingkod ang duhá ka tawo. Babaye ang usá
nga nagmaskará ug lalake ang ikaduhá nga waláy maskará. Ang lake
nagkanayón:
--Dali ná, matahum kó. ¿Anus-a pa nimo akó kaloy-i? ¡Gihigugma kó ikaw!
--Gihigugma akó nimo, apan walá akó mahigugma kanimo--mitubag ang
babaye.
--¡Intawon! ¿Dili ka malooy kanako? Ulipna akó; pangayo-i akog
kamatuoran sa akong gugma; ug tanán, lakip kining kinabuhi, akong
ihatag, akong ipangahas, aron lang makaangkon nianang imong mga
matam-is nga matá....
--¡Aaa! ¿Matá da gayud ang imong gikaibgan kanako?--mitubag nga
nagkatawá ang nagmaskará.
--Ang imong mga matahum nga matá; ang imong kasingkasing bulawanon;
ang imong langitnong kaanyag, kanang tanán, maoy nakapadaní sa akong
kalag. ¿Unsa ná, mahimo bá nga ilhon kó ikaw nga áko sukad ning
mga gutloa?
--Apan, ayaw uná: ¿nakailá ka bá kanako? Tingali bayág nahigugma ka
sa usá ka babaye nga dili mó kaila. (mikatawa ug nagmalomó ang babaye).
--Akó dili nimo kalimbongan--mitubag ang lalake--Ikaw maó si Marieta,
ang akong pinalangga, ang bugtong hari ning mga damgo. Marieta,
Marieta, but-a ná intawon akó; kini maó ná ang katapusang takna sa
atong panagkakita.
--Apan ikaw nasayud nga akó minyo; ikaw nasayud nga akó adunay
bana. ¿Matarong bá nga kuhaan mó akó sa dungog?
--¿Unsay sapayán niana? Ikaw minyo; ang imong lawas ginapus sa
talikalang yutan-on; apan ang imong kasingkasing, ang imong kalag,
gawás ug waláy makagapus kanila. Ang kaminyoon maoy usá ka butang
lumalabay; dili maó ang gugma; ang matuod nga gugma maó ang gugmang
gawas, ang walá magtagad nianang mga binuang sa katawohan....
--Kong akó mobuut kanimo, ¿unsay ipulong kanako sa akong
bana? (masulub-on)
--¿Unsay ipulong niya? Nga magpailob siya. Dili mahimo nga iunong
mó ang imong bulawanong umaabut sa usá ka bana nga "desgraciado"
sama kaniya.
--¡Ambut lang unsáy dangaton nato! (paraygon).
--¡Ang himaya maoy atong madangat! Marieta, higugmaa ná akó, ingna
akó nga akó imong gihigugma, nga akó imong gipangga....
Ang sayaw nagapadayon. Madasigon kaayo. Ang mga nanagmaskará
nanaghudyaka. Katawa, singgit, kagahob, maoy naghari. Halus dili
madungog ang mga sulti tungud sa kasaba.
Ang duruha nga nanagsulti mitindog ug napadulong sa usá ka dapit nga
hilit. Ang lake nagkanayón:
--Pinangga, kuhaa ang imong maskará; patan-awa akó pagbalik sa imong
kaanyag; patan-awa akó kay buut ko sublion ang akong pagtoo nga si
ibabaw ning tanáng kahayag, sa ibabaw ning tanáng kalipay, nagahari
sa gihapon ang imong katahum; pahagka akó....
--Kay gipangayo man nimo nga kuhaon ang maskará, akong kuhaon ugod.
Ang babaye mikuha paghinay sa iyang maskará ug ¡dakung kahikugáng! ang
lake misibog pagkalit ug misinggit pagingon:
--¡Susmarosip! ¡Pasayloa asawa kó! ¡Conching, dili ko ná gayud usbon!
Ug ang lake miluhod, midukó nga mapaubsanon na kaayo, samtang ang
babaye, maugdang ang tinan-awan, pinataas ang agtang, namulong
sa ingon:
--Maó diay kini, Pepe, ang imong "vicio". Bantug dá nga ikaw
nanlimbasog gayud sa pagtaptap ug pagtakubán ning mga gabhiona. Ikaw
dili maayong bana; ikaw makaako diay sa pagtalikod kanako ug makaako
sa paghigugma ug laing babaye. Gipakaingon mó nga maó akó si Marieta
ug bisan anía kita sa taliwala sa "Auditorium", gipagulá mó ang imong
paglapas sa imong pagkaminyo. Daután, daután kining imong buhat. Karon
dili ka ná makalimod kay hisakpan ko ikaw. Apan ¿nganong moingon ka
nga ang kaminyoon maoy binuang ug ang GUGMANG GAWAS maó ang matuod nga
gugma? ¿nganong sugyutan mó ang usá ka babayeng minyo aron mobuling
sa iyang kaminyoon? ¿maó diay kaná ang imong "teoría"? Kong maó kaná,
¡magbulag kitá!
--Conching, pasayloa intawon akó; dili ko ná usbon. Maó kadtoy usá
ka damgo, usá ka salimuang, usá ka binuang....
Si Pepe midukó, naghilak....
Si Conching giabut ug kalooy sa iyang bana ug unya, punó sa kalomó
ug nagkatawá, miingon:
--Karon, una kó ikaw pasayloon, buut kó unta hinsayran: ¿kinsay imong
palabihón sa paghalok: si Marieta kun akó?
--Ikaw, ikaw gayud, kay maó man ang akong bugtong kauban ning kinabuhi.
Niadtong hilit nga dapit, luyó sa mga lingkoranan ug mangitngit,
milanog ang usá ka halók, nga maó ang timaan sa kalipay, himaya ug
kalinaw sa usá ka magtiayong bulahan....
"RAG"
(Dinalidali)
¡Oh, ang "rag"!
Sama sa usá ka batobalani, sama sa usá ka bag-ong bathala nga makaayo
sa tanang mga sakit, maó ang sayaw nga "rag".
¿Kinsang tawohana, batan-on siya kun hingkod, nga makahimo sa pagsukol
sa iyang pagkamakawiwili?
Tungud niana, dili kahibudngan nga ang akong binating higala Macario
Samulok kanunay lang malipayon, sanglit bag-ong nakakat-on sa bantugang
"rag".
Dinalá sa iyang kadasig, usahay si Samulok bisan walá pay painit,
motindog pagkalit sa iyang higdaanan ug mosayaw siya dáng usá aron
konó sa paghanás sa iyang mga tiil ug mga tul-an.
Tungud ning iyang bag-ong batasan, makadaghan kuyawi ang iyang asawa
nga si Antonina Hagurós kay gipakaingon ná sa buotang asawa nga ang
dalunggan sa kapikas sa iyang kasingkasing gisudlan ug gikotkot sa
usá ka malaa nga mananáp.
Usá ka higayón niana, silá nangaon. Si Antonina nagtambag sa iyang bana
aron dili ná magsali ug "rag". Si Macario igo lang mitubag pagingon:
"Saba ká lang dihá, Antonina. ¿Walá ká magtan-aw nga hangtud ang
labing mga dagkung tawo nagsayaw sa "rag"? Sulayán ta ná usab kining
lingga-lingga".
Samtang nagakaon silá, ang _banda_ sa munisipyo milabay ug naghoni sa
usá ká matahum ug madasigong "rag". Sa pagkabati niini ni Macario,
mihunong pagkaon, misiga ang matá, mitindog pagkalit ug misayaw nga
nagkanayón: "¡Maó karoy "rag", maó karoy "rag"! ¡Antonina, pagkalalim!"
Unya misulod nga nagsayaw sa kosina ug giagaw ang luwag sa manluluto
ug maoy giparis niya. Ang mga sologuon nila, sa pagtan-aw nga si
Macario namulá ug nangisog pagsayaw, nanglayat, labí ná sa, pagagaw
sa luwag, kay gipakaingon nga nabuang ug luwagon siláng tanán. Ang
pangaon nahusay sa dihá nga layó ná ang "banda municipal".
Ang mga binatonan upod sa pagtan-aw nga si Macario napoypoy ná,
namalik, gawas kang Ating Bungol nga tungud sa iyang pagkabungol,
waláy kalibutan kong kadto bansaybansay bá lang, kay maora may iyang
nakita ang paminti nga hilabihán ni Macario.
Apan walá matapus dinhi ang paghalad ni Macario sa "rag". Hilabihán
nga pagkadasig niya nga usá ka gabii gadamgo siya sa "rag". Gidamgo
niya nga ang bantugang "orquesta" sa Kakostablihan nga mianhi dinhi
sa Sugbo kaniadto sa Karnabal naghoni ug usá ka matahum nga "rag". Ug
uban sa damgo niya ang iyang mga tiil milihok usab, nanikad, nanindak
ug kusog, uban kining mga pulong: "Hala, mga tul-an kong pinangga,
ayoha ninyo pagkaransa."
Sa dakung kadaut, usá sa mga tindak niya didto gayud mahadulong sa
pus-on ni Antonina, ug kini nga walá ná makaantus, mitakilid usab
ug gisikaran ang nawong sa iyang bana, uban kining mga pulonga:
"Halá mga tul-an kong pinangga; ayoha pag "rag" ang nawong ni Macario".
Si Macario namatá, nakugáng ug nagkadugo ang nawong kay nasunggo. Ug
unya mituaw pag-ingon: "Pastilan ka Antonina.--Kong hibaloan ko pá
lang nga tindak ang imong "rag" gibutangán kó untag "espuelas" ang
akong tiil".
KADAUTAN SA GUGMANG AHAT
Sugilanon
I
--¿Mamana ka gayud kang Pael? Palandunga bayá pagayo, Koring. Ang
kaminyoon dili butang nga katiaw-tiawan, dili bulak sa usá dá ka adlaw;
maoy usá ka panaghiusa hangtud sa kahangturan, usá ka kinabuhi nga,
bisan mapintas ug mapait, pilit gayud nga imong antuson.
--Nalibog kining ulo kó, Kolás. ¿Unsay akong buhaton nga humaná
man magsabut silá si Nanay ug si Iyo-Miroy aron kaming duhá si Pael
kaslon sa umaabut nga bulan? ¿Dili bá sultihón ná kaayong dakú kong
akó mosibog ug dili bá kaulawan sa akong mga ginikanan ang akong
pagsalikway kang Pael tapus namo dawata ang ilang bugay nga sapi, kabaw
ug karromata? ¡Pastilán ning pagkabutanga! (mihilak ang nagsulti ug
unya, tapus ang pilá ka gutlo, daw bag-ong nahigmatá, mituaw punó sa
kaisog) Apan, adá: padayonon kó ang pagpamana, antuson kó ang tanang
umaabut, ipalaglag kó ang akong dungog aron sa pagluwas sa dungog
sa akong ginikanan. Mag-antus kay palad ... ¡Ikaw bitaw! ... Ikaw dá
gayud ang nakaingon....
Ug mihilak pagbalik ang dalagang nagsulti. Nagbakho.
II
Magbabasa: buut ká tingali mangotana kong kinsa kini siláng
nagsulti. Tug-anan ko ikaw, apan ayaw pagsabá. Ang lake, usá ka
ambungan olitawo, mao si Kolás, ug ang babaye, usá ka maanyag nga bulak
sa tanamang sugboanong maó si Koring (Socorro). ¿Buut ká, magbabasa,
mamati sa ilang panagsulti? Mahimo. Nunot kanako sa pagsuot sa usá
ka malabong kasagingán ug paghinay sa imong lakang aron dili kitá
hialingatan. Anaa ang duruhá ug pamatíon tá.
--Koring, ayaw paghilak. Tan-awa akó kay, bisan lain ná ang tagiya
sa imong kasing-kasing, ang katahum ug kainit sa imong tinan-awan,
nakapukaw sa akong kalag sa mga matam-is nga handumanan. Matuod akó
ang sinugdan sa imong kagul-anan ug tingali tungud kanako ikaw mamana
sa usá ka tawo nga bagos ug dili makabuhi kanimo. Apan pamati una:
kong akó ang sinugdan sa imong mga kasakit, ¿ngano mán nga dili
mahimo usab nga sinugdan sa imong kalipay? Kong atong paninguhaon,
ang kabulahanan nga atong nausik, ato gihapong igkita.
--¿Unsaon pagpaagi?--misuná si Koring.
--¿Unsaon? Masayón dá, kaayo: maguli kitá, maghinigugmaay kitá
pagbalik, ug talikdan mó si Pael.
--Ang among kaminyoon, ¿unsaon na mán lamang?
--Biyaan ug dili ipahinayón. Kong ikaw mituo nga sa mga kamut ni Pael
dili ká mabulahan, ¿unsay katungdanan mó sa pagminyo kaniya? ¿dili
bá maoy usá ka hikog ang pagpamana sa usá ka tawo nga walá higugmaa?
--Apan Kolás, si Nanay, ang nagasto ni Pael, ang ilang bugay
... ¿biyaan ba lang nako?
--¡Biyai ang tanan!--nangisog si Kolás--Ang imong Kolás makakitá pag
bahandi nga labaw nianang tanán nilang gihaylo kanimo, ug kong ikaw
mailo sa mga pagpangga sa imong ginikanan, palandunga nga duna pay
usa ka kinabuhi nga mounong ug magmanggad kanimo hangtud sa inigkanaog
mó sa lubnganan: kaná dili laín kong dili akó.
--¡Nakita ná bitaw!--mitubag si Koring--Dihay panahon nga ang mga
kasakitan ug kalipayan sa imong kasingkasing maoy kasakitan ug
kalipayan sa ako; dihay panahon nga gihigugma kó ikaw ug gipangga
sama sa pagpangga kó sa akong kinabuhi; apan, ikaw, ikaw--¡lake sa
gihapon!--gitalikdan mó akó ug gipalabí mó si Ansat. Ug karon, ¿kinsay
makapasalig nga kining imong pagsangpit kanako dili usá ka limbong?
--¿Limbong? ¿buut kag kamatuoran karon dayon?
Niini, si Kolás misibog ug dihay gikuot sa iyang hawak; usá ká kalít ug
masigang kilat mihayag ug nakita ni Koring ang kidlap sa usá ka baraw
nga gibit-bit ni Kolás. Buut unta siyá modagan tungud sa kalisang,
apan gipugngan ni Kolás ug giingon:
--Ugma sa gabii, sa ika 10 ang takna, makígkita akó kanimo pagusab
ning dapita. ¿Mahimo bá?
--¡Ang tanan mahimo tungud kanimo!--mitubag nga maisugon si Koring.
Mikilat pagbalik ug sa taliwala sa kasagingan nakita ang usá ka babaye
ug lake nga nagbulag paglakat.
III
Kinahanglan saysayan kó ang magbabasa sa kaagi ni Kolás ug ni
Koring. Kini silá nanaghigugmaay. Usa ka tuig ang ilang panaghigugmaay
ug tapus ning panahona, silá nagbulag. Gitalikdan ni Kolás si Koring
ug gipalabí niya si Ansat, usá ka dalaga sa balangay. Si Koring,
tungud sa iyang kaligotgot, nanumpa nga manimalus.
Ug miabut tuod ang higayón sa pagbalus. Giolitawohan siyá ni Pael,
usa ka tawo nga kulongó, bastos nga maglihók-lihok, bagos ug nagsalig
lang sa kabilin sa iyang inahan. Si Pael dili takus kang Koring;
dakú kaayog kalainan silang duhá. Si Koring maoy usá ka manolonda; si
Pael usá ka kataw-anang tawo-tawo nga nabantug sa pagkakuwanggol. Apan
gibuut ni Koring aron lang sa pagpanimalus kang Kolás.
Ang mga ginikanan ni Pael naibog kaayo kang Koring ug maó nga ilang
gipanlimbasogan aron si Koring mahimong asawa sa ilang taspukang
Pael. Tungod niini, gihimo dayon ang sayud ug ang bugay, bisan walá
pay kasal, gihatud pagdalí-dalí sa balay sa mga ginikanan ni Koring.
Maó kini, sa daklit, ang ilang kaagi.
IV
Gabiing mangitngit. Maó pay paghagtok sa ika 10 ang takna. Pilá dá
ka buok ang bitoon sa Langit. Nagpangilat gihapon. Sa layó, nadungog
ang malanoyng lanog sa usá ka kitara inawitan sa usá ka tingog nga
masulub-on daw sinakit sa gugma. ¿Kinsa siyá? Walá hibaloi. Kahá maoy
pumopuyo sa usá ka diyutayng payag nga nagdamgo sa katam-isan sa
iyang hinigugma. Kahá usá ka kabus nga magdadaró nga nahinumdum sa
larawan sa iyang pinalangga ug, tugob sa kakapoy ug kasubó, migamit
sa matagming tulonggon, aron moduyog sa iyang mga kamingaw.
Kadtong gabhiona, maó ang gisaad ni Koring ug ni Kolás, aron silá
magtagbo pagusab sa kasagingan nga anaa sa luyó sa balay ni Koring. Sa
taliwala sa kahilum niadtong dapita, usá ka tingog nabati:
--¡Koring!
--Akó, Kolás.
--¿Buut ká nga atong hikaplagán ang himaya sa kinabuhi?--nangotana
dayon si Kolás--¿Buut ká nga maato ang langit, ang matuod nga
kalipay ning kalibutan? Nunot kanako. Karong gabii biyaan mo ang
imong kaugalingon ug magpakasal kitá sa atubangan sa Juez de Paz sa
Minganilla ugma sa buntag. Ang tanan hinikay ná; hangtud ang imong
"partida de bautismo" ania ná. Duna nay automobil nga sinabut. ¿Buut
ka?
--¿Nga akó mokagyo? Dili, dili mahimo. Buhat kaná nga kaugalingon sa
mga waláy ulaw. Akó nahagugma kanimo, akong nabati nga gawas kanimo,
walay kalipay kining kasingkasing. Akó walá mahagugma kang Pael ug
kong siya akong gibuut, dili tungud kay may gugma akó alang kaniya,
kong dili aron sa pagpanimalus kanimo. Apan ayaw akog tabana, ayaw
akog pakaulawi sa katawhan. Salig nga akó dili maminyo kang Pael
bisan pa magdapat ang langit ug ang yuta. Akó kay imong gisakit, akó
kay imong gitukmod sa kahiladman sa mga kagulanan, tahura intawon ug
ayaw pasipad-i. Kong ikaw nahagugma kanako, kong matuod ang pulong
mó nga imo nang gibiyaan si Ansat, kong ikaw buut moluwas sa akong
mapintas nga kahimtang, pangayoon ko kanimo nga luwason mó áko sa
maligdong ug matarung nga paagi ug dili mo pakaulawan ang akong banay.
Si Kolás walá makatingog, midukó ug unya miyanghag sa pagtuaw:
--Koring, ikaw maoy usá ka manolonda, usa ka langitnon ... Nan,
¿unsa may atong buhaton karon?
--Ang maayong buhaton maó ang paghulat. Kong ikaw may pagsalig kanako,
hulat sa akong pulong ug karon pauli ná lang una.
Ug nanagbulag silá. Si Kolás mipauli padulong sa ila, ingon man
si Koring.
V
Hapit ná ang kasal ni Koring ug ni Pael. Si Koring, tugob sa kasakit,
miduol sa sulatanan ug nagsulat ning mosunod:
Sugbo, 10 Mayo, 1916.
G. Rafael Errante,
Dinhi.
Maayong higala:--Pahibaloon kó ikaw nga akó dili ná mopadayon sa
atong gikasabutan, nga maó ang kaminyoon. Dili mahimo nako sa
pagbudhi sa akong gugma, sa akong "conciencia". Akó walá
mahigugma kanimo ug usá ka magtiayon nga walá magbinatiay, maoy
magtiayon nga alaut. Pasayloa akó sa akong kalapasan.
Imong matinahuron,
Socorro ESPINOSA.
VI
Dili tiaw ang kasukó ni Pael ug mga ginikanan niya sa pagkabasa sa
sulat ni Socorro. Tungud sa kapungot ni Pael, gipamuak ang mga baso
ug kopa nga andam unta sa kombirá ug ang mga manók, kanding, aslonon
ug hangtud ang mga iring, gipanigbas ug gipamutlan sa liog.
Ang mga ginikanan ni Pael midangop sa ilang manlalaban aron unta sa
pagsumbong kang Koring sa Hukmanan; apan ang manlalaban igo lang
miingon nga "walay mahimo", sanglit dili mapugós ang babaye sa
pagpamana sa usá ka lake nga walá niya higugmaa.
Sa baláy ni Pael, ang tanán lonlon kasukó ug kaligotgot. Ang mga
binatonán, sa pagtan-aw nga gipamunggutan sa liog ang mga manók,
isigpanago ug dagan kay gipakaingón níla nga silá ang isunod.
VII
¿Ug si Kolás? Sa pagkasayud ni Kolás sa nahitabó, mipadulong
dayon sa baláy ni Koring punó sa kalipay kay abi niya nga maiya ná
gayud si Koring ug siyá ang mabana. Nakita tuod niya si Koring nga
nagmasulub-on, nagbakhó sa tambuanan ug iyang gipangotana:
--¿Unsay naingnan, Koring, nga nagmasulub-on mán ikaw? Akó nahibaló
sa nahitabó kaninyo ni Pael ug buut unta nako isaysay kanimo nga akó
mianhi sa pagtuman sa akong saad: ang pagpangasawa kanimo.
--Karon dili ná mahimo ang tuyo mó. Ulahí ka ná kaayo--mitubag
si Koring.
--¿Nganong dili? ¿Unsa kining lalanga? ¿Maó bá kini ang imong igasa
kanako tapus akó nimo pahulatá?
--Kolás, dili mahimo lagí--misulti paghinay si Koring--adunay dakung
kabilinggan. Akó babayeng talamayon....
--¡Sulti, sulti kong unsa kanang kabilinggana!
--Akó nagsabak ... tuló ná karon ka bulan ... Kong walá pa unta
akó nimo loibi, dili akó maingon niini. Apan akó imong gitukmod sa
kadautan. Pasayloa ang akong kahuyang ug kong ikaw nalooy kanako,
pasagdi akó nga magpadayon sa paghigugma kanimo ug pag-antus sa akong
kahimtang. Oo, gihigugma ko ikaw, apan dili akó mamana kanimo kay
dili akó takus ug angay pang pangasaw-on....
Si Koring walá makatapus pagsulti: miluum paghilak. Si Kolás usab, sa
atubangan sa mga pulong sa iyang hinigugma, nahiurong, walá makatingog,
mikurog sa kasakit, sa kapungot ... Unya nanaog sa waláy panamilit,
naglakat nagdangoyngoy, samtang si Pael, ang nakapamabdus kang Koring,
nga nagpasalipod sa usá ka punoang mangga, nagkatawá, nianang katawa
nga punó sa yawan-ong pagbiaybiay.
S¡ Kolás, sa dalan, nagkanayón:
--¡Dili, dili gayud kasaligan ang mga babaye!
Si Koring usab, sa pagtalikod ná, ni Kolás, mituaw sa pagingón:
--¡Dili gayud kasaligan ang mga lalake!
Si Paél, nga dihá gihapon sa punoan sa mangga, nagbagutbut:
--¡Dili gayud kasaligan diay ang bugay!
ANG KALIT NGA KAMINYOON
(Sugilanong Amerikanhon)
--Trin.....trin....trinnnn....
--¿Kinsa ang nagtawag?
--Akó si William Bobb, ang pangulo sa patigayon sa tabako ning
siyudad. Karon, ¿kinsa usab ang tagiya ning matam-is nga tingog nga
nagasulti kanako?
--Akó maó si Mary Ross.
--¡Ah! Mary, ikaw maó ang akong gipangita; akó nahigugma kanimo;
akó waláy kalinaw; akó waláy katulog sukad kó ikaw makita kagabii sa
inyong Sirkohan.
--¡Sabá dihá! Akó adunay hinigugma.
--Waláy sapayán. Akó labaw kaniya.
--Ang makita kó bulan-bulan moabut sa 1.000 ka pisos.
--¡Bisan pilá! Ang akong patigayon nagahatag kanako ug 10.000 ka pisos
bulan-bulan. Biyai ang imong hinigugma, biya sa pagka sirkadora, dangup
sa akong mga bukton, ug ang tanan kong bahandi maimo. Hunahunaa....
--¿Tinuod?
--Dili akó maalam mobakak.
Mibagting pagbalik ang "telefono" ug nahilum.
Usá ka automobil "Marion", matahum ug makusog, nagpahugóng sa Madison
Street. Si William Bobb ug si Mary Ross ang mga sumasakay: napadulong
sa Hukmanan. Didto gikasal silá: kaminyoong kalit sama sa linti.
Sa pagkagabii, ang mga sirkador isigpangotana: ¿Hain ná si Mary? Ang
mga tumotan-aw mingulob; ang uban nanggulá. Si Mary nga ilang
gipaabut, ang Mary nga bantugang mobalintong, walá mogulá. Ang sirko
walá ipahinayón.
Samtang kini nahitabó, si Eddie, ang kauban ni Mary sa iyang mga
balintong, nagbakhó, naghilak sama sa usá batang diyutay. Ang iyang
kamot naggunit ning sulát nga mosunod:
"Hinigugma kong Eddie:--Hikalimti akó ug hikalimtan tá ang nangagi. Akó
dili mamana kanimo: dili tá palad. Kong mamana akó, ang atong duhá
ka kinabuhi mag-ungaw sa kamatayon: magsali kitag balintong ug sirko
gihapon, aron mabuhi. Kong magbulag kitá, ikaw makakitag babaye nga
sapían ug dili sirkadora ug akó makakita usab ug lake nga sapían ug
dili sirkador. Busa, pasayloa akó.
Mary Ross."
Ug samtang si Eddie nagpatulo sa iyang mga luha, si Mary ug si William
milangyaw sa laing siyudad aron sa paghimulos sa "luna de miel."
Ang lakat sa Sirko mahinay. Namalhin silá sa laing siyudad. Sa unang
gula nila ning siyudara, ang sapi nga ilang nahipus dakú kaayo. Tanan
pulos mga pagdalayeg kanila, labí ná alang kang Eddie ug kang Virginia
(paris ug asawa ni Eddie).
Sa palko, usá dá ka babaye ang walá mopakpak: hinonoa, nagmingaw
hinoon: maó si Mary Ross. Kini siyá, kuyog sa iyang bana, mitan-aw sa
Sirko ug walá siya magpalandong nga kadtong sirkoha maó diay ang ila
kang Eddie. Si Mary giabut ug kalooy kang Eddie, gibati niya pagusab
ang kainit sa ilang unang gugma, ug gikasilagan niya si Virginia nga
kanunayng nakigkupot kang Eddie ug dili mobulag kaniya.
Milapas ang pilá ka adlaw. Ang siyudad sa Chicago, América, naukay
tungud sa pagkawalá sa duhá ka tawong hiilhan: si Eddie ug si Mary,
pulos da bá minyo. Ug sa usá ka mantalaan, nabasa kining mga pahibaló:
"Mohatag akog 1.000 ka pisos sa makatug-an kanako kong hain magtago
ang akong asawa nga si Mary Ross, nga mikagyo kagabii. Siya taga-Nueva
York ug usá ka sirkadora.--William Bobb".
"Mohatag akog 1.000 ka pisos ang makatug-an kanako kong hain tarala
ang akong bana nga si Eddie Bristol, nga nawalá kaniadto sa usá ka
gabii. Taga-Nueva York siya ug sirkador ang iyang opisyo--Virginia
Harvad".
Usá ka tuig ná ang miagi ug walá gayud igkita ang mga nangagyo.
Si William kabus ná kay ang patigayon niya nahapay. Miniwang siyá
tungud sa mga kagul-anan sa iyang kalag. Nagbasol sa iyang kalit
nga kaminyoon; dili ná motan-aw ug Sirko; ug ang mga sirkadora,
alang kaniya, maoy mga larawan sa yawa.
Si Virginia usab midaút ug gitakbuyan sa étika tungud kay nahulog sa
usá ka pagbalintong niya. Nagbasol siya sa iyang kaminyoong kalit ug
hinanali kang Eddie; mituo siya nga dili unta siya maingon kong dili
pa ang iyang pagkadaling maibog sa mga "guapo".
Ug samtang silá nagapadulong sa kamatayon, nadungog ang usá ka
balita nga si Mary ug si Eddie namatay kay ang automobil nga ilang
gisuroysuroyan sa usá ka hapon niana, nahibangga sa usá ka "poste"
ug siláng duhá, lakip ang "chauffeur", nangadugmok.
¡Siláng tanán gisilotan ni Bathala!
TORCUATA
(Dinalidali)
¿Nakailá ká, higalang magbabasa, kong kinsa si Torcuata? Tingali
moingon ká nga walá makailá. Waláy sapayán; isaysay kó dinhi ang
mga hiyas, batasan ug lihok ni Torcuata. Dinhi sa ato aníay daghang
Torcuata.
Si Torcuata malihók sama sa banogbanog nga sapisapi. Karon makita ta
nga makigkuyog-kuyog sa usá ka pilipinhon, ugma sa usá ka insik ug
damlag sa usá ka amerikanhon. ¿Unsay iyang panginabuhi? Walá. Apan
maayo ang panapót, maayong pagkaon, kanunay adto sa sine ug kanunay
nga sakay sa kalesa. Kaniya saráng ikasulti kadtong pagya nga nagingón:
"Adunay mga baktin, apan waláy anáy."
Si Torcuata igkita ta kanunay sa mga sine. "Formal" kaayo nga
maglingkod; magpakapal sa pinulpog. Ang nawong daw _bantiyong
ahat_. Sa iyang tupad, anaa ang iyang "bana". Pamatia ninyo siyá
kong adunay higalang igkita: "Ipailá kó kanimo ang akong bana nga si
Teótimo Lamisa."
Bana konó niya. ¡Limbongan! Maora hinoog waláy nakailá kaniya. Maó
kini si Torcuata. Waláy kaulaw, walay katahá: makigkuyog-kuyog kang
bisan kinsang lake ug unya kong dunay malipát, ipailá dayon nga bana
niya. ¿Nganong walá silá pakasal sa Mision sa San [....]
Dili maó da kini si Torcuata. Mabuntag, sanglit waláy buhat, manuroy
ug tabí sa katindahanan. Libák sa luyog-luyo. Ang mga tinaguang
mahal sa mga silingán ginabutyag. Mahapon, maligo ug manabón sa
"Reuter" ug magabii mosuroy sa kadalanan ug manawág sa mga higalang
hikaplagan. Usahay ipakuhag kalesa, usahay isakay sa automobil,
ug dili mopauli kong dili makaadlawon ná. ¿Diin gikan? ¿diin mohigda?
Apan si Torcuata adunay mga _dagkung tawo_ nga higala. Kini silá,
matud niya, dali-dalíon lang niya. Nga waláy magtampalas kaniya
kay higala niya ang mga punoan. Ug ang mga buringog nga kaila niya,
motuo lang usab dayon ug hangtud pa gani mangamá kaniya aron luwason
sa ilang mga kalisdanan.
Si Torcuata dili malaksot ug panagway. Maarang-arang gayud, adunay
igong tindog, malingin ug nawong, lawas nga dakú ug malison; apan ang
kaitum sa iyang mga matá may pagkalubóg. Bisan dugay ná sa "patigayon"
ug dakung lagóng sa katilingban, ang iyang panagway walá kaayo mausáb,
salamat sa mga pinulpog sa Paris nga pinalit sa mga Botica, sa
"corse" nga acero, sa mga _crema_ alang sa nawong ug sa panapót nga
"lujo". Tungud bitaw kahá niini, usahay igkita ta nga magsunodsunod
kaniya ang pilá ka manlalaban ug pilá ka punoan.
Maó kini si Torcuata. May sapi, apan waláy hiilhang patigayon. Daghan
ug balay nga higdaanan, apan usá ray kaugalingon. Siya takus
unta kanganlag babayeng _demi-mondaine_ sa tago ug hilum, apan
sinagóp sa atong dungganang katilingban ug higala hangtud sa mga
punoan. Magkokalesa ug magoloautomobil, apan dili siyá ang mobayad. Ang
iyang mga sinating higala nagnganlan kaniya ug _Torcuata Alegre_,
kahá kay alang kaniya ang kinabuhi lonlon kalipay....
ANG WALAY PAGBANTAY
(Sugilanon)
Bulan sa Junio, 1916.
Maó pay pagkatapus sa sayaw sa sayawanan ni Quirino. Sa ubós sa
maong baláy, likoanan sa mga dalan Juan Luna ug Colón, dihá pay mga
pundok-pundok sa tawo nga nagsultisulti mahitungud sa mga limbong ug
mga kalapasang nahimo sa miaging piniliay. Ang tanan nagpahayag sa
ilang kaluod ug panghimaraut tungud sa mga paagi sa mga "inspector"
sa piniliay nga nanikas sa kabubut-on sa Lungsod.
Sa pagkataod-taod nahilabáy ang usá ka automobil sinakyan sa usá
ka batan-ong tinon-an sa Manila ug sa usá ka "bailarina" nga miamag
tungud sa pinulpog nga mikapal sa iyang nawong ug nagbilin sa iyang
paglabay nianang bahó nga maisog ug hiilhan dayon nga "Eclat". Ang mga
nanagpundok miiway sa pag-agi sa automobil ug usá kanila misiyagit:
"Mabulahan kamó, mga bihag ni Cupido".
Sa walá madugay, sa dalan Juan Luna, tungud nianang balangay nga
ginganlag "Kamagayan", mihunong ang usa ka automobil ug nanganaog
ang duhá ka mga batan-on, nga maó ang giasoy sa itaas. Misuot silá
sa mga kabalayan ug nahiabut sa tugkarán sa usá ka balay nga hangtud
karon anaa pá nagbaróg sa Kamagayán. Ang batan-ong lake miingón:
--¡Pagkaanyag nimo! ¡Pagkamakabibihag sa imong langitnong
larawan! Gihigugma kó ikaw...--nagkanayón ang batan-ong tinon-an.
--Akó nahigugma usab kanimo; apan...--mitubag ang "bailarina".
Dinhi walá ná hibaloi ang sumpay sa ilang panagsulti kay mihagbong ang
usá ka dakung ulán ug ang saksi ning sugilanona, midagan ug nagpasilong
sa usá ka punoan sa sambag. Sa pagtuang sa ulán gilantaw niya ang
gibarogan sa duhá ka mga batan-on ug walá ná igkíta. Ang batan-on
napabilin sa baláy sa "bailarina" ug didto makahigda niadtong gabhiona.
Mga malipayon silang duhá: ang ilang duhá ka kalág, niadtong mga
taknaa, nanaghiusa....
Si Andrea--ang ngalan sa "bailarina"--sa sunod nga mga adlaw
nakita nga malipayon, labi ná kay daghan ang nagolitawo kaniya ug
nagmanggad. Nakita nga siya daw walay gibati nga kaguol. Si Pascual
upod migikan padulong sa Manila aron sa pagtuon. Si Andrea mananayaw
gihapon. Si Pascual ug si Andrea walá magpalandong nga dunay kaguol nga
moabut kanila. Walá silá magbulag, apan walá ná usab magsinulatay ni
maghibaw-anáy. Ang kang Andrea gugma nga salingkapaw; apan ang kang
Pascual usab labi pang salingkapaw. Dili kahibudngan kini sanglit
pagbati nga bunga sa panagkakita sa usá ka gabii, sa pilá ka takna....
Miagi ang usá ka tuig. Si Pascual didto gihapon sa Manila. Usá ka lunes
niana nga maoy iabut didto sa bapor "Cebu", si Pascual nakadawat ning
mosunod nga sulát:
"Higala Pascual:--Si Andrea umaanak ug siyá nagingón nga ikaw
maó ang amahan sa bata nga iyang gisabák. Nagingon usab nga
dili siyá mopugós kanimo sa pagilá sa imong anak kay dayág
man nga ikaw dili moilá tungud kay salingkapaw man láng ang
inyong gugma ug usá dá man kagabii ang paglungtad. Gibalita
kó kini kanimo aron sa imong kasayuran.
Ang imong mabinatíong higala,
Agustin Soriano."
Si Andrea nanganák ná. Si Pascual nagpakabutá-bungol sa tanáng
nahitabó. ¿Unsaon kó pagilá sa usá ka bata nga bunga lang sa usá ka
gugmang lumalabay, nianang gugma nga moturók lang kong makasayaw sa
"bailarina"?--pulong pa ni Pascual.
Si Andrea mikagyo tungud sa kaulaw ug sa hilabihang pagboyboy kaniya
sa iyang mga ginikanan. Ug sukad sa lungsod nga gikagyohan ni Andrea
siya nagsulát kang Abing, usá ka kauban niya sa "salón de baile",
ning mosunod:
"Higalang binati:
Pinadpad sa akong mangil-ad nga palad, adía karon akó ning
lungsora nagtago sa akong kangil-ad ug kinabuhi. Ang tuyo
ning sulát maó dá ang pagtambag kanimo aron dili ká palimbong
kang Augusto. Panamini ang akong gidangat. Gipakaingon kó nga
ang una kong pagkaligás walay "nada", apan mapait diay ang
pagasangputan. Si Pascual walá moilá sa iyang anak kay kamí
naghigugmaay man lang niadtong gabii nga siyá misayaw kanako
ug gidalá akó niya sa iyang automobil. Pagbantay bayá pagayo
nianang manayaw kanimo. Kong maligás ká, alaut kanimo kay ang
bunga sa imong gugma dili ilhon kay gugma konong salingkapaw,
gugmang lumalabay, gugma sa duha, tuló, upat ka takna
... Pagbantay pagayo ug ayaw gayud palimbong kang Augusto.
Imong higala sa gihapon,
Andrea Malaestrella.
Magbabasa: ang sugilanon sa itaas nga imong nabasa, maó ang kasaysayan
sa giingon: "Ang gugma dili katiawan. Usahay, usá ka gutlo nga gugma
mahimong usá ka tuig nga pag antus". Kadaghanan sa mga babayeng
nangaalaut naingón gumikan sa ilang walay pagbantay ug gumikan sa
ilang pagtiaw-tiaw sa gugma.
¡"FUERA" KAPYOT!
(Sugilanon)
--¿Dili ká gayud mosugót kanako? Inday, sud-onga ang akong kahimtang
kong dili bá makabuhi kanimo ug sud-onga ang kahimtang nianang tawo
nga buut usab kanimo magmanggad.
Nagkanayón si Tomás, usá ka batan-ong hiilhan, "popular" sa atong
katilingban, ug higala sa mga "político" ug sa mga magsusulat.
--Walá akó makasabút sa imong mga pulong--mitubag si Inday.--Kay
¿unsa man ang kahimtang mó?
--Akó dunay "título", sagabay sa Kagamhanan, pilionon sa
pagka-Representante karon, apan ugma sa pagka-Senador... Akó gisaaran
ni Hari Sergio I nga sa sunod nga piniliay himoong Representante....
--Aw diay; kong maó na lang kaná, ang akong gugma....
--Ang imong gugma--misagbat si Tomas--angay ihatag mó sa usá ka tawo
ingon kanako kay ikaw adunay mapaabut, ¡Pagkabulahan unya nato! Aduna
unyay "automóvil"....
--Higala, akó dili mahaylo nianang tanan,--mitubag si Inday pinataas
ang agtang.--Ang "título", ang mga katungdanan sa pamunoan, labi
ná ang "auto", dili maó ang makadaní sa akong kalooy ug sa akong
gugma. Akó dili gayud mosugót sa tawo nga magsalig lang sa PANGOPISYO
ug PANGAPYOT sa mga harihari. Mga olitawo nga ingon niini, dili angay
ug dili takus sa akong gugma.
--Nasayóp ka, Inday.
--Walá akó masayóp--mitubag si Inday nga madasigon.--Ikaw ang nasayóp
sa paghunahuna nga akó mosugót kanimo kay gipakaingón mó nga akó uyon
nga ang kalipay ug kapalaran sa pagkaminyo mahimo nga ipasikad lang
sa pagpangopisyo ug paglingkod sa lingkoranan sa pamunoan. Matuod nga
karong mga panahona walay maayo sama pa sa pangopisyo ug pangapyot
kay ang magbuhat sa ingón makasakay sa "auto" nga binayran sa sapi
sa Lungsod, walay hago ug sa katapusan sa bulan igo lang modawat
sa suhol. Ang mga gasa (regalo), labi ná kong Pasko, magtuasik ug sa
tanáng "banquete" ug mga kalingawan sa "teatro" maoy unahon pagabi-abi;
apan....
--¿Unsay apan pá?--misakgaw si Tomás sa pulong.
--Apan, hisayran ná sa tibuok kalibutan nga una ka usab tagaan
ug katungdanan, kinahanglan nga kuhaan ká sa imong kaugalingong
kabubut-on, kinahanglan nga magsunodsunod ka sama sa itoy. Anaa bitaw
kaná si Mr. Pasta tan-awa, adunay kaalam, adunay "título", maayong
lake konó; apan maó lay usá ka binatonán sa nagtuboy kaniya. Matud
pa sa iyang asawa kanako, usahay maoy mamaspas sa abug sa amerikana
ug kalsonis sa iyang agalon ug kong masakit kini maoy manghimuta
sa masakiton....
--Unsa may naa niana, Inday? Kong maayo lang ang atong kahimtang....
--Dili, dili gayud mahimo. Ang mga dalaga nga nagmahal sa ilang dungog,
dili angay mosugót, hinonoa angay magtamay niadtong mga olitawo nga
magsalig lang sa PANGAPYOT ug PANGOPISYO. Angay mong hisayran Tomás
nga kong ikaw akong mabana, ang labing dakung kaguol nako ug ang
labing mapintas nga samad sa akong kasing-kasing maó kini: nga ikaw
tawgon sa mga tawo nga itoy-itoy ni Hari Kuan. Busa, hangyoon ko ikaw
nga sukad karon dili ka ná, magutas ug hangyo kanako, kay akó dili
gayud mosugót sa mga olitawo nga ingon kanimo. Ang akong sugton maó
si Berting, ang tinamay mó, kay si Berting, bisan kabus ug bisan dili
"popular" sa mga tawo sa Kagamhanan, nagsalíg sa iyang kaugalingong
kusog ug kasaligan nga siya mabuhi ug makabuhi sa iyang banay gumikan
sa singot nga ipatulo niya sa iyang agtang.
Si Tomás, namulá ang nawong sa kaulaw, mikuha sa kalo ug milakaw....
"DIVORCIO"
(Dinalidali)
¡Divorcio! ¡Divorcio!
Mao kini karón ang butang nga ginahisgotan sa kadaghanan; sa mga minyo
ug dili minyo, sa mga sunoy ug mga dumaga. ¿Kinsay magpakahilum sa
atubangan sa usá ka butang nga nagdalá ug mga kadautan nga, matud pa
sa mga pari, labaw pa kay sa tanang kayo sa ispidno?
Tungud niana, si Utay ug si Sidó, usa ka palarang magtiayon, among
hingdunggan nga naglantugi. Ika 9 kadto ang takna sa gabii. Si Utay,
tapus manihapon, mipadulong sa hawanan sa balay, nagtuwang-tuwang sa
usá ka lingkoranan nga Viena, namaypay ug unya misinggit pagingon:
--Sidó, Sidó, umari ka; aduna akoy ipangotana kanimo.
Si Sidó, nga didto sa kosina nagpakaon sa iró, midalidali pagpanghunaw
ug giduol si Utay.
--¿Unsa ná, Utay?
--¿Unsa bá kanang gibutang sa Bag-ong Kusog nga konó adunay
"divorcio", nga mabulág ang mga minyo, nga balaod sa kabulagan,
nga kiní, nga kadto...?
--Maayo kaná, Utay; kinahanglan gayud nga aduna kitay balaod sama
niana....
--¿Kay unsa man lagí kaná?--misuná si Utay.
--Ang mga magtiayon nga dili magkauyon ug walá ná maghinigugmaay,
tugotan sa balaod sa pakigbulag ug tugotan usab sa pagminyo pag-usab.
--Nan ¿uyon ka niana?--nangotana si Utay.
--Uyon kaayo--mitubag si Sidó.--Bisan ibala akó sa kanyon, buut akó
nga adunay balaod sa kabulagan.
--¡Ah, dakung lampingasan! ¿Uyon ka diay sa "divorcio" kay buut ka
makigbulag kanako, no? Walay "conciencia"....
--Utay, pamatía akó. ¿Nabuang ka nga dili mó tagaan ug kagawasan
ang tawo ug ang gugma sa tawo? ¿nganong dili bulagon ang usá ka
magtiayon nga magsali lag away ug kanunay kinarwasay sama sa iring
ug iró? Mabulag man gani ang mga kaluha nga managlingkit sa ilang
pagkatawo, ¿ang mga magtiayon ná hinoon ang dili?
--¡Uy, saba dihá!--misinggit si Utay.--Nakabig kini ni Utik, kanang
kuwanggol nga _escribiente_ nga buut makigbulag sa iyang asawa kay
naibog sa usá ka "bailarina".
--Utay, akó uyon lagí. ¡Bisan patyon!
--"Pues" dili akó uyon."--misingka si Utay.
--Ayaw paningka diha.
--Dili usab akó buut nga ikaw magpatakag sulti nianang mga binuang
sa akong atubangan.
--¡Utay, ayaw ug upsa ang akong pailob!--mihulga si Sidó.
--Upson kó ang imong pailob. ¡Ang dili makaantus kanako, nga manaog
ning akong kaugalingon!
--Ikaw maoy angay manaog karon dayón.
--Dili akó manaog; kaanindot mog nawong nga magpakanaog sa akong
balay nga kaugalingon--mikulihad si Utay.
--¿Dili ka manaog?
--Dili akó manaog, bisan patyon usab.
--Babaye kang walay ulaw nga misupak sa "divorcio", aron
ingnon. ¡Phué!--nanluwá si Sidó.
--Ikaw usab pustantis (protestante) nga lampingasan nga miuyon sa
"divorcio" kay buut magminyo sa sapi ni Duray, bisan kini pandakon
ug ang nawong putí pay dangol.
Si Sidó walá na makaantus sa mga sulti sa iyang asawa; napalong ang
iyang panan-aw, migunit sa "garrote" ug giligid ug bunal si Utay. Kini
napaligid sa hawanan ug napakamang. Unya gisakwat ni Sidó ug gipaligid
sa hagdan. Si Utay nagligidligid sa hagdan daw baril sa sirbisa. Sa
pagabut sa yuta, si Utay mitindog ug midagan padulong sa balay sa
iyang igsoon, diin didto ná lang mohigda nianang gabhiona.
Nakita sa mga silingan, nga niadtong gabhiona nahikugang tungud sa
gubat ni Utay ug ni Sidó, nga ang alaut nga asawa napunó sa lagum ug
ang ulo nasísí tungud sa mga bunal sa "garrote". Ang iyang kamut nga
walá, nakimay pa.
Sa pagkabuntag, ang mga molopyo sa balangay nagpundok-pundok sa
kadalanan ug walay laing gisultihan kong dili ang mga samad ni Utay.
Ang mga kadapig sa "divorcio" nagkanayón: "Maayo dá. Maayo bitaw nga
adunay "divorcio". Buwahan ang asawa nga magsubí-subí, pikahán dayon
sa bugha".
Ug ang mga kaaway usab sa kabulagan, nagkanayón: "Maó na gayud ang
magtiayon: managaway gihapon. Siyá si Utay angay mag-antus kay bana
man niya".
Tapus kini ipamulong, mibuthó si Utay nga nagdalí paglakaw. Ang nawong
punó sa lagum ug ang ulo gibangutag tinabas kay samdan. Ang bukton usab
niyang wa gibugkusan ug gibitay sa usá gihapon ka tinabas kay napíang.
Ang nawong sa alaut nga asawa, nagkusmod, daw "leon" nga kumukaog tawo.
Usá niya ka higalang karaang, si Damiana, sa pagkakita kaniya,
nangotana gilayon:
--¿Naunsa ka ugod?
--Gitampasan ni Sidó.
--Nan, ¿asa ka mán karón?
--Adto sa Hukmanan: ¡mangayo akog "divorcio"!
--¡Susmarosip! ¿Makigbulag ka?
--¡Makigbulag!--mitubag si Utay nga nangisog.
--Hunahunaa nga....
--¡Makigbulag gayud akó! "Divorcio", "divorcio" gayud ang tambal
niini. ¿Kinsay maka-antus sa usa ka banang mananap?
Human nilag sulti, si Utay nagpaturatoy ug lakaw sa dalan ug
nagkibut-kibut ang baba. Kutob sa mangotana kaniya kong asa siyá,
gitubag dayon:
--Nangita akog "divorcio". Patyon akó ni Sidó.
ANG BANA, BANA SA GIHAPON
(Sugilanon)
I
Si Anás ug si Usting maoy usá ka bag-ong magtiayon, apan dili tinamod
sa balangay, kay silang duhá pulos walay pangita. Tungud kay si
Usting sugarol ug mangil-ad ug batasan, siya ug ang maanyag niyang
Anás kanunay lang nagboksing; ang ilang pagpuyó walay kalinaw.
Usa ka gabii, si Usting, tapus mapildi sa "burro", misinggit kang
Anás pagingón:
--Tungud kay kanunay man kitang away, ang maayong tambal maó ang
kabulagan. Magbulag kita, Anás. Ikaw pauli sa inyo ug akó mopauli
usab sa amo.
--Mapait alang kanako ang pakigbulag kanimo, kay bisan ikaw
madaogda-ogon kanako, ikaw bana kó man sa gihapon.--mitubag si Anás.
--Waláy daghang sulti: magbulag kita. ¡Hala pahawa!
Ug si Anás gihan-an ug puspus, gihulga. Kini nagputos sa iyang mga
sapot ug nanaog naghilak.
II
Si Usting sukad sa panagbulag nila, kanunayng hubog. Kanunay usab
kaparot sa "burro" ug bulang. Walá nay nahót: namirinda sa mga "Agencia
de Empeños". Lakip ang San Vicenteng karaan, nga gitipigan ug gimahal
sa iyang mga ginikanan kanhi, giprinda na lag lima ka sapi sa usá ka
biyata nga silingan.
Ang balangay naukay: si Usting nawalá, nawagtang, milangyaw. ¿Hain
padulong? Walá hibaloi. Giingon nga nanakay sa usá ka bapor nga
magapanaw ngadto sa Laing-yuta.
Ang mga gipagohan niya nanagsubó.
III
Si Anás nagapadayon sa pagpuyó siya rang usá. Karon labi náng maanyag:
walá nay kasuko, wala ná makatilaw sa mga sampalita ni Usting. Apan
siya dili makapugong sa iyang mga luha kong magapalandong sa
gisangputan sa iyang bana. Ug sa taliwala sa iyang mga palandong,
nagapangyamyam pagingón: "Kining tanan kong kadaut, kining tanan
namong kaguol gumikan sa sugal ug alak".
Sanglit batan-on pa ug maanyag, si Anás giolitawhan sa mga batan-on ug
mga hamtong balo, labi ná kay nadungog nga si Usting namatay sa usá
ka minahan sa Singapore. Usá kanila nga nakaangkon sa gugma ni Anás,
maó si Tiyong, usá ka batan-on pusturawo.
Sinulatay nga way puas, kinit-anay bisan asa dapit, katam-is ug
katahum sa mga damgo: mao kini ang kinabuhi ni Anás ug ni Tiyong.
IV
Milapas ang duha ka tuig. Si Anás ug si Tiyong, sulod sa ilang
hataas nga hinigugmaay, nagpugong sa pagpakasal. Walá silá pakasal
dayon kay gihulat nila kong si Usting buhi pa bá; apan kini walá na
gayud idungog.
Si Anás nagilis kay kasal na: moadto ná sa simbahan. Usá ka takna na
lang ang kulang. Si Tiyong andam ná usab ug dihá sa luyó ni Anás. Sa
pagpanganaog nila, usá ka tawong ambungan nga nagsapót ug "de lana"
ang tanan, mahinay ug lihok, nangotana kang Anás pagingón:
--¿Asa ká padulong, Anás?
--¿Kay kinsa ikaw?--mitubag si Anás.
--¿Walá ka ná makailá kanako?
--Akó walá makailá kanimo. ¡Pahawa!....
--Akó maó si Usting nga bana mó, si Usting nga tingali gitohoan ná
nimong patay, si Usting nga tapus ang hilabihan pagantus tungud dá
usab sa iyang mga salá, karon anía mibalik kanimo kay buut mangayo
sa imong pasaylo. ¿Nagduhaduha ka? Tan-awa kining atong handumanan.
Gilulho sa tawo ang manggas sa iyang bukton ug gipakita si Anás sa
duhá ka larawan nga pinatik nga maó siya ug si Usting. Si Anás, sa
naghinigugmaay pa silá si Usting, kini iyang gisugo sa pagpatik sa
iyang larawan sa bukton sa iyang hinigugma, aron dili siya hikalimtan.
Sa pagkakita ni Anás sa mga larawan, misinggit sa kalisang ug misaká
pagdalí-dalí sa itaas ug gibiyaan si Tiyong, ang iyang pamanhonon.
--¡Usting, pasayloa akó! ¡Usting, akó imo sa gihapon!--mituaw siya.
--Anás, pasayloa usab akó. Kining Usting mong tinamay, nagpangga
gihapon kanimo.
Ang kasal napakyas. Si Tiyong nga andam ná ug namustura nag tinuod,
mipauli sa ila punó sa kapungot ug gipamuspusan ang ilang mga binatonan
ug iring.
USA KA MASULOBONG KAAGI
(Sugilanon)
Ang balay sa Kagamhanan nagdilaab sa kasiga. Kaniya, sa sulod ug gawás,
naghari ang sugáng dagitabnon ug bisan sa layó ang kahayag sa maong
sugá nakita ug hialinggatán sa tanán.
Niadtong gabhiona gisaulog ang katapusang bahin sa tulomanon sa
pagdawat sa Gobernador General ug kauban nga nannaw sa lalawigan:
ang "baile oficial" nga hinatag sa Kagamhanan.
Ika 8.30 ang takna sa gabii.
Ang mga dinapit nagabut-abut. Ang mga automobil, mga "carruaje" ug mga
"calesa" nagsunod-sunod paghunong sa ganghaan sa balay sa Kagamhanan,
aron sa pagbilin sa ilang mga hamili ug mga halangdong sumasakay.
Ang duhá ka polis nga nagbantay sa dalan waláy pahulay kay sa
matag-salakyan nga moabut kinahanglan nga silá molihók ug tudloan nila
ang "chofer" kun mamilino kong asa mohunong aron sa paghulát sa ilang
mga agalon.
Sa maong ganghaan dihá usab ing duhá ka ginoo nga nagsapót sa
"chaquetilla" ug maoy nanawat sa mga dinapit ug maghatud niini ngadto
sa itaas. Bisan sa laing dapit ang mga manawat, sumala sa sugo sa
maayong pamatasan, maó kadtong mga tawo nga maalam ug takús, niadtong
higayona ang mga naghikay sa sayaw daw nalipát kay ang duhá ka tawo
nga ilang gitugyanan sa pagdawat sa mga dinapit dili man mga takus:
ang usá maoy usá ka olitawong bagos, anak sa usá ka sapiang banay,
nga dili gani mahibaló molitók sa kinatsilá ug ang ikaduha usá ka
batan-ong kabanay sa usá ka hataas nga punoan nga labí pang waláy
katakus kay gani sa iyang mga pakigsulti sa mga dinapit hidunggan
mán kini: "_Pasa usted aqui en este escalera_".
Sa atbang sa balay nga gisayawan, nagpundok ang daghang mga
tawo. Kadaghanan kanila mga kabús ug panapót, apan ang tanan daw
dinaní sa usá dá ka tuyo: ang pagtanaw niadtong dakung "baile oficial".
Sa laing dapit usab, dili halayó sa maong pundok, dihay laing pundok
ug maó ang sa mga _chofer_ ug sa mga mamilino (cochero) nga, aron
ba kahá sa pagpawagtang sa ilang katulog kun inaghat bá sa ilang
pagkatabían, nagaaliron sa pagsulti-sulti ug pagtabí kutob sa ilang
makita ug hinumduman.
Tagsa dá, sa moabut nga dinapit, minyo kun dili minyo, dalaga kun
olitawo, tigulang kan bata, punoan kun dili punoan, nga, inigsulod
gayud sa ganghaan sa baláy sa Kagamhanan, dili pabawonan sa mga
tawo sa duhá ka pundok nga dihá sa atbang ug mga hukom, pasumbingay,
kantalita kun tiaw nga usahay mahalang pa kay sa siling kulikut....
Usá ka "chofer", pananglitan, nagkanayón: "¿Kinsa kanang bag-ong
nahiabut? Aw si Tatang Urabog man diay kaná nga nagdalá sa iyang
asawa nga suki nako sa pamahaw."
Usá ka "cobrador" mitingog: "Hangtud diay si Don Lucas, ang hari sa mga
balasubas nga nakahurot sa akong sinilas, dinapit sa "baile oficial",
ug pusturawo ra bá. ¿Dili ba kahá maó kanang sapina ang giutang sa
tindahan sa akong agalon?"
Usa ka laing maníningil nahiulpót pagkalit sa pundok ug nagkanayón:
"Peping, Peping, tan-awa dá si Sancho; nagsiga sa mga "brillantes",
sinaw kaayog sapin, hapsay ug hinapay, daw usá ka "principe", silabón
maó kaná ang pagaatangan natong tuló ni Garitoy: utangan ug usá ka
tuig sa among "Nueva Fuerza", usa sa "El Demócrata" ug sa inyong
"Boletín Católico" ni Pari Cuenco duhá ka tuig, hangtud gani nga...."
Dinhi walá makatapus kay usa ka babaye misinggit kanila: "Uy, saba
kamó dihá".
Usá usab ka tingog sa pundok, nahikugáng, ug nakanayón: "Sus...¡
Kadaghag alahas nianang babayhana! ¿Diin kahá kaná niya nga si Andong,
ang iyang bana, kawani man lang nga nagdawat ug 40 pisos bulan-bulan?"
Mihunong ang laing auto ug usá ka "chofer" nagkanayón: "Ay-yay, tan-awa
dá ninyo si Ginang Tamislat, gigunitan sa siko sa iyang bana. Kanang
babayhana, sukad lang makabana sa igsoon sa usá ka Haring--Bastos,
dili na paigo sa iyang sinina sa pagkagarbusa ug pagkapalabilabihon".
Dihay tingog usab nga nabati: "Bantay kamó kay anía na si Pancració,
ang mamsa sa mga "contrabandista" sa ampiyon..... Dinapit diay usab sa
"baile oficial" hangtud ang mga "contrabandista".
Nahiabut ang usá ka babaye nga ang panapot "lujo" kaayo; maó dang
usá. Ang duhá ka polis mitutuk kaniya ug unya nangatawa sa likod. Usá
sa mga "cochero" misinggít: "Ayo-ayo, inday, dihá sa taas". Hisayran
nga kadtong babayhana karaan diay nga "bailarina" sa Cabaret nga
gitagaan ug "tarjeta de invitación" sa "mensajero" sa usá ka buhatan
sa Kagamhanan.
Mihunong ang usá ka automovil ug mikawas ang usá ka ginoo nga nagsapót
sa "chaquetilla". "¿Kinsa kaná?"--nabati ang usa ka pangotana sa
pundok nga atbang sa pundok sa mga "chofer". Ug usá ka tubag nadungog:
"Kaná maó si manlalaban Bulldog". Ug ang kadaghanan nangatawa.
Kini ug ubang pang mga tabí, libák ug mga kamatuoran, maó ang nabati
niadtong duhá ka pundok; apan ang pundok gayud nga labí kaayong
tabían maó ang sa mga "chofer" ug sa mga "chochero" kay hangtud ang
kinabuhi nga tago sa mga dinapit nga nangabut, labí na gayud ang sa
pilá ka mga minyo nga babaye nga ginatawag natog hamili ug dungganan,
giukat-ukat ug dihay uban pa nga nangisog sa pagingon nga "matuod
gayud kaná kay gisakay man gani ning among...."
Wala mahinayón ang sulti kay ang tanang migahob; ang Gobernador General
nahiabut ug ang duhá ka polis mituhóy daw _poste_ ug gisalibay pagkalit
ang ilang mga tinostos: miyukbo sa labawong punoan sa Kapupud-an. Sa
pagkataod-taod nabati sa taas ang "Marcha Nacional Americana" nga
nagpahibaló sa tanan sa pagabut sa maong punoan.
Sa taas sa dakung balay, lain usab ang talan-awon. Ang kahayag sa
mga sugang dagitab-non, ang kagahob sa mga dinapit, ang katawa ug,
labi na, ang hugyaw sa "cantina", diin nagpundok ang daghang mga
tawo ug diin ang mga saro ug mga botilya walay puas ang panagsingki,
maoy unang mapaniid.
Sa hawanan, didto nakita ang matahum ug hamiling kababayen-an nga,
sama sa usa ka tuhog sa mga mahumot nga manól, nagakutay ug nagaali
sa kadaplinan. Ang uban kanila nanagsultisulti sa hinay, apan ang
kadaghanan naglingawlingaw lang sa pagpamaypay ug panan-aw sa mga
"bombilla" sa sugá, kay sukad sa ilang paglingkod walay miduol kanila
nga mga higala aron unta sa pagkolokabildo, daw silá, hinoon gidapit
lang aron palingkoron sa hawanan, duolon kong panahon na sa sayaw,
unya biyaan ug talikdan human sayaw, aron makapamaypay ug maugá ang
singot, ug maó dá kini ang buhat hangtud inigkatapus.
Sa taliwala niadtong kadasig sa tanan, usá ka ginoo, maligdong ang
panagway niya ug minyo, naglingkod sa usá ka dapit nga may pagkahilit
ug nagtungok. Walá siya molakip sa kalipay sa kadaghanan ug daw
giabut siyag dakung kaguol, usá ka kasakit nga milagbas sa iyang
kasingkasing sa kalit, ug kining tanán nakita sa iyang pagkabalhin
niadtong gabhiona. Nagsalig kuot sa iyang bulsa ug nagsalig tanaw sa
usá ka papel nga daw sulát nga iyang hikit-an. Ug nagkanayón:
--¿Unsa kahá kini? ¿Sulát bá kini ni Petra? ¿Iya bá kining
agi? ¿Nakaako bá siyá sa pagloib kanako sa ingon? Daw dili katohoan;
daw katohoan usab. Si Marcelo matuod kanunay sa amo ug magduawan; giya
akong kompare ug nanigsuon kanamo; apan akong napaniid usab nga tanán
niyang mga pagabiabi ug pagatiman ginahatag kanunay sa akong asawa.
Ang ginoo nga namulong sa ingon mao si Diego, ang bana ni Petra,
usá ka hiilhang molopyo nga naghupot ug katungdanan sa Kagamhanan,
usá nianang kanganlan tag "maayong-tawo", nga niadtong gabhiona,
inay malipay ug magsaulog sama sa kadaghanan, nag-antus sa mga
mapintas nga duhaduha, tungud sa usá ka sulát nga iyang hikit-an sa
salog ug natagak pinutos sa usá ka panyong mahumot nga kaugalingon ni
Petra. Nakakita siya sa pagkatagak ug nakita usab niya nga dihá gikan
sa sabakan ni Petra sa higayon nga kini mitindog aron sa pagkigsayaw
sa usa ka batanong mananambal.
Apan, ¿unsay pulong sa sulat? ¿Unsay sulod niadtong tampalasang
sulat nga sa kalit nakapunó sa panumduman ni Diego sa mga mapintas
nga dag-om? Sumala sa hisayran, sa human ang tanang hitabo mabutyag
sa tibook lungsod, ang maong sulat nagingon:
"Marcelo:--Nasayud ka nga dili unta akó mouban sa pagtambong niag
sayaw karon. Nagpuot hangtud karon ang akong ginhawa-an sa kasukó
tungud sa imong gibuhat sa miaging gabii. Apan, mianhi akó aron sa
paghatag kanimo ning sulat ug aron sa pagsudya sa imong halangdong
nawong tungud sa imong mga gibuhat. ¿Unsay hinungdan nga sa panihapon
sa ka Bonillas (bansagon kini sa usá ka hataas nga punoan na lalawigan)
mitambong man si Charing? Tungud kay imong gidal-dal gayud. ¿Dili
ka maulaw nga makigtupad nianang babayhana nga ang mga matá nagpulá
sama sa karnerong ihawon ug ang mga ngabil naglambi sa hilabihan na ug
panawáy? Kong maó na lang kanang dagaha ang imong kaibgan, maayo pa
nga maghikog ka.
"Sa miaging sabado nagkita kita sa sine ug ¿unsay gibuhat
mó? Nakapuling gihapon sa akong mga matá: miduol ka kanako makausá,
apan sukad sa sinugdan hangtud sa katapusan ikaw didto lingkod, daw
makalilimos ug sama sa usá ka ulipon, sa luyó ni Carmen. Sa pagduol
mo kanako, áko pa gani nga gipatindog si Soleng (ang anak nila ni
Diego) aron ikaw mao ang motupad kanako ug si Meding akong gipadalá
kang Diego sa silong aron manginum silag "sorbete"; apan ikaw igo
lang nakigsultig makadiyot ug mibalik sa "palco" nila ni Carmen,
¿Ingnon ba nimo niini pagbalus ang akong gugma ug pagpangga kanimo?
"Marcelo: Akó anía karon dinhi aron sa pakigsulti kanimo. Buut unta
nako hisayran sa imong mga bábá ang imong tuyo kanako. Akó imong
gitanyagan sa imong gugma, akó imong gigukod ug gipahaylo sa mga
malimbungon damgo sa usá ka umaabut nga walá ko hiilhi, ug unya sa
dihá nga akó imo nang hiapsan, sa dihá nga akó nahulog na sa imong
mga kamut ug nga ikaw daw natagbaw na sa imong tanang tuyo kanako,
ikaw nagpahilayó na hinoon ug halus na gani kanako makigsulti.
"Hunahunaa bayá pagayo ang kalisud sa akong kahimtang ug ang gidak-on
sa salá nga akong nahimo. Ikaw dili makasukod niini kay ikaw olitawo
man, kay ikaw lake, ug ang lake, bisan asa dapit ug bisan unsay
dangaton niya sa mga away sa gugma, lake sa gihapon. Apan akó, akó
nga minyo, akó nga adunay mga anak, akó nga hangtud karon giilá sa
katilingban nga dungganan ug hamili, ¿unsay akong dangaton ning akong
mapintas nga kahimtang? Ang kaulawan, ang kamatayon ug kong dili kini,
ang bilanggoan".
"¡Pagkaanugon sa akong pagpangga kanimo! ¡Kaanugon sa akong hilabihang
gugma! Si Diego akong gilimbungan tungud kanimo; giantus ko ang
mga kapaitan tungud kanimo; walá kó tagda ang mga tabí ug mga libák
sa mga tawo tungud kanimo; tanan, gugma, kalag, dungog ug hangtud
bahandi gihatag ko kanimo kay matud pa nimo: "sa tanang binuhat ning
kalibutan, sa ibabaw sa tanang butang, anaa akó, akó nga gihigugma
nimo labaw pa kay sa imong kinabuhi".
"Apan, ¡malimbungong saad! ¡tampalasang tuyo! Bisan pa ning tanan,
dili kó ikayugot ang akong maitum nga palad. Sa kalibutan, ¿dili akó
dá ang babaye nga nakasalá sa ingon. Ang langit, matud pa, napunó sa
mga makasasalang nagbasul ug nagtapat. Kana bitaw si Carmen ¿unsa man
siya? ¿daga bang putli? ¿dili bá usab gikan sa kalapukan ang tanang
dayan-dayan ug mga hiyas niya? Akó dili mosaway, apan akó mokatawa,
ug mokatawag kusog, sa atubangan sa kaputli ug dungog nianang mga
bag-o mong higala. Ikaw nasayud nga hangtud karon sa katilingban nato
tanang managsama: ang may uláw ug walay ulaw.
"Pasayloa nga gisulatan ko ikaw ning sulata. Dili mahimo nga lilungon
ko pa ang akong gibati ning mga adlawa. Ug aron sa paghusay ning tanan,
pangayuon ko unta nga ikaw moari sa amo sa dominggong umaabut, aron
sa pakigsulti sa minaayo ug aron sa tagsatagsa nato ka kasingkasing
wala bisan usá ka tulo nga hiló nga atong pagabalunon hangtud sa
atong lubnganan. Moari ka diri sa ika 9 sa buntag kay nianang taknaa
si Diego walá diri ug atua na sa "club."
Hangtud sa domingo.
Petra.
Natapus ug togtog ang panoni ug ang sayaw nahunong. Tagsatagsa ka
babaye isigpamauli sa ilang mga lingkoranan hinatud sa mga lake
ug kini silá upod isigbalik sa ilang dapit. Si Simón usa sa mga
misayaw, nagkanayón sa iyang higala: "¡Pagkalalim nga sayawan nianang
babayhana! Gaan pa sa gapas ug unya may pamatasan ug dili "delicada"
sama kang Aurora nga dili gayud papiit."
Si Diego mitindog sa iyang gilingkoran ug giduol si Petra. Gitunol
niya ang panyo nga nagputos sa sulát nga iyang hikat-an ug miingon:
"Kining panyo mo nahulog sa imong pagsayaw ug maayo gani kay akong
hikit-an". Ug unya si Diego, sa walay pagpakita bisan diyutay nga
kasukó, nangotana: "¿Unsa báy sulod ning panyoa nga anía may mao rang
sulat?" Si Petra, sa dakung kalinaw, mitubag usab: "Pinulpog kaná
(polvos) nga akong gisulod ug sobre".
Si Diego migulá ug nakigtipon pagbalik sa mga kalaken-an nga naglain
pagpundok. Nakita nga siyá nagmasayag ná ug nagmalinawon. Mitogtog
pagbalik ang panoni ug ang sayaw, nga nagakadasig sa matagtakna,
nakapaukay pagbalik sa mga dinapit. Si Petra nakita nga waláy pahulay
ug waláy honi nga dili niya sayawan; sa laing pagkasulti, waláy
"fox--trot" ug "one--step" nga dili siya kuhaon ug sayawan sa iyang
daghang mga higala. Usá kanila maó ang usá ka olitawo nga ambungan,
maputi kay kaliwat ug katsila, lagsik nga manglihok-lihok, masayag
ug malipayon ang panagway, higalang pinili sa kababayen-an ug timaan
niini maó nga niadtong sayawa siya dá ang nagutas ug tabok-tabok sa
pagtiaw ug pagtupad-tupad sa mga babayeng dinapit. Ang maong olitawo
dili laing kong dili si Marcelo.
Si Diego walá mosayaw niadtong gabhiona. Mitipon siya sa pundok
sa Gobernador General ug mga hataas nga punoan sa kapupud-an ug
sa lalawigan. Ang maong pundok diha duol sa kantina ug uban sa mga
nanagalirong nagdalá pa sa kopa nga "wisky--soda." Ang Gobernador
General nahimong tabían sa dakung kalipay sa mga punoan sa lalawigan
ug naghisgot sa iyang mga kahibulongang pagpamasol sa dagat sa Palawan
ug sa iyang mga pagpangayam sa "tamaraw" ug uban pang mga mananap nga
ihalas sa kalasangan sa Mindoro ug sa mga pulo sa Joló. Naghisgot usab
siya nga didto sa Amerika adunay batasan nga lain kaayo sa batasan sa
mga pilipinhon: maó ang panagbulag sa mga managtiayon. Miingon siya
nga kong ang bana ug ang asawa dili managkauyon sa ilang panagpuyo,
kong pul-an na bá kun nalapas ba ang panumpa sa kaminyoon nga nahimo
sa atubangan sa parí kun sa maghuhukom, ang katilingban ug ang balaod
naghatag ug usá ka panabang: maó ang kabulagan, diin ang tagsatagsa
makahimo sa pagminyo pagusab.
Si Diego nakabati niining tanan ug ang iyang panumduman mibalik
pagitum tinabunan sa mga makalilisang dag-um. Mibulag siya sa pundok,
sama sa pagbulag ug paglikay sa usá ka tawo nga malisang magatan-aw ug
sanawan sa usá ka bung-aw nga halaum kaayo ug mangitngit. Gipalandong
niya ang iyang kahimtang, nahinumdum siyá pagbalik sa mga makalitong
pulong sa iyang asawa nga nahipatik niadtong sulát; gipalandong niya
ang umaabut sa iyang banay ug labi na sa iyang mga anak, ug unya
tapus níng iyang mga pagpalandong mikalit siyá pagingon sa iyang
kaugalingon: "¡Kabulagan! Ang kabulagan gitukod alang sa mga talawán
ug sa mga walay ulaw; apan sa mga may ulaw ug mga matuod nga tawo,
ang mga salá nga magabuling sa balaanong ngalan sa kaminyoon, usá
da ka tambal ang makahugas ug makatubós: ang dugó sa kinabuhi." Si
Diego milingkod sa usá ka lingkoranan, tupad sa usá kawani sa Buhatan
sa Tesorería Provincial nga tigulang ug nagduká, ug nagsubaysubay sa
mga sulti sa Gobernador General.
Natapus ang sayaw. Si Petra migulá ug nangita kang Diego. Ang iyang
mga higalang lake nahibulong sa iyang paghisum-ok niadtong dapit sa
mga hubog nga nanimahog tabako, wisky, sirbisa ug uban pang mga baho,
ug nangotana kong asa siya. Mitubag: "Nangita akó kang Diego". Hikit-an
niya si Diego sa usá ka daplin ug iyang giingon:
--Diego, tana; mamauli na kita.
--Dili akó makapauli pa kay ihatud namo ang Gobernador General sa
bapor. Una lang sa ato.--mitubag si Diego sa dakung kalinaw ug sa
waláy pagpailá nga siya adunay gikasub-an.
--Wa man akoy uban, mosakay lang akó sa auto ni kompare Marcelo ug
iya akong ubanan sa ato--mitubag si Petra.
--Ikaw lang; maayo hínoon.
Si Petra mitalikod dayon ug sa linaktan nga iktin-iktin, binirá
ang saya sa taas aron makita ang mga sidsid nga binuldahan sa iyang
kamisón, nangita kang Marcelo. Kini iyang hikit-an ug gisultihan niya
nga si Diego moadto pa sa bapor aron sa paghatud sa Gobernador General
kuyog kang Sindulfo Bonillas ug nga siyá anha lang pasakya sa auto niya
(ni Marcelo) ug maoy paubanon hangtud sa balay nila.
Sa pagkataotaod, nanganaog tuod si Petra ug si Marcelo ug nanakay sa
auto. Sa dihá na sila sulod sa sakyanan, usá ka _chofer_ mitaghoy,
nianang undang taghoy nga mabati kanunay sa mga dula kong managkuyog
na ug managparayganay ang mga hinigugma.
Tapus ang pila ka adlaw sukad sa pagduaw sa Gobernador General sa
lalawigan, ang tibook lalawigan naukay tungud sa usá ka makalilisang
hitabó nga nalilong sulod sa dugayng panahon.
Gisugilon nga usá ka domingo niana, usá ka ginoong talahuron nga
naghupot ug katungdanan sa Kagamhanan, misaká paghinay sa iyang
balay ug, binitbit sa kamut ang usá ka "revolver", misulod paghinay
sa usá ka lawak. Hikaplagan niya nga ang iyang asawa naglapas sa
iyang pagkaminyo uban sa usá ka ambungang lake nga "mestizo" ug iyang
giluthang ang duha ka makasasala. Ang lake nakalukso sa tamboanan ug
walá maigó. Ang babaye migakus sa bana, ingon man ang iyang mga anak,
ug nalukmay ug walá na makaluthang.
Ang usá usab ka balita maó nga usá ka domingo sa buntag, samtang ang
bana didto sa "club" nagdula sa "poker", gipahibaló sa usá sa iyang
anak nga ang iyang asawa adunay katipon sa lawak. Ang bana mibiya
sa sugal ug, binitbit sa kamut ang "revolver", misaka sa balay ug
gidasmagan ang pultahan sa lawak. Ang lake nakalukso sa tamboanan,
apan napiang kay naigó sa luthang, ug ang babaye walá maunsa kay
nakagakus dayon sa iyang bana.
Ang ubang mga sugilanon nagingon nga ang asawa hisakpan sa iyang
bana nga nanapaw sa iyong kompare ug nga ang bana, sa paghisakop
kanila, migamit sa "revolver", apan walá makaluthang kay ang "iring"
nga kompare mihatag ug usá ka "cheque" nga duhá ka libo ka pisos,
aron lang lilungon ang tanang nahitabó. Ang lake misaad usab nga
molangyaw siyá aron dili na lang patyon. Matud pa, ang bana, sanglit
sugarol ug nahutdan na sa sapi tungud sa iyang kanunayng kaparot,
misugót ug midawat sa "cheque" nga maó ang bili sa iyang dungog.
Kini ug uban pang mga sugilanon maoy nabati niadtong mga adlawa ug maó
kanunay ang ginasultihan sa katilingban. Walá bisan usá nga nakatino
sa matuod nga nahitabó kay kini nalilong man ug maó day nadungog sa
mga silingan ang duhá ka butó sa "revolver" ug ang tiyabaw sa mga
bata ug tapus niini ang tanan nahilum ug walá nay timik sa balay.
Ang Pangulo sa Kapolisan, kong pangotan-on, igo lang motubag nga walá
siyay labut ug walá siyay kalibutan. Ang iyang mga "detective", nga
maayong--lake manakop sa mga daga ug olitawong kabús nga managtagbo
sa luyó sa mga tayakan sa Karbon ug sa Fuente Osmeña sa mga gabiing
madulom, igo lang miingon: "¿Kinsay mosusi nianang mga higala sa
Gobernador General ug sa mga labing hataas nga punoan? Daku ná kanang
hitaboa ug ang Kapiskalan mao ang may katungdanan sa pagsusi."
Ang mga mantalaan, walay tingog usab. Hamiling banay ang nahitaboan
ug dayag na lang nga angay sa tanang mga pagtahod ug dili maayo nga
ang ilang mga ngalan manggulá sa mga tudling sa mantalaan. Labut pa,
wala sa "report" sa Kapolisan ang hitabó nga ginasultihan sa mga tawo
ug si "reporter" Saró (angga sa mga dagkug-kaon) humaná magmantalag usá
ka sinulat diin nagmahay siya tungud kay sa mga "report" sa Kapolisan
dili gayud manggula ang mga ngalan sa mga "criminal" ug mga tulisan
nga _hamili ug dungganan_ ug maoray igkita kanunay ang ngalan sa mga
walá hiilhi sa atong katilingban. Ang maong sinulat natapus gani ning
mga mosunod nga pulong nga kanunay niyang balikbalikon: IGUALDAD ANTE
LA LEY.
Ang Kapiskalan daw walay kalibutan sa tanang nahitabó. Sanglit walay
misumbong kaniya, walá usab siya maglihók. Humaná magpahayag ang usá ka
Piskal: "Kami molihók kong adunay mosumbong dinhi sa among Buhatan". Sa
ingon tuod niana, walay kapoy, walay "disgusto" ug dili pa mailá sa mga
tawo kong may katakus ba ug kaalam ang Piskal kun walá. Ug gibalikbalik
sa Piskal ang iyang natun-an sa Derecho Constitucional ni Santisteban:
"Cuando un poder se excede, invade la esfera de otro, viola un derecho
individual ó social". Busa, ang may katungud sa pagsusi sa nahitabó
dili ang Kapiskalan kong dili ang Kapolisan.
Gidangtag usá ka tuig una mahilum kadtong mga tabí ug mga sugilanon
mahitungud sa nahitabó sa balay ni Diego.
Sulod sa maong panahon, nahitabó ang pilá ka mga butang nga walá
matago sa mga matá sa mga molopyo sa lungsod. Pananglitan: si Marcelo,
ang batan-ong katsilan-on, nawalá sa hilum ug walay nasayud sa iyang
gidangatan. Si Petra maó usab: nawalá lang sa kalit ug giingon nga
miadto sa usá niya ka kabanay sa Samar. Si Diego migikan padulong sa
Manila. Ang anak nila nga gagmay, si Soleng ug si Meding, hikit-an
sa mga tawo sa "Asilo de Huérfanos". Si Diego miluwát, sa iyang
katungdanan ug gibaligya ang iyang tanang mga baláy ug yuta.
Usá ka buntag, usá ka higala ni Diego, magsusulat siyá, nakadawat
ning sulát nga mosunod gikan sa Manila:
"Rafael: Ikaw kay magsusulat nakabasá ka tingali sa gimantala diri sa
Manila mahitungud sa mga waláy ulaw nga naglaglag sa akong kinabuhi. Sa
"La Discusión" mabasa mo nga si Petra ug si Marcelo nanggikan padulong
sa Amerika aron konó didto silá pakasal. Apan ¡anaa si Bathala! silá
magabayad gayud sa ilang utang kanako.--Imong higala sa gihapon,
Diego de Atienza.
Ang alaut nga bana, migikan padulong sa Amerika. Waláy nasayud sa
iyang tuyo.
Walá dangtig limá ka bulan, nadungog dayon sa Manila ang usá ka
makalilisang hitabó sa usá ka dalan sa siyudad sa San Francisco de
California, diin ang mga nanglakip pulos mga pilipinhon. Ang balita
nahiabut pinaagi sa hatud-kawat sa "Prensa Asociada" ug nagingon
nga usá ka babayeng maanyag nga ginganlag Petra Aguirre Roxas ug usá
ka ginoo nga ginganlag Marcelo Mendizabal gipatay, samtang naglakaw
sa dalan, sa usá ka pilipinhon nga ginganlag Diego de Atienza. Ang
kasingkasing sa babaye gilapsan sa limá ka bala sa "revolver" ug ang
sa lake sa duruhá ka bala. Si Diego gisilotan sa Hukmanan sa bilanggo
nga waláy katapusan (cadena perpetua).
Kining makalilisang balita gihulad sa mga mantalaan sa lalawigan
nga natawhan ni Diego ug dili diriyot ang giabut ug kalisang sa
gisangputan sa tuló ka mga higala nila, ingon man dili diriyot ang
mga babaye nga sukad lang sa nahitabó walá na pakita sa mga sayaw ug
uban pang pangilin sa katilingban.
Milabay ang limá ka tuig ug si Diego, nga walá makaantus sa "clima"
sa Amerika ug sa mga kaguol nga iyang gibati sulod sa bilanggoan,
namatay. Ang katapusang sulát niya kang Soleng ug Meding nga iyang
mga anak, ang gibilin niya sa "Asilo de Huérfanos", nagingón:
"Hinigugma kong mga anak:--Akó masakiton kaayo ug tingali inigkadawat
ninyo ning sulát akó patay na. Tapus nako tubsa ang ngalan ninyo ug
ang ngalan nako, dawaton ko ang kamatayon sa dakung kalipay. Gikalipay
ko usab nga natuman ang tinguhá ninyong duhá. Wa nato mapatay ang mga
banyaga dihá sa ato; apan diri hisakpan ko gayud. Nakita ninyo nga
ang akong tinguhá maó da ang pagbilin kaninyo usá ka dungog ug usá ka
ngalan nga waláy buling, ug magahulát akó, sukad sa ilalum sa akong
lubnganan, nga kamó dili malimut sa akong kaagi ug dili malimot nga ang
ngalan ug dungog nga gibilin ko kaninyo linukat sa usá ka bahandi nga
maó day makahatag ang mga tawong dungganan: ang bahandi sa kinabuhi. Sa
katapusan, iampo ang inyong amahan kang Bathala.--Diego de Atienza.
Si Soleng ug si Meding buhi pa ug dinayeg sa tanan tungud sa ilang
pagkabuotan. Nangadakú silá sa waláy pagkaibog sa mga silaw, dungog,
honi, kabantug, bulawan ug kalipay nga ginatanyag kanunay sa atong
hamili, dungganan ug matahum nga katilingban.
KATAPUSAN.
Felix B. Gacura
P. O. Box 501, Cebu,
Cebu, P.I. 206-208
Leon Kilat
Nagabaligya sa tanang clase sa mga basahon binisaya ug duna usab mga
Kinatsila ug Ininglis. Bugtong Tindahan sa mga basahon nga mobaligya
sa labing barato nga bili sa al por mayor.
Mobaligya kami sa tinagsa, denocina ug ginatus, kon gusto mo nga
masayud ikaw sa bili sa among mga basahon pagsulat karon dayon ngari
kanamo pangayo sa among Catalogo. Modawat kami ug mga panugon pinaagi
sa C.O.D. apan paubanan ug P1.00 nga patinga. Kadtong buot mopalit
sa denocina ug ginatus hatagan daku nga kunhod (discuento).
MGA BASAHONG SINULAT NI VICENTE RAMA
Ginapatik pa:
Aegri Somnia
Ulan sa mga Latus
Sari-Sari
Inato Lang
Padulong sa Kulyon
(Mga paniid sa panaw)
End of the Project Gutenberg EBook of Larawan, by Vincente Rama
*** END OF THIS PROJECT GUTENBERG EBOOK LARAWAN ***
***** This file should be named 20820-8.txt or 20820-8.zip *****
This and all associated files of various formats will be found in:
http://www.gutenberg.org/2/0/8/2/20820/
Produced by Jeroen Hellingman and the Online Distributed
Proofreading Team at http://www.pgdp.net/ (Based on scans
provided by the University of Michigan, Special Collections
Library)
Updated editions will replace the previous one--the old editions
will be renamed.
Creating the works from public domain print editions means that no
one owns a United States copyright in these works, so the Foundation
(and you!) can copy and distribute it in the United States without
permission and without paying copyright royalties. Special rules,
set forth in the General Terms of Use part of this license, apply to
copying and distributing Project Gutenberg-tm electronic works to
protect the PROJECT GUTENBERG-tm concept and trademark. Project
Gutenberg is a registered trademark, and may not be used if you
charge for the eBooks, unless you receive specific permission. If you
do not charge anything for copies of this eBook, complying with the
rules is very easy. You may use this eBook for nearly any purpose
such as creation of derivative works, reports, performances and
research. They may be modified and printed and given away--you may do
practically ANYTHING with public domain eBooks. Redistribution is
subject to the trademark license, especially commercial
redistribution.
*** START: FULL LICENSE ***
THE FULL PROJECT GUTENBERG LICENSE
PLEASE READ THIS BEFORE YOU DISTRIBUTE OR USE THIS WORK
To protect the Project Gutenberg-tm mission of promoting the free
distribution of electronic works, by using or distributing this work
(or any other work associated in any way with the phrase "Project
Gutenberg"), you agree to comply with all the terms of the Full Project
Gutenberg-tm License (available with this file or online at
http://gutenberg.org/license).
Section 1. General Terms of Use and Redistributing Project Gutenberg-tm
electronic works
1.A. By reading or using any part of this Project Gutenberg-tm
electronic work, you indicate that you have read, understand, agree to
and accept all the terms of this license and intellectual property
(trademark/copyright) agreement. If you do not agree to abide by all
the terms of this agreement, you must cease using and return or destroy
all copies of Project Gutenberg-tm electronic works in your possession.
If you paid a fee for obtaining a copy of or access to a Project
Gutenberg-tm electronic work and you do not agree to be bound by the
terms of this agreement, you may obtain a refund from the person or
entity to whom you paid the fee as set forth in paragraph 1.E.8.
1.B. "Project Gutenberg" is a registered trademark. It may only be
used on or associated in any way with an electronic work by people who
agree to be bound by the terms of this agreement. There are a few
things that you can do with most Project Gutenberg-tm electronic works
even without complying with the full terms of this agreement. See
paragraph 1.C below. There are a lot of things you can do with Project
Gutenberg-tm electronic works if you follow the terms of this agreement
and help preserve free future access to Project Gutenberg-tm electronic
works. See paragraph 1.E below.
1.C. The Project Gutenberg Literary Archive Foundation ("the Foundation"
or PGLAF), owns a compilation copyright in the collection of Project
Gutenberg-tm electronic works. Nearly all the individual works in the
collection are in the public domain in the United States. If an
individual work is in the public domain in the United States and you are
located in the United States, we do not claim a right to prevent you from
copying, distributing, performing, displaying or creating derivative
works based on the work as long as all references to Project Gutenberg
are removed. Of course, we hope that you will support the Project
Gutenberg-tm mission of promoting free access to electronic works by
freely sharing Project Gutenberg-tm works in compliance with the terms of
this agreement for keeping the Project Gutenberg-tm name associated with
the work. You can easily comply with the terms of this agreement by
keeping this work in the same format with its attached full Project
Gutenberg-tm License when you share it without charge with others.
1.D. The copyright laws of the place where you are located also govern
what you can do with this work. Copyright laws in most countries are in
a constant state of change. If you are outside the United States, check
the laws of your country in addition to the terms of this agreement
before downloading, copying, displaying, performing, distributing or
creating derivative works based on this work or any other Project
Gutenberg-tm work. The Foundation makes no representations concerning
the copyright status of any work in any country outside the United
States.
1.E. Unless you have removed all references to Project Gutenberg:
1.E.1. The following sentence, with active links to, or other immediate
access to, the full Project Gutenberg-tm License must appear prominently
whenever any copy of a Project Gutenberg-tm work (any work on which the
phrase "Project Gutenberg" appears, or with which the phrase "Project
Gutenberg" is associated) is accessed, displayed, performed, viewed,
copied or distributed:
This eBook is for the use of anyone anywhere at no cost and with
almost no restrictions whatsoever. You may copy it, give it away or
re-use it under the terms of the Project Gutenberg License included
with this eBook or online at www.gutenberg.org
1.E.2. If an individual Project Gutenberg-tm electronic work is derived
from the public domain (does not contain a notice indicating that it is
posted with permission of the copyright holder), the work can be copied
and distributed to anyone in the United States without paying any fees
or charges. If you are redistributing or providing access to a work
with the phrase "Project Gutenberg" associated with or appearing on the
work, you must comply either with the requirements of paragraphs 1.E.1
through 1.E.7 or obtain permission for the use of the work and the
Project Gutenberg-tm trademark as set forth in paragraphs 1.E.8 or
1.E.9.
1.E.3. If an individual Project Gutenberg-tm electronic work is posted
with the permission of the copyright holder, your use and distribution
must comply with both paragraphs 1.E.1 through 1.E.7 and any additional
terms imposed by the copyright holder. Additional terms will be linked
to the Project Gutenberg-tm License for all works posted with the
permission of the copyright holder found at the beginning of this work.
1.E.4. Do not unlink or detach or remove the full Project Gutenberg-tm
License terms from this work, or any files containing a part of this
work or any other work associated with Project Gutenberg-tm.
1.E.5. Do not copy, display, perform, distribute or redistribute this
electronic work, or any part of this electronic work, without
prominently displaying the sentence set forth in paragraph 1.E.1 with
active links or immediate access to the full terms of the Project
Gutenberg-tm License.
1.E.6. You may convert to and distribute this work in any binary,
compressed, marked up, nonproprietary or proprietary form, including any
word processing or hypertext form. However, if you provide access to or
distribute copies of a Project Gutenberg-tm work in a format other than
"Plain Vanilla ASCII" or other format used in the official version
posted on the official Project Gutenberg-tm web site (www.gutenberg.org),
you must, at no additional cost, fee or expense to the user, provide a
copy, a means of exporting a copy, or a means of obtaining a copy upon
request, of the work in its original "Plain Vanilla ASCII" or other
form. Any alternate format must include the full Project Gutenberg-tm
License as specified in paragraph 1.E.1.
1.E.7. Do not charge a fee for access to, viewing, displaying,
performing, copying or distributing any Project Gutenberg-tm works
unless you comply with paragraph 1.E.8 or 1.E.9.
1.E.8. You may charge a reasonable fee for copies of or providing
access to or distributing Project Gutenberg-tm electronic works provided
that
- You pay a royalty fee of 20% of the gross profits you derive from
the use of Project Gutenberg-tm works calculated using the method
you already use to calculate your applicable taxes. The fee is
owed to the owner of the Project Gutenberg-tm trademark, but he
has agreed to donate royalties under this paragraph to the
Project Gutenberg Literary Archive Foundation. Royalty payments
must be paid within 60 days following each date on which you
prepare (or are legally required to prepare) your periodic tax
returns. Royalty payments should be clearly marked as such and
sent to the Project Gutenberg Literary Archive Foundation at the
address specified in Section 4, "Information about donations to
the Project Gutenberg Literary Archive Foundation."
- You provide a full refund of any money paid by a user who notifies
you in writing (or by e-mail) within 30 days of receipt that s/he
does not agree to the terms of the full Project Gutenberg-tm
License. You must require such a user to return or
destroy all copies of the works possessed in a physical medium
and discontinue all use of and all access to other copies of
Project Gutenberg-tm works.
- You provide, in accordance with paragraph 1.F.3, a full refund of any
money paid for a work or a replacement copy, if a defect in the
electronic work is discovered and reported to you within 90 days
of receipt of the work.
- You comply with all other terms of this agreement for free
distribution of Project Gutenberg-tm works.
1.E.9. If you wish to charge a fee or distribute a Project Gutenberg-tm
electronic work or group of works on different terms than are set
forth in this agreement, you must obtain permission in writing from
both the Project Gutenberg Literary Archive Foundation and Michael
Hart, the owner of the Project Gutenberg-tm trademark. Contact the
Foundation as set forth in Section 3 below.
1.F.
1.F.1. Project Gutenberg volunteers and employees expend considerable
effort to identify, do copyright research on, transcribe and proofread
public domain works in creating the Project Gutenberg-tm
collection. Despite these efforts, Project Gutenberg-tm electronic
works, and the medium on which they may be stored, may contain
"Defects," such as, but not limited to, incomplete, inaccurate or
corrupt data, transcription errors, a copyright or other intellectual
property infringement, a defective or damaged disk or other medium, a
computer virus, or computer codes that damage or cannot be read by
your equipment.
1.F.2. LIMITED WARRANTY, DISCLAIMER OF DAMAGES - Except for the "Right
of Replacement or Refund" described in paragraph 1.F.3, the Project
Gutenberg Literary Archive Foundation, the owner of the Project
Gutenberg-tm trademark, and any other party distributing a Project
Gutenberg-tm electronic work under this agreement, disclaim all
liability to you for damages, costs and expenses, including legal
fees. YOU AGREE THAT YOU HAVE NO REMEDIES FOR NEGLIGENCE, STRICT
LIABILITY, BREACH OF WARRANTY OR BREACH OF CONTRACT EXCEPT THOSE
PROVIDED IN PARAGRAPH F3. YOU AGREE THAT THE FOUNDATION, THE
TRADEMARK OWNER, AND ANY DISTRIBUTOR UNDER THIS AGREEMENT WILL NOT BE
LIABLE TO YOU FOR ACTUAL, DIRECT, INDIRECT, CONSEQUENTIAL, PUNITIVE OR
INCIDENTAL DAMAGES EVEN IF YOU GIVE NOTICE OF THE POSSIBILITY OF SUCH
DAMAGE.
1.F.3. LIMITED RIGHT OF REPLACEMENT OR REFUND - If you discover a
defect in this electronic work within 90 days of receiving it, you can
receive a refund of the money (if any) you paid for it by sending a
written explanation to the person you received the work from. If you
received the work on a physical medium, you must return the medium with
your written explanation. The person or entity that provided you with
the defective work may elect to provide a replacement copy in lieu of a
refund. If you received the work electronically, the person or entity
providing it to you may choose to give you a second opportunity to
receive the work electronically in lieu of a refund. If the second copy
is also defective, you may demand a refund in writing without further
opportunities to fix the problem.
1.F.4. Except for the limited right of replacement or refund set forth
in paragraph 1.F.3, this work is provided to you 'AS-IS' WITH NO OTHER
WARRANTIES OF ANY KIND, EXPRESS OR IMPLIED, INCLUDING BUT NOT LIMITED TO
WARRANTIES OF MERCHANTIBILITY OR FITNESS FOR ANY PURPOSE.
1.F.5. Some states do not allow disclaimers of certain implied
warranties or the exclusion or limitation of certain types of damages.
If any disclaimer or limitation set forth in this agreement violates the
law of the state applicable to this agreement, the agreement shall be
interpreted to make the maximum disclaimer or limitation permitted by
the applicable state law. The invalidity or unenforceability of any
provision of this agreement shall not void the remaining provisions.
1.F.6. INDEMNITY - You agree to indemnify and hold the Foundation, the
trademark owner, any agent or employee of the Foundation, anyone
providing copies of Project Gutenberg-tm electronic works in accordance
with this agreement, and any volunteers associated with the production,
promotion and distribution of Project Gutenberg-tm electronic works,
harmless from all liability, costs and expenses, including legal fees,
that arise directly or indirectly from any of the following which you do
or cause to occur: (a) distribution of this or any Project Gutenberg-tm
work, (b) alteration, modification, or additions or deletions to any
Project Gutenberg-tm work, and (c) any Defect you cause.
Section 2. Information about the Mission of Project Gutenberg-tm
Project Gutenberg-tm is synonymous with the free distribution of
electronic works in formats readable by the widest variety of computers
including obsolete, old, middle-aged and new computers. It exists
because of the efforts of hundreds of volunteers and donations from
people in all walks of life.
Volunteers and financial support to provide volunteers with the
assistance they need, is critical to reaching Project Gutenberg-tm's
goals and ensuring that the Project Gutenberg-tm collection will
remain freely available for generations to come. In 2001, the Project
Gutenberg Literary Archive Foundation was created to provide a secure
and permanent future for Project Gutenberg-tm and future generations.
To learn more about the Project Gutenberg Literary Archive Foundation
and how your efforts and donations can help, see Sections 3 and 4
and the Foundation web page at http://www.pglaf.org.
Section 3. Information about the Project Gutenberg Literary Archive
Foundation
The Project Gutenberg Literary Archive Foundation is a non profit
501(c)(3) educational corporation organized under the laws of the
state of Mississippi and granted tax exempt status by the Internal
Revenue Service. The Foundation's EIN or federal tax identification
number is 64-6221541. Its 501(c)(3) letter is posted at
http://pglaf.org/fundraising. Contributions to the Project Gutenberg
Literary Archive Foundation are tax deductible to the full extent
permitted by U.S. federal laws and your state's laws.
The Foundation's principal office is located at 4557 Melan Dr. S.
Fairbanks, AK, 99712., but its volunteers and employees are scattered
throughout numerous locations. Its business office is located at
809 North 1500 West, Salt Lake City, UT 84116, (801) 596-1887, email
[email protected]. Email contact links and up to date contact
information can be found at the Foundation's web site and official
page at http://pglaf.org
For additional contact information:
Dr. Gregory B. Newby
Chief Executive and Director
[email protected]
Section 4. Information about Donations to the Project Gutenberg
Literary Archive Foundation
Project Gutenberg-tm depends upon and cannot survive without wide
spread public support and donations to carry out its mission of
increasing the number of public domain and licensed works that can be
freely distributed in machine readable form accessible by the widest
array of equipment including outdated equipment. Many small donations
($1 to $5,000) are particularly important to maintaining tax exempt
status with the IRS.
The Foundation is committed to complying with the laws regulating
charities and charitable donations in all 50 states of the United
States. Compliance requirements are not uniform and it takes a
considerable effort, much paperwork and many fees to meet and keep up
with these requirements. We do not solicit donations in locations
where we have not received written confirmation of compliance. To
SEND DONATIONS or determine the status of compliance for any
particular state visit http://pglaf.org
While we cannot and do not solicit contributions from states where we
have not met the solicitation requirements, we know of no prohibition
against accepting unsolicited donations from donors in such states who
approach us with offers to donate.
International donations are gratefully accepted, but we cannot make
any statements concerning tax treatment of donations received from
outside the United States. U.S. laws alone swamp our small staff.
Please check the Project Gutenberg Web pages for current donation
methods and addresses. Donations are accepted in a number of other
ways including checks, online payments and credit card donations.
To donate, please visit: http://pglaf.org/donate
Section 5. General Information About Project Gutenberg-tm electronic
works.
Professor Michael S. Hart is the originator of the Project Gutenberg-tm
concept of a library of electronic works that could be freely shared
with anyone. For thirty years, he produced and distributed Project
Gutenberg-tm eBooks with only a loose network of volunteer support.
Project Gutenberg-tm eBooks are often created from several printed
editions, all of which are confirmed as Public Domain in the U.S.
unless a copyright notice is included. Thus, we do not necessarily
keep eBooks in compliance with any particular paper edition.
Most people start at our Web site which has the main PG search facility:
http://www.gutenberg.org
This Web site includes information about Project Gutenberg-tm,
including how to make donations to the Project Gutenberg Literary
Archive Foundation, how to help produce our new eBooks, and how to
subscribe to our email newsletter to hear about new eBooks.
