The Project Gutenberg eBook, Keur van Nederlandsche Synoniemen, by Teunis
Pluim
This eBook is for the use of anyone anywhere at no cost and with
almost no restrictions whatsoever. You may copy it, give it away or
re-use it under the terms of the Project Gutenberg License included
with this eBook or online at www.gutenberg.org
Title: Keur van Nederlandsche Synoniemen
Ten gebruike bij de studie voor de hulp- en hoofdacte en op inrichtingen voor M.O.
Author: Teunis Pluim
Release Date: December 29, 2010 [eBook #34784]
Language: Dutch
***START OF THE PROJECT GUTENBERG EBOOK KEUR VAN NEDERLANDSCHE
SYNONIEMEN***
E-text prepared by the Online Distributed Proofreading Team
(http://www.pgdp.net)
+----------------------------------------------------------------+
| |
| OPMERKINGEN VAN DE BEWERKER: |
| |
| De tekst in dit bestand wordt weergegeven in de originele, |
| verouderde spelling. Er is geen poging gedaan de tekst te |
| moderniseren. |
| |
| Bladzijde-nummering is verwijderd. Afgebroken woorden aan het |
| einde van de regel zijn stilzwijgend hersteld. |
| |
| Overduidelijke druk- en spelfouten in het origineel zijn |
| gecorrigeerd. Variaties in spelling zijn behouden. |
| |
| In het origineel cursieve tekst is weergegeven als _cursief_. |
| Uitgespatiëerde tekst is weergeven als ~uitgespatiëerd~, vette |
| tekst als $vet$ en onderstreepte tekst als #onderstreept#. |
| |
| In dit boek worden lage en hoge aanhalingstekens gebruikt. |
| De dubbele aanhalingstekens zijn in dit e-boek aangegeven als |
| »aanhalingstekens". |
| |
| Aan het eind van het boek volgt een overzicht van de |
| aangebrachte correcties. |
| |
+----------------------------------------------------------------+
KEUR VAN NEDERLANDSCHE SYNONIEMEN
#TEN GEBRUIKE BIJ DE STUDIE VOOR DE HULP- EN
HOOFDACTE EN OP INRICHTINGEN VOOR M.O.#
DOOR
T. PLUIM,
Hoofd eener School te Baarn.
VIERDE, HERZIENE DRUK.
J. Muusses.--Purmerend.--1912.
VOORBERICHT
BIJ DEN EERSTEN DRUK.
Er is geen betere »stijloefening" dan het bestudeeren van synoniemen;
hierdoor toch raakt men intiemer bekend met den rijkdom van vormen,
waarover onze taal beschikt, om allerlei schakeeringen van eenzelfde
hoofdbegrip uit te drukken. Het is dus wel te verklaren, dat het
behandelen van zinverwante woorden een veel voorkomende en hoogst
practische examen-opgave vormt. Toch mag het zeker verwondering baren,
dat het Nederlandsch slechts weinig werken over dit belangrijk onderdeel
der levende taal bezit. Na het thans verouderde »Woordenboek" van
Weiland en Landré (1821, 3 dln.) is slechts één werk verschenen, aan de
studie der synoniemen gewijd. Dit gunstig bekende »Handboek van Ned.
Synoniemen", door J. V. Hendriks (D. Mijs, f 2.50), dat verre boven
onzen lof verheven is, kan echter als _eerste_ studieboek bezwaarlijk
gebruikt worden: het geeft uit den aard der zaak te veel stof bij te
weinig oefeningen. Het kwam mij daarom niet ondienstig voor, uit den
rijken voorraad onzer synoniemen een keuze te doen, om zoo noodig een
grondiger en uitvoeriger behandeling van dit onderwerp voor te bereiden.
Ik heb bij het schrijven van dit werkje een geleidelijke opklimming
in het oog gehouden en zeer veel plaats aan oefeningen ter toepassing
ingeruimd. Hierdoor vlei ik mij, dat dit boekje gebruikt kan worden op
onze Normaal- en Hoogere Burgerscholen, op onze Gymnasia en misschien
ook bij de studie voor de hoofdacte.
Welwillende opmerkingen, die de bruikbaarheid kunnen verhoogen, zullen
mij steeds welkom zijn.
1904.
BIJ DEN TWEEDEN DRUK.
De _tweede_ druk is zoo goed als ongewijzigd gebleven.
Van geachte zijde werd mij er op gewezen, dat ik van Hendriks een wel
wat al te ruim gebruik zou gemaakt hebben. Waar deze schrijver niet
schroomde dikwijls Landré en Weiland woordelijk te volgen, meende ook
ik daartoe het recht te mogen hebben. Bovendien heb ik, evenals hij,
van het _Woordenboek der Ned. Taal_ een ijverig gebruik gemaakt,
terwijl ik verder nog raadpleegde: Kuypers _Woordenboek_, dr. Nassau's
_Geschriften_ en een paar Duitsche werken. Ik heb dus, als zoo menig
compilator, toegepast: »Je prends mon bien où je le trouve", daarbij
steeds voor oogen houdende, dat mijn werkje vóór alles _practisch_ moest
zijn. Uit de gunstige recensies en uit het vrij spoedig verschijnen van
den 2en druk, meen ik te mogen besluiten, dat het bruikbaar bevonden
wordt voor het doel, dat ik beoogde.
1907.
BIJ DEN DERDEN DRUK.
De _derde_ druk is vermeerderd met een »Aanhangsel", waarin nog
een groot aantal (± 50 reeksen) der voornaamste synoniemen op meer
beknopte wijze zijn behandeld. Aan den gebruiker is het--bij wijze van
oefening--overgelaten zelf de voorbeelden ter toepassing te zoeken. Ik
mag mij vleien, dat daardoor de bruikbaarheid van het werkje nog is
toegenomen. (De prijs is niet verhoogd.)
1909.
BIJ DEN VIERDEN DRUK.
Van de welwillende opmerkingen in »De School met den Bijbel" is een
dankbaar gebruik gemaakt. Ook heb ik op enkele andere plaatsen kleine
verbeteringen aangebracht. Het toenemend gebruik van dit werkje is mij
zeer aangenaam.
Baarn, Maart 1912. T. PLUIM.
1. Draaglijk--draagbaar.
_Wat gedragen kan worden._
~Draagbaar~ zegt dit in letterlijken zin; het wijst dus aan, dat iets
niet zoo zwaar is, of het kan gedragen worden: _Een last van 75 K.G. is
voor velen niet meer ~draagbaar~._ Soms beteekent het: verplaatsbaar,
niet-vastgemaakt (portatief): _een ~draagbare~ gaskachel_.
~Draaglijk~ duidt meer in figuurlijken zin aan, dat iets te dragen valt,
d.w.z. te verduren, te dulden: _Een ~ondragelijke~ hitte._
* * * * *
De zieke leed on-- pijn.
Voor zoo'n reus als hij is, is zoo'n zak meel wel --.
Je hebt daar eindelijk eens een -- opstel geschreven.
Men heeft tegenwoordig ook -- electrische lampen.
2. Kostbaar--kostelijk.
_Wat veel kost en dus hooge waarde heeft._
~Kostbaar~ wordt in letterlijke beteekenis gebruikt. _De drooglegging
der Zuiderzee is een ~kostbare~ onderneming._
~Kostelijk~ komt slechts figuurlijk voor; het wijst alleen op de hooge
waarde, de voortreffelijkheid, die iets bezit. Bij hevigen dorst is
water geen kostbare, maar wel een _~kostelijke~ drank_ (d. i. een drank,
die uitmunt door zijn voortreffelijkheid om den dorst te lesschen).
* * * * *
De koningin droeg een -- snoer van diamanten.
Het is zonde, zulk -- eten te laten bederven.
De -- hofhouding van Lodewijk XIV verslond schatten.
Het was werkelijk een -- ingeving, zich zoo te kunnen redden.
3. Geestelijk--geestig--geestrijk.
_Deze woorden zijn geen synoniemen en hebben dus geen gemeenschappelijke
beteekenis. Men treft ze evenwel vaak als examenopgave aan. (Men noemt
dergelijke woorden, die hetzelfde grondwoord hebben, ~paroniemen~ =
stamverwante woorden.)_
~Geestelijk~ is de tegenstelling van wereldlijk of lichamelijk: _De
~geestelijke~ stand; de ~geestelijke~ ontwikkeling._
~Geestig~ is synoniem met aardig, grappig, humoristisch: _Een ~geestig~
gezegde. Een ~geestige~ voordracht._
~Geestrijk~ wil zeggen: rijk aan geest (van alcohol): _~geestrijke~
dranken_.
* * * * *
Deze kinderen staan -- verre bij uw leerlingen ten achter.
Ik heb hem een -- spotprent op zijn redevoering laten zien.
Pater van Meurs, de bekende --, is vaak in zijn kleine gedichten zeer
--.
»Het -- vocht der blonde druif
Maakt -- op zijn tijd",
zeide een dichter; maar, hij had er bij kunnen voegen, is vaak ook
oorzaak, dat men -- achteruit gaat.
4. Zorgeloos--onbezorgd.
_Geen zorg hebbende._
~Onbezorgd~ is hij, die niet bezorgd of bang voor gebrek of dreigende
gevaren behoeft te zijn. Het woord heeft dus een gunstige beteekenis.
_Hij heeft zooveel gespaard, dat hij een ~onbezorgden~ ouden dag kan
hebben._
~Zorgeloos~ wijst aan, dat iemand de zaken, die aan zijn zorg zijn
toevertrouwd, verwaarloost, of dat hij lichtzinnig voortleeft, zonder de
noodige zorg voor zijn toekomst te hebben. Het woord heeft dus altijd
een ongunstige bijgedachte. _Ofschoon hij meermalen met ontslag
bedreigd is, blijft hij nog altijd even ~zorgeloos~._
* * * * *
Gij kunt -- zijn: geen kwaad zal u deren.
Zou zij mij alleen getrouwd hebben, om een vroolijk en -- leven te
leiden? (Van Lennep.)
Het ergert mij altijd, dat hij zoo -- en lichtzinnig voortleeft.
Hij deed alle moeite om een opgeruimd en -- gelaat te vertoonen. (Van
Lennep.)
Als gij zoo -- met uw geldzaken omgaat, zult gij spoedig arm zijn.
Zonden, ofschoon gepleegd in -- vroolijkheid, waarbij men zich zelve
vergeet, ontgaan echter het oog van God niet. (Van der Palm.)
5. Geneigd--genegen.
_Neiging tot iets hebbende._
~Geneigd~ geeft te kennen, òf dat de neiging iemand van nature eigen is,
dus tot zijn aard en karakter behoort, òf wel dat zij het gevolg is van
redeneering, inzicht of oordeel, die iemand tot iets doen overhellen.
(_Neigen_ = overhellen.) _De mensch is ~geneigd~ tot zonde_: zijn aard
brengt dat mede. _Ik ben ~geneigd~ dit toe te stemmen_: ik hel er toe
over (daar ik er over nagedacht heb).
~Genegen~ ziet meer op de neigingen, die uit lust of begeerte ontstaan:
_Men vraagt een keukenmeid, een burgerpot kunnende koken en tevens
~genegen~ eenig huiswerk te verrichten_: die daar lust in heeft, er
_niet afkeerig_ van is. Bovendien kan ~genegen~ beteekenen: goedgunstig
gezind, liefhebbend: _De directeur is mij zeer ~genegen~._
* * * * *
Mijn vriend is vroolijk van aard en altijd -- tot schertsen.
Denkt gij, dat hij -- is, mij te woord te staan?
Ik ben altijd --, het goede van iemand te denken.
Ik zou bijna -- zijn, bij deze aanmerking nog een tweede te voegen.
(Inzicht, oordeel.)
Niemand der aanwezigen scheen --, in het tekort der kas te willen
bijdragen.
Het geluk is mij in deze onderneming niet --.
Indien hij niet zoo tot vadzigheid en luiheid -- was, zou hij zeker de
betrekking gekregen hebben.
Zoudt gij -- zijn, het voorzitterschap onzer vereeniging te willen
aanvaarden?
Niemand is dezen onvriendelijken postdirecteur --.
6. Kinderachtig--kinderlijk--kindsch.
_Wat een kind eigen is._
~Kinderachtig~ heeft een ongunstige beteekenis; het duidt aan, dat
volwassen menschen zich gedragen, alsof zij nog even weinig verstand als
een kind hadden. _Hoe ~kinderachtig~ van haar zoo bang voor spinnen te
zijn!_
~Kinderlijk~ is alles, wat met den aard van het kind overeenkomt, en wel
in gunstigen zin genomen. _Kinderlijke_ spelen.
~Kindsch~ geeft te kennen, dat van oude menschen de geestvermogens zóó
zijn verzwakt, dat zij als 't ware weer kinderen zijn geworden. _Deze
oude vrouw is sedert een paar jaren geheel ~kindsch~._--Een enkele maal
heeft kindsch nog de letterlijke beteekenis: _Uit mijn ~kindsche~ jaren
herinner ik mij nog, dat wij vaak paaschvuren stookten._
(Men lette er op, dat kindschheid de fig., en kindsheid de letterlijke
beteekenis heeft.)
* * * * *
Foei, wat doet die groote jongen nog --.
Met -- liefde hing de knaap zijn ouders aan.
Gij moet niet te veel waarde aan de verhalen van dezen grijsaard
hechten: hij begint reeds -- te worden.
Zijn -- vertrouwen op God werd niet beschaamd.
Sedert mijn -- dagen ben ik daar niet meer geweest.
In zijn -- eenvoud gaf de boer den vorst de hand en vraagde, hoe hij het
maakte.
7. Buigbaar--buigzaam.
_Wat gebogen kan worden._
~Buigbaar~ duidt aan, dat een lichaam meer toevallig gebogen kan worden,
terwijl ~buigzaam~ te kennen geeft, dat het voorwerp krachtens zijn
innerlijke samenstelling gemakkelijk te buigen is. Een eikenhouten stok
is _buigbaar_, een glazen staaf niet; een stuk gummi is _buigzaam_.
Ook onbuigbaar en onbuigzaam hebben dit verschil. In figuurlijke
beteekenis is het eerste dan ook sterker dan het tweede; bijv.: _Hij
heeft een ~onbuigzaam~ karakter_, dat wil zeggen: hij toont in zijnen
geheelen aanleg duidelijk, dat hij zich _niet licht_ door een ander
laat buigen of leiden in betrekking tot zijn meening of wil. Het is
dus niet noodig aan een ongunstige beteekenis te denken.--_Door zijn
~onbuigbaren~ trots berokkende hij zich vele vijanden_, d.w.z. zijn
trots was zóó sterk, dat hij zich _door niets_ liet buigen. Gewoonlijk
heeft onbuigbaar een eenigszins afkeurende beteekenis.
* * * * *
Zijn -- koppigheid ben ik eindelijk moede.
Een dichter noemde onze taal: krachtig, rein, smeltend, -- en rijk.
Als men een glazen buis verwarmt, is zij --.
Zet u niet in het hoofd, dat gij hem tot andere gedachten zoudt kunnen
brengen: hij heeft een -- wil.
Het karakter van den nieuwen consul was hun voorgesteld als welwillend:
zij hoopten, dat het -- zou wezen. (Beets.)
8. Lijdzaam--lijdelijk.
_Niet op verzet bedacht._
~Lijdzaam~ beteekent geduldig, gelaten in het leed berustend, of kalm en
bedaard volhardend bij het volbrengen van een moeilijke taak. _Met
groote ~lijdzaamheid~ verdroeg hij de pijnen._
~Lijdelijk~ wil zeggen, dat men geen tegenstand biedt, of bij zekere
gebeurtenis werkeloos blijft. _Hoe hij die beleediging zoo ~lijdelijk~
kon aanhooren, begrijp ik niet. Hij bleef bij dat afschuwelijk tooneel
een ~lijdelijk~ toeschouwer._
* * * * *
Het was de politie onmogelijk, zulk een opruiende taal -- aan te hooren.
De patiënt verdroeg -- de hevige pijnen van zijn wonden.
Zoudt gij het -- kunnen aanzien, dat men uw goeden naam belasterde?
De vrome pelgrim trekt vol ijver, maar toch --, langs het onverkwikkend
pad naar Jeruzalem. (Zie Da Costa's Hagar.)
9. Openbaar--openlijk.
_Voor _of_ in het algemeen._
~Openbaar~ is datgene, wat voor ieder open is, waarvan niemand is
uitgesloten. Een _openbare_ vergadering; een _openbare_ wandeling.
Verder duidt het woord aan, dat iets vanwege de regeering is opgericht
of daartoe behoort: een _openbare_ school, een _openbare_ betrekking.
~Openlijk~ wijst aan, dat iets niet in 't geheim geschiedt, dat het dus
voor niemand behoeft verborgen te worden. _Als gij niet betaalt, zet ik
uw naam ~openlijk~ in de courant._
Het tegengestelde van openbaar is: particulier, besloten; van openlijk:
in 't geheim, bedektelijk.
* * * * *
Ik zei hem -- de waarheid.
Wanneer men in een -- vergadering iemand iets in het oor fluistert,
zegt men dat niet --. En wanneer men in een gesloten bijeenkomst iets --
mededeelt, wil men dat nog niet altijd in het -- herhalen.
De zaak zal in een -- vergadering behandeld worden.
Ik zal u -- zeggen, hoe ik er over denk.
De uitslag der vredesonderhandelingen werd door de Regeering -- gemaakt.
Van alle -- gebouwen waaide de driekleur.
Van der Duyn van Maasdam, Hogendorp en Van Limburg Styrum, in stilte
werkzaam voor de bevrijding, hielden zich gereed om ook -- op te treden,
zoo ras het gunstig tijdstip zou komen.
Wat verstaat men onder het -- Ministerie?
10. Ontrouw--trouweloos.
_Zonder trouw._
~Trouweloos~ handelt iemand, die van een vrijwillig aangegane
verbintenis met voorbedachten rade afwijkt, om zich zelf te bevoordeelen
en een ander nadeel te berokkenen; hij ontziet zich daartoe niet,
valsch en laag te handelen. Trouweloos te zijn is dus min of meer een
karaktertrek, d.w.z. de trouweloosheid blijft in den regel niet tot één
geval beperkt. Op het gegeven woord van den trouwelooze, hoe plechtig
bezworen, is geen staat te maken; hij is zelfs in staat zijn vriend te
verraden of van diens geheimen misbruik te maken, als hij er voordeel in
ziet. _Hoewel hij mij plechtig beloofd had mijn plannen strikt geheim te
houden, heeft hij ze toch aan mijn mededinger verraden; ik wist niet,
dat hij zóó ~trouweloos~ was._
~Ontrouw~ ziet meer op een bepaald geval. Het wijst óók wel aan, dat
iemand een aangegane verbintenis niet nakomt, doch niet zoozeer, omdat
dit in zijn karakter ligt, als wel tengevolge van veranderde inzichten;
van eigenbelang behoeft niet eens sprake te zijn. Is de trouwelooze
geheel en steeds zonder goede trouw, de ontrouwe is zulks slechts voor
een bepaald geval. _Hij is mij ~ontrouw~ geworden_ wil zeggen: hij heeft
mijn partij verlaten--hoewel hij mij trouw beloofd had--maar hij kan
daarom toch zijn nieuwe partij met de grootste trouw weer aanhangen.
* * * * *
Karel de Stoute werd door zijn gunsteling Campo Basso in den slag bij
Nancy -- verraden. Deze Italiaansche veldheer werd n.l. zijn vorst -- en
liep in 't beslissend oogenblik tot den vijand over.
De -- dienstknecht leverde enkele brieven van zijn meester aan diens
vijanden over.
Hij werd het oude geloof zijner vaderen --.
Zou hij zoo -- zijn, dat hij zijn eigen broeder zou verraden?
11. Innerlijk--inwendig--innig.
_Wat zich van binnen bevindt._
~Inwendig~ is alles, wat zich in de binnenruimte van een lichaam
bevindt; het is dus een tegenstelling met uitwendig, d.w.z. wat tot de
buitenzijde of de oppervlakte behoort: De _inwendige_ deelen van ons
lichaam.
~Innerlijk~ ziet meer op den aard en het wezen van de deelen, waaruit
een voorwerp bestaat, in tegenstelling van _uiterlijk_, dat meer let
op den vorm, dien de deelen te zamen hebben en waardoor die deelen
min of meer verborgen worden. De _innerlijke_ waarde van een stalen
horlogeketting is niet groot (d.w.z. de waarde der bestanddeelen),
al moge hij door zijn kunstig bewerkten vorm (de uiterlijke waarde)
ook kostbaar zijn. Het wordt vooral figuurlijk gebruikt in betrekking
tot 's menschen karakter of tot wat er in zijn gemoed omgaat, in
tegenstelling met den lichamelijken vorm. _Uiterlijk is hij voorkomend
en vriendelijk, maar ~innerlijk~ is hij valsch en vol bedrog.--Hij werd
~innerlijk~ bewogen_ (d.i. in zijn gemoed, zonder dat het uiterlijk te
zien was).
~Innig~ geeft aan, dat iets uit het diepst van ons binnenste
voortvloeit, waarvan onze ziel geheel doordrongen is: een _innige_
liefde.
* * * * *
In het -- van dit reusachtige standbeeld heeft men een trap gemaakt.
Hoewel hij -- spijt had, liet hij het aan niets merken.
Hij stortte zijn hart uit in een -- gebed.
De appel was -- verrot, hoe mooi hij er uitzag.
Zijn -- kracht hield hem staande in dezen zwaren geloofsstrijd.
De -- samenstelling van dit werktuig is zeer vernuftig bedacht.
De Ruyter kenmerkte zich door zijn nederigheid en zijn -- godsvrucht.
12. Wettig--wettelijk--wettisch.
_Volgens de wet._
~Wettig~ duidt aan, dat iets geheel overeenkomstig de bepalingen der
wet is, bijv. een _wettig_ huwelijk: bij het huwelijk is aan al de
bepalingen der wet voldaan. De _wettige_ erfgenamen zijn die erfgenamen,
die volgens of krachtens de bepalingen der wet aanspraak op de
nalatenschap hebben.
~Wettelijk~ is datgene, wat bij de wet voorgeschreven is en dus een
uitvloeisel daarvan is. _Volgens ~wettelijk~ voorschrift moet bij
besmettelijke ziekten een briefje op de deur geplakt worden._
~Wettisch~ heet iemand, die zich streng aan de wet houdt en haar in
volle kracht (volgens de letter) wil toepassen.
* * * * *
Doordat ons Koninklijk Huis in de laatste regeeringsjaren van Willem III
zooveel leden verloor, werd het noodig de -- bepalingen omtrent de --
erfgenamen in de grondwet nader te omschrijven.
Deze notaris is een -- man; hij staat er op, alle -- formules nauwkeurig
te gebruiken, opdat het testament -- zij.
Wij zullen langs -- weg verbetering van dien toestand trachten te
bewerken.
Gij hebt den -- termijn van cassatie laten verloopen, gij moet dus in
het vonnis berusten.
Het salaris bedraagt 50 gld. boven het -- minimum.
13. Dagelijksch--alledaagsch--daagsch.
_Wel zijn deze woorden van ~dag~ afgeleid, maar eigenlijke synoniemen
zijn het niet; toch worden ze vaak ter vergelijking opgegeven._ (Zie
ook no. 3.)
~Dagelijksch~ is alles, wat elken dag geregeld terugkeert. _De
~dagelijksche~ beweging der aarde om haar as duurt 24 uur. Hij verdient
ruim zijn ~dagelijksch~ brood._
~Alledaagsch~ beteekent, wat men alle dagen ziet, dus iets wat zeer
gewoon is; het heeft min of meer een geringschattende beteekenis. _Ik
dacht, dat hij zeer veel talent bezat, maar hij blijkt slechts een
~alledaagsch~ mensch te zijn._
~Daagsch~ wordt gebruikt in tegenstelling van zondagsch: _dit is mijn
~daagsche~ hoed_ (d.i. de hoed, dien ik op gewone werkdagen draag).
Opmerking. _Daags_ is een bijwoord en beteekent: over dag: De zon
schijnt _daags_ maar 6 uur meer.--Ook _dagelijks_ is een bijwoord en
beteekent: elken dag: Hij doet _dagelijks_ een wandeling. (Hij doet
_daags_ een wandeling, wil zeggen: over dag, dus niet in den nacht.)
_'s Daags_ beteekent _per dag_ (in een tijdruimte van een dag): _hij
verdient 2 gld. 's ~daags~_.
* * * * *
In het -- leven wordt deze uitdrukking vaak gehoord.
Mijn -- jas zit mij gemakkelijker dan mijn zondagsche.
Gij behoeft daarvan niet zooveel ophef te maken: ik vind het een --
geval.
Op onze voetreis legden wij -- 8 uur af.
Ik zou niet graag mijn -- wandeling willen missen.
's Nachts loopen er vijf treinen en -- twaalf.
14. Ruiterlijk--ridderlijk.
_Openhartig._
~Ridderlijk~ doet denken aan de edelmoedigheid, welke den ridder eigen
was en die zijn _eer_ het hoogste stelde. _Zoodra hij bemerkte, dat hij
zijn vriend ten onrechte beschuldigd had, heeft hij ~ridderlijk~ zijn
beschuldiging teruggenomen._
~Ruiterlijk~ heeft meer de bijbeteekenis van ruw, maar oprecht, zooals
de oude ruiters waren, die meer den onverschrokken _moed_ hoog hielden
dan de fijne ridderlijke beleefdheidsvormen. _De oude tuinman kwam er
bij den graaf ~ruiterlijk~ voor uit, hoe hij over hem dacht._ (Het was
den graaf misschien minder aangenaam zulk een openhartig oordeel over
zijn eigen karakter te hooren, maar dat oordeel was toch oprecht gemeend
en bevatte niets dan waarheid.)
* * * * *
Het is -- van hem, dat hij na de grievende bejegening, die hij van zijn
besten vriend ondervond, hem toch weer in den nood bijstaat. (Het strekt
hem tot _eer_!)
Het deed mij goed, dat hij zoo -- voor de waarheid durfde uitkomen. (Het
getuigt van _moed_!)
De tocht naar Chattam was een -- bestraffing voor een schandelijke daad
der Engelschen. (Het eervolle op den voorgrond stellen!)
De tocht naar Chattam was een -- bestraffing voor den laaghartigen
aanval der Engelschen op weerlooze visschersplaatsjes. (Het moedige op
den voorgrond stellen!)
15. Jong--jeugdig.
_Wat niet oud is._
~Jong~ zegt dit in letterlijken zin. Een _jong_ kind; een _jonge_
vereeniging.
~Jeugdig~ stelt meer het niet-afgeleefd zijn op den voorgrond, dus het
vroolijke, het levenslustige, het sterke. _De grijsaard wijdde zich nog
met ~jeugdigen~ ijver aan de zaak, die hij voorstond._ Verkeerd is het
dus, van een _jeugdige_ vereeniging te spreken in den zin van een jonge,
pas opgerichte vereeniging.
* * * * *
In zijn -- jaren was hij een liefhebber van visschen.
In -- overmoed klom de reiziger onversaagd den steilen berg op.
Hij is nog betrekkelijk --, al ziet hij er oud uit.
Al is hij ook oud geworden, zijn hart blijft nog --.
16. Zuinig--spaarzaam.
_Niet verkwistend._
~Zuinig~ duidt aan, dat men zorg draagt, niet te veel uit te geven; men
wil voorkomen, dat hetgeen men bezit, te vroeg opraakt, daar men anders
te kort zou komen. _Wie zes gulden per week verdient, moet ~zuinig~
huishouden._
~Spaarzaam~ is nog sterker; het onderstelt, dat men nog wil sparen of
overhouden. _Een ~spaarzame~ hand koopt anderlui's land._ Een spaarzaam
mensch geeft dus betrekkelijk zeer weinig uit; vandaar dat spaarzaam in
figuurlijken zin beteekent: niet overvloedig, beperkt; bijv.: _Het
vertrek was slechts ~spaarzaam~ verlicht._
* * * * *
Het nieuwe bestuur dezer vereeniging is -- met de gelden omgegaan; er is
dan ook dit jaar voor het eerst geen tekort. Doordat hij -- is, heeft
hij reeds een aardig sommetje bijeen.
Over de oudste plaatsen in ons land vindt men in de oorkonden slechts --
berichten.
Hij is van avond zeer -- met zijn woorden.
17. Klooven--klieven.
_Met eenige kracht de deelen van elkander scheiden._
~Klooven~ duidt aan, dat na de werking de scheiding blijft bestaan,
terwijl ~klieven~ onderstelt, dat de vaneengescheiden deelen zich
spoedig weer vereenigen; ~klooven~ geschiedt daarom alleen met vaste,
~klieven~ met vloeibare of luchtvormige stoffen. ~Klooven~ ziet meer
op het voorwerp, dat de werking ondergaat en duidt dus een doel aan,
terwijl ~klieven~ meer let op het voorwerp, dat de werking verricht.
Men zegt dus: _de arbeider ~klooft~ het hout_; 1º. is de verbreking
der deelen blijvend; 2º. hout is een vast lichaam en 3º. het _doel_
der werking is het hout klein te maken. Daarentegen zegt men: _het
schip ~klieft~ de baren_, immers 1º. is de verbreking der deelen van
voorbijgaanden aard; 2º. water is een vloeistof en 3º. het doel is niet
het water te scheiden, maar men wil den nadruk leggen op het schip zelf,
door aan te duiden, dat het snel vooruitkomt.
* * * * *
Ruwe diamanten moeten meestal -- worden.
De blanke duiven door-- de stille avondlucht.
De ridder reed op zijn vijand toe en -- hem met één slag van zijn zwaard
den kop.
De wind is gunstig, en vroolijk -- het ranke schip de baren.
18. Stomp--bot.
_Wat niet scherp is._
~Stomp~ zegt men meer van een punt, ~bot~ van de snede: _Een ~stompe~
naald; een ~bot~ mes._ In figuurlijken zin beteekent ~bot~: niet scherp
van verstand, niet snedig, dus dom. _Hij is een ~bot~ mensch, een
botterik._ ~Stomp~ beteekent in overdrachtelijken zin: traag van
begrip of van oordeel, suf. _Door het lange peinzen was hij geheel
~verstompt~._
* * * * *
Dit potlood heeft een -- punt.
Een -- hoek is grooter dan een rechte.
Ik heb mij daarop -- gedacht.
»Hij zwaait het vreeslijk treffend zwaard, door duizend slagen
--geschaard."
De jenever had hem geheel --.
19. Behandelen--bejegenen.
_Zich op de een of andere wijze tegenover een ander gedragen._
~Bejegenen~ onderstelt een ontmoeting (in het Duitsch beteekent het dan
ook ontmoeten); het geeft de houding te kennen, die men bij zulk een
ontmoeting tegenover anderen aanneemt. Het woord heeft dus alleen
betrekking op personen. _Hij heeft mij op straat onheusch ~bejegend~._
~Behandelen~ geeft het handelen aan met betrekking tot menschen, dieren
of voorwerpen, zonder aan een ontmoeting te denken. In den regel wordt
er het bijdenkbeeld aan verbonden van een voortdurende herhaling der
werking. _Zulk een ~behandeling~ laat ik mij niet wel gevallen._ (_Zulk
een ~bejegening~_, zou slechts op één geval zien.) _Men moet de dieren
goed ~behandelen~._ (De werking wordt voortdurend herhaald.)
* * * * *
Hij trad het huis binnen en werd vriendelijk --.
Als gij deze plant niet goed --, zal zij spoedig sterven.
Ik had nooit gedacht, dat hij mij zoo minachtend durfde te --.
Deze patroon -- zijn bedienden goed; de sollicitanten -- hij steeds
voorkomend.
20. Toonen--wijzen.
_Laten zien._
~Toonen~ drukt dit begrip zonder meer uit, terwijl ~wijzen~ de
bijgedachte heeft, dat men iemand wil helpen of onderrichten. _~Toon~
mij den brief en ik zal u ~wijzen~, hoe gij dien verbeteren moet. ~Wijs~
hem den weg eens._
~Wijzen~ kan ook gebruikt worden zonder lijdend voorwerp en onderstelt
dan, dat men iemand op iets opmerkzaam wil maken: _hij ~wees~ met den
vinger naar ons; zij ~wees~ op haar stoel_.
~Toonen~ komt soms ook voor in de beteekenis van: laten blijken, zonder
dat dit steeds opzettelijk behoeft te geschieden. _Zij ~toont~ weinig
verstand van de zaak te hebben._
* * * * *
Ik zal u even --, hoe de weg loopt.
Om hem te --, dat ik het goed met hem meende, heb ik hem de gevraagde
hulp verleend.
Wanneer gij hem uw overmacht --, zal hij zich wel laten gezeggen.
Hij -- zich met het geschenk niet tevreden.
Ik zal u mijn opstel --, maar dan moet gij mij --, hoe ik de fouten moet
verbeteren.
De zieke zeide niets, maar -- voortdurend op zijn voorhoofd.
21. Dompelen--doopen.
_Nederwaarts in een vloeistof drukken._
~Dompelen~ duidt aan, dat het voorwerp geheel in de vloeistof wordt
gedrukt, ~doopen~ dat dit slechts gedeeltelijk geschiedt. _Een lichaam,
dat men in het water ~dompelt~, wordt lichter. Men ~doopt~ zijn vingers
in het water om er iets mee te besprenkelen._ (Vandaar de tegenwoordige
beteekenis van doopen in kerkelijken zin; vroeger was het werkelijk een
in- of onderdompelen.)
Waarom zegt men wel: in rouw _dompelen_, en niet: in rouw _doopen_?
* * * * *
Voor gij gaat zwemmen, moet gij u eerst geheel in het water --.
Deze beschuit is voor het kind te hard, -- ze daarom in de melk.
22. Zich vernederen--zich verlagen.
_Alle gevoel van eigenwaarde afleggen._
~Vernederen~ zegt dit in gunstigen of ongunstigen zin. _Hij ~vernederde~
zich voor God._ (In deze beteekenis kan men ook _zich verootmoedigen_
gebruiken.) _Het kostte den trotschen ridder van voorheen groote moeite
zich te ~vernederen~ tot het verrichten van veldarbeid._
~Verlagen~ heeft altijd een ongunstige beteekenis en is veel sterker dan
vernederen; het duidt aan, dat iemand alle gevoel van menschelijkheid of
zedelijkheid op zij zet. _Hoe hij zich heeft kunnen ~verlagen~ voor een
handvol goud zijn besten vriend te verraden, kan ik mij niet begrijpen._
* * * * *
Wie zich zelven verhoogt, zal -- worden.
De echtgenoote van Oldenbarnevelt wilde zich niet -- om genade voor haar
man te vragen.
De dronkenschap kan niet anders dan den mensch --.
Gij moet u niet zoo -- om met zulk slecht gezelschap om te gaan.
Door louter hebzucht gedreven, -- hij zich zijn vaderland te verraden.
23. Danken--wijten.
_Iemand of iets als de oorzaak van een of ander beschouwen._
~Danken~ heeft betrekking op iets goeds of aangenaams, ~wijten~
daarentegen heeft een ongunstige beteekenis. _Ik heb u mijn bevordering
te ~danken~. Zijn armoede heeft hij zich zelf te ~wijten~._
(Opmerkelijk is het, dat men dikwijls beide woorden verkeerd gebruikt
ziet; men spreekt dan bijv. van iemands vijandschap aan laster te
_danken_ hebben, of wel van: zijn beschermer veel goeds te _wijten_
hebben. Mogelijk geeft de uitdrukking: iemand iets _dank ~weten~_,
aanleiding tot deze vergissing.)
* * * * *
Vele huisgezinnen hebben hun ondergang aan den drank te --.
Uw slechte cijfers op het examen hebt gij aan uw ongeregelde studie te
--.
Zijn schitterend examen heeft hij grootendeels aan zijn ijver te --.
De nederlaag onzer troepen was aan de weifeling van den bevelhebber te
--.
De overwinningen van Maurits waren grootendeels te -- aan zijn
uitnemende veldheerstalenten.
24. Hoedanigheid--eigenschap.
_Wat aan iets eigen is of het kenmerkt._
Is het kenmerkende meer toevallig aan de zelfstandigheid eigen, dan
spreekt men van ~hoedanigheid~; is dat kenmerkende aan het bestaan
der zelfstandigheid noodwendig verbonden, dus van blijvenden aard,
dan gebruikt men ~eigenschap~. Als een blad papier dik of dun, goed
beschrijfbaar, geel of wit is, zijn dat hoedanigheden; men kan immers
deze hoedanigheden anders maken, zonder dat de stof ophoudt papier te
zijn. Postpapier is beschrijfbaar, dit is een eigenschap er van, immers
zonder die »hoedanigheid" zou het postpapier niet kunnen dienen.
* * * * *
Steenkolen hebben de --, dat zij brandbaar zijn. Geven zij bij de
verbranding weinig roet, dan is dat een goede --.
Een bol heeft de --, dat hij rond is.
In zijn -- als voogd, heeft hij uitstekend voor zijn neef gezorgd.
Deelbaarheid is een algemeene -- der lichamen.
Deze dienstbode bezit vele goede --, en daarom kan ik haar wel
aanbevelen.
25. Aanwezig--tegenwoordig.
_Zich binnen een bepaalde ruimte bevindende._
~Aanwezig~ zegt dit zonder eenig bijbegrip; ~tegenwoordig~ onderstelt,
dat men invloed op de plaatshebbende handeling kan uitoefenen. _Hoewel
ik in de zaal ~aanwezig~ was, zat ik zoo in gedachten verzonken, dat ik
van het gesprokene niets kan na vertellen. Bij de behandeling van een
wetsvoorstel is de daarbij betrokken minister ~tegenwoordig~._
* * * * *
Bij den hevigen brand was ik wel in de stad --, maar ik ben bij het
onheil niet -- geweest.
Hoeveel leerlingen zijn er in uw klas --?
Bij de proefles, die de sollicitanten gaven, waren ook de Raadsleden --.
Toen de Tweede Kamer deze gewichtige voorstellen behandelde, waren bijna
alle leden --; ook was er veel publiek op de tribune --.
Gij moest ook op ons feestje -- zijn, wij zouden het zeer op prijs
stellen.
Er is nog een groote voorraad van dit papier --.
26. Aansprakelijk--verantwoordelijk.
_Verplicht zijn de gevolgen van een daad op zich te nemen._
Men is ~verantwoordelijk~ wegens bestuur, men is ~aansprakelijk~ wegens
bezit. Het doel der verantwoordelijkheid is rechtvaardiging,
aansprakelijkheid verplicht tot schadevergoeding.
* * * * *
Je mag mijn fiets wel gebruiken, maar je bent er voor --.
De ministers zijn -- voor hun besluiten.
Als de kooper zijn verplichtingen niet kan nakomen, zijn de borgen --.
Gij zijt nu oud en wijs genoeg, om -- voor uw daden te zijn.
De notaris is -- voor de beleende gelden; hij is -- voor de fout in deze
koopacte.
De voorzitter dezer vergadering is -- voor de goede orde; de
penningmeester is -- voor de gelden.
27. Opmerken--aanmerken.
_Zijn gedachten of zijn meening over iets te kennen geven._
~Aanmerken~ veronderstelt een afkeurend oordeel. _Ik heb zooveel op den
inhoud van dit boek ~aan te merken~, dat ik het werk niemand kan
aanbevelen._
~Opmerken~ heeft een meer gunstige beteekenis; het onderstelt, dat men
op iets opmerkzaam maakt, hetgeen een ander over 't hoofd ziet en toch
van min of meer belang is. _Mag ik even ~opmerken~, dat men op dien
datum het schoolfeest niet kan houden, daar die dag een R.-K. feestdag
is._
~Opmerken~ veronderstelt meestal scherpzinnigheid, ~aanmerken~ een
gezond oordeel en grondige kennis.
* * * * *
Men had zooveel op zijn plan --, dat hij het opgaf.
Wie een schrijver van een aardrijkskundig werk er op attent maakt, dat
hij een voornaam dorp heeft vergeten, heeft iets --; wie een groote
onjuistheid kan aanwijzen, heeft iets --.
Op het karakter van dit jongmensch valt zooveel --, dat ik hem u niet
kan aanbevelen.
Omtrent het karakter van dit jongmensch moet ik u --, dat hij zich
spoedig door anderen laat verleiden.
Men spreekt van een gegronde -- en een snuggere --.
28. Afgelegen--eenzaam.
_Wat buiten het gewone verkeer is._
~Afgelegen~ duidt aan, dat een of andere plaats moeilijk te bereiken is,
doordat zij ver van alle verkeerswegen ligt. _Hij woont in een
~afgelegen~ hoekje van Drente._
~Eenzaam~ wil zeggen: zonder gezelschap of bezoek. Op een afgelegen
plaats is ook weinig verkeer en is het er dus tevens eenzaam, daar men
er afgezonderd moet leven. Toch behoeft eenzaam niet altijd met het
begrip van afgelegen verbonden te zijn; iemand kan te midden van een
drukke stad toch een eenzaam leven leiden.
* * * * *
Hij werd tot straf naar een -- eiland verbannen.
Ik vind den weg naar dit dorpje zeer --.
Ik mag gaarne over de -- heide dwalen.
Hoe meer buurtsporen worden aangelegd, hoe meer de -- streken van
voorheen bezocht worden.
Hoewel hij een -- leven leidde, gevoelde hij zich toch niet alleen, daar
hij in zijn boeken zijn beste vrienden vond.
»De leeuwerik zingt op de -- heide."
29. Oorzaak--reden.
_De omstandigheid, die een werking ten gevolge heeft._
~Oorzaak~ zegt, dat de werking van 's menschen wil onafhankelijk is;
zij kan dus in de natuur gevonden worden, bijv.: _de ~oorzaak~ der
aardbevingen is nog niet voldoende opgehelderd_, of in omstandigheden,
waarop wij geen invloed hebben: _de ~oorzaak~ van den brand is
onbekend_.
Ook wordt ~oorzaak~ gebruikt ten opzichte van onze handelingen, waarbij
onze wil niet opzettelijk in aanmerking komt: _zijn verkwistende
levenswijze is ~oorzaak~, dat hij arm is geworden_ (hij was n.l. niet
opzettelijk verkwistend om arm te worden).
De ~reden~ is ten nauwste verbonden aan iemands uitdrukkelijken wil en
beweegt hem tot een daad. _Wat is de ~reden~, dat gij boos op hem zijt?_
(Die reden _beweegt_ u boos te zijn.)
~Opmerking.~ _Waardoor?_ vraagt naar een oorzaak; _waarom?_ naar een
reden. _Waardoor_ stijgt een luchtballon omhoog? _Waarom_ hebt gij uw
woord gebroken?
* * * * *
De -- van dit ongeluk is aan zijn eigen onvoorzichtigheid te wijten.
Kent gij de --, waar-- hij als lid der vereeniging bedankt heeft?
Kent gij de --, waar-- hij zoo ongelukkig is geworden?
Wat is de --, dat men dit eiland niet bedijkt heeft?
De hooge vloed is --, dat dit eiland voor bedijking rijp is.
30. Naderen--genaken.
_In de nabijheid komen._
~Naderen~ wil zeggen, dat de afstand minder wordt; het bewegende
voorwerp komt dus dichterbij. _De trein ~nadert~.--Het schip ~nadert~ de
reede._
~Genaken~ is zóó kort bij iets of iemand komen, als maar eenigszins
mogelijk is: men wil het (of hem) _bereiken_. _Door de hitte van het
brandende huis kon men de deur niet meer ~genaken~._
* * * * *
Door de vele klippen is het gevaarlijk deze kust te --. (De klippen
liggen nog vóór de kust.)
Door de hevige branding kon het schip de kust niet --. (Het schip wilde
op de kust landen).
Als er gevaar --, moet gij dubbel op uw hoede zijn.
Deze man is zoo trotsch, dat hij bijna niet te -- is.
De cholera -- al meer en meer ons land; men dient dus reeds
voorbehoedmiddelen te nemen.
God geve, dat u geen leed zal --.
31. Ongerust--rusteloos--onrustig.
_Geen rust hebbende._
~Rusteloos~ duidt aan, dat de werking zonder rust, zonder ophouden
voortduurt. _~Rusteloos~ arbeidde hij aan zijn grootsche taak voort._
~Onrustig~ wijst aan, dat er geen rust, d.i. geen kalmte of bedaardheid
aanwezig is: _Een ~onrustige~ slaap. Met ~onrustige~ blikken zag de
schuldige om zich, als vreesde hij elk oogenblik gegrepen te worden._
Het woord komt dus vrijwel overeen met gejaagd.
~Ongerust~ wijst aan, dat de rust (het kalme gevoel van veiligheid of
zekerheid) afwezig is; het beteekent dus: bang, angstig, bezorgd. _Ik
maak mij over zijn lang uitblijven zeer ~ongerust~._
* * * * *
Zijn -- geweten joeg den moordenaar -- voort van de eene plaats naar de
andere.
De -- ademhaling van het zieke kind maakt de moeder zeer --.
Hoewel de vluchteling wist, dat hij zijn vervolgers ver achter zich had
gelaten, keek hij toch nog langen tijd -- om zich heen.
Onvermoeide vlijt en een -- arbeid komen vele hinderpalen te boven.
Daar wij in geen weken iets van onzen broeder hadden gehoord, werden
wij zeer --.
32. Ontwennen--afwennen.
_Langzamerhand van een gewoonte afstand doen._
~Afwennen~ en ~ontwennen~, beide overgankelijk en wederkeerend gebruikt
en dus met _hebben_ vervoegd, verschillen hierin, dat ~afwennen~
aanwijst, dat men opzettelijk zijn gewoonte of hebbelijkheid tracht af
te leggen, terwijl ~ontwennen~ dit als meer toevallig, onwillekeurig
voorstelt, als gevolg van veranderde omstandigheden. _Op raad van den
dokter heb ik mij het rooken ~afgewend~. De reizigers in een vreemd
werelddeel hebben zich al spoedig het rooken ~ontwend~._--Van slechte
gewoonten zegt men uitsluitend ~afwennen~: _Jongen, je moet dat
stotteren ~afwennen~_ (niet: ontwennen; de werking geschiedt
opzettelijk!).
Worden ~ontwennen~ en ~afwennen~ intrans. gebruikt (dus met _zijn_
vervoegd), dan is er niet zooveel verschil, daar afwennen in dit geval
niet opzettelijk geschiedt; alleen is ~afwennen~ dan sterker, doordat
het aanduidt, dat de vroegere geschiktheid geheel verloren is gegaan,
wat bij ~ontwennen~ niet het geval is. _Hij is het schaatsenrijden
geheel ~afgewend~_, als hij het n.l. niet meer kan en dus weer moet
aanleeren; _hij is het schaatsenrijden ~ontwend~_, wanneer hij het in
langen tijd niet gedaan heeft en het hem eerst dus wel weer vreemd zal
vallen.
* * * * *
Gij moet u --, van iedereen kwaad te willen spreken.
Hij is het Duitsch spreken wel wat --, hoor maar, hoe moeilijk het hem
valt.
Ik ben het kortschrift geheel --, het zal mij heel wat moeite kosten het
opnieuw aan te leeren.
Het verblijf in Java's binnenlanden heeft hem spoedig de
geriefelijkheden der beschaafde maatschappij --.
Het kind is zóó langen tijd in huis gebleven, dat het de buitenlucht
geheel -- is.
33. Gehecht--verkleefd--verknocht.
_Door liefde of genegenheid aan een ander verbonden._
~Gehecht~ heeft de meest algemeene beteekenis en drukt het gevoel van
genegenheid niet zoo sterk als de beide andere woorden uit; het zegt
alleen, dat men niet gaarne gescheiden zou worden van den persoon of de
zaak, waaraan men gehecht is, daar die scheiding een smartelijk gevoel
zou doen ontstaan. _Deze jongen is zeer aan zijn onderwijzer ~gehecht~;
de hond is aan zijn meester ~gehecht~_, en omgekeerd: _de meester is aan
zijn hond ~gehecht~_.
~Verkleefd~ wijst aan, dat er een engere band bestaat, voornamelijk van
onwankelbare trouw, waarmede men zijn ~meerdere~ aanhangt. _Het volk
gevoelde zich ~verkleefd~ aan den vorst._
~Verknocht~ drukt hetzelfde begrip als verkleefd uit, maar met de
bijgedachte, dat de band van trouw of genegenheid nog inniger is, zoodat
hij niet kan verbroken worden. _Het Nederlandsche volk gevoelt zich aan
het Huis van Oranje ~verknocht~._
* * * * *
Hij is zoo aan zijn geboorteplaats --, dat hij nergens anders wil wonen.
De oude dienstbode was zeer aan haar meesteres --.
Door de teederste banden aan hun vorstin --, grepen de Hongaren naar de
wapenen en stonden Maria Theresia getrouw ter zijde.
De Nederlandsche bevolking was van oudsher aan haar voorrechten --.
Gelderland voelde zich bij 't begin van den 80-jarigen oorlog meer aan
Gulik en Kleef dan aan Holland en Zeeland --.
34. Loochenen--ontkennen.
_Staande houden, dat iets niet zoo is._
~Ontkennen~ drukt dit zonder meer uit. _Deze schrijver ~ontkent~, dat
Jan van Schaffelaar van den toren is gesprongen.--De beschuldigde
~ontkent~, dat hij gestolen heeft._
~Loochenen~ heeft de bijgedachte, dat men tegen beter weten in iets
ontkent, dus dat men met opzet liegt. _Hij ~loochent~ wel dit stuk
geschreven te hebben, maar zijn schrift verraadt hem._
* * * * *
Hoewel hij uitdrukkelijk --, dat hij de schrijver van dit artikel is,
wordt hij er toch algemeen voor gehouden.
De dief -- eerst wel de waarheid van de verklaring der getuigen, maar
men bracht hem spoedig door overtuigende bewijzen tot bekentenis.
Hardnekkig -- hij het bestaan van een zuster, die met hem de erfenis zou
moeten deelen, maar het onderzoek bewees, dat hij wel beter wist.
Ten stelligste -- hij het bestaan van een zuster, die met hem de erfenis
zou moeten deelen; het onderzoek bewees, dat hij werkelijk gelijk had.
35. Onpartijdig--onzijdig.
_Niet voor de eene of andere partij vooringenomen zijn._
~Onzijdig~ zegt, dat men in het geheel geen partij kiest (althans niet
openlijk); de onzijdige laat dus uit niets blijken, 't zij door woorden
of daden, welke partij zijn sympathie heeft. _In den strijd tusschen de
Remonstranten en Contra-Remonstranten hield prins Maurits zich eerst
~onzijdig~._
De ~onpartijdige~ kiest wel partij, d.w.z. geeft wel aan de eene of
andere partij zijn voorkeur, maar hij doet dit uit volle overtuiging,
zonder zich door vrees, omkooperij, winstbejag of andere onedele
drijfveeren te laten leiden; het is hem alleen om de waarheid te doen;
daarbij wil hij ook gaarne het goede in zijn tegenpartij erkennen. _Deze
geschiedschrijver staat bekend als een ~onpartijdig~ man._
Waarom kan men wel van een _onpartijdige_ uitspraak (vonnis), maar niet
van een _onzijdige_ uitspraak spreken?
* * * * *
In den Fransch-Duitschen oorlog hield ons land zich --.
Ik heb hem als een -- beoordeelaar leeren kennen en waardeeren.
Bij een twist tusschen man en vrouw blijve men liefst --.
Deze courant geeft een -- voorstelling, van hetgeen in die vergadering
gebeurd is.
Men heeft wel eens de -- van Oldenbarnevelts rechters in twijfel
getrokken; maar de geschiedenis van zijn rechtspleging weerlegt die
beschuldiging ten volle.
36. Talmen--dralen.
_Traagheid betoonen._
~Dralen~ doet hij, die door zijn weifeling of vrees tot geen besluit
komt en dus met het werk niet begint.--~Talmen~ doet hij, die wel met
het werk begonnen is, maar er geen voortgang mee maakt, doordat hij òf
te traag van aard is, òf zich te zwak voor de opgenomen taak gevoelt.
* * * * *
Je moet niet zoolang --, begin maar terstond.
Hij -- zoo vreeselijk met zijn werk, dat er van opschieten geen sprake
is.
De veldheer -- tot den slag over te gaan, daar hij met de stellingen
van den vijand niet goed bekend was.
De vijand -- met het beleg der stad zoo zeer, dat deze zich nog
voldoende kon voorbereiden.
Door het lange -- met de toezending der vereischte sollicitatiestukken
heeft hij den vastgestelden termijn laten verstrijken.
Komt mannen, niet --! vol moed den vijand aangevallen.
37. Ontdekken--uitvinden.
_Van een onbekende zaak kennis krijgen._
Men ~ontdekt~, wat reeds bestond, maar nog niet bekend was: _Columbus
~ontdekte~ Amerika_ (letterlijk: het dek der onbekendheid, dat het land
voor Europa verborg, wegnemen).
~Uitvinden~ heeft betrekking op nieuwigheden, die aan het menschelijk
vernuft te danken zijn en die te voren nog niet bekend waren. _De
~uitvinding~ van de boekdrukkunst schijnt men thans weer met meer recht
dan vroeger aan Laurens Janszoon Coster te mogen toeschrijven._
(De uitdrukking: »Ik zal den dader wel _uitvinden_", die men
tegenwoordig in navolging van vreemde talen wel hoort, is dus beslist af
te keuren; vooreerst bestaat de dader reeds, en 2º. wordt de dader niet
door een gelukkige combinatie van het menschelijk vernuft te voorschijn
gebracht, zooals uitvinden onderstelt.)
* * * * *
Tot zijn schrik -- de bankier, dat de boekhouder hem bedrogen had.
Door de -- van het microscoop heeft men vele wonderen in de natuur --.
Het geheim wist ik spoedig te --.
Weet gij, wie de draadlooze telegrafie heeft --?
Men heeft eindelijk het spoor van den misdadiger --.
Door de -- van het rijwiel is het verkeer zeer vergemakkelijkt.
Wie heeft de slingerwetten --?
38. Plagen--kwellen.
_Iemand verdriet of onaangenaamheden veroorzaken._
~Plagen~ onderstelt, dat het verdriet niet bijzonder groot is, terwijl
~kwellen~ aanwijst, dat men iemand werkelijk leed (pijn, enz.) aandoet.
_Je mag den hond niet zoo ~plagen~, maar nog minder mag je hem
~kwellen~._--~Plagen~ wordt ook gebruikt in verbinding met hongersnood,
pest, duurte en andere onheilen, die al of niet als een straffe Gods
worden aangemerkt. _Het land werd met hongersnood ~geplaagd~._ (Denk ook
aan de plagen van Egypte!)
* * * * *
De reiziger werd door een hevigen dorst --.
Gij moet de meid niet zoo --, door haar telkens om een wissewasje binnen
te laten komen.
Wie de dieren --, heeft ook voor de menschen geen goed hart.
Gij moet dat kleine kind niet zoo --.
Karel V werd vaak door jicht --.
Mijn broer -- mijn zuster altijd met haar dwazen hoed.
Zijn knagend geweten -- hem dag en nacht.
39. Overeenkomen--overeenstemmen.
_Bijna geheel aan elkander gelijk zijn._
~Overeenkomen~ drukt dit zonder nadere aanduiding uit. _De bouw van
deze beide kerken ~komt~ met elkander ~overeen~._ ~Overeenstemmen~
ziet uitsluitend op meeningen, gevoelens of gedachten. (De letterlijke
beteekenis duidt aan: dezelfde _stem_ of toon hebben.) _Wij ~stemmen~ in
onze politieke gevoelens volkomen met elkander ~overeen~._ Men kan dus
niet zeggen: _de bouw van deze kerken ~stemt overeen~_.
* * * * *
De Veluwe -- in vele opzichten met Drente overeen.
De getuigen -- niet met elkander overeen.
De beide steden -- in handelsbeweging vrij wel overeen.
Bij de keuze van een nieuwen president kon men niet gemakkelijk tot --
geraken.
De berichten over sommige feiten uit onze geschiedenis -- niet altijd
overeen.
40. Schaarsch--zeldzaam--zelden.
_Weinig voorkomende._
~Zeldzaam~ duidt aan, dat iets slechts bij uitzondering gezien wordt,
doordat er zeer weinig van die voorwerpen bestaan. _Voor dezen
~zeldzamen~ postzegel heb ik drie gulden betaald._
~Schaarsch~ wil zeggen, dat van iets op een gegeven tijdstip minder
voorraad is, dan men verwacht had, zoodat er een tijdelijke behoefte aan
bestaat. _Daar de aardappelen dit jaar ~schaarsch~ zijn, besteedt men
hooge prijzen._
~Zeldzaam~ en ~schaarsch~ zijn bijvoeglijke naamwoorden, ~zelden~ is een
_bijwoord van tijd_ en beteekent _bijna nooit_. _Hoe komt het toch, dat
wij je tegenwoordig zoo ~zelden~ bij ons zien?_
* * * * *
Dat is een -- exemplaar van Vondels werken.
Door de invoering der muntgasmeters zijn in sommige steden de
2½-centstukken -- geworden.
Rijkdom en geluk vindt men -- vereenigd.
De berichten van het oorlogsveld zijn zeer --.
Bij Baarn groeit aan de Eembrug een -- plant; men ziet die plant maar --
in de tuinen.
Nu de aardappelen zoo -- zijn, eten wij maar veel meelspijzen.
Haastige spoed is -- goed.
De gastvrijheid onzer voorvaderen is -- geworden.
Het is een -- genot dezen vioolspeler te hooren.
41. Nijgen--buigen.
_Een vooroverwaartsche beweging maken._
~Nijgen~ is: slechts even buigen, liefst met een bevallige beweging,
zoodat het vooral van vrouwen gebruikt wordt.
~Buigen~ onderstelt, dat de beweging sterker is; als teeken van
nederigheid of onderdanigheid is het dus van meer kracht dan ~nijgen~.
_Zij ~neeg~ het hoofd tot een beleefden groet. Hij ~boog~ het hoofd in
het bewustzijn van zijn schuld._
* * * * *
De vorstin werd luide toegejuicht; vriendelijk -- nam zij die hulde in
ontvangst.
De deputatie -- zeer diep voor den koning.
Met een bevallige -- nam de zangeres de bloemen aan.
Na den stormachtigen bijval -- de acteur naar alle zijden.
Hij moest voor de overmacht --.
42. Overdrijven--vergrooten.
_Iets grooter voorstellen dan het is._
~Overdrijven~ geschiedt meer uit hartstochtelijkheid, uit zucht om iets
van grooter gewicht te doen schijnen, dan het in werkelijkheid is; het
geschiedt dus niet uit boos opzet. _Dat er bij dit ongeval verscheidene
menschen verongelukt zijn, laat zich denken; doch dit getal op 200 te
stellen is zeker ~overdreven~._
~Vergrooten~ daarentegen onderstelt een bepaald opzet; men wil n.l. door
dat vergrooten een of ander doel des te gemakkelijker bereiken. _Om hun
zoon van zijn vertrek naar Indië terug te houden, hebben zijn ouders hem
de bezwaren van het Indische leven zeer ~vergroot~ voorgesteld._
* * * * *
Kinderen zijn geneigd, hetgeen hun wedervaren is, te --.
De vijand heeft de verliezen aan onze zijde zeer -- opgegeven, om zich
zelf des te meer roem toe te kennen.
Het is begrijpelijk, dat een moeder de deugden van haar kind vaak --.
Sommige couranten, die belang hadden bij den val van het ministerie,
hebben de beteekenis van deze gebeurtenis zeer --.
»Ook 't goede kan men --, zoodat het ophoudt goed te zijn."
Om hem van de sollicitatie terug te houden, heeft men de eentonigheid
van deze standplaats zeer --.
Dat zij van opschik houdt, is waar, maar dat zij daardoor haar man arm
zou gemaakt hebben, is --.
43. Reis--tocht.
_Het trekken van de eene plaats naar de andere._
~Tocht~ onderstelt, dat er moeilijkheden te overwinnen zijn, terwijl
~reis~ meer op den verren afstand ziet. Zoo spreekt men bij het leger
van veld_tochten_, niet van veld_reizen_. Waarom is het beter te zeggen
een _plezierreisje_ dan een _pleiziertochtje_?
* * * * *
Op hun huwelijks-- naar Zwitserland hebben zij prachtig weer gehad.
De kruis-- hadden ten doel het Heilige Land te veroveren.
Op onze -- door Duitschland hebben wij den Harz bezocht.
Napoleons -- naar Rusland was het begin van het einde.
De -- van den koning naar St.-Petersburg zal een week worden
uitgesteld.
Maurits' -- naar Duinkerken is niet geslaagd.
»Als iemand verre -- doet, dan kan hij wat verhalen."
44. Stom--sprakeloos.
_Niet in staat te spreken._
~Sprakeloos~ wijst op een tijdelijk onvermogen, hetzij door ziekte,
hetzij door hevige gemoedsaandoening. _Hij stond ~sprakeloos~ van
schrik._
~Stom~ wijst op een aangeboren gebrek: _een ~stom~ kind_; of wel op het
natuurlijk onvermogen om te spreken: _het ~stomme~ vee_.
Soms staat ~stom~ gelijk met _zwijgend_: _een ~stomme~ rol_, of wordt
ook wel gebruikt bij de hevigste ontroering en is dan sterker dan
sprakeloos: _Hij was ~stom~ van ontzetting._
* * * * *
Het geld, dat -- is, maakt recht, wat krom is.
Door den hevigen schrik was zij langen tijd --.
Toen hij deze verpletterende tijding hoorde, was hij -- van ontzetting.
Het front van dit orgel bevat verscheidene -- pijpen.
Die man is wel ongelukkig: hij is -- en blind.
Door een verlamming van de tong is zij -- geworden (was zij eenige dagen
--).
45. Vatbaar--geschikt.
_De noodige eigenschappen voor iets bezittende._
~Vatbaar~ zegt, dat iemand in staat is tot het vatten of ontvangen van
invloeden buiten hem. _Hij is erg ~vatbaar~ voor allerlei ziekten._
~Geschikt~ duidt aan, dat iemand door zijn bekwaamheid of aanleg in
staat is, om iets te doen. _Hij is om zijn welsprekendheid zeer
~geschikt~ voor president dezer vereeniging._
* * * * *
Die jongen is niet -- voor goede indrukken.
Zulk een bedaard mensch is niet -- om als matroos te varen.
Deze tuinman is ook -- voor koetsier.
Ik geloof niet, dat deze booswicht voor verbetering -- is.
Van Wassenaar-Obdam was niet -- voor vlootvoogd.
Michiel de Ruyter was volstrekt niet -- voor vleierij.
De commissaris van politie is zeer -- om het onderzoek te leiden.
46. Wijzigen--veranderen.
_Iets anders maken._
~Wijzigen~ heeft betrekking op kleine veranderingen, die aan de
hoofdzaak weinig afdoen; ~veranderen~ onderstelt, dat iets, wat vorm
of strekking betreft, geheel anders wordt, en is dus veel sterker dan
~wijzigen~. _Ik zal den titel van dit boek: »Verhalen voor Jong-Holland"
~wijzigen~ in: »Verhalen voor de Jeugd".--Ik zal den titel van dit boek:
»Verhalen voor Jong-Holland" ~veranderen~ in: »Vertelselboek voor
't Jonge Volkje"._ Evenzoo beteekent: _de wet ~wijzigen~_, daarin
slechts kleine veranderingen aanbrengen, terwijl _de wet ~veranderen~_
beteekent: er een geheel andere strekking aan geven, 't zij door nieuwe
toevoegsels, 't zij de bestaande artikels door geheel andere te
vervangen.
* * * * *
Gij moet dezen zin in uw brief eenigszins --, want zoo is hij niet al te
duidelijk.
Deze zin in uw brief bevat eigenlijk een beleediging; gij moet hem dus
noodzakelijk --.
Hij -- zijn kleeding om zich onkenbaar te maken.
De Minister heeft met de wenschen der Kamer rekening gehouden en een --
wetsontwerp ingediend.
Deze bewering in uw opstel is geheel onjuist; gij moet dus dit gedeelte
--.
De keizer heeft het doodvonnis van den moordenaar -- in levenslange
opsluiting.
De richting van de spoorlijn is met een kleine -- door de Kamer
goedgekeurd.
47. Verwelken--verdorren.
_Zijn frischheid verliezen._
~Verdorren~ wil zeggen: alle levenssappen verliezen, zoodat het sterven
noodzakelijk moet volgen. _Deze boom is bijna ~verdord~._
~Verwelken~ ziet meer op het verliezen van frischheid, kleur of geur.
_Een ~verwelkte~ bloem. De bladen ~verwelken~ bij droog weder, en, als
zij niet begoten worden, ~verdorren~ zij ten laatste._
* * * * *
Deze plant staat te --; zij moet noodzakelijk water hebben.
Door den invloed van de nabijgelegen gasleiding schijnt deze beuk te --.
De koolplanten staan reeds te --; als het niet spoedig regent, zullen
zij moeten --.
Deze zangeres is een -- schoonheid.
48. Verzamelen--vergaderen (of vergaren).
_Bijeenbrengen._
~Vergaderen~ duidt op het bijeenbrengen of bijeenkomen van
gelijksoortige zaken of personen, die bij elkander behooren, terwijl
~verzamelen~ gezegd wordt van ongelijksoortige dingen, die men
bijeenbrengt. _De gemeenteraad zal morgen ~vergaderen~_ (de leden
behooren bij elkander, om een eenheid te vormen).--_Op de markt hadden
zich vele menschen ~verzameld~, om Uilenspiegel te zien vliegen._ (Deze
menschen behoorden niet bij elkander: er was oud en jong, rijk en arm,
aanzienlijk en gering bijeen.)--Eindelijk ziet ~verzamelen~ soms vooral
op hetgeen verstrooid was en weer bijeengebracht wordt: _De veldheer
wist zijn gevluchte manschappen weer tot een nieuwen aanval te
~verzamelen~._ Vergelijk nu: _verzameling_ en _vergadering_.
* * * * *
Dit museum bevat een -- van incunabelen of wiegedrukken (boeken, vóór
1500 in ons land gedrukt).
De bijen -- ijverig honig en was. (De honing is her en der verspreid.)
In de zaal werd een -- van schilders gehouden.
Wie den armen geeft, -- zich een schat in den hemel.
Hij -- zijn krachten tot een laatst verweer.
Mijn vriend doet veel aan het -- van prentbriefkaarten.
Deze vereeniging -- elken laatsten Vrijdagavond der maand.
Hij -- al zijn moed om tot dien stap over te gaan.
49. Week--zacht.
_Niet hard._
~Week~ duidt aan, dat iets gevoelig is voor indrukken: de _weeke_ klei;
een _week_ gemoed.
~Zacht~ stelt meer het aangename gevoel, dat de aanraking geeft, op den
voorgrond: het _zachte_ fluweel, een _zacht_ gemoed (d.i. aangenaam in
den omgang).
* * * * *
Een -- windje lispelde door de bladeren.
Ik wist niet, dat hij zoo -- van hart was, zoodat hij geen lijden kan
zien.
»En Neerlands -- grond hijgde onder 't wicht van wee."
Wij hebben dit jaar een -- winter gehad.
De boter is door de warmte erg -- geworden.
Een dokter moet niet --, wel -- van gemoed zijn.
50. Breed--ruim--wijd.
_Het tegengestelde van bekrompen._
~Ruim~ wil zeggen, dat men zich naar _alle_ zijden gemakkelijk kan
bewegen, terwijl ~breed~ dit alleen van één afmeting zegt. Een _breede_
gang, een _ruime_ kamer.
~Wijd~ geeft hetzelfde als breed aan, maar heeft de bijbeteekenis, dat
er veel of zelfs te veel plaats is voor een of ander voorwerp: een
_wijde_ mouw, den havenmond _verwijden_.
* * * * *
Men heeft op dezen berg een -- vergezicht.
Hij vat zijn taak -- op.
Die jas is u wel wat --.
Hij heeft een -- inzicht in die zaak.
Iets in den -- uitmeten.
Een oneerlijk mensch heeft een -- geweten: »men kan er met paard en
wagen in omdraaien."
Vele bewandelen den -- weg der zonde.
»Het -- hemelrond Vertelt met blijden mond Gods eer en heerlijkheid."
Van zulk een inkomen kan men -- leven.
Hij verliet met zijn vaderlijk erfdeel het ouderlijk huis en trok de --
wereld in.
51. Zeggen--spreken.
_Zich in woorden uiten._
~Spreken~ duidt in het algemeen het vermogen daartoe aan, zonder op de
beteekenis of den inhoud der woorden te letten. _De mensch kan
~spreken~._
~Zeggen~ heeft de bijgedachte, dat men iets wenscht mede te deelen door
middel van de spraak; het let dus vooral op den inhoud. _Hij ~zeide~,
dat hij spoedig terug kwam._ Vandaar komt ~zeggen~ altijd overgankelijk
voor, terwijl ~spreken~ ook onovergankelijk gebruikt wordt, bijv.: _Hij
~sprak~ zeer lang in die vergadering_ (d.w.z. hij voerde lang het
woord). _Men kan veel ~spreken~ en toch weinig ~zeggen~._
* * * * *
Ik zal je later wel eens --, waarom ik niet meega.
De redenaar -- zeer mooi.
Ik heb hem over die zaak --.
Ik heb hem het mijne van de zaak --.
Bij het -- moet gij niet te veel uw keel gebruiken.
Dat is een -- voorbeeld (d.w.z. het zwijgt niet, maar het spreekt).
Hij -- met luider stemme: »Blijf, waar gij zijt!"
Toen ik hem naar de reden vroeg, -- hij geen woord.
Toen ik met hem in den trein zat, -- hij geen woord.
(Welk verschil is er tusschen: _Hij ~sprak~ geen woord_, en _Hij ~zeide~
geen woord_?)
52. Schrik--ontzetting.
_Hevige ontroering bij het aanschouwen van iets beangstigends._
~Schrik~ geeft meer de werking zelf aan, waarbij men bij 't zien
of hooren als 't ware opspringt (_schrikken_ = springen; vgl.
_schrikkel_jaar, 't jaar waarin de datums één dag meer verspringen).
Men kan zich spoedig herstellen en zijn kalmte terugkrijgen.
Is de ontroering heviger, zoodat zij ons gemoed geheel vervult, dan
spreekt men van ~ontzetting~. (Zie No. 44.)
(Verandert door schrik of ontzetting ons gelaat, dan spreekt men van
~ontstellen~.)
* * * * *
Van -- stond hij aan den grond vastgenageld.
Van -- rezen hem de haren te berge.
Met -- bemerkte hij, dat hij zijn geld verloren had.
Met -- bemerkte de kapitein, dat het schip verloren was.
Met -- zag de moeder het aan, hoe de vijand haar kinderen vermoordde.
Toen de patroon den bediende op de vervalsching wees, -- deze.
Van -- kon hij geen woord uitbrengen.
Ieder vernam met --, welke gruwelen door de Turken gepleegd werden.
53. Beloonen--vergelden.
_Iemand iets geven voor hetgeen hij gedaan heeft._
~Beloonen~ (soms _loonen_) geschiedt als een bewijs van goedkeuring
(door een meerdere) of om voor een bewezen dienst iets stoffelijks
(meest geld) te geven. _De vader ~beloont~ zijn kind. De eerlijke vinder
zal goed ~beloond~ worden._
~Vergelden~ onderstelt meer het geven van iets onstoffelijks voor
bewezen diensten en kan ook van een mindere jegens zijn meerdere gezegd
worden. _Het kind ~vergold~ door een voorbeeldig gedrag de zorgen zijner
ouders._
Bovendien ziet ~beloonen~ op den persoon (het _kind_ werd beloond), en
~vergelden~ op de zaak (de _zorgen_, niet de _ouders_ werden vergolden).
Men houde in het oog, dat beide woorden in figuurlijken zin soms in
ongunstige beteekenis voorkomen: _Het kwaad ~loont~ zijn meester._
(Waarom niet _vergeldt_?)--_Kwaad met kwaad ~vergelden~._ (Waarom niet
_beloonen_?)
* * * * *
Moge God u voor al uw zorgen --. Moge God u al uw zorgen --.
De onderwijzer -- den leerling voor zijn goed gedrag.
De tijd, dien ik aan deze studie wijdde, is ruim -- geworden.
Het kwaad -- steeds zich zelf.
Jammer, dat hem die weldaad met zulk een ondank werd --.
Jammer, dat hij voor die weldaad zoo met ondank werd --.
54. Slot--einde.
_Het laatste gedeelte van een zaak of handeling._
~Einde~ zegt dit in het algemeen, ~slot~ onderstelt het einde van een
geordend en afgewerkt geheel. Een laan heeft wel een ~einde~, maar geen
~slot~; daarentegen heeft een brief wel een ~slot~, doordat de brief
een geordend en afgewerkt geheel is. Zoo zegt men: het ~einde~ van de
bladzijde, niet het ~slot~. Van een boek kunnen beide woorden gebruikt
worden; het ~einde~ vindt men na den laatsten regel, het ~slot~ ziet op
de laatste zinnen: _Dat boek bevat een pakkend ~slot~. Ik las dit boek
van het begin tot het ~einde~, maar vond niet het bewuste woord._
(Waarom zegt men wel _slot-zin_ en niet _einde-zin_?)
* * * * *
Aan het -- van dezen zandweg woont een jager.
Het -- van dit gedicht munt uit door groote zeggingskracht.
Aan het -- der volgende week hoop ik u te bezoeken.
Tot -- gaf de spreker nog een gedichtje ten beste.
De vergadering werd aan het -- rumoerig.
Het -- zijner redevoering heb ik niet duidelijk verstaan.
Aan het -- zijner redevoering verhief zich een daverend applaus.
Vergeet niet het -- van uw brief in den behoorlijken vorm te schrijven.
De brief was zoo lang, dat er geen -- aan scheen te komen.
55. Hooren--luisteren.
_Door het gehoor iets waarnemen._
~Hooren~ drukt uit, dat dit onwillekeurig, soms zelfs tegen onzen zin
kan geschieden: _Wij ~hooren~ altijd het geloop op de verdieping boven
ons._
~Luisteren~ drukt uit, dat men scherp en met aandacht naar iets of
iemand hoort en is dus veel sterker. _De keukenmeid ~luisterde~ aan de
deur, wat er binnen gesproken werd._
* * * * *
Wat -- ik, ga je vertrekken?
-- eens, wat die man te vertellen heeft.
De reiziger -- een vreemd geluid in het bosch; hij stond daarom stil en
--, wat het zijn mocht.
De wind is zeker zuid, daar men den trein zoo goed kan --.
In die vergadering -- men soms rare dingen.
De geheele vergadering -- met gespannen aandacht naar den spreker.
Ik heb wel --, dat hij iets zeide; maar ik heb er niet voldoende naar --
om het u over te vertellen.
56. Frisch--versch.
_Nog onbedorven, niet oud._
~Versch~ duidt aan, dat iets nog alle eigenschappen bezit, die het
gevolg zijn van zijn nog kort bestaan. _Dit vleesch is nog ~versch~_
(het is nog niet bedorven of oud; het bestaat n.l. nog pas, d.w.z. de
koe is pas geslacht); _een ~versch~ ei_.
~Frisch~ duidt aan, dat iets er jong of jeugdig uitziet, zonder het
daardoor nog te zijn; het nadert zoodoende de beteekenis van: sterk,
vol leven, gezond. _Na een rustigen slaap gevoelt men zich weer
~frisch~.--Een ~frissche~ kleur; ~frissche~ rozen._--Soms ook is het
synoniem met verkoelend: _een ~frissche~ wind_.
* * * * *
Een glas -- melk is een gezonde drank. Een glas -- water is in den zomer
aangenaam.
De veldheer liet -- troepen aanrukken.
Die man ziet er nog -- uit, al is hij reeds op jaren.
Hier heb ik een bouquet -- bloemen.
Dit vleesch schijnt mij niet -- meer.
Al is in den winter -- lucht soms ook wat --, zij is daarom toch
onmisbaar.
Op den wand zag men een -- gemetselde plek, waarachter de huisheer zijn
geld verstopt had.
Er woei een -- koelte.
Een glas citroen is 's zomers een -- drank.
57. Verwaarloozen--verzuimen.
_Nalaten, wat men behoorde te doen._
~Verwaarloozen~ beteekent: niet meer voor iets zorgen, zoodat het
bederft of onbruikbaar wordt. _Hij heeft zijn tuin zoo laten
~verwaarloozen~, dat er haast niets meer dan onkruid in groeit._
~Verzuimen~ ziet op het nalaten van een of andere plicht. _Gij hebt
zeker weer ~verzuimd~ den brief te frankeeren._
* * * * *
De regenten lieten de vestingen zoo --, dat de grachten dichtgroeiden en
de kanonnen op de wallen verroestten.
Ik heb schandelijk --, u van mijn vertrek in kennis te stellen.
Wat ziet dat kind er -- uit.
Men beschuldigde de Gouvernante, dat zij opzettelijk de vloot liet --,
om ons land des te gemakkelijker aan Engeland te kunnen overleveren.
Deze valsche beschuldiging, dat zij haar plicht --, griefde haar diep.
Gij hebt heel wat --, door de uitvoering niet bij te wonen. (Het was dus
uw plicht geweest te komen.)
58. Haast--spoed--ijl.
_De snelheid, waarmee men een handeling volbrengt._
~Haast~ doet denken aan de snelle beweging, die men maakt om voort
te komen of om den arbeid af te krijgen. Als gevolg hiervan ontbreekt
meestal overleg en nadenken. _Gij behoeft met dit werk geen ~haast~ te
maken; ik heb er den tijd nog mee en zie liever, dat gij het kalm en
bedaard afmaakt.--In grooten ~haast~ heb ik dit geschreven:
verontschuldig dus mijn onduidelijk schrift._
~Spoed~ duidt aan, dat het werk geregeld en snel voortgaat, zonder door
tusschenpoozen van rust te worden onderbroken. _Dank zij den ~spoed~,
waarmee gewerkt kon worden, was het gebouw op den gewenschten tijd
klaar._ ~Spoed~ sluit dus evenals ~haast~ een snellen voortgang der
handeling in, maar heeft niet de bijgedachte, dat het werk met weinig
overleg tot stand komt. Wie met haast handelt, ontmoet soms een of
anderen tegenspoed en komt dus niet vooruit. _In zijn ~haast~, om nog
op tijd aan den trein te zijn, trok hij twee knoopen van zijn jas, die
eerst weer aangenaaid moesten worden. Door dit oponthoud kwam hij te
laat._
~IJl~ heeft veel overeenkomst met haast, maar duidt meer aan, dat men
den noodigen tijd voor 't werk mist en men zich derhalve reppen moet, om
dien tijd uit te winnen. Men spreekt dan ook van een _ijlbode_, daar er
geen tijd te verliezen is, integendeel er moet tijd uitgewonnen worden.
_Ik liet hem dit in aller~ijl~ weten._
* * * * *
Hoe meerder --, hoe minder --.
Ik hoop uw opdracht met bekwamen -- te volbrengen.
Als gij zoo'n -- maakt, zal er van dat werk niet veel terecht komen.
Ik zal zijn koffer als --goed laten bestellen.
_Gebruik nu in zinnen_: haastig, spoedig, ijlings.
59. Verwisselen--verruilen (of ruilen).
_Zich van iets ontdoen, om er iets anders voor in de plaats te nemen._
~Verruilen~ wil zeggen, dat de handeling opzettelijk en met eens anders
toestemming geschiedt, terwijl het verruilde voorwerp een anderen
eigenaar krijgt. _Ik heb mijn kleurdoos tegen zijn passerdoos
~verruild~._
~Verwisselen~ duidt aan, dat daarbij niet de toestemming van een ander
wordt vereischt, terwijl de handeling ook zonder opzet kan geschieden.
Bovendien kan men slechts gelijksoortige zaken verwisselen. _Bij
vergissing had ik mijn hoed tegen den zijnen ~verwisseld~._ (De
handeling is toevallig.)--_Kinderen, ~verwisselt~ de leien!_ (De
handeling is wel opzettelijk, maar elkanders toestemming is niet
vereischt; ook veranderen de leien niet van eigenaars.) Wat beteekent:
De kinderen _verruilen_ de leien?
* * * * *
Zij -- spoedig haar balcostuum tegen een huisjapon.
De beide ontvangers hebben van standplaats --.
In vroeger tijd dreef men uitsluitend --handel.
De kinderen spelen vaak »boompje --".
Ik zou met al zijn geld toch niet graag met hem --.
De Zuidelijke Nederlanden zijn nog al eens vaak van naam --.
Engeland heeft Helgoland tegen een deel van Afrika --.
De beide vrouwen, die voor Salomo's vierschaar verschenen, hadden
elkanders kinderen --.
60. Nieuwsgierig--weetgierig--benieuwd.
_Begeerig om iets te weten._
~Weetgierig~ is hij, die het wetenswaardige verlangt te kennen; het
heeft dus een gunstige beteekenis. _Deze knaap toont zich zeer
~weetgierig~, zoodat hij vol ijver studeert._
~Nieuwsgierig~ is hij, die allerlei nieuwtjes wenscht te weten, zaken,
waarmee hij soms niets te maken heeft. In den regel heeft het dan ook
een meer ongunstige beteekenis. _Deze vrouw is zeer ~nieuwsgierig~:
onophoudelijk begluurt en beluistert zij haar buren._
~Benieuwd~ ziet op de begeerte, om den afloop van iets, waarvan wij nog
in het onzekere zijn, te kennen: dit feit kan nog gebeuren moeten, en in
dit geval is de afloop natuurlijk nog niet bekend, of wel, het feit is
al gebeurd, maar de afloop is ons nog niet bekend. _Ik ben ~benieuwd~,
of hij zal slagen (of hij geslaagd is)._
* * * * *
Toen men in 1903 den Amersfoortschen keisteen zou opgraven, was iedereen
--, of hij nog te vinden zou zijn. Zoodra hij eindelijk gevonden was,
waren velen -- genoeg, om den historisch geworden steen eens te gaan
zien. Enkelen waren zelfs -- genoeg om zijn geschiedenis uit de oude
geschriften op te diepen.
Deze dienstbode is uiterst --, voortdurend staat zij aan de deur te
luisteren.
Een -- jongen kan soms moeilijke vragen doen.
Een -- jongen staat met zijn neus overal vooraan.
Wij zijn --, of hij benoemd zal worden.
Gij moet uw brieven beter voor de -- blikken van anderen verbergen.
61. Nalaten--achterlaten--overlaten.
_Overblijven door het weggaan van anderen._
~Nalaten~ onderstelt altijd een overlijden en vestigt de aandacht op
de personen, die blijven leven, of op de goederen, die de overledene
bezat. _Hij ~liet~ slechts één zoon ~na~. Hij heeft een groot vermogen
~nagelaten~._
~Achterlaten~ onderstelt, dat iemand bij zijn vertrek de genoemde
personen of zaken niet meeneemt. _Hij ~liet~ bij zijn ontvluchting naar
Amerika zijn huisgezin ~achter~._
Moet bij dit woord niet aan een vertrek, maar óók aan overlijden gedacht
worden (evenals bij nalaten), dan duidt het vooral den toestand aan,
waarin de betrekkingen na den dood van hun bloedverwant verkeeren: _Hij
~liet~ een diepbedroefde weduwe onverzorgd ~achter~._
~Overlaten~ duidt aan, dat iemand bij zijn heengaan afstand doet van het
achtergelatene ten behoeve van een ander. _De vluchteling ontdeed zich
snel van zijn bovenkleeren, sprong te water en ~liet~ zijn kleeding aan
zijn vervolgers ~over~._ Wordt ~overlaten~ gebruikt bij een sterfgeval,
dan wijst het woord vooral aan, dat de overledene voor de nagelaten
betrekkingen niet heeft kunnen of willen zorgen. _Bij zijn dood heeft de
verkwister zijn gezin aan de grootste ellende ten prooi ~overgelaten~._
* * * * *
De overleden schrijver heeft nog een bijna voltooiden roman --.
Door zijn overhaaste vlucht moest hij een deel van zijn papieren --.
Bij zijn vlucht moest hij het grootste deel zijner papieren aan zijn
vervolgers --.
De gierigaard heeft een groot kapitaal --.
Bij zijn dood liet hij zijn beide kinderen onverzorgd --.
Zijn daden zullen hier een aangename herinnering --.
Door zijn wanbeheer liet hij bij zijn dood zijn gezin aan de grootste
ellende --.
Bij zijn vertrek liet hij groote schulden --.
Bij zijn dood heeft hij groote schulden --.
Hij liet mij aan mijn eigen lot --.
Bij vergissing heb ik bij mijn vertrek uit de stad in mijn hotel een
handkoffertje --.
De Kelten hebben hier vele sporen van hun verblijf --.
62. Overtuigen--overreden--overhalen.
_Iemand tot andere gedachten brengen._
~Overreden~ wil zeggen: iemand door redeneering zoover brengen, dat
hij het een of ander doet of toestaat, waarvan hij te voren niet wilde
weten. _Het kostte ons veel moeite hem te ~overreden~, de benoeming van
voorzitter aan te nemen._
~Overhalen~ is niet zoo sterk als overreden; het onderstelt minder
klemmende redeneering en duidt meer op goed gekozen woorden of
verleidelijke voorstellen. Het wordt dus meer van alledaagsche zaken
gebezigd en kan ook een ongunstige beteekenis hebben. _Ik heb hem
~overgehaald~ nog een week zijn reis uit te stellen. Hij liet zich door
de dieven spoedig ~overhalen~ het gestolene in zijn woning te
verbergen._
~Overtuigen~ ziet niet zoozeer op de daden van iemand, als wel op zijn
meening, zijn inzicht. Het wil zeggen: iemand door grondige bewijzen
brengen tot de erkenning, dat hetgeen wij zeggen, volkomen waar is. Het
onderstelt meestal, dat wij zijn bedenkingen eerst moeten weerleggen,
alvorens hij de waarheid onzer woorden wil aannemen. _Ik heb hem
eindelijk ~overtuigd~, dat zijn levenswijze zijn gezondheid moet
ondermijnen in plaats van die te bevorderen._
* * * * *
De verleider wist hem spoedig --, mee te doen.
Men heeft hem reeds lang te vergeefs willen -- geheelonthouder te
worden; eerst toen men hem eindelijk -- had, dat de alcohol vooral voor
zijn gestel zeer schadelijk is, heeft hij zich als lid laten
inschrijven.
Hoewel hij geheelonthouder is, heeft hij zich in een zwak oogenblik
laten --, een glas wijn te drinken.
Men kon hem niet --, de candidatuur voor den gemeenteraad te aanvaarden.
Wij trachtten hem wel te --, dat een man van zijn kennis en ervaring in
den Raad onmisbaar was, maar hij bleef bij zijn voornemen.
De gevangene wist den cipier --, hem bij de ontvluchting behulpzaam te
zijn.
63. Achting--eerbied--ontzag.
_'t Gevoel, dat iemands voortreffelijkheid of meerderheid ons
inboezemt._
~Achting~ draagt men iemand toe, als men zijn voortreffelijke
hoedanigheden erkent en hem daarom eert. _Door deze edelmoedige
zelfopoffering verwierf de held zich de ~achting~ van alle medeburgers,
ja zelfs van zijn vijanden._
~Eerbied~ onderstelt, dat men iemands meerderheid levendig gevoelt en
hem dit door betooning van hulde en eer op eenigszins onderdanige wijze
duidelijk bewijst. Een request aan regeeringspersonen begint meestal:
_Geeft met verschuldigden ~eerbied~ te kennen_, enz.
~Ontzag~ is de eerbied, dien men voor zijn meerderen gevoelt; het gaat
min of meer gepaard met een gevoel van vrees, daar zij ons voor onze
tekortkomingen en overtredingen kunnen straffen. _Geloofd zij God met
diepst ~ontzag~!_ (Waarom _diepst_, en niet _hoogst_?)
* * * * *
Gij moet den ouderdom met -- bejegenen.
Door zijn strenge straffen wilde Alva -- inboezemen.
De burgemeester verwierf zich door zijn uitstekend bestuur spoedig de --
aller ingezetenen.
Met diepen -- naderde de afgezant den koning.
Onder de zwakke opvolgers van Karel den Grooten ging spoedig het -- voor
den vorst verloren.
Toen het bekend werd, dat Leicester met den vijand in het geheim
onderhandelde, verloor hij weldra ieders --.
Zoodra de koning de vergaderzaal binnentrad, verhieven zich alle leden
ten teeken van -- van hun zetel.
Deze leerlingen schijnen weinig -- voor hun onderwijzer te hebben; zij
zouden anders ten minste met meer -- over hem spreken.
64. Betuigen--betoonen--bewijzen.
_Zijn gevoelen doen blijken._
~Betuigen~ geschiedt door verzekeringen, door verklaringen, dus door
woorden. _Hij ~betuigde~ mij in hartelijke bewoordingen zijn
vriendschap._
~Betoonen~ is sterker: het onderstelt, dat men door zichtbare teekenen,
bijv. door daden, van zijn gevoelen blijk geeft. _Hij ~betoonde~ mij
zijn vriendschap, door mij in mijn ziekte vaak te bezoeken._
~Bewijzen~ komt vrijwel met betoonen overeen; alleen is het iets
sterker, doordat het doet denken aan overtuigende bewijzen. _Hij
~bewees~ mij zijn vriendschap, door mij in den nood getrouw bij te
staan._
* * * * *
Hij -- wel zijn onschuld, maar hij kon ze niet --.
De misdadiger was zeer bedroefd en -- daardoor berouw te hebben over het
gebeurde.
Hij -- mij in een langen brief zijn leedwezen over de beleediging, die
hij mij aangedaan had.
Jan van Schaffelaar -- zijn waren heldenmoed, door zich onverschrokken
van den toren te werpen.
De Tweede Kamer -- haar deelneming in het overlijden van haar medelid in
een brief van rouwbeklag aan de weduwe. Zij -- haar deelneming, door de
zitting als teeken van rouw op te heffen.
De regeering --, dat zij de verdiensten van den gesneuvelden held hoog
waardeerde, door op zijn graf een prachtig gedenkteeken op te richten.
65. Noodzaken--dwingen--dringen.
_Iemand met kracht tot een handeling bewegen._
~Dwingen~ zegt, dat zulks door dwang, door geweld van anderen geschiedt;
de gedwongene moet tegen zijn zin doen, wat van hem geëischt wordt. _De
vijand wilde den schildwacht ~dwingen~ de wapens af te geven, maar de
brave soldaat liet zich liever doodschieten dan zijn post ontrouw te
worden._
~Noodzaken~ onderstelt, dat iemand niet door geweld, maar door den nood
der omstandigheden tot het uitvoeren der daad gebracht wordt; hem blijft
dus niets anders over dan zich te onderwerpen. ~Dwingen~ geschiedt
door machthebbende personen, terwijl ~noodzaken~ meer op de macht der
omstandigheden ziet. _Doordat de proviand begon op te raken, waren de
schipbreukelingen ~genoodzaakt~, zich op rantsoen te stellen._
~Dringen~ komt veel met dwingen overeen, maar is niet zoo sterk. Het
onderstelt, dat de betrokken persoon nog altijd eenige vrijheid van
beweging houdt (denk aan het opdringen te midden van een dichte
menigte); bij ~dwingen~ daarentegen heeft de bedoelde persoon niet de
minste vrijheid meer. _De uitvoerigheid der stof ~drong~ mij mijn
onderwerp slechts in hoofdzaken te behandelen._
* * * * *
De Spanjaarden wilden Leiden door hongersnood -- zich over te geven.
Doordat de weg zoo modderig was, waren wij -- van de fiets te stappen.
Ik gevoel mij --, U mijn hartelijken dank te brengen voor Uw
medewerking.
Eerst toen de Mogendheden Lodewijk XIV wilden -- zijn eigen kleinzoon te
bevechten, greep hij weer vol moed naar de wapenen.
Heemskerck en Barents waren -- den kouden winter op Nova-Zembla door te
brengen.
Door ware vriendschap jegens u --, moet ik u ernstig tegen dezen man
waarschuwen.
Door het ongunstige weer waren wij --, van de reis af te zien.
66. Tevreden--vergenoegd.
_Niet hakend naar meer._
~Tevreden~ is hij, die geen onbevredigde verlangens koestert en dus
voldaan is, met hetgeen hij heeft.
~Vergenoegd~ zegt eveneens, dat men genoeg heeft, dus alles wat men
verlangt, maar drukt tevens uit, dat die tevredenheid met zichtbare
vreugde of blijdschap gepaard gaat.
* * * * *
Hij is -- met zijn lot en heeft daarom een gelukkig leven.
Hij ziet er vandaag -- uit.
Ik ben zeer -- over uw examen.
Deze eenvoudige en -- menschen leven -- en blij.
67. Misgunnen--benijden.
_Een ander niet in 't genot of het bezit van iets kunnen zien._
~Misgunnen~ duidt aan, dat men over dat bezit van een ander ontevreden
is. Men kan zelf wel iets dergelijks bezitten, maar toch kan men uit
vijandschap niet zien, dat een ander het ook heeft. Misgunnen stelt
dus vooral den persoon, niet zoozeer het voorwerp (of genot) op den
voorgrond. _Hij ~misgunt~ mij dit genoegen_, wil dus zeggen: hij draagt
mij een kwaad hart toe en daarom kan hij niet zien, dat ik een genoegen
smaak.
~Benijden~ onderstelt, dat men het bezit (of genot) voor zichzelf
verlangt, doordat men het zelf niet heeft. Men kan dus een ons geheel
onbekend persoon benijden om zijn fiets; men behoeft hem dat rijwiel
volstrekt nog niet te misgunnen.--Soms heeft benijden de ongunstige
beteekenis verloren, bijv. _ik ~benijd~ u waarlijk uw mooien tuin_; men
wil door deze uitdrukking den tuin des te sterker prijzen, zoodat deze
zegswijze meer als vleierij moet opgevat worden.
* * * * *
De arme man stond getroffen door den rijkdom van zijn buurman; duidelijk
was het te zien, dat hij hem dien overvloed --.
Ik -- je, dat je geslaagd bent, maar ik -- het je niet.
Deze man heeft een onaangenaam karakter: hij -- ieder een vroolijken
dag.
Er waren vele vrienden, die hem zijn succes --, maar nog meer vijanden,
die het hem --.
68. Voorbedachtelijk--opzettelijk.
_Deze woorden geven te kennen, dat men het bepaalde voornemen heeft iets
te doen._
~Voorbedachtelijk~ (of gewoonlijk: met voorbedachten rade) onderstelt
meestal een slechte daad, ~opzettelijk~ daarentegen in den regel niet.
~Opzettelijk~ is het tegengestelde van toevallig; men wil dus laten
blijken, dat men iets niet toevallig doet. _Ik heb hem ~opzettelijk~
opgezocht, om hem te overtuigen, dat ik niet meer boos was._
~Voorbedachtelijk~ onderstelt, dat men vooraf middelen bedacht heeft
ter bereiking van zijn doel; dit doel is bij _voorbedachtelijk_ altijd
misdadig, hetgeen bij _opzettelijk_ niet het geval behoeft te zijn. _De
edelen wekten Floris V met ~voorbedachten rade~ reeds spoedig uit zijn
middagslaap, om hem zoodoende zonder gevolg naar de valkenjacht te laten
trekken._
* * * * *
Ik heb hem -- voor dien jongen gewaarschuwd.
De dief heeft blijkbaar bij zijn inbraak -- eerst de weduwe vermoord.
In dit park heeft men -- nestkastjes geplaatst, om meer zangvogels te
krijgen.
Men heeft den reiziger -- van den weg gelokt, om hem des te
gemakkelijker te kunnen berooven.
Daar de rijkskanselier Bismarck gaarne den oorlog met Frankrijk wilde,
beschuldigt men hem, dat hij -- het telegram van Ems zou hebben
verminkt.
Ik heb u -- laten roepen, om u dit zelf te zeggen.
69. Aangezicht--gezicht--gelaat.
_Het voorste deel van het hoofd._
~Aangezicht~ is de algemeene en gewone benaming, terwijl ~gelaat~ edeler
is als uitdrukking van het karakter. _Men heeft bijv. pijn in het
~aangezicht~_ en niet in het _~gelaat~. Men leest ontroering zoowel
op iemands ~aangezicht~, als op zijn ~gelaat~_, hoewel dit laatste
eigenaardiger en gepaster is, als uitdrukking der gemoedsbeweging.
~Gezicht~ is hetzelfde als ~aangezicht~, maar behoort meer tot de
alledaagsche taal: _Ik zag hem vlak in het ~gezicht~._ Het kan ook van
dieren gebruikt worden: een _apengezicht_, en is daarom ook platter dan
~aangezicht~: _iemand een slag in het ~gezicht~ geven_.
* * * * *
Wie zijn neus schendt, schendt zijn --.
Het -- is de spiegel der ziel.
Hij viel op zijn -- en bad God om vergeving.
Het kind viel op zijn -- en liep een schram op.
Er lag een glans van voldoening op zijn --.
Wacht u voor iemand met twee --.
Ik ken hem alleen bij naam, niet van --.
Wat heb je toch een rood -- gekregen!
Met ontsteld -- kwam hij binnenstormen.
Je hebt je -- niet goed gewasschen.
70. Bepalen--vaststellen.
_Wat nog onzeker was, nauwkeurig aangeven._
~Vaststellen~ doet men letterlijk iets, dat _los_ of _wankel_ staat,
wat, bij uitbreiding van beteekenis, onzeker is of nog aanleiding geeft
tot twijfel. _De prijs werd door alle bakkers op 10 cent per K.G.
~vastgesteld~_ (de prijs was iets wankelends en daarom wilde men dien
nader en _vaster_ aangeven).
~Bepalen~ is door palen een onbegrensde ruimte afperken, men _weet_ dan
voortaan de juiste ligging; het woord wijst er dus vooral op, dat het
_onbekende_ (niet het _twijfelachtige_) nauwkeurig wordt aangegeven.
_Het uur der vergadering werd eindelijk op 6 uur ~bepaald~._ (Het was
eerst nog _onbekend_!)
~Vaststellen~ heeft dus ten doel den bestaanden twijfel of onzekerheid
weg te nemen, terwijl ~bepalen~ meer ziet op het nader aanduiden van het
onbekende.
* * * * *
Geen mensch kan den loop der sterren --, wel kunnen de astronomen dien
nauwkeurig --.
Mijn vertrek is eindelijk op half Maart --.
Het is eindelijk de politie gelukt de identiteit van den dief --.
Het feest is op 31 Augustus --, maar het programma moet nog nader --
worden.
De erflater had --, dat een vierde van zijn nalatenschap aan het
weeshuis zou komen.
Hebt gij de kenmerken van deze plant al --? (Zij waren onbekend!)
De gemeenteraad heeft het percentage van de plaatselijke directe
belasting op 1.5 --. (Het was nog onzeker!)
De Regeering heeft --, dat de aangeslibde gronden aan het Rijk behooren.
71. Edelmoedig--grootmoedig.
_Beide woorden drukken een hoogen graad van zedelijke grootheid aan._
De ~edelmoedige~ heeft een edel gemoed, een edele ziel, en is dus
geneigd tot edele daden. Hij zal bijv. bij vijandschap de eerste zijn,
die de verzoenende hand aanbiedt en door geen wraak bezield wordt; hij
zal eigen genoegen opofferen om anderen daardoor van dienst te kunnen
zijn.
~Grootmoedig~ drukt een nog hoogeren graad van zielegrootheid uit;
de grootmoedige is tot nog veel grooter opofferingen in staat dan de
edelmoedige: hij kan zelfs tegenover zijn vijanden edelmoedig zijn. _De
~edelmoedige~ verdient lof en toejuiching; de ~grootmoedige~ dwingt
bewondering af._
* * * * *
Wie met eigen levensgevaar iemand uit een brandend huis redt, handelt
--; is de geredde zijn vijand, dan was de redder --.
De zendeling was -- genoeg, al zijn have en goed voor de heidenen op te
offeren. Toen zij hem later vermoordden, was hij nog zoo --, dat hij
voor zijn moordenaars bad.
De liefdezuster leidde een leven van -- zelfopoffering.
De zelfopoffering van Jan van Schaffelaar was een -- daad.
Welke gebreken de Boeren te veld ook hadden, men kan niets anders
zeggen, dan dat zij hun krijgsgevangenen -- behandelden.
Ofschoon de wisselwachter jaren lang door zijn buurman op allerlei
wijzen beleedigd was, toonde hij zich zoo --, dat hij in de ure des
gevaars het eenigst kind van zijn buurman met eigen levensgevaar van een
wissen dood redde.
Ofschoon de landheer recht had op de volle pacht, was hij na de
noodlottige overstrooming -- genoeg zijn pachters kwijtschelding van de
huur te verleenen.
72. Zwoegen--slooven--slaven.
_Zwaren arbeid verrichten._
~Zwoegen~ ziet op een meer kortstondige, maar zeer sterke
krachtsinspanning, zoodat men er van hijgt. _Hoezeer Eliza ~zwoegde~
onder haar dierbaren last (haar kind), toch ijlde zij voort om haar
zoontje te redden._
~Slaven~ doet denken aan een slaaf, die van 's morgens vroeg tot 's
avonds laat zwaar werken moet, zonder zelf de vruchten van zijn arbeid
te plukken; het woord legt vooral den nadruk op het langdurig werken,
terwijl ~sloven~ inzonderheid ziet op het vermoeiende en afmattende van
den langen en zwaren arbeid. _Menig daglooner moet heel wat ~sloven~
voor zijn stukje brood. Tot 's avonds toe laat hij niet af van
~slaven~._ (Psalm 104.)
* * * * *
De man -- onder een zwaren last.
Deze daglooner moet voor zijn dagelijksch brood hard --.
Deze arbeider -- van vroeg tot laat en kan nog ternauwernood in zijn
onderhoud voorzien.
Wat -- ge, o mensch naar goud of eer? (Waarom dit woord, en niet de twee
andere?)
Moege-- en moegezongen slaap ik op den harden grond. (Waarom niet de
beide andere woorden?)
Hij stierf nog jong, maar af-- vóór zijn jaren.
73. Plaats--plek--oord.
_Een deel der ruimte._
~Oord~ heeft de meest algemeene beteekenis; het doet denken aan een
eenigszins uitgestrekte ruimte, waarvan men de grenzen niet nauwkeurig
opgeeft. _De trekvogels zoeken in het najaar een warmer ~oord~ op._
~Plaats~ ziet meer op een begrensd deel der ruimte, soms ook op een
nederzetting van menschen (dorp, stad, buurt, enz.), terwijl ~plek~
bovendien aanduidt, dat die ruimte betrekkelijk klein is. _Ieder
lichaam neemt ~plaats~ in_ (d.w.z. een begrensd deel der ruimte;
_oord_ of _plek_ kan dus niet dienen). _In zijn ~plaats~ zou ik anders
handelen._ (Hier is _~plaats~_ figuurlijk gebruikt naar aanleiding van
de letterlijke beteekenis, dat iemand plaats inneemt.) _Op de Veluwe
vindt men niet vele groote ~plaatsen~. Dit ~plekje~ in het bosch is ons
dierbaar_ (een kleine plaats).
* * * * *
De --, waar het geld verborgen ligt, kan niemand terugvinden.
In Amerika vindt men vele onherbergzame --.
In ons land wordt nog op vele -- die gewoonte gevolgd.
O dierbaar -- grond, waar eens mijn wieg op stond.
Vele Boeren verlieten hun land om een rustiger -- op te zoeken.
Hij is hier de rechte man op de rechte --.
Op deze -- moet eens een kapel gestaan hebben.
In zulk een afgelegen -- zou ik niet kunnen wonen.
Op de --, waar thans de Dollart golft, vond men vroeger welvarende
dorpen. (Waarom is _plek_ hier niet juist?)
74. Deftig--plechtig--statig.
_Deze woorden geven te kennen, dat het uiterlijk of de handelingen in
overeenstemming zijn met den ernst der omstandigheden._
~Deftig~ wijst aan, dat vooral achtbaarheid, waardigheid of
voornaamheid op den voorgrond treedt; het wordt zoowel van personen als
van zaken gezegd. _Hij kleedt zich altijd even ~deftig~. Een ~deftig~
publiek. Een ~deftig~ huis. Een ~deftige~ begrafenis._
~Statig~ noemt men handelingen, die van uiterlijke praal (statie)
vergezeld gaan en vooral berekend zijn om indruk, ontzag, eerbied te
wekken: _een ~statige~ tred_. Ook gebruikt men dit woord om te kennen te
geven, dat het uiterlijk van een persoon of een ding door waardigheid of
ouderdom ontzag inboezemt: _Een ~statige~ gestalte. Een ~statige~ eik._
~Plechtig~ is afgeleid van plicht, dat oudtijds ambt of bediening
beteekende. Het heeft dan ook vooral betrekking op deftige ceremoniën,
die aan zeker ambt of waardigheid verbonden zijn. _Een ~plechtige~
audiëntie._ Bij uitbreiding van beteekenis wijst het ook handelingen
aan, die aan de deftigheid tevens grooten ernst paren, of indrukwekkend
zijn; bijv. _een ~plechtige~ gelofte; hoe is Natuur zoo stil, zoo
~plechtig~_.
* * * * *
Toen de koning binnentrad, heerschte er een -- stilte. Met -- tred begaf
hij zich naar den troon en legde op -- toon den eed op de grondwet af.
Wie woont er in dat -- huis?
Jaarlijks op St.-Jan wordt in Laren (N.-H.) een -- processie gehouden.
De -- Koningslaan tegenover Soestdijk is een der schoonste van ons land.
Bij die gelegenheid had hij zich -- gekleed.
Hoe -- rijst de dagvorstin omhoog in het -- morgenuur.
De -- Dom van Keulen is een der schoonste gebouwen van Duitschland.
Op de Keizersgracht te Amsterdam vindt men vele -- huizen.
Ik verzeker u --, die woorden nooit gesproken te hebben.
Gebruik nu in zinnen: deftigheid, statigheid, plechtigheid.
75. Gissen--veronderstellen--vermoeden.
_Iets voor waarschijnlijk houden, hoewel men geen volkomen zekerheid
heeft._
Neemt men iets als zeker aan, dat nog niet bewezen is, dan spreekt men
van ~veronderstellen~, meestal om er gevolgtrekkingen uit te maken.
_Daar ik ~veronderstel~, dat hij eerlijk is, durf ik hem wel in mijn
dienst nemen. Men ~veronderstelt~, dat het licht een trilling van den
aether is._
Heeft men eenige zekerheid omtrent de waarheid, van wat men
veronderstelt, dan spreekt men van ~vermoeden~. _De geleerden
~vermoeden~, dat in den loop der tijden de bodem van ons land gedaald
is; men heeft ten minste in Holland op vrij groote diepte boomen
gevonden, die alleen in drogen grond konden groeien._
~Gissen~ drukt uit, dat men uit de vele veronderstellingen de
waarschijnlijkste kiest. _Het bevreemdt mij wel, dat hij niet gekomen
is; ik ~gis~ echter, dat hij plotseling ongesteld is geworden_ (d.i. ik
heb er wel geen enkel bewijs voor, maar daar hij anders nooit wegblijft,
zou ik die veronderstelling voor de waarschijnlijkste houden).
* * * * *
Ik --, dat hij wel voor zijn examen zal slagen; hij heeft althans steeds
met ijver gestudeerd.
Ik --, dat hij voor het examen van onderwijzer wel zal slagen, en zal
daarom reeds naar een betrekking voor hem uitzien.
Ik --, dat hij uit boosheid niet gekomen is; hij kan zich ten minste
zeer driftig maken.
De aanwezigheid van de groote planeet Neptunus werd reeds lang vóór de
ontdekking door een paar sterrekundigen --.
Ik -- bij mijn lezers voldoende kennis der Fransche taal om de
aanhalingen onvertaald te laten.
Over het doel van de ontmoeting der beide keizers werden door de
dagbladen wel allerlei -- gedaan, maar geen enkele bevredigde het
publiek.
Bij een slinger moet gij --, dat hij geen gewicht heeft.
Kunt gij ook niet eenigszins --, waarom hij kwaad op mij is?
»Wie ooit de toekomst -- moog', Wat wezen zal, is voor ons oog In
duistren nacht verborgen."
76. Aanhouden--volharden--volhouden.
_Een werking of toestand doen voortduren._
~Aanhouden~ drukt alleen uit, dat de werking bestendig blijft voortgaan,
dus zonder tusschenpoozen of zonder vermindering van kracht voortduurt.
_De regen blijft maar ~aanhouden~; ik geloof niet, dat het vandaag nog
droog wordt._
~Volharden~ wijst er op, dat de werking niet wordt gestaakt ondanks
de groote bezwaren, die zich voordoen of de verzoekingen, die ons
aanlokken; bij volharden is dus een vaste _wil_ noodig en het kan alzoo
alleen van personen gezegd worden. _De Nederlanders zijn langzaam in het
ontwerpen, maar ~volhardend~ in de uitvoering_ (d.w.z. de Nederlanders
_willen_ een eenmaal aangevangen arbeid niet opgeven).
~Volhouden~ duidt aan, dat men met de werking niet uitscheidt, voordat
zij is afgeloopen of het doel bereikt is. Ook dit woord kan dus alleen
van personen gezegd worden (of van dieren in fabels). _Hij ~hield~
zoolang ~vol~ met solliciteeren, tot hij geplaatst werd._
* * * * *
De -- wint.
De ezel stookte den vos op, om met schoppen en slaan zoolang --, totdat
deze niet meer behoefde te trekken.
Hoewel velen hem tot andere gedachten zochten te brengen, -- hij bij
zijn plan.
Hij heeft langen tijd met verzoeken om traktementsverhooging --, maar
zijn patroon -- in het weigeren.
De -- drop holt den hardsten steen uit.
Niettegenstaande een ander reeds lang den moed had opgegeven, bleef mijn
broeder -- en zag ten laatste werkelijk zijn moeite beloond.
Hoezeer men den jongen christen met den marteldood dreigde, hij -- in
zijn geloof.
De vorst blijft maar --, zoodat de scheepvaart gestremd is.
77. Dankbaarheid--erkentelijkheid--verplichting.
_De uitwerking, die ontvangen weldaden op ieder rechtschapen gemoed
maken._
~Erkentelijkheid~ onderstelt, dat men gaarne tot een of anderen
wederdienst bereid is. _Uit ~erkentelijkheid~ voor uw medewerking bied
ik u hierbij een present-exemplaar van mijn werk aan._
~Dankbaarheid~ heeft de bijgedachte, dat de weldoener voor ons te hoog
staat om hem met een wederdienst te beloonen. _Men is God voor Zijn vele
weldaden ~dankbaarheid~ verschuldigd._
Dankbaarheid is dus sterker dan erkentelijkheid; daarom zegt men in 't
dagelijksch leven uit beleefdheid voor een bewezen dienst: »Ik ben u
_dankbaar_"; sprak men van »erkentelijkheid", dan zou men de gedachte
opwekken, dat men de bewezen goedheid wilde beloonen en daardoor zou men
haar waarde verminderen.
~Verplichting~ gebruikt men, als men zedelijk tot erkentelijkheid
verplicht, d.i. gedwongen is. _Daar ik aan hem zeer veel ~verplichting~
heb, wil ik hem niet in het minst tegenwerken._
* * * * *
Ik was mijn ouders zeer -- voor het fraaie geschenk.
De -- van een kind jegens zijn ouders is zeer groot.
Uit -- voor de vele diensten den lande bewezen liet de Regeering den
zeeheld op 's lands kosten begraven.
-- bezielde de muis, toen de leeuw haar de vrijheid schonk; toen zij
later de mazen van het net doorknaagde, bewees zij hem haar -- voor die
daad.
De drenkeling besefte diep de --, die hij jegens den redder zijns levens
had.
Loof den Heer met -- voor Zijn vele gaven.
Ik ben mijn leermeester nog altijd -- voor de nuttige lessen, die hij
mij gaf.
Ik gevoel levendig de --, die ik tegenover mijn pleegouders heb.
Gebruik nu in zinnen: dankbaar, erkentelijk, verplicht.
78. Deemoedig--nederig--ootmoedig.
_Deze woorden duiden aan, dat iemand blijkens zijn daden geen hoogen
dunk van zich zelven heeft._
~Nederig~ zegt omtrent de beweegredenen niets; het drukt evenwel zeer
sterk uit, dat de bescheidenheid uit uiterlijke blijken spreekt, zoodat
alle pracht en trotschheid verre blijft. _Hij is ~nederig~ gekleed.--In
een ~nederige~ woning vindt men soms meer geluk dan in een trotsch
paleis._
~Deemoedig~ onderstelt schuldgevoel, terwijl ~ootmoedig~ de bijgedachte
heeft, dat men zijn eigen kleinheid of nietigheid diep gevoelt. _Hij
smeekte God ~deemoedig~ om vergeving; hij onderwierp zich ~ootmoedig~
aan Zijn wil._
* * * * *
Met een -- hart beleed de berouwhebbende zoon zijn schuld.
Hoe hoog M. Az. de Ruyter ook klom, hij bleef altijd even --; ja van
zijn grootste overwinningen gaf hij Gode -- de eer.
De zondaar lag -- in het stof gebogen en bad God -- om vergiffenis.
In Hoofts tijd eindigde men de brieven vaak met: »Blijve UEd. --
dienaar".
Hij is te -- om zich zóó te laten huldigen.
Met knagend zelfverwijt in het hart keerde hij eindelijk -- naar zijn
ouders terug.
79. Dwars--scheef--schuin.
_Niet rechtlijnig in betrekking tot andere voorwerpen._
~Dwars~ duidt de richting der lijn aan, die rechthoekig op een ander
staat. _Hij zwom ~dwars~ door de gracht._
Is de snijding der richtingslijn niet rechthoekig, dan spreekt men
van ~scheef~ en ~schuin~. Hierbij duidt men door ~scheef~ aan, dat de
richting verkeerd is, dat zij dus anders behoorde te zijn, hetgeen
~schuin~ niet onderstelt. _Dit pad loopt ~schuin~ door het bosch.--Deze
regel staat erg ~scheef~.--Deze letters staan ~schuin~_ (d.i. cursief)
_en die staan ~scheef~_ (dus verkeerd).
* * * * *
De storm wierp den boom -- over den weg, zoodat het verkeer gestremd
werd.
Pas op, de tafel staat --.
Sommige menschen hangen een schilderij -- (met een hoek voorover) om
het beter te belichten.
Deze schilderij hangt iets --; hang ze dus recht.
Ik geloof, dat gij mij den voet -- wilt zetten.
Ik woon -- over den smid (n.l. recht er over) en -- tegenover den
bakker.
Wat loopt hij zijn hakken --.
Hij trachtte in -- richting de kust te bereiken.
Hij heeft den hoed -- opgezet.
De stormen wierpen een zandbank -- voor de haven.
80. Overwinning--zege--zegepraal.
_De gunstige uitslag van den strijd._
~Overwinning~ ziet meer op den goeden uitslag, ~zege~ meer op het
moeilijke van den strijd en den daarmee gepaard gaanden roem. Toch wordt
dit onderscheid niet altijd in acht genomen en gebruikt men ~zege~, dat
meer tot den deftigen stijl beperkt is, ook in plaats van overwinning.
_Na de ~overwinning~ keerden de onzen met grooten buit terug.--Met
groote dapperheid bevochten de onzen de ~zege~._
(Verklaar nu, waarom men zegt: de overwinning _behalen_, en de zege
_bevechten_. En waarom spreekt men van een _beslissende_ overwinning en
van ~zege~teekenen?)
~Zegepraal~ (triumf) was bij de Romeinen eigenlijk de plechtige intocht,
dien een veldheer na een beslissende overwinning in Rome mocht houden;
bij dezen intocht werden de zegeteekenen meegevoerd[1]; thans duidt men
met zegepraal meer den _vreugdevollen_ optocht na de overwinning aan.
(Verklaar die beteekenis uit de oorspronkelijke!) _Het houten paard der
Grieken werd in ~zegepraal~ binnen Troje gebracht._[1]
[1] Zie uitvoeriger mijn »Wetenswaardig Allerlei".
* * * * *
De onzen behaalden een beslissende -- op den vijand.
Eindelijk werd de -- door de onzen bevochten.
De gevangen vorst werd in -- door de stad gevoerd.
Wie heeft in den wedstrijd de -- behaald?
Het zegevierend leger trok in -- naar de stad terug.
Iedere nieuwe -- vlocht weer een nieuwen lauwer om Maurits' slapen.
Hoe harder de strijd, hoe grooter de --. (Wat merkt gij hier op?)
Sommige hovelingen waren naijverig op de -- van 's konings veldheer en
gunsteling.
Onze waterbouwkundigen hebben menige -- op de zee behaald.
81. Overrompelen--overvallen--verrassen.
_Onverwachts aanvallen._
Bij ~verrassen~ komt vooral de snelheid uit, waarmee de onverwachte
aanval geschiedt. In den regel wordt een of andere krijgslist gebruikt,
waarop dus de vijand niet gerekend heeft, zoodat hij zich moet
overgeven. (_Ras_ = snel.) _Het vijandelijk convooi werd door een paar
in hinderlaag liggende Boeren ~verrast~._
~Overvallen~ ziet meer op de heftigheid, men zou haast zeggen de
onbesuisdheid, waarmee de onverwachte aanval geschiedt, zoodat de
aangevallene voor een goed deel weerloos is. Toch kan hij misschien nog
den aanval afslaan, wat ~verrassen~ niet onderstelt. _De vijand werd bij
nacht ~overvallen~ en verloor vele dooden._ Figuurlijk: _Wij werden door
den regen midden op de heide ~overvallen~._
~Overrompelen~ heeft het bijdenkbeeld, dat door den onverwachten
aanval verwarring ontstaat; de aangevallene weet dus niet, wat te doen,
en zoo maakt de aanvaller zich des te zekerder van hem meester. _De
Utrechtsche Patriotten trachten in den nacht van 29 op 30 Juli 1787 het
paleis Soestdijk te ~overrompelen~, maar de bezetting werd nog tijdig
gewaarschuwd._
* * * * *
De vijand heeft de vesting --. (Verklaar nu de drie schakeeringen.)
Nauwelijks was de boot in zee gekomen, of zij werd door een storm --.
De politie had zich in den boom verborgen en kon zoo gemakkelijk de
dieven --.
Prins Maurits wist door middel van een turfschip Breda te --.
Ik was vast besloten mijn toestemming niet te geven, maar hij heeft mij
weten te --. (Figuurlijk!)
Een zwaar gewapende bende roovers heeft de reizigers in het bosch --.
Terwijl de onzen vreedzaam in hun kamp zaten te eten, werden zij door
een bende Atjehers --.
82. Overtollig--overbodig--overdadig.
_Meer dan noodig._
~Overtollig~ (van tal, tellen) is meer dan het vereischte getal, zoodat
het min of meer met _nutteloos_ gelijk staat of de beteekenis van
_hinderlijk_ nadert.--_Gij kunt de ~overtollige~ exemplaren van dit
boekje wel behouden_ (dat zijn de exemplaren, die na de uitdeeling nog
overblijven en dus voor het doel, de uitdeeling, nutteloos zijn). _Zet
deze drie ~overtollige~ stoelen even de kamer uit; zij staan ons alleen
maar in den weg._
~Overbodig~ noemt men alles, wat meer is dan geboden (d.i. verplicht,
noodig) wordt geacht; het onderstelt dus niet, dat iets nutteloos is,
maar komt vrijwel met _onnoodig_ overeen. _Ik bezit reeds een uitvoerig
werk over onze geschiedenis; dit beknopt boek zou dus maar ~overbodig~
zijn._
~Overdadig~ (van overdaad) heeft een ongunstige beteekenis: het
nadert den zin van _onmatig_ of _verkwistend_. _Het ~overdadig~ rooken
benadeelt de gezondheid.--Zijn ~overdadige~ uitgaven zullen hem spoedig
arm maken._
* * * * *
De stoommachines voeren het -- polderwater in den boezem.
Zulke plichtplegingen zijn hier geheel --.
Gij moet de -- gelden maar voor wat anders besteden.
Zijn woning is vol van -- pracht.
De meeste ophelderingen in dit boek zijn -- en hadden dus wel weggelaten
kunnen worden.
Een -- gebruik van verkoelende vruchten is schadelijk voor de
gezondheid.
83. Mogelijk--misschien--wellicht.
_Deze woorden geven te kennen, dat iets nog onzeker is._
~Misschien~ drukt uit, dat er nog groote onzekerheid bestaat.
_~Misschien~ zal hij komen, ~misschien~ ook niet._
~Wellicht~ (of: ~licht~) nadert meer de zekerheid. _Hij zal ~wellicht~
nog komen, al is het ook regenachtig._
~Mogelijk~ onderstelt, dat de kans zeer groot is. _~Mogelijk~ zijn ze nu
al in Amsterdam._
* * * * *
Zeg mij, wat u scheelt, dan kan ik u -- helpen (Troost: veel zekerheid
geven!)
Ik zal eens even kijken; -- kan ik u helpen. (De waarschijnlijkheid is
zeer gering!)
Ik heb zoo iets wel eens meer gedaan; -- kan ik ook u helpen. (De
zekerheid is groot!)
84. Nauw--eng--bekrompen.
_Niet wijd of ruim._
~Nauw~ drukt zonder meer het tegengestelde van wijd uit: een _nauwe_
straat. Zie No. 50.
~Eng~ voegt er het begrip bij, dat iets door die nauwte bekneld wordt.
_De jas is mij te ~eng~. Een land~engte~_ en in figuurlijken zin: _Een
~eng~ gevoel._
~Bekrompen~ duidt aan, dat er minder ruimte is, dan vereischt wordt:
_Hij woont daar zeer ~bekrompen~_, en figuurlijk: _Een ~bekrompen~
verstand._
Wat is sterker: Iemand in de ~engte~, of iemand in het ~nauw~ drijven?
* * * * *
Deze gang is wel wat --.
Onze weg voerde door een -- pas.
Een -- corset is schadelijk voor de gezondheid.
Hij leeft in -- omstandigheden.
In zoo'n -- steeg komt nooit een zonnestraaltje.
Het werd hem -- om het hart.
Deze kamer is voor al dat huisraad veel te --.
85. Lichtvaardig--lichtzinnig--luchthartig.
_Niet geneigd tot ernstig nadenken._
~Luchthartig~ is hij, die vroolijk en onbezorgd van aard is en niet tot
ernstig nadenken over zijn handelingen komt. _Hij liep ~luchthartig~
over het voorstel heen en nam het aan, zonder dat hij eigenlijk
vermoedde, waartoe hij zich verbond._
~Lichtzinnig~ heeft een ongunstige beteekenis; het ziet op een
karaktertrek van hem, die gebrek heeft aan den noodigen ernst en
die nooit vooraf de gevolgen zijner handelingen overweegt. _Hij is
~lichtzinnig~ genoeg, om al zijn geld aan die liefhebberij uit te
geven._
~Lichtvaardig~ is hij, die zich gemakkelijk door anderen laat meesleepen
of verleiden, doordat hij niet zelfstandig nadenkt en overlegt. _Hij was
~lichtvaardig~ genoeg om zijn geld in die onderneming te steken._ (Hij
liet zich daartoe gemakkelijk overhalen, doordat hij niet bedacht, wat
de gevolgen konden zijn. _Vaardig_ komt van _varen_ = _gaan_.)
* * * * *
Het -- gedrag zal dat jongmensch eenmaal duur komen te staan.
Hij is veel te -- om zich daardoor lang uit zijn humeur te laten
brengen.
Hij heeft zich al te -- laten verleiden om zijn meerdere aan te klagen.
Het leven is veel te ernstig om het -- op te vatten.
Gij moet nooit -- oordeelen over het gedrag van uw naasten (d.w.z. laat
u niet verleiden door den uiterlijken schijn, maar onderzoek zelf).
Door den invloed van dat losbandig en -- gezelschap had de jonge student
spoedig zijn gezondheid geknakt.
86. Duister--donker--somber.
_Gebrek aan licht hebbende._
~Somber~ geeft meer den onaangenamen indruk te kennen, dien een
belemmerde toegang van het licht teweeg brengt; ~donker~ ziet meer op
de onvoldoende belichting zelf. Een _somber_ vertrek heeft door zijn
bouworde (bijv. door weinig of kleine ramen, door boomen enz.) iets
onaangenaams en beklemmends. Daarentegen kan het vertrek door toevallige
omstandigheden _donker_ zijn. _Bij regenachtig weer is het in de kamer
vroeg ~donker~._
~Duister~ duidt een algeheele afwezigheid van licht aan, en is dus
sterker dan donker. Men spreekt daarom niet van maans_verdonkering_,
maar van maans_verduistering_.
Figuurlijk gebruikt wil ~somber~ zeggen: triestig, bijv. een _sombere_
stemming; ~donker~ staat dan gelijk met zorgwekkend: een _donkere_
toekomst, terwijl ~duister~ dan beteekent: verward, onduidelijk, bijv.
een _duistere_ redeneering. (Verklaar de fig. uit de letterlijke
beteekenis der 3 woorden.)
* * * * *
Het was zoo -- in de kamer, dat ik niet meer lezen kon.
Dit museum geeft van buiten den indruk een -- gebouw te zijn.
Geen enkele ster verlichtte het nachtelijk --.
Ik merkte terstond, dat hij -- gestemd was en zocht hem wat op te
vroolijken.
Het volk, dat in de -- zit, zal een groot Licht zien.
In de -- dagen der Fransche overheersching begon het volk zijn
partijschappen te vergeten.
Gods wegen zijn dikwijls voor ons kortzichtig oog --.
Op een regenachtigen, -- herfstdag werd de geliefde dichter ter aarde
besteld.
Met een -- gemoed ging hij de -- toekomst tegen.
»Uit het -- van den nacht Moet de dag eens rijzen."
87. Verlies--schade--afbreuk--nadeel.
_Alles wat niet voordeelig voor ons is._
~Verlies~ duidt een vermindering van bezit aan. _Het ~verlies~ aan
dooden bedroeg aan onze zijde 500 man._
~Schade~ let meer op de vermindering der waarde of van den welstand. _De
~schade~ bij dezen brand wordt door verzekering gedekt. De storm deed
groote ~schade~ aan de dijken._ (Hun waarde als zeewering verminderde.)
~Nadeel~ is het kwaad, dat met de belangen van iemand of iets in strijd
is. Uit dit nadeel (kwaad) kan o.a. schade of verlies voortvloeien.
_Door de strenge vorst hebben de schippers het grootste ~nadeel~ gehad_
(de vorst was in strijd met hun belangen; er zullen hierdoor bijv.
minder verdiensten zijn geweest; of wel, er is een lading aardappelen
bevroren, zoodat er schade werd geleden, d.w.z. vermindering van
welstand). _Misbruik van sterken drank doet ~nadeel~ aan onze
gezondheid_ (of: _~benadeelt~ onze gezondheid_). Men zegt: _Door
~schade~ wordt men wijs_, en niet: _door ~nadeel~ wordt men wijs_,
immers wiens bezitting in waarde vermindert, wordt er niet altijd
ongelukkiger door, hij kan er soms zelfs een beter mensch door worden;
in dit geval is schade geen kwaad, dat strijdig is met onze belangen,
dus geen nadeel; men zegt dan ook in zulke gevallen: _~schade~ is altijd
geen ~nadeel~_.
~Afbreuk~ is de schade, die men door anderen lijdt met krenking van ons
recht. _De laster, waaraan hij blootstond, heeft hem in zijn positie
~afbreuk~ gedaan._ Soms wijst het eenvoudig de verliezen aan, die
oorlogvoerende partijen elkander toebrengen: _De Watergeuzen deden den
Spanjaarden veel ~afbreuk~._
De overstrooming richt groote ~schade~ aan; menigeen lijdt er zware
~verliezen~ door; ook kan zij ~nadeel~ doen aan de vruchtbaarheid van
den bodem, als n.l. het zoute water niet spoedig geloosd wordt;
~afbreuk~ evenwel kan zij niet toebrengen. (Waarom niet?)
Zet een winkelier zich in een buurt neer, waar reeds anderen dezelfde
nering hebben, dan brengt de eerste zijn collega's verlies, schade en
nadeel, soms ook afbreuk toe: immers de reeds gevestigde winkeliers
lijden ~verlies~ aan klandizie (vermindering van 't aantal); daardoor
vermindert hun welstand of de waarde van hun zaak, dat is hun ~schade~;
en daar de nieuwe winkelier misschien op minder eerlijke wijze ook hun
klanten weglokt, waarop _zij_ recht meenden te hebben, doet hij zijn
collega's ook ~afbreuk~. In ieder geval is die vestiging van een
concurrent een ~nadeel~ voor de reeds daar wonende winkeliers: die
vestiging strijdt n.l. met hun belangen.
* * * * *
De storm deed veel -- aan de duinen.
Bij dien handel leed hij een groot -- aan kapitaal.
Aan die betrekking is het -- verbonden, dat men ook Zondags bezet is.
De --, die de koopman door het -- van zijn schip leed, wordt door
verzekering gedekt.
Hij heeft door zijn onverwachte overplaatsing zijn huis met groot --
moeten verkoopen; doch dit --, aan de benoeming verbonden, wordt
ruimschoots vergoed door de verhooging van salaris.
Door oneerlijke concurrentie deed hij onze firma veel --.
De engerlingen doen groote -- aan de planten.
Men berekent het --, dat hij door dezen brand lijdt, op duizend gulden;
want door de lage assurantie wordt de -- slechts gedeeltelijk gedekt.
De Duinkerker kapers deden onzen koopvaarders veel --.
88. Nadoen--navolgen--nabootsen--naäpen.
_Hetzelfde doen wat een ander heeft voorgedaan._
~Nadoen~ zegt dit op de meest algemeene wijze; men doet precies, wat
een ander deed, 't zij in gunstigen of ongunstigen zin. _Wie kan mij dat
kunstje ~nadoen~? Achter zijn rug ~deden~ de deugnieten den onderwijzer
alles ~na~_ (zij wilden n.l. den onderwijzer bespottelijk maken).
Als men door dat nadoen zich zelf bespottelijk maakt, spreekt men
van ~naäpen~. _Vele dienstboden gaan even modieus gekleed als haar
mevrouwen, al moeten zij ook een groot deel van haar loon voor deze
~naäperij~ opofferen._
~Navolgen~ geeft altijd een gunstige beteekenis; het duidt aan, dat
iemand in dezelfde goede richting werkzaam is, waarin een ander hem is
voorgegaan of voorgaat. _Deze edele zelfopoffering werd door velen
~nagevolgd~._
Terwijl ~navolgen~ uitdrukt, dat men het voorbeeld in alles gelijk wil
komen, wijst ~nabootsen~ aan, dat men alleen de uiterlijke gelijkenis
op den voorgrond stelt (bootsen = boetseeren). ~Navolgen~ ziet dus
op het wezenlijke, het innerlijke, ~nabootsen~ meer op den schijn, het
uiterlijke. Een edele daad is navolgenswaardig, niet nabootsenswaardig.
Wel zegt men: _Hij weet precies mijn stem ~na te bootsen~._
* * * * *
Ik zal eens laten zien, hoe men deze letter schrijft, dan kan Jan het
straks eens --.
Deze dichter heeft in zijn gedicht Homerus --.
De vogelaar weet behendig het geluid van den kwartel --.
Een deugdzaam mensch mag men in alles --.
Uw broer schijnt voor tooneelspeler in de wieg gelegd; hij weet precies
zijn buurman --, ja zelfs zijn stem kan hij bedriegelijk --.
In den pruikentijd werden hier allerlei onzinnige Fransche zeden --.
89. Bekoren--verrukken--vervoeren.
_Door een of andere eigenschap onder sterken invloed van een ander
komen._
~Bekoren~ wil zeggen, dat de persoon (of zaak) zich geheel meester van
onze zinnen maakt en wij daardoor geheel onder den invloed komen. _De
arme dwaas liet zich geheel door den schijn ~bekoren~._ Het gevolg van
dezen toestand wordt aangeduid door ~verrukking~ en ~vervoering~.
~Verrukken~ wijst aan, dat de bekoring ons in een hoogst aangenamen
toestand brengt, terwijl ~vervoeren~ te kennen geeft, dat wij ons tot
buitensporigheden laten verleiden. _Hij was geheel en al ~verrukt~ door
de voorkomende behandeling.--Door zijn onbegrensde heerschzucht liet
Napoleon zich ~vervoeren~ den tocht naar Rusland te ondernemen,
niettegenstaande het barre jaargetijde ophanden was._
* * * * *
Wien zou zoo'n heerlijke zomeravond niet --?
In zijn ijver voor de goede zaak liet hij zich zoozeer --, dat hij
onwellevend werd.
Ik was zeer -- door dit onverwachte succes.
Zulk een eenzaam leven zou mij niet kunnen --.
De vreugde over de behaalde overwinning liet hem tot allerlei dwaze
dingen --.
Geheel -- staarde hij langen tijd het portret zijner moeder aan.
»Dan klimmen wij de heuvlen vroolijk op, En staren, diep --, van hunnen
top."
90. Gebieden--gelasten--bevelen.
_Zijn wil aan zijn ondergeschikten kenbaar maken, opdat zij zich
daardoor bij hun handelingen laten leiden._
~Gebieden~ wordt gezegd van den machthebber en doet dus
onvoorwaardelijke gehoorzaamheid verwachten. _De koning ~gebood~ den
edelman, zich nooit meer aan het hof te vertoonen._
~Bevelen~ drukt uit, dat men anderen, die in onzen dienst staan, zegt,
wat zij doen moeten. _De veldheer ~beval~ zijn manschappen tot den
aanval over te gaan._
~Gebieden~ is dus (ook in figuurlijke beteekenis) sterker dan ~bevelen~.
_Ik ~gebied~ u heen te gaan_ is sterker dan: _ik ~beveel~ u heen te
gaan_. Bovendien ziet ~gebieden~ meestal op een voorschrift van
blijvenden en ~bevelen~ op een van tijdelijken aard. _God heeft ons
~geboden~ niet te stelen. De veldheer ~beval~, dat de soldaten niet
zouden plunderen._
~Gelasten~ onderstelt, dat men zijn ondergeschikte een last of opdracht
geeft, om dien te vervullen. _De generaal ~gelastte~ den koerier,
onmiddellijk versterking te gaan ontbieden._ Ook ziet ~gelasten~ soms op
bevel, waarvan het niet zeker is, of het wel uitgevoerd zal worden: _De
boschwachter ~gelastte~ den houtdief het gestolene af te geven._
* * * * *
De regeering heeft --, dat op den dag van 's Konings begrafenis alle
klokken geluid moeten worden.
De regeering heeft den burgemeesters --, ten spoedigste het aantal
scholen in hun gemeenten op te geven.
Ik wensch uw bezoeken niet meer te ontvangen en -- u dus voortaan buiten
het hek te blijven.
De Burgemeester heeft --, dat niemand meer vuilnis op de straat mag
werpen op straffe van 5 gulden. (Er wordt dus wel aan overtreding
gedacht.)
De naastenliefde --, onze vijanden lief te hebben.
De heer -- den koetsier, wat zachter te rijden.
De heer -- den koetsier, om 3 uur met het rijtuig voor te komen.
De onderwijzer -- den kinderen, voortaan niet meer buiten het hek te
spelen.
De officier --, dat de troepen zich zouden terugtrekken.
De spreker wenkte met de hand en -- stilte.
91. Armzalig--ellendig--kommervol.
_In deerniswaardigen toestand verkeerende._
Bij ~ellendig~ denken wij hoofdzakelijk aan den ongelukkigen toestand,
waarin iemand verkeert. _De rijke man leed aan een verschrikkelijke
kwaal; eerst de dood maakte een einde aan zijn ~ellendig~ leven._
(»Ellendig" beteekent letterlijk »anderlandig", d.i. de toestand van
een balling; _el_ vindt men ook nog in _elders_.)
~Armzalig~ wijst aan, dat de ellendige toestand tevens ons medelijden
opwekt. _Deze arbeider slooft van den vroegen morgen tot den laten avond
om zijn ~armzalig~ bestaan te rekken._
~Ellendig~ en ~armzalig~ zien op personen, zaken of toestanden,
~kommervol~ wordt uitsluitend in betrekking tot menschen gebruikt; het
wijst aan, dat iemand veel kommer, veel zorg, verdriet of gebrek heeft.
_Niettegenstaande al zijn goud had hij toch een ~kommervol~ leven, daar
zijn eenige zoon voortdurend zijn levensvreugde vergalde._
Figuurlijk gebruikt duiden ~armzalig~ en ~ellendig~ ook personen of
zaken op minachtende wijze aan. _Dat ~ellendig~ gehaspel moet nu maar
uit zijn. Voor een ~armzalige~ duizend gulden heeft hij zijn vriend
verraden._
* * * * *
Bij dien brand verloren drie menschen -- het leven.
Wij traden de -- hut binnen en vonden den zieke in een -- toestand.
Zijn -- leven heeft hem reeds vóór zijn jaren oud gemaakt.
Die -- kerel heeft al heel wat menschen op schandelijke wijze bedrogen.
Voor een paar -- guldens zou hij een moord plegen.
92. Mistrouwen--wantrouwen--verdenken.
_Gelooven, dat iemand oneerlijk of slecht is._
~Mistrouwen~ wijst aan, dat men op iemand of iets niet moet vertrouwen,
daar het mogelijk is, dat wij bedrogen zouden uitkomen. _»O, ~mistrouw~
't Sirenenzingen, Bouw niet op 't geluk, mijn kind!" Het is beter
iemand, die men niet kent, te ~mistrouwen~ dan te vertrouwen._--
~Wantrouwen~ is sterker; een feit is voorgevallen, waardoor ons
vertrouwen in iemands eerlijkheid of goede trouw geschokt is; het is nog
wel geen volkomen zeker bewijs voor zijn oneerlijk of slecht karakter,
maar alle omstandigheden pleiten in het nadeel van den gewantrouwde.
_Sedert ik mijn vriend op een leugen betrapt heb, ~wantrouw~ ik
hem._--~Wantrouwen~ en ~mistrouwen~ zien op toekomstige handelingen,
~verdenking~ daarentegen heeft betrekking op het verleden. Het wijst een
sterk vermoeden aan, dat iemand iets slechts bedreven heeft. _Daar hij
onder ~verdenking~ stond medeplichtig aan den moord te zijn, is hij in
hechtenis genomen._
* * * * *
Ik heb hem altijd voor een oprecht man gehouden, die mijn vertrouwen ten
volle waardig was, maar nu ik hem de vorige week op een onwaarheid
betrapt heb, -- ik hem.
Ik zond dit belangrijk bericht aan de redactie van dat dagblad op; het
werd echter slechts »onder voorbehoud" opgenomen, daar men mij als een
onbekende --.
Reeds meermalen is gebleken, dat de telegrammen van die courant onjuist
waren; ik ben dus zoo voorzichtig het blad altijd te --.
De staatsman stond onder --, dat hij met den vijand was gaan heulen;
daarom -- men alles, wat hij aanried.
Hoewel mijn buurman mij nog niet de minste aanleiding heeft gegeven hem
te --, -- ik hem toch en vertel ik hem geen geheimen.
93. Argwaan--achterdocht--kwaad vermoeden.
_Een voorgevoel hebben, dat men bedrogen wordt._
Alle drie drukken uit, dat men niet zeker is, of iemand ons bedriegen
wil. ~Argwaan~ duidt vooral aan, dat men steeds bevreesd is door ieder
bedrogen te zullen worden; argwanend te zijn ligt dus meer in iemands
karakter. ~Achterdocht~ onderstelt, dat men tegen een bepaald persoon
zulk een argwaan meent te moeten koesteren. Ontdekt de achterdochtige
een of ander feit, dat zijn vrees versterkt, dan spreekt men van ~kwaad
vermoeden~. Een gierigaard koestert tegen iedereen _argwaan_; hij wordt
_achterdochtig_, als iemand hem zeer vriendelijk bejegent--in zijn
gedachten ziet hij reeds een aanval op zijn beurs gedaan--en hij vat een
_kwaad vermoeden_ tegen iemand op, als hij dezen _meent_ betrapt te
hebben op een oneerlijkheid.
* * * * *
Doordat hij vroeger door zijn besten vriend verraden is, koestert hij
thans tegen iedereen, die hem eenigszins voorkomend behandelt, --.
Door het ongunstig uiterlijk van den vreemdeling vatte ik reeds terstond
-- tegen hem op.
Nauwelijks was de nieuwe huisknecht een paar dagen in dienst, of er was
een zilveren lepel zoek; geen wonder dat er tegen hem -- rees.
94. Arm--armoedig--behoeftig--nooddruftig.
_Gebrek aan het noodige hebbend._
~Arm~ duidt aan, dat men niets of zeer weinig bezit en staat tegenover
rijk. In figuurlijken zin duidt het eveneens een schaarschheid aan:
_arm_ aan woorden, _arm_ aan deugden. Wie arm is, kan slechts met moeite
rondkomen en moet zich velerlei genoegens ontzeggen. Blijkt dat arm zijn
vooral uit het uiterlijke van woning of kleeding, dan spreekt men van
~armoedig~. _Een ~armoedige~ hut, een ~armoedig~ gekleed man._
~Behoeftig~ duidt aan, dat men het noodige niet kan aanschaffen, terwijl
~nooddruftig~ aanwijst, dat zelfs het onontbeerlijkste wordt gemist.
Arm, armoedig, behoeftig en nooddruftig vormen dus een climax of
opklimming. Men houde evenwel in het oog, dat het laatste woord,
nooddruftig, uitsluitend tot den deftigen stijl beperkt is.
* * * * *
Wie rijk is aan goederen, is soms -- aan geluk.
Al zijn deze menschen ook --, toch zien zij er niet -- uit.
In den winter lijden de -- veel gebrek. Dan echter gaat de engel der
weldadigheid in stilte rond, om de -- te helpen.
Soms treft men in een -- hut meer geluk aan, dan in een trotsch paleis.
De rijkgeworden parvenu vergeet soms, dat hij eens -- is geweest; vaak
is hij hardvochtig genoeg om de -- ongetroost weg te zenden.
95. Afnemen--afbeuren--aflichten--afzetten.
_Een voorwerp, dat zich op een ander bevindt, daarvan verwijderen._
~Afnemen~ heeft de ruimste beteekenis; het duidt alleen aan, dat de
bedoelde werking plaats heeft: _den hoed ~afnemen~_.
~Afbeuren~ onderstelt, dat het voorwerp zwaar is en de handeling
dus moeite kost: _een zak koren van de weegschaal ~afbeuren~_; bij
~aflichten~ is dat niet het geval: bijv. _den hoed ~aflichten~_.
~Afzetten~ onderstelt, dat men het voorwerp een andere plaats geeft:
_hij ~zette~ den hoed ~af~ en hing hem aan den kapstok_; ~licht~ men
den hoed ~af~, dan zet men hem een oogenblik later weer op. Den hoed
~afnemen~ laat onbeslist, of men hem terstond weer opzet, dan wel
eenigen tijd in de hand houdt.
* * * * *
Help de meid even het stof --!
De molenaar heeft den zak op den wagen gelegd; ik kan hem er onmogelijk
alleen --.
Bij guur weer is het aan te raden bij het groeten den hoed slechts even
--.
Toen het lijk in de groeve daalde, zag men iedereen den hoed --.
Kom binnen, oom; trek uw overschoenen uit en -- uw hoed af.
Bij het afstoffen van den schoorsteenmantel moet gij eerst voorzichtig
de pendule er --.
Van dit stapeltje briefkaarten moogt gij er zes --.
96. Pracht--praal--pronk--luister.
_Uiterlijk vertoon van grootheid._
Bij ~pracht~ staat vooral het denkbeeld van rijkdom of kostbaarheid op
den voorgrond. _Het paleis werd met groote ~pracht~ opnieuw
gemeubeld.--In dezen tuin vindt men een ~pracht~ van bloemen._
~Luister~ geeft te kennen, dat de glans of schittering ieders
bewondering afdwingt of (zooals bij ceremoniën) opzettelijk moet
afdwingen. _De generaal werd met grooten ~luister~ begraven._
~Pronk~ is een opzienbarende vertooning van pracht of luister met het
doel boven anderen te willen uitsteken; de pronkzuchtige wil bijv. zijn
meerdere in uiterlijk vertoon nadoen, om evenzeer bewondering af te
dwingen; het is derhalve een teeken van ijdelheid. _Ik had niet gedacht,
dat hij zoo op ~pronk~ gesteld was: ik hield hem altijd voor een nederig
en eenvoudig man._ Als voorwerpsnaam beteekent het meer sieraad: _Dit
gebouw is de ~pronk~ der stad._
~Praal~ ziet vooral op uiterlijk vertoon; het is een luister, waaraan de
ijdelheid niet vreemd is. _De altijd zoo ijdele familie liet zelfs dit
ongelukkige kind met groote ~praal~ begraven._
* * * * *
Karel de Stoute spreidde bij zijn aanstaande kroning te Trier een groote
-- ten toon. Het was duidelijk te zien, dat hij --ziek van aard was.
De -- van een ware heldendaad gaat nooit verloren.
Dit dienstmeisje is blijkbaar zeer op -- gesteld.
Hang uw hart niet aan 's werelds --, maar streef naar ernstiger dingen.
Met veel -- werd de bruiloft van het adellijke paar gevierd,
niettegenstaande beide partijen weinig ten huwelijk brachten.
De zomerzon straalt thans in haar vollen --.
»Zulk een deken is een -- voor uw bed." (Advertentie.)
De -- der Alpenmeren laat zich niet beschrijven.
De 25-jarige regeering van den vorst werd in de residentie met groote(n)
-- gevierd.
»Ziet gij ginds dien -- der dalen, dien verheven eikeboom?"
97. Barsch--stug--stuursch--norsch.
_Zich onvriendelijk tegenover anderen gedragen._
~Stug~ is hij, die altijd in zich zelf gekeerd is en den omgang met
anderen liefst vermijdt, doordat hij zich niet gemakkelijk in de
samenleving beweegt. Hij spreekt meestal weinig en kortaf, alsof hij
boos ware, al is ook zijn hart niet kwaad. _Een ~stugge~ Fries._
~Stuursch~ is hij, die onvriendelijk is, doordat de eigenaardigheden
van zijn karakter zulks meebrengen. _Hij ziet altijd even ~stuursch~._
Is hij daarbij ruw in den omgang, mort en gromt hij, om zijn
ontevredenheid of kwaadheid te luchten, dan gebruikt men ~norsch~.
_Hij behandelt zijn bedienden altijd even ~norsch~._
~Barsch~ duidt aan, dat het uiterlijk of de stem van iemand door zijn
onvriendelijkheid afstoot of vrees aanjaagt; het is hierbij evenwel niet
noodzakelijk, dat ook het karakter onaangenaam is, integendeel onder een
barsch uiterlijk schuilt soms een goedig hart. _Hij is wel wat ~barsch~
in zijn uitvallen, maar hij meent het zoo kwaad niet._
* * * * *
De Veluwsche boer is meestal -- in den omgang.
Hij sprak op zulk een -- toon, dat de kleinen bang voor hem werden.
Wat is hij vandaag weer --: op iedereen heeft hij wat aan te merken.
Ik begrijp niet, waarom zij altijd zoo -- ziet; ik heb haar toch niets
misdaan.
Hoewel ik het hem zeer vriendelijk vroeg, gaf hij toch een -- antwoord,
alsof ik hem diep beleedigd had.
Ik houd niet van lieden, die vandaag vriendelijk en voorkomend en morgen
weer -- en -- zijn.
Hoewel hij er -- uitziet, is hij toch altijd hulpvaardig.
98. Afslaan--afhakken--afhouwen--afkappen.
_Met kracht een deel van het geheel scheiden._
~Afslaan~ gebruikt men, wanneer de scheiding door de kracht van het
slaan tot stand komt zonder op het werktuig te letten, bijv. een oor van
een pot afslaan (met een hamer, een steen, een stok, enz.). ~Afhakken~,
~afkappen~ en ~afhouwen~ onderstellen, dat de werking met een scherp
werktuig geschiedt, vooral met een bijl of zwaard. ~Afhakken~ duidt aan,
dat men herhaaldelijk het werktuig moet gebruiken, terwijl ~afhouwen~
aanwijst, dat slechts eén slag met het scherpe werktuig noodig is. Bij
~afkappen~ ziet men meer op de uiteinden, die door het hakken of houwen
van het voorwerp worden gescheiden: bijv. _de takken ~afkappen~_.
* * * * *
Wie heeft de vergulde knoppen van het hek --?
In vroegeren tijd werden den meineedigen de vingers --.
Het zwaard van den beul bleek niet scherp genoeg, om den veroordeelde
het hoofd --.
Gij moet deze dikke takken laten --, zij benemen u te veel licht.
Met dezen stok kunt gij gemakkelijk de appels --.
Wie zou van nacht zoo laag zijn geweest om al de koppen der coniferen
moedwillig te hebben --?
99. Gooien--werpen--smijten.
_Iets met kracht van zich slingeren._
~Werpen~ behoort meer tot de beschaafde spreek- en schrijftaal, terwijl
~gooien~ en ~smijten~ gewoonlijk tot de volkstaal beperkt zijn. ~Werpen~
heeft min of meer de bijbeteekenis, dat de werking met eenig overleg
en daardoor in een bepaalde richting geschiedt; ~gooien~ en ~smijten~
daarentegen doen meer aan onbesuisd optreden denken. ~Gooien~ en
~smijten~ geschieden uitsluitend met de hand, ~werpen~ kan ook plaats
hebben met werktuigen.
~Gooien~ en ~smijten~ verschillen onderling zeer weinig en worden
dan ook vaak voor elkander gebruikt. Alleen schijnt ~smijten~ minder
onbesuisd te zijn dan ~gooien~ (met _gauw_ verwant), en nadert het dus
eenigszins de beteekenis van werpen, bijv.: _Hij heeft mij een
beleediging voor de voeten ~gesmeten~._
Daar ~werpen~ meer gekuischt is dan de beide andere woorden, komt het
in vele uitdrukkingen voor, waar ~gooien~ en ~smijten~ gebruikt moesten
worden.
* * * * *
Hij heeft mij met een kei een gat in het hoofd --.
Bij dat volksoproer werden op vele plaatsen de ruiten in--.
De golven -- een lijk aan het strand.
Van woede heeft hij den heelen boel door elkaar --.
Hij heeft hem na die beleediging den handschoen toe--.
Voordat de vijand in 't zicht kwam, heeft men in deze vesting nog
bezetting --.
De ouden -- met blijden groote steenen in de stad.
Van kwaadheid -- hij mij de trappen af.
Terstond liet de bevelhebber den spion in de gevangenis --.
Hij heeft den boel in het honderd --.
Wie heeft dezen sneeuwbal in den schoorsteen --?
Men moet geen goed geld naar kwaad geld --.
100. Voorgeven--beweren--voorwenden.
_Deze woorden worden gebruikt om aan te duiden, dat men twijfelt aan de
waarheid, van hetgeen een ander zegt._
~Beweren~ geeft alleen den blooten twijfel te kennen; het beweerde kan
wel waar zijn, maar het moet nog nader bewezen of aangetoond worden;
zoolang het bewijs niet is geleverd, kan men het beweerde nog niet als
waarheid aannemen. _Hij ~beweert~, dat hij in een half uur van Baarn
naar Amersfoort kan fietsen_ (d.w.z. ik beschouw het wel niet als
onmogelijk, maar gelooven doe ik het nog niet, vóórdat hij dien rit van
12 K.M. in een half uur gedaan heeft). _De dagbladen ~beweren~, dat de
vrede gisteren geteekend is_ (d.w.z. men twijfelt aan de waarheid,
zoolang nadere bewijzen nog ontbreken).
~Voorgeven~ drukt uit, dat men alle reden heeft om aan de waarheid van
iemands woorden te twijfelen; het is dus zoo goed als zeker, dat hij
onwaarheid spreekt. _Zij ~gaf voor~, hoofdpijn te hebben en mij daarom
niet te kunnen ontvangen._
Zegt men van iemand, dat hij iets ~voorwendt~, dan geeft men te kennen,
dat hij opzettelijk een leugen bezigt, om een of ander doel te bereiken;
hetgeen voorgewend wordt, is dus beslist een leugen. _Zij ~wendde~
hoofdpijn ~voor~, teneinde mij niet behoeven te ontvangen._
~Beweren~ onderstelt dus, dat de waarheid van 't beweerde mogelijk is,
~voorgeven~, dat de waarheid sterk betwijfeld mag worden en
~voorwenden~, dat de waarheid geheel buitengesloten is.
* * * * *
Ik hoorde zooeven --, dat het ministerie zal aftreden.
Dit dagblad --, dat in Amerika het telefoneeren zonder draad is
uitgevonden.
Deze dame --, nog geen 25 jaren oud te zijn.
De koning heeft een lichte ongesteldheid --, om van de feestelijkheden
bevrijd te zijn.
De moordenaar bleef --, uit zelfverdediging te hebben gehandeld, hoewel
het bewezen is, dat hij zijn slachtoffer heeft uitgeplunderd.
Aan mijn verzoek om de rekening voor mij te betalen, kon hij niet
voldoen onder --, dat hij zelf kort bij kas was.
Al zijn kwalen zijn slechts --, om van werken ontslagen te zijn.
101. Regeeren--besturen--heerschen.
_Gezag over een ander uitoefenen._
~Heerschen~ duidt de hoogste trap van macht aan; het wijst op »heer"
zijn, de opperste over allen, die geheel naar eigen inzicht kan
handelen. _God ~heerscht~ als aller koning. De Czaar ~heerscht~
onbeperkt._
~Regeeren~ is minder sterk en wordt alleen gebezigd voor het
gezag-uitoefenen van vorsten (_rex_, 2e naamv. _regis_ = koning). In
figuurlijken zin wijst het er op, dat het gezag met groote willekeur
wordt uitgeoefend en anderen onmachtig maakt; bijv.: _Deze vrouw
~regeert~ haar man._
~Besturen~ doet minder denken aan het gezag van den bestuurder, dan wel
aan een leiden overeenkomstig vastgestelde bepalingen. Vandaar dat men
het vooral bezigt van staatshoofden, die geen souvereine macht bezitten.
_Jan de Witt ~bestuurde~ de Republiek met groot beleid._ Overdrachtelijk
duidt het een leiden aan met inzicht en overleg: _Deze vrouw ~bestuurt~
haar man_ = zij leidt hem, waarheen zij wenscht. (Vergelijk boven: _Deze
vrouw ~regeert~ haar man_).
Waarom zegt men: _de pokken ~heerschen~_? en niet: _regeeren_ of
_besturen_?
Vergelijk nu: heerschappij--bestuur--regeering.
* * * * *
Onder de -- van koning Willem III werden vele spoorwegen aangelegd.
De mazelen -- epidemisch.
Men moet -- over zijn hartstochten hebben.
De Burgemeester -- de gemeente.
Men zegt wel eens: Het blinde toeval -- de wereld.
Er -- over dit onderwerp een groote verwarring van denkbeelden.
Deze vereeniging wordt goed --.
In Rusland -- een vastlandsklimaat.
102. Aandachtig--oplettend--opmerkzaam.
_Zijn gedachte op iets gevestigd hebben._
~Aandachtig~ zegt eenvoudig, dat men zijn gedachten bij de zaak heeft,
dat men dus niet aan iets anders denkt.
~Oplettend~ is men, als men niet vluchtig over het gehoorde heenloopt,
maar zich moeite geeft het te overwegen; het onderstelt dus altijd
eenige inspanning van den geest, wat bij aandachtig niet direct noodig
is.
_Men luistert ~aandachtig~ naar een verhaal_, d.w.z. men heeft zijn
gedachten er bij, men denkt niet aan iets anders. _Men is ~oplettend~,
als er iets geleerd moet worden_; d.w.z. men is ook wel aandachtig, maar
men geeft zich tevens moeite de zaak te overdenken, om ze te begrijpen.
~Opmerkzaam~ wijst aan, dat men de zaak zoo goed mogelijk tracht te
begrijpen, door al haar kenmerken in hun onderling verband na te gaan,
opdat het gehoorde of gelezene in onzen geest worde opgenomen en
verwerkt. Men zoekt als het ware ~merk~teekens, die ons later den gang
der zaak gemakkelijk doen terugvinden.
De _aandachtige_ luistert; de _oplettende_ tracht het gehoorde te
begrijpen; de _opmerkzame_ neemt het in zijn geest als eigendom op. De
_aandachtige_ wordt bijv. door een sprookje of een muziekstuk geboeid en
vergeet alles om zich heen; de _oplettende_ tracht bijv. de verklaring
van een natuurverschijnsel goed te begrijpen; de _opmerkzame_ zal bijv.
een schilderij zoo nauwkeurig en met allerlei onderlinge vergelijkingen
beschouwen, dat hij haar uit het hoofd kan nateekenen.
* * * * *
De vergadering luisterde -- naar de voorlezing der notulen.
Hij beschouwde het gebouw zoo --, dat hij er thuis een welgelijkende
schets van maakte.
Hij bekeek het gebouw zoo --, dat hij niet eens mijn nadering bemerkte.
(Hier wordt dus blootweg te kennen gegeven, dat al zijn gedachten op het
gebouw gericht waren.)
Het kenmerk van deelbaarheid, dat ik thans zal bewijzen, is vrij
ingewikkeld; gij moogt dus wel -- zijn.
Toen ik met hem voor het eerst door het bosch wandelde, keek hij zoo --
rond, dat hij den volgenden keer alleen den weg kon vinden.
Hij was onder de rede van den voorzitter zoo -- geweest, dat hij haar
bijna woordelijk kon opzeggen.
103. Bouwen--opslaan--oprichten--stichten.
_Uit bouwstoffen een geheel vormen._
~Oprichten~ (letterlijk »omhoog heffen") gebruikt men, om aan te duiden,
dat iets uit den horizontalen in den verticalen stand moet komen: _een
standbeeld ~oprichten~_.--~Opslaan~ zegt men van tijdelijke verblijven,
die licht en dicht zijn en weinig moeite vereischen: _tenten
~opslaan~_.--~Bouwen~ gebruikt men van blijvende woningen, die uit
duurzamer stoffen en met grooter zorg worden samengesteld: _een school
~bouwen~_.--~Stichten~ zegt men van nog duurzamer en hechter gebouwen:
_een kerk ~stichten~_. (Een _stift_, d.i. _sticht_, heet een groot
gebouw voor geestelijken: klooster, abdij, enz.) Figuurlijk bezigt men
~stichten~ ook voor grondvesten: _een stad ~stichten~, een fonds voor
ouden van dagen ~stichten~; liefdadige ~stichtingen~_. Van vereenigingen
zegt men meer ~oprichten~.
* * * * *
Toen de cholera uitbrak, werden ijlings ziekenbarakken --.
Ons huis is in 1870 --.
De Handelsmaatschappij werd in 1824 --.
Jan van Riebeek heeft de volksplanting aan de Kaap --.
Ter eeuwige gedachtenis heeft men op de plaats, waar de koning
sneuvelde, een gedenkteeken --.
De beroemde Aya Sophia (de prachtige moskee te Konstantinopel en door
onzen dichter Schaepman meesterlijk bezongen) is door keizer Justinianus
--.
Jan van Nassau heeft de Unie van Utrecht --.
d' Aertsbouheer uit den stam
Van Campen rust hieronder,
Die 't raedhuis t' Amsterdam
-- heeft, 't achtste wonder.
104. Befaamd--beroemd--berucht--vermaard.
_Overal bekend._
~Berucht~ is: ongunstig bekend staan; ~beroemd~ daarentegen heeft
altijd een gunstige beteekenis: het beteekent bekend zijn tot zelfs
bij het nageslacht door edele daden, door kunst, door wetenschap,
enz. ~Vermaard~ is: van groote bekendheid zijn wegens een of andere
bijzonderheid, dus uitstekende of opvallende onder zijns gelijken. _De
echo van Muiderberg is ~vermaard~. De bokking van Harderwijk was vroeger
~vermaard~._ De vermaardheid behoeft echter niet aan het nageslacht
overgeleverd te worden.
~Befaamd~ kan zoowel in goeden als kwaden zin gebruikt worden, maar is
minder sterk dan beroemd of berucht. Het onderstelt in den regel een
»eigenaardige" bekendheid. _Het ~befaamde~ Staphorster boertje._
~Befaamd~ komt af van Faam, Fama, de godin, die met een bazuin door
de lucht vliegt om de daden der groote mannen bekend te maken; zij
woonde in een paleis met 100 openingen en van klinkend metaal gemaakt.
(Verklaar het zinnebeeld!)--~Berucht~ komt van rucht, dat weer gevormd
is van _roepen_, evenals _kocht_ van _koopen_; er gaat dus een roep
van iemand uit. Oorspronkelijk kon dit ook een _goede_ roep zijn:
»_Beruchte_ Oranjeheld!" maar thans heeft het uitsluitend betrekking op
den _slechten_ roep.--~Vermaard~ komt van _mare_ = tijding, bericht.
* * * * *
Friesland is -- om zijn heerlijke boter.
Sommige stegen en achterbuurten van Amsterdam zijn -- om het gespuis,
dat er woont.
Onze schilders Rembrandt, Jan Steen, Potter e.a. zijn --.
De -- Amersfoortsche keitrekking had plaats op 28 Mei 1903. (Een
»eigenaardige" bekendheid.)
Haarlem is -- om zijn bloembollen.
Jack the Ripper was een -- vrouwenmoorder.
De Nederlanders zijn als waterbouwkundigen alom --.
Sommige kuststreken van Italië zijn -- om hun moeraskoortsen.
De -- vaster Succi kon het 40 dagen zonder eten uithouden.
»Ginds prijkt dat grootsch gebouw, als achtste wonderwerk door heel
Europa --". ('t Stadhuis van Amsterdam.)
»Allen zijn er het over eens, dat de jaren tusschen den zevenjarigen
oorlog en den Amerikaanschen Vrijheidsoorlog, de -- eerste
regeeringsjaren van Willem V, voor de Republiek de vette jaren bij
uitnemendheid zijn geweest". (Prof. Brugmans. Die eerste regeeringsjaren
van Willem V hebben een »eigenaardige" vermaardheid gekregen!)
105. Bedriegen--misleiden--verschalken--foppen.
_Veroorzaken dat het onware voor waar wordt gehouden._
~Misleiden~ zegt letterlijk: op een verkeerden weg brengen en daardoor
dwaling veroorzaken; het wordt steeds figuurlijk gebruikt. _Door het
klatergoud liet de jongen zich ~misleiden~; hij dacht een gouden ring
gekregen te hebben en bemerkte later, dat het slechts een koperen was._
(Het blinkende klatergoud bracht hem op een dwaalspoor; hij meende met
goud te doen te hebben en zag eerst later zijn dwaling in.)
~Bedriegen~ onderstelt schending van vertrouwen met het doel zichzelf te
bevoordeelen: _De boekhouder ~bedroog~ zijn patroon_; of wel, het geeft
een teleurstelling aan in hetgeen men verwacht had: _Hij schreef mij
zelf te zullen komen, maar hij ~bedroog~ mij._--De Grieksche kunstenaar
Zeuxis wist de natuur zoo getrouw na te bootsen, dat de vogels op zijn
geschilderde druiven kwamen afvliegen. Hij ~misleidde~ de dieren,
doordat hij ze op een dwaalspoor bracht (nl. de onechte druiven werden
voor echte gehouden) en hij ~bedroog~ ze tevens, doordat hij hun
verwachting, om er van te kunnen eten, teleurstelde.
~Verschalken~ heeft de bijbeteekenis, dat een list wordt aangewend; het
wordt gebruikt, wanneer de eene partij de andere door zulk een list
tracht te overwinnen of te verzwakken. _De vogelaar ~verschalkt~ de
kwartels_ (hij spant een net met lokaas).
~Foppen~ heeft dezelfde grondgedachte als bedriegen, maar wordt alleen
van onschuldige handelingen gebezigd; bovendien is het bijna uitsluitend
tot de spreektaal beperkt.
Als ik mijn makker een steentje in de hand stop, in plaats van bijv. een
appel, dan ~fop~ ik hem. Vandaar ook: _fopspeen_.
* * * * *
Laat u niet door den uiterlijken schijn --.
De schipper Van Bergen wist de bezetting van 't kasteel van Breda te --.
De rentmeester heeft den graaf op een schandelijke wijze --.
Ik dacht hem mooi te zullen --, maar de oolijkerd was mij te slim af.
Men moet dieven met dieven --.
Door schoone beloften heeft hij zich tot dien stap laten --.
Koop dat paard niet van hem, hij wil u blijkbaar --.
De commiezen wisten de smokkelaars op slimme wijze te --.
106. Babbelen--praten--kouten--snappen--kakelen.
_Weinig beduidende dingen zeggen._
~Snappen~ zegt men van kleine kinderen, die altijd wat te vertellen
hebben en dat snel en zonder ophouden doen.
~Babbelen~ wordt van groote menschen en van schoolkinderen gezegd;
soms heeft het de onschuldige beteekenis verloren en duidt het meer
kwaadspreken aan. _Zij is een eerste ~babbelaarster~: vertrouw haar geen
geheim toe._
Wil men op afkeurende wijze te kennen geven, dat iemand zich luide doet
hooren, bijv. bij een kijfpartij, dan gebruikt men ~kakelen~. _Hoor die
vrouw daar eens staan te ~kakelen~, mijn ooren tuiten er van._--~Praten~
doet men, als men met iemand een gesprek voert over alledaagsche zaken,
meestal uit tijdverdrijf. (Van ernstiger dingen zegt men _spreken_. _Kom
eens bij me ~praten~. Is mijnheer te ~spreken~?_)--~Kouten~ onderstelt,
dat men met elkander schertsend praat en in die scherts genoegen vindt.
* * * * *
Hoor die kleine meid eens --, haar mondje staat geen oogenblik stil.
Niemand mag onder de les --; dat is veel te hinderlijk.
Zij zaten zoo druk over koetjes en kalfjes te --, dat zij aan geen tijd
meer dachten.
Ik geloof, dat zij weer leelijk aan het -- is geweest.
De gasten in de herberg zaten vroolijk bij 't knappend vuur te --:
meermalen steeg er een hartelijk gelach op.
Trijn is verkouden, schor en heesch.
»Nog wil 't wijf --", zegt Kees.
Dat 's een van d'ellendigste gebreken:
Een vrouw, die zwijgen kan noch spreken.
107. Sterven--overlijden--doodgaan--ontslapen.
_Ophouden te leven._
~Sterven~ drukt dit in 't algemeen uit; het heeft zoowel betrekking
op menschen als op dieren en planten. Van menschen wordt het vooral
gebruikt, als men de oorzaak van den dood opgeeft. _Deze man is van
hartzeer ~gestorven~._
~Doodgaan~ wordt uitsluitend van planten en dieren gezegd en alleen in
ruwe of platte taal ook van menschen.
~Overlijden~ heeft altijd betrekking op menschen; het woord beteekent
n.l. overgaan, d.i. in een ander, naar men hoopt, beter leven. (_Lijden_
van oudtijds _gaan_; vergelijk _verleden_ of _vergangen_ week.) Het
stelt dus het sterven minder hard voor ten opzichte der
achterblijvenden.
Ook ~ontslapen~ zegt men alleen van menschen; het beteekent kalm en
langzaam sterven, alsof men inslaapt; deze uitdrukking verzacht dus
eveneens het begrip van sterven.
* * * * *
Na het -- van zijn vader rustte op hem de plicht voor zijn jongeren
broeder te zorgen.
Het grootste deel van het leger -- van honger en gebrek.
Heden is in den ouderdom van 80 jaren mijn grootvader in zijn Heer en
Heiland zacht en kalm --.
Die plant zal wel --; je hebt haar niet goed behandeld.
Deze dichter is reeds op 25-jarigen leeftijd --.
Zalig zijn de dooden, die in den Heer --.
108. Vlijtig--ijverig--naarstig--nijver.
_Deze woorden duiden aan, dat men zich inspant om een of ander werk tot
stand te brengen._
Bij ~ijverig~ denkt men aan de opgewektheid en volharding, soms zelfs
aan de vurigheid, waarmee men werkt. _Een ~ijverig~ leerling tracht ook
de moeilijkste les te leeren._ (Het ligt in zijn aard, steeds zóó te
studeeren.)
~Vlijtig~ duidt aan, dat men de taak zoo spoedig mogelijk (dus zonder
oponthoud), maar ook zoo goed men kan afmaakt. _Hij zit ~vlijtig~ te
studeeren_ (d.w.z. hij studeert zonder zich te laten ophouden en spant
zich in, om alles zoo goed mogelijk te begrijpen; hij behoeft daarom
niet van nature met zooveel liefde voor de studie bezield te zijn,
zooals een ~ijverig~ student.)
~Naarstig~ komt weinig meer voor; men zegt het vooral nog van kinderen,
die niet speelsch zijn, maar hun goeden wil en oplettendheid toonen, om
het opgegeven werk naar behooren af te maken. Soms ook duidt het aan,
dat men voortdurend bezigheid zoekt, in plaats van ledig te zitten. _Zoo
traag deze jongen is, zoo ~naarstig~ is zijn zuster. Dat meisje is een
~naarstig~ kind; zij zit daar al weer te breien._
~Nijver~ wijst aan, dat men aanhoudend en met overleg werkt, om de
vruchten van zijn arbeid te kunnen plukken. _De ~nijvere~ bijen_
verzamelen reeds in den zomer haar voedsel voor den winter. Soms
beteekent het ook: geneigd tot industrie, bijv. _het ~nijvere~ Twente_.
* * * * *
Als gij -- doorwerkt, kunt gij van avond wel klaar zijn.
Gij moogt wel wat -- (vergr. trap) bij uw werk zijn; ik geloof, dat gij
er weinig lust in hebt.
Zij is een -- kind, men ziet haar bijna nooit ledig zitten.
De -- landman zag zijn moeiten met een rijken oogst beloond.
Van deze zaak is hij een -- voorstander.
Een -- hand met een sparigen tand koopt anderlui's land.
In die streek woont een -- bevolking.
109. Afslaan--afweren.
_Een aanval tegengaan._
~Afweren~ geschiedt geheel uit zelfverdediging, men houdt daarbij den
vijand van zich af en dekt zich tegen zijn aanvallen.
Bij ~afslaan~ denkt men meer aan een krachtdadig optreden: men valt den
vijand aan en tracht hem op de vlucht te drijven.--Figuurlijk gebruikt
komt alleen ~afweren~ voor, bijv. _het gevaar van iemand ~afweren~_;
_iemands liefkoozingen ~afweren~_.
* * * * *
De Spanjaarden liepen storm op Alkmaars muren, maar de aanval werd
krachtig --.
Hij heeft den doodelijken slag --, door zich nog tijdig met het schild
te dekken.
De vijand deed een onbesuisden aanval op ons leger, zoodat de
manschappen ternauwernood tijd hadden dien --.
Men wist op het fort, dat de vijand naderde; zijn aanval werd dan ook
niet alleen --, maar zelfs met kracht --.
Slechts aan de staatsmanskunst van den eersten minister was het te
danken, dat de oorlog nog -- werd.
110. Alom--overal--allerwegen.
_Op alle plaatsen._
~Alom~ wijst de ruimte in haar geheel aan. _De tijding verspreidde zich
~alom~_, d.w.z. naar alle zijden over de geheele ruimte.
~Overal~ ziet meer op elke plaats afzonderlijk, die men zich in die
ruimte denkt. _De tijding drong ~overal~ door_: d.w.z. op alle plaatsen,
geen enkele uitgezonderd, werd de tijding bekend.
~Allerwegen~ wil eigenlijk zeggen: op alle wegen of zijden, en bij
uitbreiding op alle plaatsen. ~Overal~ kan een werking zóó voorstellen,
dat zij _achtereenvolgens_ iedere plaats bereikt, geen enkele
uitgezonderd; ~allerwegen~ wijst meer aan, dat de werking _gelijktijdig_
op alle plaatsen voorkomt, al is er misschien ook een enkele plaats
(niet aan de _wegen_ gelegen) overgeslagen. _~Allerwegen~ heerschte er
een bedrijvige drukte._--Worden ~overal~ en ~allerwegen~ voor elkander
gebruikt, wat vaak voorkomt, dan is ~overal~ sterker, daar het geen
uitzondering duidt. _Ik heb hem ~overal~ gezocht, maar nergens
gevonden.--Deze gewoonte vindt gij anders ~allerwegen~._
* * * * *
God is -- tegenwoordig. (Waarom is dit woord beter dan _overal_?)
Op bergen en in dalen, Ja -- is God. (Nu denkt men aan alle plaatsen!
Waarom gebruikt men niet _allerwegen_?)
Het feest van 's konings troonsbestijging werd -- in den lande met
opgewektheid gevierd.
Er heerschte -- in de stad een feestelijke stemming.
Deze plant vindt gij -- verspreid.
De mare van zijn heldenfeit was spoedig -- verspreid.
Hij staat -- bekend als een eerste kaatser.
Langs de kaden van Rotterdam heerscht -- een ongekende bedrijvigheid.
Hij volgt mij --, waar ik ga.
111. Aankondigen--voorspellen--voorzeggen.
_Iets toekomstigs te kennen geven._
~Aankondigen~ is iets vooruit te kennen geven, dat volgens zeer gewone
of natuurlijke oorzaken plaats hebben moet. _De plotselinge daling van
den barometer ~kondigt~ storm ~aan~._ Soms is het begrip van tijd zoo
goed als geheel weggevallen, zoodat aankondigen dan eenvoudig beteekent:
bekend maken met iets, dat terstond zal gebeuren. _De heraut ~kondigde~
met trompetgeschal de komst des konings ~aan~._
~Voorspellen~ duidt mindere zekerheid aan, daar het voorspelde meer
op bloote vermoedens, op volksgeloof, enz. berust. _De waarzegger
~voorspelt~ de toekomst. Een goed notenjaar ~voorspelt~ een strengen
winter._
~Voorzeggen~ beteekent: vooruit _zeggen_, dat iets zeker gebeuren zal,
en kan dus alleen door God of door Zijn gezanten gedaan worden. (Het
woord kan dus niet toegepast worden op zaken, zooals met _aankondigen_
en _voorspellen_ wel het geval is, bijv. een daling van den barometer
kan niet _voorzeggen_.) _De geboorte van Jezus was reeds eeuwenlang
~voorzegd~_ (nl. door de profeten). Het woord wordt alleen in deftigen
stijl gebruikt.
* * * * *
Door de terugkomst der zwaluw wordt de lente --.
Deze geleerde beweert, dat hij het weder een maand vooruit kan --.
Drie harde slagen op de deur --, dat er iets bijzonders gebeurd was.
»O zaalge Kerstnacht, ons zoo lang --!"
Eensklaps ging de wind liggen en dit scheen een orkaan --.
Zijn gefronst gelaat -- weinig goeds.
Het kanongebulder -- de geboorte van een prins aan.
Een kring om de maan -- regen en wind. (Niet _zeker_!)
Jezus had Zijn dood en verrijzenis aan Zijn discipelen --.
112. Buitenlandsch--uitheemsch--vreemd.
_Wat buiten onze grenzen thuis behoort._
~Buitenlandsch~ noemt men zoowel datgene, wat een ander land betreft,
als hetgeen er geschiedt of voorkomt en wel in tegenstelling met
binnenlandsch; bijv. het _buitenlandsch_ verkeer; de _buitenlandsche_
handel; _buitenlandsche_ berichten; _buitenlandsche_ onlusten.
~Uitheemsch~ is ook buitenlandsch, maar 't voegt er de gedachte bij,
dat het uitheemsche niet in ons eigen land voorkomt: _uitheemsche_
gebruiken. (»Uitheemsche" handel kan niet, immers in ons land is óók wel
handel.)--Daar men licht geneigd is, op hetgeen uitheemsch is, laag neer
te zien, heeft het soms een ongunstige beteekenis: _Gij moet nooit
~uitheemsche~ dingen navolgen._
~Vreemd~ beteekent: wat in ons land of in de naaste omgeving geheel
onbekend is en dus van verre streken afkomstig moet zijn. _Dit is een
~vreemde~ soort aardappel._
Verder kan ~vreemd~ nog andere beteekenissen hebben, als: niet van onze
familie: mijn zoon bracht een _vreemden_ gast mee; onbekend: zij is mij
geheel _vreemd_; ongewoon: een _vreemd_ geval; zonderling: een _vreemde_
kleeding; enz.
* * * * *
De minister van -- zaken heeft zijn ontslag genomen.
Deze -- plant schijnt hier goed te tieren.
Dat is een -- plant; ik zie ze voor het eerst hier groeien.
Wat heeft die mijnheer -- gewoonten.
Wij zullen de volgende week een -- reisje maken.
In den Dierentuin vindt men prachtige -- gewassen.
In dien -- oorlog zijn heel wat menschen omgekomen.
Er heerschen in dat land -- zeden.
Als dit voorval maar geen aanleiding geeft tot -- verwikkelingen!
113. Bekennen--belijden.
_Zijn gevoelens of handelingen, die niet bekend waren, mededeelen._
~Bekennen~ duidt aan, dat men de bekentenis liever had verborgen
gehouden, maar door aandrang van buiten tot het mededeelen genoodzaakt
wordt. _De moordenaar moest tegenover zooveel deugdelijke bewijzen zijn
misdaad wel ~bekennen~._
~Belijden~ ziet meer op den innerlijken aandrang en gaat vooral met
een gevoel van berouw gepaard; het heeft dus een edeler beteekenis:
_Ootmoedig ~beleed~ hij zijn schuld._ Het wordt ook ten opzichte van
godsdienstige gevoelens gebruikt: _Zijn zonden ~belijden~._
* * * * *
Hij wil zijn ongelijk nog niet --, maar wij zullen er hem wel toe
brengen.
Met een verslagen hart -- hij voor God zijn schuld.
Ik moet eerlijk --, dat ik hierin misgetast heb.
Door de wroeging van zijn geweten aangegrepen, -- hij zijn schuld.
_Gebruik ook in zinnen:_ Bekentenis en belijdenis.
114. Aanroepen--bidden--smeeken.
_Zich in nood of gevaar tot iemand wenden, ten einde diens hulp of
bijstand te verkrijgen of de vervulling zijner wenschen te erlangen._
~Aanroepen~ gebruikt men hoofdzakelijk, als men den Almachtige luide
en eenigszins gejaagd om hulp vraagt en zich daarbij geheel op Zijn
voorzienigheid verlaat. _~Roep~ Hem ~aan~ in den dag der benauwdheid en
Hij zal u ruste geven._
~Bidden~ onderstelt, dat men kalmer aan God (of iemand, die ons kan
helpen) om hulp vraagt, terwijl ~smeeken~ een vuriger en dringender
bede te kennen geeft. _De voorganger ~bad~ God om een voorspoedigen
oogst.--Hij ~smeekte~ Hem, het leven der kranke vorstin te sparen._
* * * * *
De blinde -- om een aalmoes.
De ter dood veroordeelde -- om genade.
De schipbreukelingen hoorde men in hun doodsangst God --.
Ik -- u met een berouwvol hart om vergiffenis.
In alle kerken werd voor het behoud van den vrede --.
De radelooze moeder wierp zich op de knieën voor den wreeden soldaat en
-- hem haar kind niet te dooden.
Vóór Hugo de Groot zich in de boekenkist verborg, -- hij God om een
voorspoedige reis.
115. Afstand--verte--verwijdering.
_De ruimte tusschen twee voorwerpen._
~Verwijdering~ drukt uit, dat die tusschenruimte vroeger niet bestond.
Hoe meer men bijv. de stad achter zich laat, hoe grooter dus eigenlijk
de verwijdering wordt. Het gebruik wil echter, dat dit woord thans
alleen figuurlijk voorkomt. _Sedert er tusschen deze twee vrienden
~verwijdering~ is ontstaan, gaat ieder zijns weegs._
~Afstand~ duidt eenvoudig aan, dat er tusschen twee voorwerpen een
zekere ruimte bestaat als gevolg van den stand, dien zij ten opzichte
van elkander innemen. _De ~afstand~ tusschen Amsterdam en Baarn bedraagt
36 K.M._ (Waarom is hier _verwijdering_ niet gebruikelijk?)
~Verte~ wijst alleen het tegengestelde van nabijheid aan en duidt dus
altijd op een eenigszins grooteren afstand. Men kan dan ook niet zeggen
in _een_ verte, maar wel in _de_ verte, terwijl afstand wel degelijk het
lidwoord van onbepaaldheid kan hebben.
* * * * *
Wanneer men een plaats al wandelend verlaat, neemt bij iedere schrede de
-- (het oorspronkelijke woord!) toe, d.w.z. men bevindt zich bij iederen
stap op grooteren -- van de stad, totdat men haar ten laatste nog
slechts in de -- kan zien.
Hij bleef steeds op een eerbiedigen --. (Waarom niet _verte_?)
Na den slag bij Nieuwpoort ontstond tusschen Maurits en Oldenbarnevelt
de eerste --.
De visschersvrouw staarde in de --, of zij het schip van haar man kon
ontdekken.
De -- tusschen vrijen en onvrijen werd vroeger streng bewaard.
De verschillende belangen, die deze twee vrienden hebben, deden
langzamerhand een -- ontstaan. Zij behandelen elkander nu altijd op
eenigen --.
116. Eeuwig--eindeloos--oneindig.
_Wat geen einde heeft._
~Eeuwig~ drukt oorspronkelijk uit, dat aan geen einde, maar ook aan geen
begin kan gedacht worden. In dezen zin kan men alleen zeggen: _God is
~eeuwig~._--Verder duidt het woord aan, dat er wel een begin is geweest,
maar dat er aan een einde onmogelijk kan gedacht worden: _het ~eeuwige~
leven_. Om dit denkbeeld van: onmogelijk te kunnen eindigen, aan te
duiden, gebruikt men ~eeuwig~ ook figuurlijk van zaken, waaraan
feitelijk wel een einde kan zijn, al wordt de mogelijkheid daarvan
uitgesloten: _het ~Eeuwig~ Edict_. (Het duurde toch maar 5 jaren!)
~Eindeloos~ wil zeggen, dat iets geen einde heeft, ofschoon zulk een
einde niet onmogelijk ware geweest. Terwijl ~eeuwig~ meer op den _tijd_
ziet, vestigt ~eindeloos~ meestal de aandacht op de _ruimte_. _Een
~eindelooze~ vlakte lag vóór mij._ (Voor mijn blik had die vlakte geen
einde; misschien was er wel een eind aan!)
Men spreekt van Gods _eeuwige_ liefde, omdat deze _ten_ _allen tijde_
zal voortduren; ook spreekt men van Gods _eindelooze_ liefde tot de
zondaren, om aan te duiden, dat het einde van die liefde wel mogelijk
ware geweest, maar dat God te goedertierend is, om die liefde een einde
te doen nemen. (Welk der beide woorden is dus sterker?)
~Oneindig~ duidt aan, dat er werkelijk aan de ruimte (of tijd) geen
einde is, bijv. _de rij der getallen is ~oneindig~_. Hieruit ontwikkelde
zich het begrip: onbegrensd, bijzonder groot, zóó groot zelfs, dat alle
afmetingen of grenzen wegvallen. Het wordt daarom gebruikt als bijw. van
graad: Een _oneindig_ groot verschil. Een _oneindig_ klein getal. Wat
beteekent nu: _Gods ~oneindige~ liefde_?
Waarom kan men niet spreken van een _oneindige_ vlakte? Waarom niet
van een _eeuwige_ vlakte? (Eeuwig is een tijdsbegrip, oneindig een
ruimtebegrip!) Waarom mag men God niet den _Eindelooze_ heeten?
Een _eindeloos_ krakeel schijnt geen einde te hebben; maar toch is dit
einde mogelijk, als de twist wordt bijgelegd. Een _eeuwig_ krakeel ziet
er op, dat er _ten allen tijde_ getwist wordt, dus wijst meer een
tijdsbegrip aan.
* * * * *
Onze blikken zwierven door de -- ruimte (d.w.z. langs den sterrenhemel).
Wij lieten onze blikken over de -- heide dwalen.
Ik zal u -- beminnen.
In de wereld van het -- kleine treft men ook wonderen aan.
De zon is op een -- afstand van ons verwijderd.
De gewesten der Unie besloten ten -- dage verbonden te blijven.
Ik ben dat -- gebedel moede, en zal er dus voor goed een eind aan maken.
Er bestaat een -- groot verschil tusschen deze beide karakters.
Hij bleef maar tot in het -- doorredeneeren.
Hij zwierf reeds jaren op de -- baren.
117. Begrijpen--beseffen--bevatten--verstaan.
_Duidelijke kennis van iets hebben._
~Verstaan~ drukt alleen uit, dat de aangeboden kennis (het gehoorde,
gelezene enz.) ons geestelijk eigendom wordt, maar geeft niet aan, of
dit met of zonder moeite onzerzijds, geschiedt. _Druk je wat duidelijker
uit, ik ~versta~ je niet._ (Letterlijk zegt _verstaan_: bij iets blijven
staan, om het goed op te nemen; vandaar ook de beteekenis van goed
hooren: _Nog op grooten afstand kon men den spreker ~verstaan~._)
~Bevatten~ en ~begrijpen~ hebben het bijdenkbeeld, dat men zich moeite
geeft om van iets kennis te krijgen, terwijl zij verder onderstellen,
dat men voor het verwerven van die kennis eenige scherpzinnigheid moet
bezitten. ~Bevatten~ duidt aan, dat de zaak voor ons verstand niet te
_groot_ is, dat men ze kan _omvatten_, terwijl ~begrijpen~ er op wijst,
dat de zaak zoo nabij ons ligt, dat wij ze kunnen _grijpen_, m.a.w. dat
zij voor ons verstand niet te _hoog_ gaat. _Ik ~begrijp~ maar niet, dat
hij zich tot dien stap heeft laten overhalen_ (dat gaat _boven_ mijn
begrip). _Niemand kan de wijsheid des Scheppers ~bevatten~_ (in al haar
omvang doorgronden, daarvoor is ons verstand te klein). _Bevatten_ is
dus sterker dan _begrijpen_.
~Beseffen~ wil zeggen, dat wij met ons bewustzijn (besef) van iets
kennis krijgen, zoodat wij ons die kennis goed bewust zijn. _Hij
~besefte~, welk een verplichting hij op zich genomen had_, d.i. hij is
er zich ten volle bewust van; hij is er van doordrongen en overtuigd.
* * * * *
Hij houdt zich, alsof hij mijn bedoeling niet --.
Hij -- zeer goed de kunst, om zich bij iemand ongemerkt in te dringen.
Al -- wij volkomen, dat wij met die verklaring ons vele vijanden zullen
berokkenen, willen wij ons er toch niet door laten terughouden.
Ons verstand is te klein om al de wonderen der schepping te --.
Ik -- zeer goed, dat de dichter in dit stuk op Oldenbarnevelt zinspeelt,
al kan ik van alle bijzonderheden de eigenlijke bedoeling niet --.
Hij -- maar niet, dat hij op die wijze zijn ondergang te gemoet gaat.
Dit hoofdartikel is zoo geleerd geschreven, dat ik er niets van kan --.
118. Driftig--oploopend--opvliegend.
_Spoedig zijn kalmte verliezend._
~Driftig~ duidt aan, dat men licht in drift geraakt (zie $Drift$); de
gemoedsbeweging is echter van geen langen duur.
~Opvliegend~ en ~oploopend~ wijzen er op, dat men van nature geneigd is,
spoedig in groote drift (d.i. toorn) te ontsteken; het is dus meer een
karaktertrek. Hierbij heeft ~opvliegend~ meer kracht dan ~oploopend~;
vliegen is immers sterker dan loopen. Wie dus dikwijls en om geringe
oorzaken driftig wordt, is oploopend of opvliegend.
Waarom kan men wel zeggen: hij _wordt_ driftig, maar niet hij _wordt_
oploopend of opvliegend?
* * * * *
Bij het hooren van die tijding, maakte hij zich vreeselijk --.
Mijn neef heeft een -- karakter: bij de minste oorzaak stuift hij
geweldig op.
Ik ga niet graag met zulk een -- mensch om.
Hoewel hij kalm van aard is, wordt hij toch ook wel eens --.
Een onderwijzer, die -- van natuur is, is weinig geschikt voor zijn
betrekking.
119. Bedroefd--droevig--treurig--bedrukt.
_Het tegengestelde van blijde, opgewekt._
~Bedroefd~ wijst aan, dat de oorzaak der droefheid buiten ons ligt. _Hij
is zeer ~bedroefd~ over het verlies van zijn vader._
~Droevig~ en ~treurig~ laten in het midden, of de gemoedstoestand door
oorzaken van buiten teweeg gebracht wordt, dan wel een gevolg is van
innerlijke gesteldheid. Den ~bedroefde~ kan men van zijn smart bevrijden
door hem het verlorene terug te geven, of wel die smart kan door
troostwoorden eenigszins gelenigd worden; de ~droevige~ of ~treurige~ is
eigenlijk niet voor troost vatbaar (men weet immers de oorzaak niet!),
hij kan alleen opgevroolijkt worden.--~Droevig~ verschilt hierin van
~treurig~, dat het een kortstondiger toestand dan treurig aanwijst;
treurig is dus sterker. _Hij is reeds lang ~treurig~ gestemd; het wordt
tijd, hem op te vroolijken.--Haar ~droevige~ stemming van gisteren is
weer geheel geweken._
~Droevig~ en ~treurig~ worden ook van zaken gebezigd, om aan te duiden,
dat zij door een droevige of treurige stemming gekenmerkt zijn, of zulk
een stemming veroorzaken. _Het waren ~treurige~ dagen, toen de oorlog
het land verwoestte en den grond met bloed drenkte.--Het was een
~droevig~ oogenblik, toen hij bij zijn vertrek naar de Oost van zijn
oude moeder afscheid moest nemen.--Onlangs is hier een ~droevig~ ongeluk
gebeurd._ (Een _treurig_ is sterker!)
~Bedrukt~ wijst aan, dat iemand door zijn droefheid wordt terneergedrukt
en dit niet verbergt, zoodat zijn droefheid uit zijn houding blijkt, of
op zijn gelaat staat te lezen. _Toen ik hem ontmoette, zag hij zeer
~bedrukt~, zoodat ik aanstonds een onheil vermoedde._
* * * * *
Het was voor ons een -- tijd, toen onze vader van oneerlijkheid
verdacht werd.
Hij was zoo -- over den dood zijner vrouw, dat men voor
verstandsverbijstering vreesde.
Het is een -- gezicht, als men op een blindenschool het jonge volkje
ziet zitten.
Het is --, dat Christenen elkander nog den oorlog aandoen.
Aan zijn -- gelaat zag ik reeds, dat hij niet geslaagd was.
Hij was zoo -- te moede, dat hij in niets belang stelde.
In Friesland heerschen nog -- toestanden. (Waarom niet _droevig_?)
Hij was zoo -- over het slechte gedrag van zijn zoon, dat hij oud werd
voor zijn tijd.
Zulke -- verhalen passen niet voor de dartele jeugd.
Huibert kwam, -- van zinnen, Moeder Duifkes woning binnen.
120. Aanvaarden--aannemen--op zich nemen--ontvangen.
_In het bezit van iets komen._
~Aannemen~ en ~ontvangen~ onderstellen, dat de zaak ons door een ander
wordt overgedragen; _aannemen_ drukt evenwel uit, dat men vrijwillig
van het voorwerp bezit neemt (actief), terwijl _ontvangen_ meer een
lijdelijk in bezit komen onderstelt. Men _ontvangt_ een wonde, maar men
_neemt_ ze niet _aan_. Men _ontvangt_ onderwijs (lijdelijk), maar men
_neemt_ iemands leerstellingen _aan_ (actief). Tegenover _ontvangen_
staat dus _geven_, tegenover _aannemen_ kan men _aanbieden_,
_overdragen_ stellen.
~Aanvaarden~ geeft evenals aannemen ook wel een vrijwillig inbezitnemen
te kennen, maar wijst er tevens op, dat die aanvaarding zekere plichten
van ons eischt, bijv. de regeering _aanvaarden_. Zoodra men dus de
verantwoording voor die plichten op zich neemt, zoodra men derhalve de
betrekking of waardigheid _begint_ uit te oefenen, _aanvaardt_ men
haar. _Hij heeft zijn benoeming tot voorzitter wel ~aangenomen~, maar
de functie nog niet ~aanvaard~._ Daar dit aanvaarden gewoonlijk met
eenige officiëele plechtigheid gepaard gaat (inhuldiging der Koningin,
installatie van een burgemeester), gebruikt men ~aanvaarden~ ook wel in
de beteekenis van aannemen, doch met het bijdenkbeeld van eenigszins
op plechtige wijze; wat aanvaard wordt, moet dus een zaak van belang
zijn, zoodat het in dit geval sterker of beleefder is dan aannemen.
_~Aanvaard~ dit geschenk mijner hoogachting. Ik ~aanvaard~ uw erkenning
van schuld._--Een geheel andere beteekenis heeft het woord in zinnen
als: een reis ~aanvaarden~, d.w.z. beginnen te ondernemen.
~Op zich nemen~ duidt aan, dat men zich verbindt iets te doen en de
verantwoordelijkheid daarvan voor zijn rekening neemt; het bepaalt
zich meestal tot het volbrengen van een enkele daad, terwijl
~aanvaarden~ een voortdurende verantwoordelijke werkzaamheid onderstelt.
_Hij ~nam op zich~, de verzoening tusschen de beide partijen tot stand
te brengen._ (Na de verzoening was zijn taak afgeloopen.)
* * * * *
Hebt gij mijn rekening wel --?
Hebt gij den brief, met strafporto belast, --?
Zou hij het beschermheerschap onzer vereeniging willen --?
De nieuw gekozen voorzitter -- de benoeming aan en -- terstond zijn
functie; ook heeft hij --, eenige nieuwe leden aan te werven.
Ik verzoek u wel dit klein bewijs mijner erkentelijkheid te willen --.
Bij dien volksoploop -- menigeen een sabelhouw.
Ik --, u in zes maanden voor dat examen klaar te maken.
Het was van hem een edele daad, geheel alleen de verantwoordelijkheid
voor het tekort --.
Wanneer zullen wij den tocht --?
Hij heeft een opdracht van de regeering --, om een onderzoek naar den
oorsprong dezer ziekte in te stellen, maar men gelooft, dat hij die
opdracht niet zal --.
De secretaris --, den president bij de -- van diens waardigheid te
complimenteeren.
121. Zwerven--dolen--dwalen.
_Heen en weer gaan of trekken._
~Dwalen~ duidt aan, dat men den rechten weg, die naar het doel
voert, verlaten heeft, hetzij uit onkunde, hetzij uit achteloosheid
(vergissing); in den regel zal men dan trachten het juiste pad terug te
vinden. _Toen ik in het bosch van u afscheid genomen had, was ik den weg
vergeten en heb langen tijd ~gedwaald~._
~Dolen~ wijst aan, dat men geheel zonder doel rondtrekt, zooals bijv. de
dolende ridders van voorheen, òf dat men zóózeer is verdwaald, dat de
goede weg onmogelijk weer te vinden is. Het is dus sterker dan ~dwalen~.
_Wacht u voor een ~dolenden~ gids._
~Zwerven~ wijst een heen en weer trekken aan, waarbij men niet lang op
dezelfde plaats blijft, gewoonlijk als gevolg van de omstandigheid, dat
men geen vaste woonstede heeft. Een _zwervende_ volksstam. _Door de
bosschen te ~zwerven~ is een genot._ (In dezen zin gebruikt men ook wel
_dwalen_, maar dit is minder juist; immers bij _dwalen_ denkt men aan
den juisten weg, dien men kwijt is, welke bijgedachte in _zwerven_ niet
ligt opgesloten.) Verklaar nu:
Een donkre den bekroont den heuvelspits,
Een trotsche boom en de eenige in den omtrek.
Gelijk een vinger, wenkend wie daar _doolt_,
Wijst hij den weg den _afgedwaalden zwerver_.
(Hélène Swarth.)
* * * * *
Als de herder --, -- de schapen.
Een marskramer leidt een -- leven.
Don Quichot wilde evenals de -- ridder op avonturen uitgaan.
Ik geloof, dat gij op den -- weg zijt vervallen.
In vroegeren tijd hield men veel van een ingewikkelden --hof.
De Israëlieten moesten langen tijd tot straf door de woestijn --.
De afdeeling soldaten, die Amsterdam in 1650 moest verrassen, raakte op
de Gooische heide aan het --, zoodat de aanslag mislukte.
Ik geloof, dat gij hierin --; een ander heeft, naar ik meen, het
weefgetouw uitgevonden.
122. Gemeen--laag--ruw--plat.
_Wat ons fijn gevoel onaangenaam aandoet of kwetst._
~Gemeen~ is oorspronkelijk: wat aan allen eigen is, dus iets zeer
gewoons of alledaagsch (een ~gemeen~ soldaat); langzamerhand heeft
het echter het bijdenkbeeld gekregen van wat de onbeschaafde menigte
eigen is, zoodat het thans een zeer ongunstige beteekenis bezit, n.l.
schurkachtig, eerloos, liederlijk. _Een ~gemeene~ kerel is tot allerlei
schandelijke daden in staat._
~Laag~ is het tegengestelde van hoog, verheven, edel, en komt vrijwel
met gemeen overeen; het drukt vooral uit, dat iets met onze begrippen
van eer in strijd is. Een _lage_ daad is het bijv. een vriend een geheim
te ontlokken, om er zelf voordeel mee te doen.
~Plat~ wijst aan, dat er geen verheffing is en ziet hoofdzakelijk
op den onkieschen vorm, waarin men zijn gedachten uitdrukt. _Het
is tegenwoordig bij vele schrijvers gewoonte om allerlei ~platte~
uitdrukkingen uit den volksmond letterlijk weer te geven._ (Die
uitdrukkingen zijn op zich zelf niet kwaad bedoeld, maar zij doen ons
fijn gevoel toch onaangenaam aan.) Een _gemeene_ uitdrukking daarentegen
is niet alleen plat, maar ook hoogst onzedelijk: zij _kwetst_ ons
gevoel.
~Ruw~ gebruikt men, wanneer onder het platte, onbeschaafde uiterlijk
toch een goede of edele kern verscholen ligt, evenals een ruwe diamant
een groote innerlijke waarde verbergt. Bijv. een matroos kan ruw zijn en
toch een edel hart bezitten. Wij herinneren aan het bekende gedicht van
Asschenberg. Een blinde man zit aan den weg te bedelen; een rijk, deftig
heer geeft den stumper een .... oortje (¼ stuiver); maar een matroos,
die juist zijn gage heeft ontvangen, werpt hem een handvol zesthalven
toe met den uitroep: »Daar, blinde bl....! dat is beter dan een oortje!"
De uitdrukking was in dit geval wel eenigszins plat, maar niet laag of
gemeen: zij was alleen _ruw_. Gemeen of laag zouden die woorden geweest
zijn, als de _rijke_ ze gebezigd had; zij hadden dàn den ongelukkige
immers als een bespotting in de ooren geklonken en hem pijnlijk moeten
aandoen.
* * * * *
Wie zijn besten vriend verraadt, handelt --.
Menig dronkaard slaat niet zelden -- taal uit.
Al zijn sommige uitdrukkingen uit de achterbuurten ook --, zij geven
niet zelden blijk van echten volkshumor.
Justus van Maurik teekende meermalen een -- zeebonk, die toch ons hart
weet te stelen.
Doodgaan van een mensch gezegd is --.
Een -- Griek wees den vijand een korteren weg door het gebergte aan.
123. Neigen--hellen--overhellen--overhangen.
_Een schuinen stand hebben._
~Hellen~ wijst eenvoudig aan, dat er een afwijking van den loodrechten
stand bestaat. _Deze muur ~helt~ naar links._
~Overhellen~ drukt het begrip iets sterker uit. _De toren begint
bedenkelijk ~over te hellen~._
~Overhangen~ is nog sterker; het wijst er op, dat het voorwerp reeds
bijna een horizontalen stand heeft gekregen en zoodoende zich boven een
andere plaats bevindt. _De ~overhangende~ takken zullen wij laten
kappen._
Alleen ~overhellen~ wordt figuurlijk gebruikt. _In den slag bij
Nieuwpoort bleef de strijd lang onbeslist, totdat eindelijk de
overwinning naar Maurits' zijde begon ~over te hellen~._ (Men denkt
hierbij onwillekeurig aan de balans, waarvan de tong overhelt. Werk het
beeld verder uit!)
~Neigen~ beteekent: in schuine richting nader bij den grond brengen of
buigen, en komt vooral overgankelijk voor. _De bloemen ~neigden~ haar
hoofd. »~Neig~, o God, Uw gunstige ooren!"_ (De Hoogere buigt zich tot
den lagere.)
* * * * *
Toen hij in het water viel, greep hij zich nog bijtijds aan een -- tak
vast.
De meening der vergadering was aanvankelijk verdeeld; ten slotte echter
begon de meerderheid naar verwerping van het voorstel --.
De berg -- zoo steil naar het dal, dat hij slechts met moeite te
beklimmen is.
De dag -- ten einde.
Vroeger -- ook ik tot die meening over, thans ben ik tot andere
gedachten gekomen.
In enkele straten -- de huizen zoover over, dat zij op u dreigen neer te
vallen.
Reeds vroeg -- zijn hart zich tot het kwade.
Kent gij de wetten van het -- vlak?
Zijn heerschappij -- ten ondergang.
124. Durven--wagen--zich verstouten--zich vermeten.
_Den moed hebben om iets, dat gevaarlijk of moeilijk is, te ondernemen._
~Wagen~ onderstelt, dat er aan de onderneming gevaar verbonden is en dat
de uitslag niet zeker is, daar er zich verschillende zwarigheden kunnen
opdoen, die men vooraf niet had kunnen voorzien. _De vluchteling stond
eensklaps voor een breeden afgrond; toch ~waagde~ hij den sprong om zijn
vervolgers te ontkomen._
~Durven~ wijst aan, dat men den moed bezit, om het gevaar kalm te
trotseeren of de mogelijke nadeelige gevolgen van zijn daad op zich te
willen nemen. _Niettegenstaande het _»verboden toegang"_ ~durfde~ hij
toch in het bosch te wandelen. Niemand ~durfde~ zich in het brandende
huis te ~wagen~._ (Verklaar beide woorden: durven en wagen!)
~Zich verstouten~ wijst aan, dat men meer bij oogenblikkelijke opwelling
de vreesachtigheid overwint en dan moed voelt ontwaken. _Eerst ~durfde~
ik niet over de zaak te spreken, maar later ~verstoutte~ ik ~mij~ en
zeide hem de waarheid vlak in zijn gezicht._
Gaat het ~zich verstouten~ gepaard met overschatting van zijn kracht,
zoodat de onderneming groot gevaar loopt te mislukken, dan spreekt men
van ~zich vermeten~; het heeft dus altijd een min of meer ongunstige
bijbeteekenis. _Een vorst, die ~zich vermeet~, de rechten des volks met
voeten te treden, ondermijnt zelf zijn troon._
* * * * *
Wie niet --, die niet wint.
Ik -- het u bijna niet te vertellen, wat hij van u gezegd heeft.
Een oogenblik weifelde hij; toen echter -- hij zich eensklaps en -- den
gevaarlijken sprong.
Hoe hij zich heeft -- --, zijn meerderen openlijk aan te vallen, kon
niemand zich begrijpen.
Gij kunt op mijn medewerking niet rekenen; aan zulk een onderneming --
ik niet mee te doen.
Ik -- het, uw hulp in te roepen.
Langen tijd verdroeg hij lijdelijk de spotternij zijner medeleden, tot
hij zich eensklaps -- hen een gevoelige afstraffing toe te dienen.
Wie zou zich --, Gods wegen te willen doorgronden?
»Goed zoo, ge--! om een buil niet geven, -- maar het harte, dan volgt
ook de voet!" (De Schaatsenrijder.)
125. Doorgaans--gewoonlijk--meestal.
_Wat bijna zonder uitzondering gebeurt._
~Doorgaans~ zegt, dat iets in de meeste gevallen plaats heeft, dus
zonder veel uitzonderingen. _Wij logeeren ~doorgaans~ iederen zomer in
Baarn._
~Gewoonlijk~ is sterker; het wijst op een gewoonte, een regelmaat,
waarop zoo goed als geen uitzonderingen bestaan. _~Gewoonlijk~ ben ik 's
avonds tusschen 7 en 8 het best te spreken._
~Meestal~ is het zwakst; het onderstelt wel een regel, maar voegt de
gedachte er bij, dat er nog wel eens uitzonderingen voorkomen. _Hij komt
~meestal~ te laat op school._ (~Gewoonlijk~ is sterker!)
* * * * *
_Beproef, of in onderstaande zinnen meer dan één woord kan worden
ingevuld en geef in zulke gevallen telkens de gewijzigde beteekenis op._
De menschen stellen -- hun eigen belang boven dat van anderen.
De vreemdelingen bezoeken -- de prachtige ruïne op den berg.
In de zomervacantie hebben wij -- elken dag regen gehad.
Na een vermoeiende reis heeft mijn zuster -- hoofdpijn.
Op een natten zomer volgt -- een mooi najaar.
Men vindt -- bij de hoogste standen het minste levensgeluk.
Bij een westenwind komt er -- regen.
Deze polders werden in den winter -- overstroomd.
De wereld wil -- bedrogen zijn.
»De ouderdom komt met gebreken, En wie zeven kruisjes telt, Weet er --
van te spreken."
126. Volledig--volkomen--volmaakt.
_Waaraan niets ontbreekt._
~Volledig~ wijst aan, dat alle leden (of deelen), waaruit iets bestaat,
aanwezig zijn. Een _volledige_ jaargang van »Eigen Haard". Niets is dus
weg of achtergehouden.
~Volkomen~ beteekent, dat alle vereischte eigenschappen behoorlijk en
wel aanwezig zijn. Een _volkomen_ vierkant.
~Volmaakt~ is in den volstrekten zin: vrij van eenig gebrek. God alleen
is _volmaakt_. Daar echter alle menschelijk werk gebreken aankleven,
zou er niets volmaakts op de wereld zijn; het woord wordt dan ook meer
figuurlijk gebezigd in den zin van uitstekend, zóó, dat iets het
volmaakte zeer nabij komt. Een _volmaakte_ gezondheid. Hieruit is het
te verklaren, dat volkomen en volmaakt dikwijls voor elkander gebruikt
worden: Een _volkomen_ gezondheid.
* * * * *
Dit verhaal schijnt mij niet -- toe.
Dit verhaal verdient geen -- geloof.
Hij was de -- ridder, dien men kende.
Ik heb een -- verzameling van onze postzegels.
Gij kunt -- op hem vertrouwen.
Op de volksschool behandel ik de spraakkunst niet meer --.
In deze klasse heerscht een -- orde.
Hij lijkt -- op zijn vader.
Ik ben het -- met u eens.
De dief legde een -- bekentenis af.
127. Vlieten--vloeien--stroomen.
_Beweging van niet-vaste stoffen._
~Vloeien~ duidt een zachte, kalme beweging van vloeistoffen aan: _Het
water ~vloeit~ over den grond.--De tranen ~vloeiden~ uit zijn oogen._
~Vlieten~ wijst een meer voortdurende, kalme beweging in dezelfde
richting aan, en wordt eveneens alleen van vloeistoffen gebruikt. Het is
iets sterker dan _vloeien_ en behoort bovendien meer tot de schrijftaal.
_De tranen ~vloten~ hem over de wangen._
~Stroomen~ duidt een sterker beweging dan vlieten aan en wordt ook van
gassen gebezigd. _De tranen ~stroomden~ hem over de wangen. De rivier
~stroomt~; het beekje ~vliet~. De lucht ~stroomt~ van alle kanten toe._
Verklaar nu de figuurlijke beteekenis van: Uit deze stelling _vloeit_
voort, dat de buitenhoeken van een driehoek samen 10 rechte hoeken
vormen.--Het volk _stroomde_ van alle zijden toe.
* * * * *
Deze bron van inkomsten houdt weldra op te --.
Ik hoor duidelijk het gas uit de kraan --.
Zijn leven -- zacht en kalm daarheen. (Verklaar de teekenachtige
uitdrukking!)
De golven -- in wilde vaart over den dijk.
Een stille traan -- uit zijn oog.
Hieruit -- nog niet voort, dat ik u zal aanbevelen.
Kabbelend -- het beekje tusschen groene weilanden voort.
Een dichte menigte -- naar het feestterrein.
128. Vleugel--vlerk--wiek.
_Het lichaamsdeel om te vliegen._
~Vleugel~ zegt dit in het algemeen: zoowel vogels als insecten hebben
vleugels. Verder gebruikt men vleugel in figuurlijken zin om een vlugge
beweging aan te duiden. _De schrik hecht ~vleugelen~ aan zijn voet.--Op
~vleugelen~ der liefde kom ik tot u._
~Vlerk~ beteekent gewoonlijk een gevederde vleugel en kan dus letterlijk
alleen van vogels gebezigd worden.
~Wiek~ is hoofdzakelijk beperkt tot de deftige figuurlijke taal en komt
dan met vleugel overeen: het middel om zich snel te verplaatsen: _Op
de ~wieken~ der verbeelding._ (Alleen in enkele spreekwijzen van het
dagelijksch leven komt wiek voor: bijv. kortwieken, klapwieken, op eigen
wieken drijven.)
* * * * *
De struisvogels hebben wel -- maar zij kunnen er niet mee vliegen.
Op de -- des winds naderde ons het heerlijke gezang.
»Bontge-- vlinders zweven in den nooitvolprezen Mei."
Dedalus wilde op wassen -- naar de zon vliegen.
Wat een paar prachtige -- bezit deze vogel.
Hij verhief zich op de -- der verbeelding in hooger sfeer.
De linker -- van dezen papegaai is verlamd.
De vrees hecht -- aan haar voeten.
Hij is niet in zijn -- geschoten.
Beschermend breidde hij de -- zijner liefde over mij uit.
De linker-- van het gebouw is verwoest.
129. Vernielen--verwoesten--vernietigen.
_Een einde aan 't bestaan van iets maken._
~Verwoesten~ zegt letterlijk: wat te voren een regelmatigen aanleg had
woest (tot een woestijn) maken; bij uitbreiding van beteekenis duidt het
ook aan: iets in een puinhoop doen verkeeren. _Het geheele land werd te
vuur en te zwaard ~verwoest~.--Bij het bombardement werd de schoone
hoofdkerk geheel ~verwoest~._
~Vernielen~ heeft alleen betrekking op voorwerpen; het duidt aan, dat
de deelen van elkander gescheiden worden, zoodat het voorwerp geheel
verminkt en onbruikbaar gemaakt wordt. _Dat meisje heeft al weer haar
pop ~vernield~._ (Waarom niet _verwoest_? Waarom kan men niet zeggen: De
stad werd _vernield_?)
~Vernietigen~ wil letterlijk zeggen: tot niet maken, dus zóó te werk
gaan, dat er niets overblijft. (Vernielen en verwoesten laten altijd nog
_iets_ achter.) Daar in de natuur geen volstrekte vernietiging denkbaar
is, gebruikt men het woord bij voorkeur in figuurlijken zin, om het te
niet doen van menschelijke instellingen of handelingen aan te wijzen.
_Het verdrag is weer ~vernietigd~._ In letterlijken zin komt het bijv.
voor in: _Ik heb uw brief ~vernietigd~_ (bijv. door verbranding); de
brief als zoodanig heeft daardoor geheel opgehouden te bestaan. Vandaar
dat het ook soms verdelgen beteekent: _De spreeuwen ~vernietigen~ veel
schadelijke insecten._
* * * * *
De hagel heeft de boekweit --.
De hagel heeft de hoop op een goeden oogst --.
De Noormannen hebben vele steden in ons land --.
De nieuwe graaf -- vele voorrechten, door zijn voorgangers geschonken.
Foei, wat heb je dat boek verschrikkelijk --.
De sijsjes -- veel kleine insecten.
Bij den Beeldenstorm zijn vele kunstwerken --.
Men heeft langs scheikundigen weg een groot deel der archiefstukken --.
De uitbarsting van den Vesuvius heeft vier steden --.
De storm -- een groot deel der visschersschepen.
Napoleons krijgsmacht werd in de sneeuwvelden van Rusland grootendeels
--.
De jenever heeft zijn gezondheid totaal --.
130. Overeenkomst--verdrag--verbond.
_Het aangaan van wederzijdsche verplichtingen._
~Overeenkomst~ duidt aan, dat de belanghebbende partijen over de
voorwaarden tot overeenstemming zijn gekomen en zich verplichten, die te
zullen nakomen. _De schrijver heeft met den uitgever een ~overeenkomst~
aangegaan omtrent het copierecht van dit werk._
Wordt zulk een overeenkomst tusschen twee min of meer vijandige partijen
(ook staten) gesloten, ten einde hun geschillen of belangen bij te
leggen of te regelen, dan spreekt men van ~verdrag~. _Na het ~verdrag~
van Delft verloor Jacoba van Beieren allen invloed._
Wanneer personen of staten zich vereenigen om _een bepaald doel_ te
bereiken met in achtneming van zekere voorwaarden, dan spreekt men van
een ~verbond~. _Het Drievoudig ~Verbond~ redde ons land tijdelijk van
een oorlog met Frankrijk._ (Men zou Frankrijk, desnoodig, gezamenlijk
beoorlogen.)
Opmerking. ~Overeenkomst~ heet in betrekking tot personen ook wel
_contract_ en in betrekking tot staten of vorsten _conventie_; ~verdrag~
noemt men ook wel _tractaat_, en ~verbond~ heet soms _alliantie_, _unie_
of _compromis_.
* * * * *
Deze makelaars hebben een -- getroffen, om een gelijk procent provisie
te rekenen.
Door het -- der Edelen werd de partij van den opstand eensklaps zeer
sterk.
Wij hebben met Frankrijk een nieuw handels-- gesloten.
De stedelijke regenten tijdens de Republiek hadden geheime -- aangegaan
om elkanders bloedverwanten te bevoordeelen.
Na het -- van Rastadt werden de vijandelijkheden gestaakt.
Men zegt, dat deze twee staten een -- hebben gesloten om den invloed van
Engeland tegen te gaan. (Doel!)
Naar men zegt, was er tusschen Engeland en Duitschland een geheime --
aangegaan, om elkanders vijanden in geenen deele te steunen.
131. Uitdenken--verzinnen--verdichten.
_Iets nieuws bedenken._
~Uitdenken~ wijst aan, dat men het gevondene uit verschillende reeds
aanwezige gegevens opzettelijk bedacht heeft en er zich op heeft
toegelegd een afgewerkt geheel te verkrijgen. Het heeft dus veel
overeenkomst met uitvinden, maar dit laatste onderstelt, dat ook het
bloote toeval den uitvinder kan helpen. _De beweegkracht voor die
machine is vernuftig ~uitgedacht~_ (d.w.z., uit de voorhanden gegevens,
n.l. de wetten van beweging, is deze nieuwe beweegkracht door het denken
gevonden).
~Verzinnen~ onderstelt ook wel een inspannen van onze gedachten, maar
het wijst er vooral op, dat de fantasie de hoofdrol vervult. _Het kost
mij veel moeite, allerlei voorbeelden te ~verzinnen~._ Soms duidt
~verzinnen~ aan, dat een of andere bewering, die men voor waarheid
uitgeeft, geheel onwaar is. _Dit bericht is van het begin tot het einde
geheel ~verzonnen~._
~Verdichten~ wijst er met nadruk op, dat het verzonnene als louter
vrucht der verbeelding geen geloof verdient; men wil dus het verdichte
niet als waarheid uitgeven, zooals bij _verzinnen_ het geval is. _De
hoofdpersoon in dezen historischen roman is geheel ~verdicht~._
* * * * *
Een zeker Duitsch officier Drais moet de fiets hebben --.
De spreuk boven de deur is heel aardig --.
Sommigen beweren wel eens, dat de koene daad van Jan van Schaffelaar
geheel -- is.
Wat -- hij al niet, om mij zoo te belasteren!
Hij heeft een nieuw middel --, om een trein in volle vaart in een
oogenblik te doen stilstaan.
In de oudste geschiedenis van Rome is zeer veel --.
Ik moet iets --, om mijn wegblijven te verontschuldigen.
132. Straffen--bestraffen--tuchtigen--kastijden.
_Iemand doen boeten voor bedreven kwaad._
~Straffen~ zegt dit in het algemeen, dus zonder nadere aanduiding. _De
dief werd met 3 jaren gevangenis ~gestraft~._
~Bestraffen~ zegt, dat alleen een berisping (een afkeuring in woorden)
wordt toegediend, en heeft dus betrekking op mindere vergrijpen. _Voor
zijn lichtzinnig gedrag liep hij een ~bestraffing~ op._
~Tuchtigen~ en ~kastijden~ hebben de bijgedachte, dat men den gestrafte
wil verbeteren. ~Tuchtigen~ stelt de verbetering evenwel zoo goed
als onmogelijk voor en is dus min of meer een wraakneming, terwijl
~kastijden~ den gestrafte wel voor verbetering vatbaar acht. Bovendien
doet kastijden vooral aan lichamelijke straf denken. _De roofzuchtige
Kafferstammen werden door de Boeren meermalen ~getuchtigd~.--De vader
~kastijdde~ den ongehoorzamen knaap._
* * * * *
De overtreder wordt met een geldboete --.
Wie wèl bemint, -- zijn kind.
De bediende ontving voor zijn onvoorzichtigheid een welverdiende --.
Sommige monniken -- zich.
Karel de Vijfde deed een tocht naar Algiers om de zeeroovers te --.
Hij is voor zijn misdaad reeds zwaar genoeg --.
133. Smart--verdriet--hartzeer--leed.
_Pijnlijke gemoedsaandoening._
~Smart~ is het pijnlijke gevoel, dat ons plotseling treft en hevig
aandoet. _De ~smart~ der ouders bij het vernemen van den dood van hun
kind is niet te beschrijven._ (In letterlijken zin beteekent smart:
lichamelijke pijn, maar wordt niet veel meer gebruikt.)
~Verdriet~ is de onaangename stemming, die zich van ons meester maakt,
wanneer het een of ander onzen geest kwelt; het ziet dus meer op een
smart van langer duur. _De ouders hadden veel ~verdriet~ van hun zoon_
(hij paste n.l. slecht op, en dit kwelde hen voortdurend).
Is het verdriet nog heviger, zoodat ons lichaam er onder lijdt, dan
spreekt men van ~hartzeer~; hoewel dus sterker dan verdriet, wordt
het minder openlijk geuit, ja meestal in 't verborgen gedragen. _Uit
~hartzeer~ over het slechte gedrag van zijn zoon is de vader aan een
uitterende ziekte gestorven._
~Leed~ is het kwaad, dat ons smartelijk treft, hetzij doordat het onze
hoop teleurstelt, of ons met rouw vervult; het doet ons dus korter of
langer tijd ~lijden~. _Moge God U voor dat ~leed~ bewaren_ (bijv. het
verlies van een kind).
* * * * *
In diepe -- stonden de nabestaanden om het lijk geschaard.
Van -- over het verlies van zijn goeden naam is hij gestorven.
Het deed hem innig --, dat hij op de begrafenis niet tegenwoordig kon
zijn.
Met -- hebben wij den dood van onzen vriend vernomen.
Hij is sedert eenigen tijd zeer neerslachtig; men kan duidelijk zien,
dat hij -- heeft.
Het --, dat men den gevangen vrouwen aandeed, is te onmenschelijk om het
te beschrijven.
Met stille berusting droeg hij het --, dat hem wedervoer.
Hoezeer zijn binnenste door -- verteerd werd, liet hij niets van zijn
nameloos -- blijken.
Het huwelijk met dien eerloozen bedrieger werd haar een bron van --.
134. Behoedzaam--voorzichtig--omzichtig.
_Met overleg te werk gaande, om gevaar (schade) te vermijden._
~Behoedzaam~ duidt aan, dat men in gevaarlijke omstandigheden op zijn
hoede is om zich voor schade te vrijwaren. Men zorgt zooveel mogelijk
alles te voorkomen, wat het gevaar kan doen toenemen, terwijl men gereed
is om, mocht het gevaar ons naderen, het zooveel doenlijk af te weren.
_~Behoedzaam~, met het geladen geweer in de hand, naderde hij het hol
van den leeuw._
~Voorzichtig~ wijst aan, dat men zooveel mogelijk alle gevaren voorziet,
die zouden kunnen ontstaan; daardoor kan men zijn handelingen zóó
richten, dat men het gevaar tracht te ontgaan. _Hij was ~voorzichtig~
genoeg om zich niet terstond door een belofte te verbinden. Gij moet het
~voorzichtig~ behandelen_, d.i. alle voorzorgen in acht nemen, dat het
voorwerp niet breekt.
~Omzichtig~ is hij, die te midden van gevaren naar alle kanten om zich
ziet, of er soms gevaar dreigt. Het heeft dus eenigszins de beteekenis
van behoedzaam, maar het is nog sterker.
De voorzichtige berekent vooraf de kansen, de behoedzame is zelden
voortvarend, de omzichtige is vaak wantrouwend. (Verklaar de
eigenschappen!)
* * * * *
De dief was -- genoeg, om zich vooraf een masker voor te doen; hij liep
-- den tuin door om op alle verdachte geluiden te letten, en eindelijk
klom hij -- het venster binnen.
Er waait een gure wind; gij moogt dus wel -- zijn en u warm aankleeden.
Bij het kiezen van uw vrienden moet gij -- te werk gaan.
Wij hebben de weduwe -- den dood van haar echtgenoot medegedeeld.
De sluipmoordenaar naderde -- zijn slachtoffer, om hem niet te wekken.
In gevaarvolle tijden is een -- leidsman noodig.
De orang-oetan klimt meestal langzaam en --, maar tevens met groote
zekerheid. Wil hij van den eenen boom in den anderen komen, dan slingert
hij zich er -- heen.
135. Altijd--altoos--steeds--immer--gedurig.
_Wat zonder ophouden of uitzondering geschiedt._
~Altoos~ en ~altijd~ zeggen dit zoowel van het verledene als van het
toekomende: _Hij is ~altijd~ een braaf man geweest en zal het ~altoos~
blijven._ Hoewel beide woorden meestal geheel zonder onderscheid in
beteekenis voor elkander gebruikt worden, schijnt ~altoos~ meer het
begrip van herhaling, en ~altijd~ dat van voortduring aan te duiden.
_Ik heb dien hond wel twintigmaal weggejaagd, maar hij komt ~altoos~
weer terug. Ik zal u ~altijd~ dankbaar blijven._ Bovendien begint
_altoos_ meer en meer uit de schrijftaal te verdwijnen; zelfs in de
spreektaal komt het niet meer zoo vaak voor.
Evenals ~altijd~ ziet ook ~steeds~ op een onafgebroken voortduring
zoowel in 't verleden als in de toekomst. Hoewel het in spreektaal
gewoonlijk en in de schrijftaal vaak door ~altijd~ vervangen wordt, is
het toch iets sterker dan ~altijd~. Het is n.l. met de bijwoordelijke
_s_ afgeleid van 't oude bijv. nw. _stede_ (verwant met _stad_), dat
~vast~, ~bestendig~ beteekende. Vandaar geeft ~steeds~ een onafgebroken
voortduring te kennen, die van standvastigheid, bestendigheid,
duurzaamheid getuigt, en wordt dus bij voorkeur in _goeden_ zin
gebezigd. _Hij was mij ~steeds~ getrouw_ (niet bijv.: _~steeds~
ontrouw_). Dit is dus iets sterker dan: _Hij was mij ~altijd~ getrouw_,
daar _steeds_ de bestendigheid nog sterker doet uitkomen.
~Immer~ ziet uitsluitend op de toekomst en duidt dan (sterker nog dan
altijd) een onafgebroken voortduring der werking aan: _Ik zal u ~immer~
getrouw blijven._
~Gedurig~ duidde oorspronkelijk óók het begrip van onafgebroken
voortduring aan, maar beteekent thans meer een herhaling der werking en
is dan minder sterk dan altoos. _Hij komt ~gedurig~ hier._
Wij zien dus, dat met uitzondering van ~gedurig~ in zijn tegenwoordige
beteekenis het woord ~altijd~ in alle gevallen kan gebruikt worden. Denk
daaraan bij de volgende zinnen.
* * * * *
Ik heb het hem wel honderdmaal verboden en toch doet hij het -- weer.
Ik zal mijn woord -- gestand doen.
Ik vind het vervelend, dat hij mij -- lastig komt vallen.
In dien storm heb ik -- aan u gedacht.
Men moet -- zijn plicht doen.
Als gij zoo kort in de buurt komt wonen, moet gij mij -- eens opzoeken.
Ofschoon ik u ga verlaten, zal ik toch -- aan u denken.
Als ik hem iets vraag, geeft hij mij -- een norsch antwoord.
Hij vatte -- weer het plan op, om uit de gevangenis te vluchten.
Ik heb het -- wel gezegd, dat hij niet te vertrouwen is.
De koning was -- door een drom laaghartige vleiers omringd.
136. Intrekken--afschaffen--herroepen.
_Een bestaande verordening of gewoonte te niet doen._
Geschiedt de tenietdoening door een bepaald persoon of door de overheid,
dan gebruikt men ~intrekken~ of ~herroepen~, terwijl ~afschaffen~
aanduidt, dat vooral de veranderde tijdsomstandigheden veel invloed
op het te niet doen uitoefenen. Men gebruikt daarom ~afschaffen~
vooral van gebruiken, gewoonten of instellingen, die verouderd zijn.
_De Oudhollandsche kermis wordt meer en meer ~afgeschaft~._ Daarentegen
gebruikt men ~intrekken~ en ~herroepen~ van wetten, besluiten, woorden,
enz., waarbij een bepaalde persoon betrokken is. ~Herroepen~ onderstelt
vaak (niet altijd) een dwang van anderen, terwijl ~intrekken~ meer
een handeling uit eigen beweging aanduidt; bovendien wordt intrekken
steeds gebezigd van voorstellen, die nog niet tot wet verheven zijn.
~Herroepen~ wijst er op, dat iets vroeger is uitgeroepen, luide
verkondigd, wat ~intrekken~ niet onderstelt. _Hij moest zijn lasterlijke
beschuldiging openlijk ~herroepen~. Bij de troonsbestijging van Karel
II werd de Acte van Seclusie ~ingetrokken~._ (Zij was vroeger in 't
geheim uitgevaardigd, niet openlijk afgekondigd.)
* * * * *
Na de bevrijding van de Fransche overheersching werd de censuur weer --.
Men wilde hem dwingen zijn leerstellingen te --.
De voorgestelde wet op het lager onderwijs zal worden --.
Het zoogenaamde »plukgeld" (opcenten bij verpachtingen) is reeds in vele
streken --.
Uit eigen beweging heeft hij zijn lasterlijke woorden --.
Door den graaf werden bij de aanvaarding van zijn regeering verscheidene
privilegies --.
Men dwong den lasteraar openlijk zijn beschuldiging te --.
Na de -- van het Edict van Nantes kwamen zich hier vele vluchtelingen
vestigen.
Bij de komst der Franschen werd de pijnbank --.
De hinderlijke bepalingen op het wielrijden werden --.
137. Achteloos--onachtzaam--onoplettend--slordig.
_De noodige zorg missende._
~Achteloos~ en ~onachtzaam~ geven aan, dat men op zijn zaken of plichten
niet voldoende acht geeft; onachtzaam slaat op een bepaald geval, op een
_fout_, terwijl achteloos op een gewoonte, een _gebrek_ wijst. _Uit
~onachtzaamheid~ stiet hij het glas van de tafel. Van iemand, die zoo
~achteloos~ als hij is, kan men geen degelijk werk verwachten._
~Onoplettend~ is hij, die niet opmerkzaam is op hetgeen hij doen moet;
hij heeft zijn aandacht niet bij de zaak en loopt er te vluchtig over
heen. _Als hij zoo ~onoplettend~ werkt, zal hij zich voortdurend
vergissen._
Is iemand achteloos uit traagheid of onordelijkheid, zoodat hij zijn
zaken niet voldoende behartigt, dan noemt men hem ~slordig~; het is nog
sterker dan achteloos. _Deze ontvanger is een ~slordig~ administrateur:
zijn boeken zijn nooit in orde._
* * * * *
Als gij zoo -- met uw geldzaken zijt, zult gij spoedig arm zijn.
De cipier was zoo --, dat de gevangene gemakkelijk kon ontsnappen.
Het is geen wonder, dat hij zijn zaken weer in de war heeft gestuurd;
hij is er -- genoeg voor.
Uit zijn -- kleeding blijkt voldoende, dat hij -- van aard is.
Hij heeft zoo -- toegezien, dat hij niet eens mijn heengaan bemerkte.
Waarom zijt gij zoo -- geweest, dat gij bij uw vertrek de deur niet hebt
gesloten?
138. Afgunst--wangunst--nijd--naijver.
_Leedgevoel over het geluk van anderen._
~Naijver~ drukt dit het zachtst uit; het onderstelt dat men mededingers
heeft, die men voorbij wil streven. _In zijn ~naijver~ op den bijval,
dien zijn kunstbroeders inoogstten, liet de clown zich tot een
gevaarlijken sprong in den circus verleiden._
~Afgunst~ duidt aan, dat men aan een ander niet gunt, wat hij bezit of
ontvangt, terwijl ~wangunst~ bovendien te kennen geeft, dat men hetgeen
een ander ten deel valt, zelf wenscht te bezitten.
~Nijd~ is nog sterker dan wangunst; het wijst aan, dat iemands welvaart
oorzaak is, dat men hem óók nog een kwaad hart toedraagt. (Vergelijk:
brood~nijd~!)
_Hoe hooger hij in de gunst des konings steeg, hoe meer hij daardoor
de ~afgunst~ der overige hovelingen opwekte._ Sterker zou in dezen
zin _nijd_ zijn, immers dan duidde men aan, dat de hovelingen hem ook
vijandig gezind waren en hem misschien wel ten val zochten te brengen.
_Wangunst_ zou gebruikt moeten worden, als de hovelingen in zijn plaats
wilden komen.
* * * * *
De kleine Willem was boos, dat zijn zusje van haar peettante een mooie
pop gekregen had; uit -- greep hij de pop af en wierp ze in het water.
Uit -- over de toenemende klandizie van zijn concurrent ging de
winkelier hem van vervalsching der waren betichten.
Uit -- sloeg hij al zijn waren in prijs af, om zijn concurrent diens
klanten afhandig te maken.
De onderlinge --, die er tusschen de groote mogendheden bestaat, is voor
de kleine staten een der voornaamste waarborgen hunner zelfstandigheid.
139. Laken--berispen--gispen--vitten--bedillen.
_Een afkeurend oordeel vellen._
~Laken~ zegt, dat iets onvoorwaardelijk is af te keuren en heeft
hoofdzakelijk betrekking op handelingen, niet op de personen zelf. _Zijn
onbetamelijk gedrag werd door ieder ~gelaakt~._
~Berispen~ heeft de bijgedachte, dat een meerdere zijn mindere diens
verkeerde handelingen onder 't oog brengt en hem in afkeurende woorden
daarover bestraft; het wordt dus van de personen zelf gezegd. _De
onderwijzer ~berispte~ den leerling over het slordige werk._
~Gispen~ (d.i. met een gisp of roede slaan) geeft te kennen, dat men
in scherpe bewoordingen iemands handelingen afkeurt of hekelt. _Het
opzettelijk beleedigen van den gezant, waartoe de minister zich had
laten verleiden, werd door de vredespartij streng in hem ~gegispt~._
(Het komt hoofdzakelijk alleen in de schrijftaal voor.)
~Bedillen~ wijst aan, dat men op iemands doen en laten kleingeestige
aanmerkingen maakt uit zekere zucht om zich met alles te bemoeien. _Zijn
afkeurende critiek behoeft gij u niet aan te trekken: hij staat algemeen
bekend als iemand, die iedereen wil ~bedillen~._
Ontstaat de afkeuring uit afgunst en ontaardt zij in een breed uitmeten
van allerlei nietigheden of kleine gebreken, dan spreekt men van
~vitten~. _Ik had wel gedacht, dat hij op dit boek zou gaan ~vitten~:
hij is jaloersch op den opgang, dien het maakt._
* * * * *
Het valt zonder twijfel in hem te --, dat hij zijn ouders niet beter
ondersteunt.
De klerk had een paar kantoorgeheimen verklapt, en werd daarover door
zijn patroon ernstig --.
Mijn buurman is het nooit naar den zin te maken; hij wil iedereen -- en
heeft op alles wat te --.
In zijn rede heeft deze spreker de weifelende houding van het bestuur
ernstig --.
De minister wilde den ambtenaar nog niet terstond ontslaan, maar heeft
hem eerst openlijk --.
Als gij zoo gaat --, begrijpt iedereen, dat wangunst u drijft.
140. Bedaard--rustig--bezadigd--kalm.
_De toestand, waarin de hartstochten geen heerschappij voeren._
~Rustig~ is hij, die weinig beweging maakt, die niet opgewonden is, die
zoowel innerlijk als uiterlijk rust geniet; hij acht zich geheel veilig
en leeft in dat bewustzijn stil voort. _Een ~rustige~ slaap; een
~rustig~ leven._
Wie ~bezadigd~ is, windt zich niet spoedig op; de omstandigheden hebben
weinig invloed op zijn gemoedstoestand; hij is in staat rustig over de
zaken na te denken en laat zich niet door zijn hartstocht verblinden.
_Hij heeft in een ~bezadigd~ artikel zijn meeningen uiteengezet, zoodat
zelfs zijn tegenpartij het met waardeering bespreekt._
~Kalm~ doet denken aan het water, dat niet door storm opgezweept
of bewogen wordt. Het duidt een rustige gemoedsgesteldheid aan als
gevolg van het zwijgen der hartstochten, zoodat alle heftigheid verre
blijft. _Hij ontsliep zacht en ~kalm~_ (d.i. zonder heftigheid van den
doodstrijd). _Hij dacht ~kalm~ na, over hetgeen hem na die ramp te doen
stond._
~Bedaard~ is hij, die evenals de natuur na een storm of onweer tot rust
gekomen is, bij wien de hartstochten hebben uitgewoed; alle heftigheid
is voorbij, zijn uiterlijk en zijn doen teekenen rust. _In een vloed van
scheldwoorden gaf hij zijn gemoed lucht; daarna wandelde hij ~bedaard~
verder. Mijn oom is nu een ~bedaard~ mensch, maar vroeger was hij altijd
druk en opgewonden._--Soms wijst ~bedaard~ niet op een voorafgaande
heftigheid, doch drukt men er mee uit, dat iemand op bewonderenswaardige
wijze zijn hartstochten weet te bedwingen. _Hij hield zich ~bedaard~,
hoezeer het in hem kookte._ (~Kalm~ is hier niet op zijn plaats; de
hartstocht der woede immers beroerde wel degelijk zijn gemoed; kalm was
hij dus niet, maar wel bleef hij ~bedaard~.)
Wat is nu het verschil tusschen deze zinnen: »_~Kalm~ hoorde hij de
beleediging aan_" en »_~Bedaard~ hoorde hij de beleediging aan_"?
* * * * *
De zieke genoot een -- slaap.
Ik heb hem als een -- man leeren kennen, hoezeer men hem als een vurig
ijveraar had afgeschilderd.
In die -- omgeving zal hij wel spoedig -- worden.
Als gij u -- houdt, wil ik u alles mededeelen, wat hij heeft gezegd.
In den politieken strijd laat men zich licht opwinden, en toch is het
noodig, dat men -- blijft om -- over zijn tegenpartij te kunnen
oordeelen.
Zijn hoonende woorden griefden mij zóó, dat het mij moeite kostte -- te
blijven.
Gij moet een -- en -- leven leiden, of uw kwaal zal spoedig verergeren.
Toen de leeuw zijn vervolgers bemerkt had, liet hij een doordringend
gebrul hooren; daarna wachtte hij -- hun nadering af.
141. Barst--scheur--spleet--kloof.
_De verbreking van den onderlingen samenhang._
~Barst~ duidt aan, dat er wel een scheiding tusschen de deeltjes
bestaat, maar dat er nog geen zichtbare opening is; de bedoelde
scheiding kan zelfs tot een kleine oppervlakte beperkt blijven. _Een
~barst~ in een glas._
Worden de deelen door scheuren, d.i. door een zekere kracht vaneen
getrokken, dan ontstaat een opening, een ~scheur~: _een ~scheur~ in een
jas; een ~scheur~ in het ijs_.
Is de opening door splijten ontstaan, dus door grooter krachtsaanwending
dan scheuren, dan spreekt men van ~spleet~; een spleet is dus grooter,
wijder dan een scheur. _Een diepe ~spleet~ in de rots._
~Kloof~ geeft te kennen, dat de opening wijd is en gaapt: _een breede
rots~kloof~_.
~Scheur~ zegt men van harde, zoowel als van zachte stoffen: een ~scheur~
in glas, in linnen, in hout, in den kleigrond; ~kloof~ en ~spleet~
alleen van harde voorwerpen (rotsgronden), terwijl ~barst~ gebruikt
wordt van harde, maar toch broze stoffen: glas, ijs; dus niet van
papier, linnen, enz.
* * * * *
Kijk eens goed, ik geloof, dat er in dit mooie glas een -- is.
Het ijs toonde wel eenige --, maar het was toch wel te berijden.
De -- in het ijs zal men van nacht moeten volgieten.
De japon bleef aan een spijker haken en kreeg een leelijke --.
De berg zat vol overlangsche --.
De vluchteling verschool zich in een diepe --.
De muur van dit huis vertoont bedenkelijke --.
Ik meen aan den klank te hooren, dat de groote torenklok een -- heeft.
142. Ambacht--beroep--bedrijf--handwerk--nering.
_Al deze woorden worden gebruikt, om een kostwinning aan te duiden._
~Beroep~ is het algemeenst en tevens de vereerendste uitdrukking; het
sluit het bijdenkbeeld in, dat men er voor geleerd of gestudeerd heeft
en door een benoeming of aanstelling als 't ware er toe geroepen is. Het
ziet meer op geestes- dan op handenarbeid. Advocaat, dokter, onderwijzer
hebben dus een beroep. (Zie ook 143.)
~Ambacht~, ~bedrijf~ en ~handwerk~ duiden meer lichamelijken arbeid aan.
Bij ~handwerk~ denkt men aan arbeid, die door de handen wordt verricht
en waarbij het vooral op kracht en vaardigheid aankomt: houtzagen,
klompenmaken, nettenbreien.--~Ambacht~ onderstelt, dat men een zekere
bekwaamheid bezit, die men door oefening of nadenken langzamerhand heeft
verkregen; ook omvat het meer verscheidenheid van werkzaamheden; men
moet het leeren en het staat dus hooger dan handwerk.--Een ~bedrijf~
onderstelt een arbeid, die verscheidene verwante zaken omvat, bijv. het
boerenbedrijf.
~Nering~ ziet op een kostwinning, die door handel wordt verdiend, zooals
bijv. bij kruideniers.
Soms heeft ~beroep~ ook de ruimere beteekenis van ambacht, nering, enz.;
bijv.: hij is van beroep timmerman. In dit geval wordt de kostwinning,
die wij hierboven een beroep noemden, een ~ambt~ geheeten. (Zie no.
143.)
* * * * *
Zeg nu, wie der volgende personen een ambacht, beroep, bedrijf, handwerk
of nering uitoefent: een notaris, een smid, een stratenmaker, een
theehandelaar, een aannemer, een sigarenmaker, een bloemist, een
fabrikant van diamanten.
143. Ambt--waardigheid--bediening--post.
_Maatschappelijke betrekkingen, waartoe men door de bevoegde macht is
aangesteld._
~Ambt~ onderstelt, dat voor de betrekking een zekere mate van kennis en
ervaring noodig is en waarvoor men dus meestal een examen moet hebben
afgelegd; men wordt in elk geval door de overheid of bevoegde macht
toe benoemd.--~Bediening~, hetwelk oorspronkelijk aanduidt, dat men
als ondergeschikte in iemands dienst staat, heeft nu een meer verheven
beteekenis en wordt hoofdzakelijk van een predikant gezegd, hoewel
ook deze een ambt bekleedt, n.l. het predikambt.--Bij het woord
~waardigheid~ denkt men vooral aan de eer en het aanzien, die aan de
betrekking verbonden zijn: een minister, een commissaris der Koningin
bekleeden een waardigheid.--~Post~ ziet meer op een betrekking, waarbij
het vooral op vertrouwen aankomt. Toch wordt het vaak geheel gelijk
met ambt genomen: _Hij bekleedde jarenlang een eervollen ~post~._ Soms
stelt het ook het voordeelige van een betrekking op den voorgrond: _Een
vette ~post~._
* * * * *
Een griffier bekleedt een --.
De voorzitter der Staten-Generaal bekleedt een --.
De Rijksontvanger bekleedt een -- of --.
De predikant neemt een -- waar of bekleedt een --.
De familie-regenten schonken alle voordeelige -- aan hun verwanten.
(Waarom hier niet waardigheid of ambt?)
De notaris werd uit zijn -- ontzet.
Aan den Prins werden alle -- zijner voorvaderen erfelijk opgedragen.
144. Wachten--verwachten--afwachten--verbeiden.
_Op dezelfde plaats of in denzelfden toestand blijven, totdat iets
gebeurt._
~Wachten~ geeft dat blijven op dezelfde plaats zonder nadere aanduiding
aan. _Ik ~wachtte~ voor het hek, tot de trein voorbij was._
~Verwachten~ onderstelt, dat men met zekere belangstelling (verlangen,
vrees) uitziet, naar hetgeen gebeuren zal en dat men daarop min of meer
stellig rekent. _Ik ~verwacht~ ieder oogenblik mijn vader. Ik ~verwacht~
een ongeluk._
~Verbeiden~ drukt hetzelfde uit, maar geeft tevens nog aan, dat men met
innig verlangen de gebeurtenis tegemoet ziet; het behoort alleen tot den
deftigen stijl. _De ~langverbeide~ dag was eindelijk gekomen._ (Waarom
kan men dus niet zeggen: De langverbeide _ramp_ was eindelijk gekomen?)
Bij ~afwachten~ denkt men aan wachten, tot iets komt of iets gebeurt
en wel met eenige zekerheid. Wanneer men een bezoek _afwacht_, wacht
men zonder iets anders te doen, totdat de bezoekers komen, om op dat
oogenblik gereed te zijn en hen naar behooren te ontvangen. _Verwacht_
men bezoek, dan ziet men gedurig (met belangstelling) eens uit, of
de gasten komen, terwijl men op hun bezoek rekent, door zich bijv.
behoorlijk te kleeden, maar men blijft niet (zooals bij afwachten)
op hen zitten wachten, daar men niet volkomen zeker van hun komst
is.--~Afwachten~ wijst, figuurlijk gebruikt, op een geduldig wachten
tot het einde toe, terwijl ~verwachten~ meer op het vooruitzien zelf
slaat. _Gij moet altijd kalm den uitslag ~afwachten~: dikwijls is hij
gunstiger, dan gij hadt durven ~verwachten~._
Ook heeft ~afwachten~ soms de beteekenis van _zich laten welgevallen_ of
_verdragen_: _Uw bevelen verkies ik niet ~af te wachten~._
* * * * *
Laten wij hier zoolang --, tot de bui overgetrokken is.
Laten wij hier de bui --, wij blijven er droog.
Hoelang hebt gij op mij --?
O zaal'ge stond, zoo lang --!
De stoutmoedige jager waagde het, de nadering van den leeuw kalm --.
Ik had --, dat hij boos op mij zou zijn.
Heel het volk -- de ure, die de verlossing brengen zou.
Eens voor al gezegd: ik wil geen complimenten --.
Gij kunt gerust komen, ik zal uw bezoek gaarne --.
Toen ik daar op den trein stond te --, om de komst van den vorst --, had
ik niet --, dat uw broer er ook zijn zou.
145. Afkeeren--afleiden--afwenden--aftrekken.
_Van richting doen veranderen._
~Afkeeren~ onderstelt, dat de richting veranderd wordt, doordat men het
naderende voorwerp weet te doen _keeren_, d.i. draaien in tegengestelde
richting. Ook _wenden_ beteekent wel keeren of draaien, maar meer in een
zijdelingsche richting. _Een gevaar ~afkeeren~_ wil dus zeggen: maken,
dat het zich weer in tegengestelde richting van ons verwijdert, of dat
het teruggaat; _het gevaar ~afwenden~_ beteekent: het gevaar een andere,
zijdelingsche richting geven, zoodat het niet ons, maar mogelijk wel een
ander treft. ~Afkeeren~, dat dus een rechtstreeksch optreden, een
afdoenden maatregel onderstelt, is derhalve sterker dan ~afwenden~;
hierbij toch blijft feitelijk het gevaar bestaan.
~Afleiden~ is ook wel een andere richting aan iets geven, doch wijst een
langzame, bijna ongemerkte richting aan; de beweging blijft wel bestaan,
doch men leidt ze, zooals men ze verlangt. _Toen zij in haar onderhoud
die onaangename zaak dreigde aan te roeren, wist hij behendig het
gesprek daarvan ~af te leiden~._
~Aftrekken~ is sterker dan afleiden; het wijst niet alleen aan, dat de
richting geheel wordt verlaten, maar ook, dat dit met meer of minder
kracht geschiedt. (Denk aan _trekken_!) _Hij heeft zich van de wereld
~afgetrokken~, om zich aan godsdienstige overpeinzingen te wijden._
* * * * *
Het gevaar voor een vijandelijken inval werd --, doordat de regeering de
grenzen geducht liet versterken.
Het gevaar, dat ons huis door de vlammen zou worden aangetast, werd --,
doordat de wind draaide.
Mijn aandacht werd door dit tooneel zoo --, dat ik niet meer op mijn
gezelschap lette.
Om verdere overstrooming te voorkomen, zal men een een gedeelte van het
rivierwater --.
Gij moet trachten zijn treurige gedachten wat --.
Na zooveel ondankbaarheid van zijn gunsteling te hebben ondervonden,
heeft de vorst zich geheel van hem --.
Het voetvolk -- den aanval der ruiterij af, doch hiermee was alle gevaar
voor het leger niet --.
146. Afschrijven--naschrijven--overschrijven--uitschrijven.
_Een afschrift maken of copiëeren._
Bij ~afschrijven~ denkt men aan het maken van afschriften van
belangrijke geschreven of gedrukte stukken; ~naschrijven~ wijst aan,
dat gedeelten van geschreven of gedrukte werken door een auteur
worden overgenomen, om ze als eigen werk uit te geven (plagiaat);
~overschrijven~ gebruikt men voor het in het net schrijven van hetgeen
men reeds in klad heeft gemaakt, of niet netjes genoeg heeft geschreven.
~Uitschrijven~ ziet op het overnemen van belangrijke gedeelten uit een
boek of handschrift, om er later zoo noodig gebruik van te maken. (In de
schoolwereld gebruikt men vaak het woord, als een leerling een gedeelte
uit een boek moet copiëeren, hetzij tot straf, hetzij om zuiver te
leeren schrijven.)
* * * * *
De kantoorklerk moest de koopakte tweemaal --, daar elk der beide
partijen een copie wilde hebben.
Men beschuldigt dezen auteur, dat hij wel het derde deel van zijn boek
heeft --.
Ik vind deze studie van prof. Fruin zoo belangrijk, dat ik er een groot
deel van heb --.
Deze jongen had zijn werk zoo slordig gemaakt, dat hij het moest --.
Je zoudt me een groot pleizier doen, als je dit oude handvest
(privilegie) voor mij woordelijk in Latijnsche letters wilde --; ik kan
het Gotisch schrift moeilijk lezen.
De leerling had de regels voor de vervoeging zoo slecht geleerd, dat hij
ze tienmaal moest --.
147. Aantreffen--ontmoeten--tegenkomen--vinden.
_De aanwezigheid van iets of iemand opmerken._
~Vinden~ zegt meestal, dat men opzettelijk naar die aanwezigheid zocht.
_Na lang zoeken, heb ik hem eindelijk ~gevonden~._ Soms is ook de
bijgedachte van zoeken geheel verdwenen. ~Aantreffen~ geeft meer een
toevallig samentreffen aan: _Ik dacht hem in het bosch te vinden en ik
~trof~ hem op het station ~aan~._ Duidelijk komt het verschil uit in
een zin als deze: _Ik heb hem den geheelen dag gezocht en ik ~trof~ hem
bij zijn oom ~aan~._ (Hier had ik hem niet verwacht te vinden.) _Ik heb
hem den geheelen dag gezocht en hem eindelijk bij zijn oom ~gevonden~._
(Hier wordt gezegd, dat ik ook nog ten laatste bij zijn oom ging
zoeken.)--~Ontmoeten~ duidt aan, dat beide personen van verschillende
zijden samenkomen. Het kan zoowel toevallig als opzettelijk zijn:
_Ik ~ontmoette~ hem toevallig bij het aangaan der kerk. Wij hebben
afgesproken elkaar om zeven uur bij de kerk te ~ontmoeten~._ Bij
~ontmoeten~ bestaat de mogelijkheid, dat één der samenkomenden zich
bij de ontmoeting in rust bevindt; wil men uitdrukken, dat beiden
in beweging (in tegengestelde richting) zijn, dan gebruikt men
~tegenkomen~. _Op zijn wandeling naar Amersfoort ~kwam~ hij mijn neef
~tegen~._ (Deze wandelde op dat oogenblik dus ook; misschien gingen
beiden later verder huns weegs; maar zij kunnen ook verder bij elkander
gebleven zijn.) ~Aantreffen~ verschilt hierin van tegenkomen of
ontmoeten, dat de aangetroffene niet van plaats verandert, dus in een
toestand van rust verkeert. _Op den weg naar A. ~trof~ ik hem in het
hotel ~aan~._ In fig. zin worden ~vinden~, ~ontmoeten~ en ~aantreffen~
ook toegepast op personen en zaken, die zich ergens bevinden en wier
aanwezigheid men moet of kan opmerken: _In Zwitserland ~vindt~ men hooge
bergen, ~treft~ men hooge bergen ~aan~. In dit boek ~ontmoet~ men vele
onjuistheden._
* * * * *
Als gij oplettend toeziet, zult gij de fout wel --.
Ik -- niet graag menschen, die zichzelf altijd op den voorgrond stellen.
In Friesland worden uitmuntende weilanden --.
Tot mijn groote verrassing heb ik mijn vriend dit jaar in de badplaats
--, terwijl ik hem in Zwitserland zou gezocht hebben.
Dit gedicht schijnt mij bekend toe; ik heb het zeker vroeger al eens --.
Ik zal eens zoeken, bij welken dichter ik het -- kan.
Schrijf mij eens, waar ik u in de stad -- kan.
Op mijn fietstocht ben ik mijn vriend in de auto --.
Men -- in de wereld meer leeds dan liefs.
Na lang zwerven -- de karavaan eindelijk een oase.
Volgens afspraak dacht ik mijn neef op zijn thuisreis in Utrecht te --,
maar hij heeft mij teleurgesteld.
Op onze wandeling naar Soestdijk -- wij de Koningin.
148. Aanstonds--dadelijk--terstond--weldra--spoedig--gauw.
_Deze woorden duiden aan, dat een handeling in zeer korten tijd
afloopt._
~Terstond~ en ~aanstonds~ geven te kennen, dat de handeling op hetzelfde
oogenblik (stonde) plaats heeft. ~Aanstonds~ evenwel onderstelt nog een
kleine tusschenruimte van tijd. _Nauwelijks had ik hem geroepen, of
~terstond~ kwam hij binnen. Even geduld, ik zal je ~aanstonds~ helpen._
~Dadelijk~ komt zeer veel met terstond overeen: het wijst aan, dat men
tot de ~daad~ overgaat zonder uitstel, zonder woordenwisseling, zonder
bedenking. _Ik vroeg hem mij te helpen en ~dadelijk~ was hij daartoe
bereid._ Als bijwoord is het meer tot de spreektaal beperkt; als
bijvoegelijk naamwoord komt het daarentegen uitsluitend in de
schrijftaal voor: _zonder de ~dadelijke~ hulp van den arts was de
gewonde zeker verloren geweest_.
~Spoedig~ en ~gauw~ zeggen, dat de handeling met snelheid wordt
uitgevoerd en dus weinig tijd vordert. Er moet derhalve wel aan eenig
tijdsverloop gedacht worden. ~Gauw~ ziet meer op de vlugheid of snelheid
van beweging (»gauw" als water), terwijl ~spoedig~ meer aanduidt, dat er
spoed, voortgang gemaakt wordt. Gewoonlijk is in gemeenzame taal ~gauw~
gebruikelijker dan ~spoedig~. _Hij heeft mij ~spoedig~ geholpen. Men had
~spoedig~ een veldtent opgeslagen. Die boodschap heb je ~gauw~ gedaan._
Soms ook is bij ~spoedig~ en ~gauw~ het denkbeeld van snelheid der
handeling geheel op den achtergrond gedrongen en wordt alleen aan het
korte tijdsverloop gedacht. In dit geval komen zij meer met aanstonds,
dadelijk, terstond overeen, maar wijzen dan een eenigszins grootere
tijdruimte aan. _Hij zal ~spoedig~ hier zijn. Hij is ~gauw~ jarig._ In
deze beteekenis kan ook ~weldra~ gebruikt worden, maar dit woord komt
bijna uitsluitend in de schrijftaal voor. _Men mag ~weldra~ de indiening
van het wetsontwerp verwachten._
* * * * *
Wie -- helpt, helpt dubbel.
Als ik je roep, moet je -- komen.
Je hebt veel te -- geschreven, ik kan er haast niets van lezen.
Men verwacht algemeen, dat de vrede -- geteekend zal zijn.
Dank zij de -- toegeschoten hulp, werd de brand nog tijdig gebluscht.
Hij is zoo -- als water; houd hem dus goed in het oog.
Ik zal -- komen; eerst moet ik nog dit briefkaartje schrijven.
Hij was op mijn verzoek -- bereid het boek af te staan.
Als de warmte eenigen tijd aanhoudt, zal men -- kunnen oogsten.
(Verklaar, waarom men soms meer dan één woord kan invullen.)
149. Dom--onwetend--onkundig--onnoozel.
_Weinig verstand of kennis bezittend._
~Dom~ zegt men van iemand, die een zeer traag verstand bezit, die vele
zaken niet of zeer moeilijk kan begrijpen en daardoor in het algemeen
weinig kennis zal bezitten. _Hij is veel te ~dom~ om voor dokter te
studeeren. Hij is nog te ~dom~ om in de volgende klasse te komen._ Soms
beteekent het ook gebrek aan doorzicht: _hij heeft een ~dommen~ streek
uitgehaald_.
~Onnoozel~ duidt aan, dat iemand slechts zwakke geestvermogens en
daardoor een zeer beperkt verstand bezit, zoodat hij geen blijken kan
geven met oordeel te handelen. _Die jongen is ~onnoozel~. De ~onnoozele~
hals geloofde alles, wat wij zeiden._
~Onkundig~ en ~onwetend~ wijzen beide op gemis aan kennis, zonder
daarbij op den natuurlijken aanleg te letten. ~Onkundig~ heeft meer
betrekking op de kennis van een bepaalde zaak, ~onwetend~ ziet meer op
het ontbreken van algemeene kennis. _Men liet de vrouw lang ~onkundig~
van den dood harer zuster.--Hij is wel vlug van begrip, maar hij heeft
weinig onderwijs genoten, zoodat hij zeer ~onwetend~ is._
* * * * *
Het -- volk beschuldigde de geneesheeren, dat zij de cholera-lijders
vergiftigd hadden.
Zij was -- genoeg te meenen, dat men op haar gezelschap gesteld was.
De regeering is nog -- van de samenzwering, die er dreigt.
Hij is in vele dingen nog zoo --, dat men hem gemakkelijk bedriegen kan.
Al mag die jongen ook niet -- zijn, hij ziet er toch in elk geval zeer
-- uit.
150. Dartel--speelsch--speelziek--uitgelaten.
_Tot vroolijkheid geneigd._
Openbaart zich deze neiging als gevolg van levenslust in vlugge
bewegingen of in scherts en luim, dan spreekt men van ~dartel~. _Die
jongen is zoo ~dartel~, dat hij mij bij mijn werk hindert._ Uit zich de
dartelheid bij jonge kinderen vooral in den lust om te spelen in plaats
van te leeren, dan spreekt men van ~speelsch~. _Dit ventje is nog te
~speelsch~ om lang achter elkander stil te zitten leeren._ Wordt deze
speelschheid bij grootere kinderen aangetroffen, zoodat zij hun werk
veronachtzamen, dan noemt men hen ~speelziek~. _Als die jongen zoo
~speelziek~ blijft, zal hij niet kunnen overgaan._ (~Speelziek~ heeft
dus een ongunstige beteekenis, wat bij ~speelsch~ niet het geval is.)
Wordt de dartelheid bij ouderen door een of andere blijdschap sterk
overdreven, dan spreekt men van ~uitgelaten~. (Het beeld is ontleend aan
het jonge vee, dat men uit den stal laat en dat zijn vroolijkheid door
dartel springen aan den dag legt.) _De studenten waren zoo ~uitgelaten~,
dat men ze al van verre kon hooren._ ~Dartel~ te zijn ligt meer in
iemands karakter, terwijl ~uitgelaten~ meer op een enkel geval ziet.
* * * * *
De kinderen huppelen -- de weide rond.
Dit hondje is nog zoo --, dat het alles, wat los en vast is, beetgrijpt.
Foei, je moest je schamen, zóó oud en nog zóó --.
Zij waren zoo -- van blijdschap, dat zij de allerzotste dingen deden.
»Hoe is natuur zoo stil, zoo plechtig!
Het -- windje kwijnt."
151. Mat--moe--vermoeid--afgemat--loom.
_Ongeschikt tot krachtsinspanning._
~Mat~ is men door een oorzaak _buiten_ ons, bijv. _~mat~ van de warmte_;
het komt dus eenigszins met ~loom~ overeen, d.w.z. traag van beweging.
(Schaak~mat~ is de koning, als hij zich niet meer bewegen kan; ~mat~ is
dus sterker dan loom.) Van kleuren gezegd beteekent _mat_ zooveel als
dof: _matblauw_.
~Moe~ duidt eenvoudig den toestand aan, waarin men zich na zwaren arbeid
bevindt, terwijl ~vermoeid~ ook let op de oorzaak der vermoeidheid en
tevens grootere moeheid aanwijst: _Hij is erg ~moe~ en mag wel wat
uitrusten. Hij is door het onbesuisde fietsen zeer ~vermoeid~._
~Afgemat~ is nog sterker dan vermoeid; meestal is deze graad van
vermoeidheid op het gelaat te zien of aan mindere helderheid van geest
te bemerken.
Opmerking. Het woord ~mat~ wordt gewoonlijk alleen in de alliteratie:
_mat en moe_ gebruikt.
* * * * *
Ik ben wat -- van de wandeling en blijf dus liever thuis.
Zij was van de lange reis zoo --, dat zij wel twee dagen te bed moest
blijven.
Bij zulk een hooge temperatuur gevoelt zich ieder --.
Wordt gij soms -- van dit werk?
Door het lange spreken was hij zoo --, dat hij verder van het woord
afzag.
»O van uit die groene zoden, Waar zij rusten -- en --, Ruischt er van
mijn lieve dooden 't Blijde wederzien mij toe."
Door de wekenlange inspanning zag hij er zeer -- uit.
Een flinke jongen, als jij bent, moet niet zoo gauw -- worden.
Er lag een -- tint over het landschap.
Naar lichaam en geest -- viel zij in een zware ziekte.
Er lag iets drukkends, iets -- over de feestelijke stemming. (Verklaar
dit fig. gebruik.)
152. Klimmen--klauteren--stijgen--rijzen.
_Zich in de hoogte begeven._
~Stijgen~ kan met een enkelen stap geschieden: _hij ~stijgt~ te paard_,
terwijl ~klimmen~ altoos meer stappen onderstelt en dus ook met meer
moeite gepaard gaat: _hij ~klimt~ den berg op_. Heeft men bij het
klimmen ook de handen noodig, dan spreekt men van ~klauteren~; dit gaat
dus met nog meer moeite gepaard dan klimmen: _hij ~klauterde~ tegen de
rots op_. ~Rijzen~ sluit alle begrip van inspanning uit: _het water
~rijst~_, _de zon ~rijst~_, enz. In figuurlijken zin gebruikt men zonder
onderscheid in beteekenis voor rijzen ook wel stijgen of klimmen, maar
nooit klauteren, bijv.: »_de lofzang ~klimt~ uit Sions zalen_".
* * * * *
Laten wij op dezen heuvel --, dan hebben wij een ruim uitzicht.
De prijs van het koren is --.
Bij het -- zijner jaren verloor hij zijn levenslust niet. (Hier is
~klimmen~ beter, om het trapsgewijze stijgen sterker aan te duiden.)
De barometer is sedert gisteren een weinig --.
De matrozen -- als katten in het want.
Uit duizend kelen -- een donderend hoera! op.
Het water -- aan zijn lippen.
Van uur tot uur -- onze ongerustheid. (Denk aan het trapsgewijze
rijzen!)
Hij is van een geringe afkomst tot een hoogen staat --.
De dieven -- tegen den tuinmuur op en -- daarna het achterraam binnen.
153. Aandoen--treffen--roeren--schokken.
_Meer of minder sterk op het gemoed werken._
~Aandoen~ wijst op het teweegbrengen van een gevoel van droefheid of
van medelijden; soms ook van vreugde. _Bij het afscheid was hij zeer
~aangedaan~. Deze hulde ~deed~ den jubilaris zoo ~aan~, dat hij niets
kon zeggen._
~Treffen~ is sterker, daar het als een schot dieper in ons gemoed
doordringt. _Het was ~treffend~ te zien, hoezeer de gelukkige moeder den
redder van haar kind met dankbetuigingen overlaadde._
~Roeren~ is een aandoen, dat in ons binnenste de teederste snaren
aanroert; het is dus inniger dan aandoen. _De omstanders waren
~getroffen~, toen zij zagen, hoe ~roerend~ de moeder den redder van haar
kind dankte._
~Schokken~ duidt aan, dat men plotseling als door een schok getroffen
of geroerd wordt; het heeft dus altijd eenigszins de bijgedachte van
schrik. _De plotselinge dood van haar vader heeft haar diep ~geschokt~._
* * * * *
Onder het lezen van dit droevig verhaal werd hij zeer --.
Door zooveel blijken van innige deelneming diep --, had hij moeite zijn
dank uit te spreken.
Het onverwachte verlies van zijn vermogen heeft hem zoo --, dat men voor
zijn leven vreest.
De diepbedroefde vrouw gaf haar boezem lucht in een -- smeekbede om
gratie voor haar echtgenoot.
Het »Haantje van den Toren" kan niemand lezen, zonder -- te worden; vele
passages zijn zoo fijngevoelig geteekend, dat zij ons diep --; het --
ons, dat de zieke steeds zoo vol hoop blijft, al staat de dood voor de
deur en, het -- ons bijna, als wij lezen, dat op haar begrafenis
eindelijk de zoo lang verbeide zoele zuidenwind waait.
154. Verwonderen--verbazen--bevreemden--verrassen.
_Deze woorden duiden aan, dat iets ons vreemd toeschijnt._
Wat anders uitkomt, dan wij verwacht hadden, of wat nieuw,
onbegrijpelijk of onverwacht voor ons is, ~verwondert~ ons. _Het
~verwondert~ mij, dat hij met zulk weer nog gekomen is._ (Het is
anders, dan wij verwacht hadden.) _Het ~verwondert~ een kind, dat de
magneetnaald altijd naar het noorden wijst._ (Een natuurkundige vindt
het zeer gewoon, maar een kind begrijpt het niet.) _Het ~verwonderde~
hem, zijn vriend daar aan te treffen._ (Het was voor hem onverwacht.)
Is onze verwondering zeer groot, dan spreekt men van ~verbazen~. _Hij
had mij stellig beloofd thuis op mij te wachten; het ~verbaasde~ mij
dan ook niet weinig, dat hij bij mijn komst reeds vertrokken was._
Is er in hetgeen ons verwondert, iets vreemds (onverklaarbaars of
raadselachtigs) gelegen, dan gebruikt men ~bevreemden~; het heeft dus
in den regel een onaangename bijbeteekenis. _Het ~bevreemdde~ mij zeer,
dat hij zoo teruggehouden tegenover mij was; ik kon ten minste niet
vermoeden, dat ik hem iets misdaan had._
~Verrassen~ daarentegen gebruikt men, als het onverwachte ons aangenaam
aandoet. _De onverwachte bevordering heeft mij zeer ~verrast~._ (Men
zegt wel: _de dieven werden ~verrast~_, maar dan heeft verrassen de
beteekenis van overvallen, en is dus geen synoniem van de bovenstaande
woorden: zie no. 81.)
* * * * *
Het -- ons dikwijls, dat ontwikkelde menschen nog zoo vaak bijgeloovig
blijken.
Met zulk een practisch geschenk zult gij hem zeker --.
Het -- ons, dat in dat dorp alle huizen van hout waren.
Het geheimzinnig gedrag van onzen vriend -- ons.
Het bezoek van mijn vader heeft mij niet weinig --.
Heeft het u ook niet --, dat iemand, die zoo lang ons vertrouwen genoot,
ons zoo schandelijk heeft bedrogen?
Heeft het u ook niet --, dat hij die betrekking gekregen heeft?
Het -- iedereen, dat de vijanden zich eensklaps zoo gewillig
onderwierpen; niet ten onrechte vermoedde men, dat er een adder onder
het gras school.
Het -- mij, dat de hagel niet meer schade heeft aangericht.
155. Beheerschen--betoomen--beteugelen--bedwingen.
_Met kracht iemand of iets in zijn vrije beweging tegengaan._
~Beheerschen~ duidt aan, dat men zulks doet door de macht, waarover men
beschikt; het wijst er door zijn afleiding op, dat men ~heer~ is, dat
men doet gehoorzamen niet door leiding of bestuur, maar uitsluitend door
zijn gezag, dat men weet uit te oefenen, of door de macht, die men
bezit. _Deze volksleider bezit zulk een redenaarstalent, dat hij de
geheele vergadering weet te ~beheerschen~._
~Bedwingen~ wijst aan, dat men dwang gebruikt en onderstelt dus een
tegenstand, waarop het gezag door dwang zegeviert. Door ~bedwingen~
wordt dus iets onderdrukt. _In korten tijd had de veldheer door krasse
maatregelen den opstand ~bedwongen~._ Hoe verklaart gij nu de fig.
beteekenis van: _zijn lachen ~bedwingen~_?
Beheerschen en bedwingen kunnen betrekking hebben op een rust;
~beteugelen~ en ~betoomen~ doen denken aan hollende dieren, wier te
snelle loop met kracht wordt tegengehouden en geleid of bestuurd. In
letterlijken zin is betoomen sterker dan beteugelen, daar het eerste is
afgeleid van toom, het geheele hoofdstel, en teugel alleen de riem of
den band aanwijst. ~Betoomen~ is dus eigenlijk meer het geheele bestuur
onder zijn macht brengen en dus meester van de leiding te worden;
terwijl ~beteugelen~ meer slaat op de werking van terug houden of
stuiten; wat beteugeld wordt, komt dus tot stilstand, wordt geheel en
al te keer gegaan. Toch wordt dit verschil niet altijd in acht genomen.
_Het is goed zijn hartstochten te ~betoomen~_, d.w.z. onder zijn
bestuur, in zijn macht te krijgen en ze dus in hun snellen loop tegen te
gaan. _Het is noodzakelijk zijn blinde driften te ~beteugelen~_, m.a.w.
in te houden, te onderdrukken, zoodat zij niet meer werken.
* * * * *
Hij kon van aandoening zijn tranen niet --.
De dronkaard moet trachten zijn zucht naar sterken drank te --.
Bijna had ik uit verontwaardiging hem een grove beleediging naar het
hoofd geslingerd, maar gelukkig wist ik mij zelf nog te --.
Door het aanplanten van jonge denneboomen tracht men de
zandverstuivingen te --.
Hij wist door zijn krachtig optreden spoedig de brooddronkenheid der
soldaten te --.
Gij moet uw sterke begeerte naar allerlei zinsgenot zooveel mogelijk --.
De marktprijs wordt -- door vraag en aanbod.
156. Aanklagen--beschuldigen--betichten--aangeven--aanbrengen.
_Kenbaar maken, dat iemand iets onbehoorlijks heeft verricht._
~Beschuldigen~ wijst in het algemeen aan, dat men op iemand de schuld
van iets legt, terwijl ~aanklagen~ bovendien uitdrukt, dat zulks
geschiedt voor een macht, die de bevoegdheid bezit den schuldige
te straffen. De aanklager neemt tevens de verplichting op zich, de
aanklacht door bewijzen of getuigen te staven. ~Aanklagen~ verlangt dus
een straf voor de misdaad, wat ~beschuldigen~ niet doet. Laat men het
onderzoek en de opsporing der bewijzen aan de rechterlijke macht over,
dan gebruikt men ~aangeven~ of ~aanbrengen~. Aanbrengen onderstelt
tevens, dat men uit wraak of uit zucht naar gewin een strafbare daad ter
kennisse van de overheid brengt, terwijl aangeven die onedele drijfveer
niet aanneemt. Wordt iemand valschelijk en met een boosaardig opzet een
zware misdaad ten laste gelegd, dan gebruikt men ~betichten~. Ook lette
men er op, dat van ~beschuldigen~, ~aanklagen~ en ~betichten~ het
lijdend voorwerp een persoonsnaam is, terwijl ~aangeven~ en ~aanbrengen~
de misdaad tot lijdend voorwerp hebben.
_Men ~beschuldigde~ den knecht algemeen, dat hij het huis in brand had
gestoken_; d.w.z. men gaf hem de schuld er van.
_De boer ~klaagde~ den knecht ~aan~, toen deze den brand had gesticht_;
d.w.z. de boer diende een aanklacht bij den rechter in, en had er
bewijzen of getuigen voor.
_De moord werd bij de justitie ~aangegeven~_; d.w.z. men stelde de
justitie er van in kennis en liet aan haar het verdere onderzoek over.
_De werkvrouw ~bracht~ alles van de dienstboden bij Mevrouw ~aan~_;
d.w.z. om een plasdankje of wat ook te verdienen, verklapte zij alles.
(In de kinderwereld »verklikken".)
_De hovelingen ~betichtten~ den schatmeester van diefstal_; d.w.z. zij
zochten hem uit wraakzucht ten val te brengen en klaagden hem
valschelijk aan.
* * * * *
Oudtijds gold de regel, dat de -- zijn eedhelpers moest meebrengen.
Tichelaar -- Cornelis de Witt, dat deze den Prins naar het leven stond.
De dierenvriendin zag, hoe een koopman zijn hond mishandelde, en draalde
niet, dit bij de politie --.
De minderheid in die vergadering -- den voorzitter, dat hij opzettelijk
van het reglement van orde afweek, ten einde de aanneming van zijn
voorstel door te drijven.
De soldaat heeft zijn meerdere van machtsmisbruik --.
Het kan niet anders, of een zijner vijanden moet zijn misslag bij de
autoriteiten hebben --.
Welk onderscheid is er tusschen: _Zijn geweten ~beschuldigde~ hem_, en:
_zijn geweten ~klaagde~ hem ~aan~_?
157. Gierig--vrekkig--karig--hebzuchtig--schraapzuchtig--inhalig.
_Overdreven begeerig, om geld en goed te bezitten._
~Hebzuchtig~, ~schraapzuchtig~ en ~inhalig~ duiden aan, dat men zijn
bezit wil vermeerderen, een »nemen"; ~vrekkig~, ~gierig~ en ~karig~
geven te kennen, dat men zijn bezit zooveel mogelijk tracht te behouden,
een »niet-missen."
~Hebzuchtig~ is hij, die alles zelf wil hebben ten koste van anderen, en
wien het leed doet, dat hij niet alles heeft; ~inhalig~ wijst aan, dat
men zooveel mogelijk naar zich toe tracht te halen. ~Hebzuchtig~ ziet
meer op een eigenschap van het karakter; ~inhalig~ doelt meer op een
daad, waaruit die hebzucht spreekt. Die daad op zich zelf is wel niet
noodzakelijk onrechtvaardig, maar wordt toch zeker niet geprezen. De
inhalige zal bijv. op ieder halfcentje zien, waar een ander dat zou
schenken; hij laat zich een rekening van bijv. f 15.25,5 ook met dat
halfje betalen. Bij een erfenis zal hij dingen van geen of weinig waarde
nog willen verkoopen, om zooveel mogelijk »binnen te halen".
De ~schraapzuchtige~ is ook hebzuchtig; hij wil overal nog iets van
afschrapen, wat een ander niet doen zou, doordat het de moeite niet
loont. Hij verbiedt bijv. den armen drommel op zijn landgoed een paar
takkenbossen te sprokkelen: hij verlangt er geld voor.
~Karig~, ~gierig~ en ~vrekkig~ duiden aan, dat men zoomin mogelijk wil
missen van zijn overvloed. ~Karig~ drukt dit het minst sterk uit; wie
karig is, geeft weinig, en wat hij geeft, geeft hij slechts noode.
~Gierig~ en ~vrekkig~ zijn veel sterker en duiden bovendien aan, dat
men door hebzucht gedreven wordt, wat karig niet onderstelt. Bij een
gierigaard klopt een hulpbehoevende te vergeefs aan. Wordt de gierigheid
zoover gedreven, dat men hard en onbillijk wordt tegenover anderen,
ja--dat men ook zich zelf niet meer het noodige gunt, dan spreekt men
van ~vrekkig~.
* * * * *
Wie bij alles toont, zichzelf het eerst en het meest te willen bedenken,
is --.
Wie bij een inzameling voor een watersnood van zijn schatten slechts
weinig offert, is --; wie niets wil geven, is --; wie daarbij de
inzamelaars nog onheusch bejegent en over dat »eeuwig gebedel"
lamenteert, is --.
De rijkaard, die te midden zijner schatten vrijwillig half gebrek lijdt,
is --.
Wie de appels, die van zijn boom in buurmans tuin vallen, nog laat
oprapen, is --.
De boer, die zijn armen daglooner nog een kan karnemelk laat betalen, is
--; als hij den knecht wegens ziekte een halven dag loon kort, is hij
--.
De natuur heeft dit land -- bedeeld. (De natuur wilde zoo min mogelijk
van haar overvloed voor dit land missen.)
158. Afkeer--afgrijzen--afschrik--afschuw--walg--tegenzin--weerzin.
_De onaangename gewaarwording, teweeggebracht door iets dat ons
mishaagt._
~Tegenzin~ gebruiken we, als iets ons niet aanstaat, of wanneer het
betrekking heeft op een handeling, die wij tegen onzen zin verrichten.
Van personen wordt het woord zelden gebezigd.--Maakt iemand een
ongunstigen indruk op ons, al is 't ook zonder dat we daarvoor een
bepaalde reden weten op te geven, zoodat we hem liefst vermijden, dan
hebben wij een ~weerzin~ tegen hem.--Is dat gevoel sterker, zoodat het
ons noopt ons van iemand of iets af te keeren en wij er dus niet mee te
doen willen hebben, dan spreekt men van ~afkeer~; weerzin en afkeer
nopen alleen tot ontwijken en zetten niet aan tot daden. Passen wij
beide begrippen toe op spijzen en dranken, dan komt ~walging~ met afkeer
overeen en duidt het gevoel aan, dat ons onpasselijk zou maken; in
figuurlijken zin gebruikt men daarvoor ~walg~.--Wordt de afkeer bij
ons opgewekt door een persoon, die een hoogst ongunstig voorkomen
heeft,--door een voorwerp, dat ons door zijn leelijke gedaante vrees
inboezemt,--of door een handeling, waartegen ons gevoel in opstand komt,
dan spreken wij van ~afschrik~.--Het onweerstaanbaar gevoel, dat ons
overmant, wanneer wij bij het hooren of zien van iets door angst en
huivering worden aangegrepen en waarvan we reeds gruwen, als wij er aan
denken, noemen wij ~afschuw~. Is het gevoel van huivering of ontzetting,
waarmee de afschuw gepaard gaat, zeer sterk, dan spreekt men van
~afgrijzen~.
* * * * *
Slechts met -- heb ik uw opdracht vervuld.
Deze man met zijn vleiende stem wekt altijd mijn -- op, zoodat ik liefst
niet met hem te doen heb.
Ieder weldenkend mensch heeft een -- van den verrader.
Met -- vernam men den verschrikkelijken moord in koelen bloede gepleegd.
Ik heb altijd een -- van mosselen en paddestoelen gehad.
De meeste vrouwen hebben een -- voor spinnen en padden.
Van onzindelijkheid heeft ieder een --.
De landlooper boezemde ons zulk een -- in, dat wij terstond op onze
schreden terugkeerden.
Heb een -- voor het liegen en een -- voor de zonde.
Men kon zien, dat hij tegen dien man een -- gevoelde, zoodat hij hem met
blijkbaren -- ontving.
De onmenschelijke wreedheden, door den vijand in dien oorlog gepleegd,
las ieder met --, ja met --.
Gebruik nu in zinnen: afkeerig, walgelijk, afschuwelijk, afgrijselijk.
159. Arglistig--listig--bedriegelijk--loos--slim--sluw.
_Geneigd of geschikt, om op behendige wijze een ander te misleiden._
~Bedriegelijk~ drukt dit begrip het algemeenst uit; het zegt, dat de
persoon of zaak iemand bedriegen wil, maar laat in 't midden, op welke
wijze dit geschiedt.--~Listig~ was vroeger schrander en had toen steeds
een gunstige beteekenis; ook nu nog kan het een onschuldige, maar
schrander bedachte handeling aanduiden; de listige tracht partij te
trekken van zijn kennis en ervaring om zijn doel te bereiken, 't zij
om zich uit moeilijkheden te redden, 't zij langs slinksche wegen te
verkrijgen, wat hij langs den gewonen weg niet zou hebben bereikt. Toch
heeft het woord altijd het bijdenkbeeld van _onoprecht_. _Hij redde zich
op een ~listige~ wijze uit het gevaar._--Is het zijn bedoeling om iemand
in het ongeluk te storten en handelt hij dus met een boosaardig doel,
dan spreekt men van ~arglistig~ (arg = erg, boos).--~Loos~ is hij, die
door een zekere behendigheid onder bepaalde omstandigheden iets weet te
verkrijgen; die behendigheid is vooral het gevolg van veel ondervinding
en niet zoozeer van scherpzinnigheid; de loosheid openbaart zich door
het aanwenden van kleine middelen, die een weldenkende meestal beneden
zich acht. De vos, die de kaas van de raaf wil hebben en den vogel niet
bereiken kan, gaat het dier vleien; zijn ondervinding zegt hem, dat men
door vleierij veel kan verkrijgen, maar ...... een weldenkende wil van
zulk een middel geen gebruik maken.--De ~slimme~ gaat met overleg te
werk, daar hij aan loosheid ook scherpzinnigheid paart; hij ontwerpt een
weldoordacht plan, waarbij hij maatregelen neemt om allen tegenstand
zooveel mogelijk te ontgaan. Bepaald oneerlijke handelingen behoeft
hij niet te verrichten, ja men moet hem soms bewonderen om de
scherpzinnigheid, die hij aan den dag legt.--~Sluw~ is degene, die zijn
bedoelingen en de aangewende middelen behendig weet te verbergen, zoodat
de benadeelde volstrekt niet vermoedt, dat hij bedrogen wordt. Aan zijn
slimheid paart dus de sluwe nog een meesterschap in het veinzen of in
het verbergen van zijn plannen. Sluw is dus nog sterker dan slim, maar
heeft een ongunstige bijbeteekenis.
* * * * *
In onderstaande zinnen kan meestal meer dan één woord worden ingevuld.
Geef in dat geval telkens de veranderde beteekenis op.
Op een -- wijze heeft hij het gezelschap een tijd langer bij zich
gehouden, dan het wilde; hij had nl. de klok bijna drie kwartier
teruggezet.
Hij wist de stem van mijn buurman -- na te bootsen; ieder verkeerde dan
ook in den waan, dat buurman ons riep.
De valschaard was -- genoeg, om niet te rusten, vóór hij mij in het
ongeluk gestort had.
Het was werkelijk een -- zet van onzen vriend, dien wij allen moesten
bewonderen.
De domme jongen bleek toch nog -- genoeg, om van den vreemdeling, wien
hij den weg had gewezen, een goede fooi los te krijgen.
Hij wist zich op -- wijze het vertrouwen der oude dame te winnen, om
haar later des te gemakkelijker te kunnen oplichten.
Aan de -- staatsmanskunst van Jan de Witt was het te danken, dat
Lodewijk XIV in zijn heerschzuchtige plannen gedwarsboomd werd.
160. Kracht--macht--sterkte--vermogen.
_Het bezit van de voorwaarden, om een werking te verrichten._
~Vermogen~ duidt eenvoudig aan, dat men in staat is de werking te
verrichten, zonder daarom nog tot de uitvoering over te gaan. _De mensch
bezit het ~vermogen~ om te denken._ Soms beteekent het ook invloed: _zij
heeft veel ~vermogen~ op haar man_.
~Kracht~ is de oorzaak, die een werking teweeg brengt of wijzigt: de
_zwaarte~kracht~_, de _span~kracht~_, de _~kracht~ van den storm_. _Zijn
lichaams~kracht~ is verbazend groot._
~Sterkte~ is het vermogen om aan een kracht weerstand te bieden.
_De ~sterkte~ van den dijk heeft de ~kracht~ der golven weerstaan. De
~sterkte~ van onze landsverdediging_ (d.i. dus het vermogen om aan de
kracht van den vijand weerstand te bieden) _ligt grootendeels in onzen
weeken bodem in verband met de onderwaterzettingen.--Zijn ~sterk~ gestel
weerstond den invloed van het ongezonde klimaat._ Men wenscht iemand bij
een ziekte _sterkte_ toe, om het verloop der ziekte te weerstaan; men
hoopt, dat de herstellende weer spoedig zijn _krachten_ zal herwinnen,
n.l. om zijn dagelijksch werk te kunnen verrichten.
~Macht~ is het vermogen, om invloed uit te oefenen, vooral--hoewel niet
uitsluitend--door zijn maatschappelijke positie. _De ~macht~ des konings
is niet onbeperkt. De ~macht~ van het woord is vaak grooter, dan men
denkt._ Soms beteekent macht (van mogen) lichamelijk vermogen: _uit alle
~macht~ schreeuwen_.
_Vergelijk nu_: ~sterk~, ~krachtig~ en ~machtig~. Wat beteekent
_vermogend_?
* * * * *
Hij was niet -- genoeg en bezweek voor de verleiding.
De raadspensionaris Schimmelpenninck bezat een koninklijke --.
Door den schrik verloor hij zijn spraak--.
De -- der gewoonte is vaak een tweede natuur geworden.
Zelfs -- muren kunnen de -- van het geschut niet weerstaan.
Hij liep uit alle --, om zich nog te redden.
Hij bezit het benijdenswaardig --, iedereen voor zich in te nemen.
Deze -- spijs zal den zieke goed doen.
Het fort was niet -- genoeg, om den vijand af te wachten en werd daarom
ontruimd.
De -- van ons voorbeeld moet men niet onderschatten.
Het zijn -- beenen, die de weelde kunnen dragen.
Ik zal naar mijn beste -- aan uw opdracht voldoen.
De benoeming voor deze vacature staat niet aan mij; ik heb het dus niet
in mijn -- u aan te stellen.
De benoeming is reeds geschied; tot mijn leedwezen staat het dus niet in
mijn -- u nog aan te stellen.
161. Bekomen--krijgen--ontvangen--behalen--verwerven.
_Bezitter van iets worden._
~Bekomen~, ~behalen~ en ~verwerven~ wijzen aan, dat men moeite doet,
om in het bezit te geraken. ~Behalen~ geeft dit in sterker mate aan dan
~bekomen~, terwijl ~verwerven~ nog grooter moeite (soms ook grooter eer)
onderstelt dan behalen. _Waar zijn deze waren te ~bekomen~? Hij heeft
daarmee veel roem ~behaald~. Hij heeft eindelijk een voordeelige positie
~verworven~._ In de uitdrukking _straf bekomen_, onderstelt men dus, dat
de schuldige alles deed, waardoor hij die straf heeft gekregen, al was
natuurlijk die straf niet het _doel_ van zijn handelen.
~Krijgen~ en ~ontvangen~ geven te kennen, dat men ook zonder zijn
toedoen of inspanning in het bezit van iets komt. _De boomen ~krijgen~
bladeren; hij ~ontving~ een berisping._ ~Ontvangen~ onderstelt, dat
hetgeen men ontvangt, door iemand gegeven is en door ons (actief) wordt
aangenomen: _Ik heb het geld ~ontvangen~._ Bij ~krijgen~ daarentegen
behoeft men niet altijd aan geven te denken, men kan hierbij ook meer
passief zijn. _Hij heeft de koorts ~gekregen~._
Uit de vergelijking der vier woorden volgt, dat ~krijgen~ het aangeduide
begrip (bezitter van iets worden) op de meest algemeene wijze (d.i.
zonder eenige nadere bepaling) aanduidt; het komt dan ook het meest in
de dagelijksche spreektaal voor.
* * * * *
De knecht heeft zijn loon --.
Frederik Hendrik heeft met de inneming van Den Bosch veel roem --.
Hij mocht de gunst des konings --.
Wat heeft hij voor zijn moeite --?
Uw brief heb ik in goede orde --.
In plaats van een goede belooning heeft hij straf --.
Dit werk is in alle boekwinkels te --.
Door vlijt en inspanning heeft hij zich een aanzienlijk vermogen --.
Wanneer zal ik het boek --, dat je me al zoo lang beloofd hebt?
162. Barmhartig--deelnemend--mededoogend--medelijdend.
_Gevoel hebbende voor het leed van anderen._
~Barmhartig~ is het edelst. Het wijst niet alleen aan, dat men met het
lijden van anderen begaan is, maar dat men ook bereid is, dat leed te
verzachten.
~Deelnemend~ is men, wanneer men deel neemt in het leed van anderen,
d. w. z. het leed gedeeltelijk ook tot het onze maakt; wij gevoelen dus
hetzelfde verdriet. (Soms beteekent het ook: deelnemen in het _geluk_
van anderen.)
~Medelijdend~ is men, wanneer wij het leed van anderen mede-lijden,
meegevoelen, zoodat wij begaan zijn met hun ongelukkig lot en wij hen
dus beklagen willen. Dit gevoel behoeft ons evenwel niet te brengen tot
het verleenen van hulp, gelijk de barmhartige doet.
~Mededoogend~ is hetzelfde als medelijdend (doogen = lijden), maar wordt
alleen in deftigen stijl gebruikt.
* * * * *
Gij kent zeker wel de schoone gelijkenis van den -- Samaritaan.
Gij kunt u verzekerd houden, dat ik hartelijk -- in het verlies, dat u
getroffen heeft.
»Sla, o God vol --! Sla Uw oogen Nu genadig op ons neer." (Gez. 94.)
Op -- toon vraagde hij het arme kind, waarom het schreide; toen hij
hoorde, dat de ongelukkige knaap geen vader of moeder meer had, was hij
-- genoeg, hem tot zich te nemen.
Met -- belangstelling vraagde hij, hoe de zieke het maakte.
God is een -- Vader.
163. Beven--trillen--sidderen--rillen--bibberen.
_In een snel golvende beweging zijn._
~Trillen~ is de zwakste aanwijzing voor dit begrip: _de snaar ~trilt~_.
~Beven~ is sterker en bij levenlooze voorwerpen zelfs de hoogste graad
van golvende beweging. _Zijn hand ~beefde~ van aandoening.--De aarde
~beeft~._
~Sidderen~ wordt alleen van levende wezens gezegd en is sterker dan
beven; het wijst vooral op een hevige innerlijke aandoening. _Hij
~sidderde~ van angst._
~Rillen~ is een trillen, veroorzaakt door verlaging der
lichaams-temperatuur: _hij ~rilde~ van kou_; het wordt dus alleen van
levende wezens gezegd, evenals ~bibberen~, dat een aanhoudend ~rillen~
aanduidt en daarom sterker is: _Hij ~bibberde~ van de kou._ Het behoort
meer tot de gewone spreektaal.
Waarom kan men wel zeggen: _zijn stem ~trilde~ of ~beefde~_, en niet:
_zijn stem ~sidderde~, ~rilde~ of ~bibberde~_?
* * * * *
Het riet -- in de avondkoelte.
Bij dat gezicht -- wij van ontzetting.
De arme bedelaarster -- van koude.
Het is in deze kamer kil; ik begin te --.
Zijn hart --, toen hij den dief zag naderen.
Ik -- als een blad op den boom.
Door de sterke -- der lucht dreunden de ramen.
Hij -- van vrees, toen hij den vijand tegemoet moest treden.
Van zulk een verhaal zou men -- en --.
164. Zien--kijken--staren--gluren--turen.
_Door middel van het gezicht iets waarnemen._
~Zien~ laat in het midden, of dit met opzet of meer toevallig geschiedt.
_Men ~ziet~ daar soms meer, dan ons lief is_ (toevallig).--_Hij ~ziet~
verlangend mijn komst tegemoet_ (met opzet). Het duidt soms ook het
bloote vermogen aan, dat men door 't gezichtszintuig iets kan waarnemen:
_Deze man kan niet meer ~zien~._
~Kijken~ onderstelt meer opzettelijk het oog op iets richten: _~Kijk~
eens, of hij er aankomt.--Hij ~kijkt~ naar de sterren._
~Staren~ (star = stijf) beteekent met strakke, groote oogen naar iets
zien, meestal zonder doel en onwillekeurig, soms ook van verbazing,
schrik, enz. _Hij ~staarde~ mij verwonderd aan._
~Turen~ is met inspanning van 't gezicht naar iets kijken (dus met
opzet!), 't zij uit nieuwsgierigheid, 't zij om nauwkeurig waar te
nemen. _Hij ~tuurt~ met zijn kijker naar het stipje in de verte._
~Gluren~ beteekent hetzelfde als turen, maar met de bijgedachte, dat dit
in het geheim geschiedt. _Hij ~gluurde~ door een kiertje van de deur, om
te weten, wie er binnen was._
* * * * *
Wat -- gij voor bijzonders aan deze schilderij?
Sommigen meenen, dat de mol niet -- kan; maar dat is een dwaling.
Waarom -- gij mij zoo aanhoudend aan?
De visschersvrouw zat op het duin en -- peinzend over de groote
watervlakte.
De visschersvrouw klom op het duin en -- naar het puntje aan den
horizon, of dat soms het schip van haar man was.
De jongen was zóó nieuwsgierig, dat hij door het sleutelgat --.
Mijnheer B. zal toch niet overleden zijn, daar ik hem in langen tijd
niet -- heb.
Als gij goed uit uw oogen --, zult gij de fout in uw opstel wel --.
Van ontzetting -- zij wezenloos voor zich uit.
De matroos zat in het topje van den mast te --, of hij het land al --
kon.
Ik -- wel, dat gij door uw vingers zit te --.
Als gij lang op hetzelfde punt --, begint het te wemelen.
Gij moet eens in de courant --, of de dichter nog leeft. (Opzettelijk.)
Daar -- ik in de courant, dat de dichter gestorven is. (Toevallig.)
165. Aangenaam--liefelijk--behaaglijk--bekoorlijk--bevallig.
_Wat ons met zeker welgevallen vervult._
~Aangenaam~ drukt dit zonder meer uit; het kan zoowel van
gewaarwordingen als van personen of zaken gezegd worden. Een _aangenaam_
gevoel.--Een _aangenaam_ mensch. Een _aangename_ lectuur.
~Liefelijk~ geeft een edeler, fijner gevoel aan, inzonderheid van het
gezicht en gehoor. Een _liefelijk_ geluid.--»Die in een _liefelijke_
streek Bij 't ruischen van een klare beek Zijn landhuis sticht en
akkerwoning, Wat is dat een gezegend koning." (Vondel.)
~Behaaglijk~ ziet alleen op innerlijke aandoening en wordt dus nooit op
iets buiten ons toegepast. Een _behaaglijk_ gevoel van zelfvoldoening.
~Bekoorlijk~ stelt vooral op den voorgrond, dat iets onze begeerte
opwekt of onze zinnen streelt. Een _bekoorlijk_ landschap.
~Bevallig~, van personen gezegd, wordt gebruikt, om aan te duiden, dat
hun houding of manieren ons gezicht aangenaam aandoen. Een _bevallige_
buiging. Van zaken gezegd (vooral voor wat men in de natuur opmerkt, of
van vormen) duidt het aan, dat ons gezicht aangenaam wordt aangedaan,
doch niet zoo innig als _liefelijk_ onderstelt. _Haarlem's ~bevallige~
omstreken. ~Bevallige~ lijnen._
* * * * *
Het was mij zeer --, dat gij mij hebt uitgenoodigd.
Gij hebt hier in den tuin een -- plekje uitgezocht.
Wat heeft dit -- meisje een -- stem.
Door haar -- manieren weet zij spoedig iedereen voor zich in te nemen.
De nachtegaal is de -- van onze zangvogels.
Zij had zich in een -- rust op het zachte mos neergevlijd.
Dat is een -- man in den omgang.
In een -- houding bood het bloemenmeisje de Koningin een bloemtuil aan.
H. M. was over deze -- verschijning blijkbaar getroffen.
In een -- dal stroomde met -- gekabbel een helder beekje.
Ik heb u een -- tijding mee te deelen.
Met -- wendingen zweefde de danseres op de tonen der muziek door de
zaal.
De rozen verspreiden een -- geur.
In -- zwier reed zij over het ijs.
166. Angst--bangheid--vrees--schroom--schrik.
_Het onaangename gevoel van beklemdheid, door een naderend gevaar
opgewekt._
~Schroom~ is het zwakst; het geeft vooral te kennen, dat men tegen iets
opziet: door een moedig besluit is de schroom gemakkelijk te overwinnen.
Het woord is meer tot den deftigen stijl beperkt. _Met ~schroom~ naderde
hij den vorst._
~Angst~ duidt vooral het beklemmend gevoel aan, dat ons overmeestert;
het kan zoowel door iets buiten ons, als door eigen voorstellingen of
gedachten verwekt worden. _Plotseling overviel hem midden in het bosch
een hevige ~angst~, daar hij den weg niet meer wist._ (Oorzaak buiten
hem!)--_Toen hij aan roovers dacht, overviel hem plotseling een hevige
~angst~._ (Oorzaak in hem!)
~Bangheid~ is zwakker dan angst; het heeft soms iets min of meer
belachelijks. _Toen de vrouw alleen in huis was, sloot zij uit
~bangheid~ alle deuren en ramen._
~Vrees~ wordt steeds door iets buiten ons opgewekt en heeft dus altijd
op een ander voorwerp of gebeurtenis betrekking, die steeds genoemd
worden. Terwijl ~angst~ (dat bovendien sterker aandoening dan ~vrees~
aanwijst) vooral ziet op den toestand van 't gemoed, wijst ~vrees~ meer
aan, dat men het naderend gevaar niet durft afwachten of iemands macht
niet durft trotseeren, zoodat in den regel de vrees tot een of andere
handeling voert. _De ~vrees~ voor spoken heeft tot menige dwaasheid
aanleiding gegeven. De ~vrees~ voor het uitbreken der cholera deed
menigeen verhuizen. ~Vrees~ den Heer_ (leef dus naar Zijn wetten, om
Zijn toorn te ontgaan).
~Schrik~ is de hevige ontroering, die iemand plotseling overvalt bij
het onverwacht gewaar worden van iets, dat vrees of angst verwekt.
_Op het onverwachte gezicht van den leeuw werd hij zóó door ~schrik~
bevangen, dat hij zijn tegenwoordigheid van geest verloor._ Soms wordt
het gebruikt van iemand, die schrik verwekt: _Hij is een echte
kinder~schrik~._
* * * * *
In radelooze -- liep de achtergelaten schepeling langs den oever heen en
weer.
Met -- zag hij, dat de bliksem in zijn woning was geslagen.
Hij neemt altijd met eenige -- het woord in deze vergadering.
Alva verspreidde door zijn streng optreden alom -- in den lande.
Het scheen, of de --, die hem aangreep, zijn krachten verdubbelde.
De -- voor straf hield hem van de misdaad terug.
Ik moet altijd lachen over de -- van dezen jongen.
Door een hevigen -- bevangen, stond hij als aan den grond genageld.
De --, dat men hem zijn geld zou ontstelen, liet den vrek geen oogenblik
met rust.
De Ruyter had den bijnaam van »de -- van 's vijands vloten".
Naarmate het kind langer uitbleef, klom de -- der ouders.
Door zulk een strafoefening sloeg den opstandelingen de -- om het hart.
167. Beducht--bevreesd--bekommerd--bezorgd--beangst.
_Door een gevoel van vrees of angst beklemd._
~Bevreesd~ duidt aan, dat iemand vrees koestert. (Zie no. 166.) _Hij was
~bevreesd~, zijn geld te verliezen._
~Beangst~ is sterker. (Zie no. 166.) _De ouders waren ~beangst~, dat zij
kun kind zouden verliezen._
~Beducht~ wijst er op, dat men over den afloop of den uitslag bevreesd
is; het behoort hoofdzakelijk tot den deftigen stijl. _Gij behoeft voor
zijn lot niet ~beducht~ te zijn._
~Bezorgd~ is men, als men zorg, onrust over iets heeft. _Ik ben
~bezorgd~ over het behoud van zijn leven._
~Bekommerd~ is veel sterker; het wijst op groote en drukkende onrust of
verdriet. _De vader zat ~bekommerd~ neer bij het ziekbed van zijn kind._
* * * * *
_Als er in de volgende zinnen meer woorden ingevuld kunnen worden, geef
dan telkens de schakeering in de beteekenis op._
De moeder was zeer --, dat haar zoon iets zou ontbreken.
Met een -- gelaat zag de ongelukkige ons aan.
Hij maakte zich bij het geritsel in de takken zoo --, dat het zweet hem
uitbrak.
Niet ten onrechte maakte de vorst zich -- over den toenemenden opstand.
Hij was --, dat hij dien niet zou kunnen onderdrukken.
De veldheer was slechts een oogenblik -- den vijand te ontmoeten;
spoedig vermande hij zich en gaf bevel tot den aanval.
Met een -- hart wachtten de ouders tevergeefs op de terugkomst van hun
zoon.
De dokter is -- over de wending, die de ziekte neemt.
Gij behoeft niet -- te zijn, dat hij u zal verraden; hij is in alle
opzichten te vertrouwen.
Toen de onweersbui boven hem losbrak, werd hij zeer --.
Met een -- gemoed was hij gekomen; met een verlicht hart verliet hij
ons weer.
168. Bewaren--behoeden--beschermen--beschutten--beveiligen.
_Zorgen, dat geen kwaad iemand of iets kan deren._
De beide eerste woorden worden alleen gebruikt, om aan te wijzen, dat er
gevaar dreigen _kan_, de overige drie onderstellen, dat er werkelijk
gevaar dreigt.
~Bewaren~ is zorgen, dat iets in ongeschonden staat blijft, dat dus geen
schadelijke invloeden op iets kunnen werken, m. a. w. dat het gevaar
verre blijft. _~Bewaar~ dit boek goed.--Moogt gij voor zulk een ramp
~bewaard~ blijven!_ d. w. z. moge zulk een ramp verre van u blijven.
~Behoeden~ onderstelt ook wel hetzelfde als bewaren, maar voegt er
tevens bij, dat men op zijn hoede is, dus dat men voortdurend het ons
toevertrouwde in het oog houdt; dientengevolge is het sterker dan
bewaren. _God ~behoede~ u op uw verren tocht!_
~Beschermen~ en ~beschutten~ duiden beiden aan, dat er een _middel_
gebruikt wordt, nl. een scherm en een schut, om het gevaar te keeren.
Een scherm houdt de _uitwerking_ van iets tegen (vuurscherm), een schut
moet meer den _aanvaller_ afweren. _De Alpen ~beschutten~ de Povlakte
tegen de noordenwinden.--De duinen ~beschermen~ ons land tegen de zee_
(nl. haar overstrooming). Het gebruik wil echter, dat ~beschutten~ meer
op schadelijke invloeden en ~beschermen~ meer op gevaren ziet: _Gij moet
u tegen den kouden wind ~beschutten~.--Ik zal u tegen dit gevaar
~beschermen~._
~Beveiligen~ wijst aan, dat iets in veiligheid komt of blijft, terwijl
beschermen en beschutten nog altijd eenig gevaar onderstellen. _In zijn
afzondering was hij volkomen ~beveiligd~ tegen zijn vijanden._--Het is
dus sterker dan beschermen of beschutten.
* * * * *
Het was de moederliefde, die u in uw jeugd tegen velerlei gevaren heeft
--.
Door de goede zorgen van den archivaris werden deze perkamenten
oorkonden voor ondergang --.
Op het stadhuis waren eertijds de oorkonden in ijzeren kisten vrij goed
--.
De bliksemafleider heeft den toren opnieuw --.
Het is guur weer; gij moogt u wel wat tegen den noordenwind --.
In de haven waren wij eindelijk -- tegen de aanvallen der roovers.
Wien God --, is wel --.
Een sterk geleide moest den koenen ontdekkingsreiziger in de
binnenlanden tegen de wilde stammen --.
Door de uitvinding van het buskruit waren de ridders niet langer op hun
sterke kasteelen tegen de aanvallen der poorters --.
De voortdurende waakzaamheid der poortwachters heeft de stad voor haar
ondergang --.
De duinen worden thans met helm beplant, om ze tegen verstuiving te --.
De koning wist het land voor een omwenteling te --.
Onder het dichte loover waren wij tegen de brandende zonnestralen
uitstekend --.
169. Beletten--verhinderen--tegenhouden of
weerhouden--afhouden--terughouden.
_Veroorzaken, dat iemand een of andere handeling niet kan verrichten._
~Afhouden~ zegt, dat men iemand ergens vandaan houdt, zoodat hij niet
met zijn daad kan beginnen. _Wij hebben hem van dit dwaze plan
~afgehouden~._
~Terughouden~ wijst er op, dat hij wel reeds bijna aan de behandeling
begonnen is, maar dat hij door onze tusschenkomst niet verder kan komen.
_Slechts met groote moeite slaagde ik er in, hem nog ter elfder ure van
die dwaze onderneming ~terug te houden~._
~Tegenhouden~ ziet er op, dat men iemand hindernissen in den weg
legt (bij _~afhouden~_ en _~terughouden~_ gebruikt men meer dwang of
overreding), evenals ~verhinderen~ (van _hinder_), zoodat men hem tracht
te noodzaken van zijn plan af te zien; ~tegenhouden~ wordt van den
persoon zelf gezegd, terwijl ~verhinderen~ meer slaat op de daad, die
men wil voorkomen. _Hij liet zich door al de bezwaren, die hem in den
weg gelegd werden, niet ~tegenhouden~, zijn plan te volvoeren.--De
veldheer wist te ~verhinderen~, dat de vijand hem in den rug aanviel._
Terwijl ~tegenhouden~ en ~verhinderen~ onderstellen, dat iemand
reeds pogingen gedaan heeft om iets te bereiken, maar in de verdere
voortzetting wordt gestuit, wijst ~beletten~ er op, dat hem zelfs die
poging onmogelijk gemaakt is; het woord is dus sterker dan de eerste
twee. _De veldheer wist te ~beletten~, dat de vijand hem in den rug
aanviel._
* * * * *
Na lang praten gelukte het ons, hem van zijn voornemen, om naar Amerika
te vertrekken, --.
Ga gerust uw gang, niets -- u, die reis naar Indië te doen.
Te Marseille gekomen werd hij --, zijn reis naar Indië voort te zetten.
Doordat de onzen tijdig waren gewaarschuwd, werd de vijand -- de stad te
verrassen.
Door het dappere gedrag van den Kroonprins bij Quatre-Bras werd het
Fransche leger een dag in zijn opmarsch --.
Door hem nog tijdig gevangen te nemen, heeft de politie hem -- te
ontvluchten.
Door de ingevallen koude werd hij -- nog tijdig de vergadering te
bereiken.
Zijn verkoudheid -- hem niet uit te gaan.
Men moet den dronkaard van den ondergang, dien hij tegemoet gaat, --.
Wij hebben hem gelukkig nog bijtijds --, dat hij er met ons geld van
doorging.
De voorzitter wilde het voorstel liever niet in stemming brengen, maar
hij was door de oppositie niet in staat de stemming --.
170. Bestendig--duurzaam--onveranderlijk--standvastig--langdurig.
_Deze woorden geven te kennen, dat iets ~blijft~ bestaan, zooals het
is._
~Bestendig~ is alles, wat uit zijn aard niet _verandert_: _bestendig_
weder (d.w.z. het blijft onafgebroken, zooals het is).
~Duurzaam~ is alles, wat uit zijn aard niet _ophoudt_: een _duurzame_
vrede. (~Bestendig~ ziet dus op het innerlijk vermogen om niet te
veranderen, ~duurzaam~ wijst op de innerlijke eigenschap, dat iets niet
ophouden, geen einde nemen zal.)
~Onveranderlijk~ drukt uit, dat iets door invloeden van buiten niet
veranderd kan worden: _Gods besluiten zijn ~onveranderlijk~_ (d.w.z.
geen invloed buiten God kan er verandering in brengen).
~Standvastig~ ziet uitsluitend op personen en duidt aan, dat iemand
blijft standhouden niettegenstaande allerlei tegenwerking. Het wordt
steeds in gunstigen zin gebruikt in tegenstelling met halsstarrig.
_Hoewel men den gezant met allerlei schoone beloften zocht tevreden te
stellen, ja zelfs met straf dreigde, bleef hij ~standvastig~ aandringen
op het voldoen aan zijn eisch._
~Langdurig~ wijst aan, dat iets door invloeden van buiten lang duurt
(dus meer toevallig) in tegenstelling met duurzaam, dat op een innerlijk
vermogen wijst. _Een ~langdurige~ oorlog. De onderlinge naijver tusschen
de beide volken scheen geen ~duurzamen~ vrede te voorspellen. Eikenhout
is ~duurzaam~._--(Waarom niet: _langdurig_?)
* * * * *
»Ach, wij vinden, waar wij staren, niet -- hier beneên."
»Gij hebt Uw troon op -- recht gebouwd."
Na een -- onderzoek kwam men eindelijk den dader op het spoor.
Hoezeer men hem zocht te verleiden, zijn partij afvallig te worden, was
hij toch -- genoeg, zijn eenmaal gegeven woord getrouw te blijven.
Wat ook om ons heen moge wankelen, God alleen is --.
Door zijn -- verblijf in den vreemde heeft hij veel ervaring opgedaan.
Men heeft den dichter een standbeeld in -- brons opgericht.
Hij viel in een -- ziekte, die zijn krachten sloopte.
Willem van Oranje's zinspreuk was: »-- te midden der woelige golven."
(Is hier het bedoelde woord letterlijk of figuurlijk gebruikt?)
»Niet steeds is de liefde -- van duur, hoe snel zij den boezem deed
jagen." (Tollens.)
171. Buit--prijs--prooi--roof--vangst.
_Hetgeen men met geweld in zijn bezit brengt._
Is dit geweld onrechtvaardig, dan spreekt men van ~roof~: kerkroof,
zeeroof.--Is het geweld door het oorlogsrecht (tusschen twee partijen)
gewettigd, dan spreekt men van ~buit~: _Met grooten ~buit~ beladen
keerden de soldaten naar huis._--~Vangst~ zegt men van hetgeen de jacht
of de visscherij oplevert; daar men het vangen (d.i. grijpen) moet,
heeft het woord alleen betrekking op levende wezens. Oudtijds, toen de
gevangenen nog als slaven werden verkocht, konden zij onder den _buit_
gerekend worden; thans moet men zeggen: _De slavenhalers hebben een
goede ~vangst~ gehad._
~Prooi~ noemt men de vangst, waarmee de verscheurende dieren zich
voeden; in figuurlijke beteekenis kent men een ~prooi~ toe aan de hevige
hartstochten of aan de geweldige werkingen der natuur, die men met
verscheurende dieren gelijkstelt. _Het huis is een ~prooi~ der vlammen
geworden._
~Prijs~ (van 't Fransche _prise_, d.i. de daad van het nemen) wordt
hoofdzakelijk in oorlogstijd gezegd van goederen, die de vijand in zijn
bezit krijgt, door ze meer zich toe te eigenen dan te veroveren; bijv.
de lading van koopvaardijschepen, die zich niet verdedigen kunnen, wordt
door den vijand _prijs_ gemaakt. Men zegt dan meestal: _prijs verklaard_
of _voor goede prijs_ (v.) _verklaard_, dit laatste om het goed recht
als oorlogsbuit des te beter te doen uitkomen. (Het woord _verklaard_
wijst dan aan, dat er geen gevecht behoefde geleverd te worden!)
* * * * *
Oudtijds kregen de soldaten een vast soldij benevens een aandeel in den
--.
Daar stond de lichtzinnige jongeling, thans ten -- aan hevig
zelfverwijt.
De dieven brachten hun -- zoo spoedig mogelijk in veiligheid.
Een groot getal koopvaardijschepen werd door den vijand -- verklaard.
De koopvaardijvloot werd door eenige oorlogsbodems verdedigd, maar ten
laatste grootendeels door den vijand -- gemaakt.
De visscher heeft een slechte -- gehad.
De politie heeft deze week een goede -- gedaan; zij legde de hand op
»Rooie Kees", die wegens -- en doodslag terecht moest staan, maar
nergens te vinden was. (Verklaar het figuurlijke der beteekenis van 't
eerste woord!)
Zes schipbreukelingen werden een -- der woedende golven.
172. Bedenkelijk--zorgelijk--hachelijk--gevaarlijk.
_Deze woorden geven te kennen, dat een toestand of omstandigheid gevaar
oplevert._
~Gevaarlijk~ zegt dit zonder eenige nadere aanwijzing. _Hij lijdt aan
een ~gevaarlijke~ ziekte._
~Bedenkelijk~ drukt alleen uit, dat de toestand ons tot nadenken, tot
ongerustheid stemt, hoewel een gunstige afloop nog niet uitgesloten is.
_De toestand van den zieke is wel ~bedenkelijk~, maar de geneesheer
geeft nog alle hoop._
~Zorgelijk~ geeft te kennen, dat het gevaar groot is; het maakt ons
bezorgd (bevreesd), dat de afloop ongunstig zal zijn. _De zieke heeft
reeds verscheidene dagen lang hevige koorts, zoodat zijn toestand
~zorgelijk~ is._
~Hachelijk~ zegt, dat de kans op een ongunstigen afloop grooter is dan
die op een gunstigen uitslag. (Men zegt ook vaak ~kritiek~.) _Toen de
Republiek in 1672 door vier mogendheden te gelijk werd aangevallen, was
de toestand zeer ~hachelijk~._
* * * * *
In den Franschen tijd was het hoogst --, afkeurend over Napoleon te
spreken.
De toestand van den zieke is --: men heeft reeds de bloedverwanten
ontboden.
Het is een -- verschijnsel, dat de weelde ook in de lagere standen zeer
toeneemt.
Toen de onzen reeds voor den vijand begonnen te wijken, verloor de
veldheer in dit -- oogenblik zijn bezinning niet; kort en krachtig sprak
hij zijn manschappen toe en wist ze met nieuwen moed te bezielen. Een
schitterende overwinning bekroonde hun moed.
Het kan -- zijn, vruchten, die men niet kent, te eten.
Het was een -- waagstuk, met een klein bootje het Kanaal over te steken.
Hoewel de man -- ziek ligt, geloof ik toch, dat zijn toestand niet zoo
-- is, als gij meent.
173. Dapper--moedig--stout--onbevreesd--onverschrokken--onversaagd.
_Geen gevaar ontziende._
~Moedig~ geeft te kennen, dat men overtuigd is van eigen kracht, om het
gevaar te overwinnen. _Een ~moedig~ gemzenjager klimt langs afgronden,
om zijn doel te bereiken._
~Dapper~ is hij, die vooral in den strijd onversaagd is en stand houdt,
waar anderen liever wijken. _Het kleine, maar ~dappere~ leger versloeg
den veel sterkeren vijand._
~Stout~ (of stoutmoedig) is hij, die het gevaar minacht, hetzij uit
onbekendheid, hetzij om een andere reden: hij onderneemt daden, die ons
vaak gewaagd of onuitvoerbaar toeschijnen. Een onervaren soldaat, die
overigens misschien minder moedig is dan zijn oudere krijgsmakkers, zal
soms lichter dan zij zich tot een stoute onderneming laten verleiden.
_Het was een ~stoute~ daad van Jan Haring op Bossu's schip over te
springen en de vlag naar beneden te halen._
~Onbevreesd~ is hij, die geen vrees kent, zoodat hij zich niet laat
afschrikken, om zich moedig te gedragen. _~Onbevreesd~ wachtte hij den
vijand af._
~Onverschrokken~ is hij, die zich door niets laat verschrikken, maar
zelfs het gevaarlijkste durft wagen. _Kapitein 't Hoen was een
~onverschrokken~ vrijbuiter, die meermalen dwars door den vijand heen
levensmiddelen binnen Haarlem bracht._ (Hij was misschien wel niet
altijd onbevreesd, maar hij liet zich door die vrees niet
terugschrikken.)
~Onversaagd~ is hij, die niet aarzelt, als het gevaar moet getrotseerd
worden, en volhardt, als er tegenspoed komt. _~Onversaagd~ viel de
~onverschrokken~ held den vijand aan, toen deze een uitval waagde._
* * * * *
Bij die schipbreuk wierp zich de strandvoogd -- in de woedende golven en
zwom naar het schip. (Dezen zin kan men met vier woorden invullen; doe
het en geef telkens de veranderde beteekenis op.)
De vader, wiens kind door den arend was geroofd, klom -- den roover na.
(Men wil aanduiden, dat de vader niet aarzelde en zich door niets liet
tegenhouden, totdat hij het nest bereikt had.)
Bij het gezicht van den vijand zag men den bevelhebber slechts even
verbleeken; toen viel hij -- het vijandelijke leger aan. (Onbevreesd was
hij dus zeker niet.)
Na een -- gevecht van een paar uren sloeg men den vijand op de vlucht.
Hoewel hij wist, dat het zijn meerdere onaangenaam zou zijn, heeft hij
dezen toch -- de waarheid gezegd.
Onze geschiedenis is rijk aan -- mannen, die zich in menig gevecht --
hebben gedragen; sommige zelfs hebben hun naam door een -- daad
vereeuwigd.
De jager naderde -- het hol van den leeuw. (Welke woorden kunt gij
invullen? Geef daarvan rekenschap.)
174. Spijt--leedwezen--berouw--wroeging.
_Het onaangename gevoel, dat zich van ons meester maakt, wanneer wij tot
het besef komen, verkeerd gehandeld te hebben._
~Spijt~ drukt dit het zwakst uit; het geldt dan ook hoofdzakelijk van
minder belangrijke daden. _Ik heb er ~spijt~ van, dat ik dit boek
gekocht heb._
~Leedwezen~ is sterker; het onderstelt een daad, waardoor wij ons zelven
of anderen verdriet of nadeel berokkend hebben. _Hij gaf mij zijn
~leedwezen~ er over te kennen, dat hij mij had moeten teleurstellen._
~Berouw~ is weer sterker dan leedwezen; het duidt aan, dat wij een
misslag of misdaad begaan hebben, waarover wij een aanhoudend leedwezen
gevoelen. Bovendien drukt het uit, dat wij dien misslag of die misdaad
gaarne ongedaan zouden maken, en laat meestal doorstralen, dat wij een
mogelijke herhaling wenschen te voorkomen. _Over de grievende
beleediging, die hij zijn besten vriend had aangedaan, voelde hij diep
~berouw~._
~Wroeging~ is de hoogste trap van berouw over een gepleegd kwaad. Het is
de foltering, die de misdadiger voelt, doordat zijn geweten hem niet met
rust laat. _Uit ~wroeging~ over zijn misdaad verviel hij tot wanhoop._
* * * * *
Nu het vandaag zulk prachtig weer is geworden, heb ik er -- van, dat ik
van morgen niet op reis ben gegaan.
Tichelaar werd op zijn ouden dag overal vervolgd door de -- van zijn
knagend geweten.
Ik heb er nog steeds -- over, dat ik in mijn jeugd niet beter geleerd
heb.
Tot zijn -- bemerkte hij, dat hij zijn bediende onschuldig had
aangeklaagd.
Uit -- over zijn misdaad stierf hij reeds na korten tijd.
De moordenaar toonde niet het minste -- over zijn afschuwelijke daad.
Tot mijn -- moet ik u berichten, dat ik aan uw verzoek niet kan
voldoen.
175.
Eigenzinnig--stijfhoofdig--hoofdig--koppig--halsstarrig--hardnekkig.
_Niet geneigd naar anderen te luisteren._
~Stijfhoofdig~ is hij, die zijn eigen hoofd wil volgen, zelfs al moet
hij erkennen, dat anderen het beter weten. ~Hoofdig~ en ~koppig~ drukken
hetzelfde iets minder sterk uit; ~koppig~ wordt ook van dieren gezegd
en heeft bovendien het nevenbegrip van onhandelbaar. _De jongen is
~stijfhoofdig~ genoeg, om toch de aangegeven fouten niet te willen
verbeteren. Wat ben je van daag weer ~hoofdig~. Een ~koppige~ ezel._
~Eigenzinnig~ komt ook wel met stijfhoofdig overeen, maar drukt nog het
bijdenkbeeld uit, dat men uit gehechtheid aan het oude of aan eigen
inzicht voor geen reden vatbaar is: men doet zijn _eigen zin_. _Hoewel
iedereen hem aanraadde, zijn melk aan de boterfabriek te leveren, was de
boer ~eigenzinnig~ genoeg, zelf te blijven karnen._
~Halsstarrig~ (d. i. een stijven hals hebbende) en ~hardnekkig~ (d. i.
een harden, stijven nek hebbende) gebruikt men om aan te duiden, dat
iemand een onbuigzamen wil heeft en zich daarom blijft verzetten.
~Hardnekkig~ kan ook in goeden zin voorkomen, wat bij ~halsstarrig~
nimmer het geval is. _Na een ~hardnekkigen~ tegenstand moesten de Boeren
zich eindelijk onderwerpen. Hij weigert ~halsstarrig~ zich met zijn
buurman te verzoenen._
* * * * *
Bokken zijn meestal -- dieren.
Die jongen is vreeselijk --; hij weet, dat hij nablijven moet, als hij
zijn werk niet netter maakt en toch zit hij weer te knoeien.
De Atjehers boden een -- tegenstand, zoodat de onzen een moeilijke taak
hadden.
Kent gij het gedicht »De -- boer" van Staring?
Hij houdt maar -- vol, dat hij niet gestolen heeft, en toch is de schijn
sterk tegen hem.
Sommige landbouwers zijn zoo --, dat zij met de nieuwste uitkomsten der
landbouwkunde blijven spotten.
Hoewel ik hem meermalen mijn hulp heb aangeboden, blijft hij die --
weigeren.
Na een -- gevecht moest de vijand eindelijk het veld ruimen.
Niettegenstaande ik hem meermalen heb aangetoond, dat hij de studie op
een andere wijze moet aanvatten, is hij toch -- genoeg om op den ouden
weg voort te gaan.
176. Gedachtenis--nagedachtenis--aandenken--herinnering.
_De bewustgeworden voorstelling van hetgeen vroeger geweest is._
~Herinnering~ wijst het vermogen aan, om zich het verledene weer voor
den geest terug te roepen, of wel het is de werking zelf. Slechts in dit
laatste geval is het synoniem met andere woorden en duidt dan alleen het
bloote bewustworden aan. _In dagen van verdriet valt de ~herinnering~
aan gelukkiger tijden ons dubbel zwaar._
~Gedachtenis~ wijst aan, dat iemand of iets in onze gedachten blijft en
dus niet vergeten wordt. Het ziet dus op een voortduren. _Houdt dat in
uw ~gedachtenis~._
~Nagedachtenis~ heeft alleen betrekking op overleden personen, zelfs
van een ver voorgeslacht (dus niet op gebeurtenissen) en duidt het
voortleven in onze gedachten aan. _Tot zijn ~nagedachtenis~ werd voor
hem een gedenkteeken onthuld._
~Aandenken~ drukt uit, dat aan het vroegere (personen of zaken) vaak
gedacht wordt, bijv. hoe de persoon leefde, zoodat hij in levendige
herinnering blijft. _Hij zal in gezegend ~aandenken~ blijven
voortleven._
Opmerking verdient, dat herinnering, aandenken en gedachtenis ook een
voorwerp kunnen aanduiden, waardoor de herinnering, het aandenken of
de gedachtenis wordt levendig gehouden. _Mag ik u dit geschenk tot een
~aandenken~ aan dezen feestdag aanbieden?_ (Zoek ook een voorbeeld van
herinnering en van gedachtenis.)
* * * * *
Wij zullen van ons verblijf in Zuid-Limburg een aangename -- meenemen.
De overledene bleef wegens zijn weldadigheid in gezegend -- voortleven.
Ter -- aan de troonsbestijging der Koningin heeft men op verschillende
plaatsen een linde geplant.
Deze dichter heeft aan de -- van den zeeheld een schoon gedicht gewijd.
Ontvang dit als een -- aan uw eerste bezoek.
Zijn verblijf aldaar liet zoo weinig -- bij de bewoners achter, dat het
weldra uit hun -- verdween.
Dit horloge is nog een -- van mijn overleden oom.
De -- van dezen weldoener der menschheid wordt nog steeds geëerd.
177. Bekwaam--geschikt--kundig--knap.
_De vereischten bezittende, om iets naar behooren te verrichten._
~Kundig~ onderstelt veel theoretische kennis door ijverige studie van
een zeker vak opgedaan. _Hij is een ~kundig~ rechtsgeleerde._
~Bekwaam~ wijst aan, dat men aan kennis ook practische ervaring paart,
zoodat men degelijk werk kan leveren of voor een of andere betrekking
als aangewezen is. _Hij is een ~bekwaam~ timmerman; een ~bekwaam~
onderwijzer._
~Geschikt~ wil zeggen, dat men wegens het bezit van de vereischte
vaardigheden voor een of andere handeling of betrekking bijzonder
bruikbaar is. _Ik weet een ~geschikte~ dienstbode voor u._
~Knap~ duidt aan, dat iemand veel geleerd heeft, hetzij in 't algemeen
of in een bepaald vak: _Hij is een ~knap~ man.--Mijn broer is zeer
~knap~ in de geschiedenis._ Een onderwijzer kan knap en toch niet
bekwaam voor zijn betrekking zijn. In den regel is ~knap~ tot de
spreektaal beperkt en behoort ~kundig~ meer tot de schrijftaal.
* * * * *
Een -- werkman vindt overal werk.
In uw geval zou ik een -- advocaat raadplegen.
Wij hebben een -- kindermeisje gevonden.
Wie is de -- van deze jongens?
Johan de Witt was een -- rechtsgeleerde en een -- staatsman, die zeer --
was om de buitenlandsche zaken te leiden.
Die man ziet er wel onnoozel uit, maar voor schaapherder is hij nog wel
--.
Hij is een -- godgeleerde, maar wegens zijn schorre stem is hij voor
predikant niet --.
Ik geloof niet, dat deze schoenmaker erg -- in zijn vak is, maar voor
verstelwerk is hij wel --.
Deze hoogleeraar is een -- oriëntalist.
Om dit oude gebouw naar behooren in den ouden stijl te herstellen moet
gij een -- architect zoeken.
178. Draaien--keeren--wenden--wentelen.
_Een beweging maken, die van de rechte lijn afwijkt._
Bij een cirkelvormige beweging--om een vast punt dus--spreekt men van
~draaien~: _het wiel ~draait~_.
Om aan te duiden, dat het voorwerp door de beweging een tegengestelden
stand krijgt, gebruikt men ~keeren~: _het schip ~keert~_ (waar dus de
voorsteven was, komt nu het roer).
Is de verandering van stand niet zoo groot, dan spreekt men van ~wenden~
(oorspronkelijk: zijwaarts doen gaan; vergelijk _wand_ = zijde): _het
schip ~wendt~ het roer_.
Een herhaald wenden wordt letterlijk door ~wentelen~ aangeduid
(frequentief); het komt dus veel met draaien overeen, maar heeft de
bijgedachte, dat het voorwerp niet alleen voortdurend van stand maar ook
van plaats verandert. _Het zwijn ~wentelt~ zich in het slijk_ (d.i.
letterlijk: wendt zich voortdurend in het slijk en komt tevens op een
andere plaats). _De aarde ~draait~ om haar as en ~wentelt~ om de zon._
(Waarom niet _~wentelt~_ om haar as, of _~draait~_ om de zon?)
* * * * *
Pas op, de straat is hier te nauw om er met je fiets te --.
De wielen met gummi-banden -- bijna onhoorbaar over den weg.
Je kunt je overjas nog best laten --. (Hoe verklaart gij, dat de
Duitscher hier _wenden_ gebruikt?)
Als gij olie in de as gedruppeld hebt, moet gij het wiel een paar
minuten snel laten --.
Toen hij zijn vijand op straat tegenkwam, -- hij het hoofd naar rechts.
Hij -- maar in een cirkeltje rond, je wordt er niets wijzer door.
Wij zullen het eens over een anderen boeg --.
Gij moet dit vat olie voorzichtig naar de schuur --.
De wandelaar stond even stil en -- toen op zijn schreden terug.
De orgelman -- de voorzijde van het orgel naar ons huis en begon er toen
lustig op los te --.
De vrouwen zagen den steen van Jezus' graf --.
179. Lomp--onbeleefd--onbeschoft--ongemanierd.
_Zonder fatsoen._
~Onbeleefd~ wijst aan, dat men de regels der wellevendheid uit het oog
verliest. _Het is ~onbeleefd~ een dame naar haar leeftijd te vragen._
~Ongemanierd~ zegt, dat men onbeleefd in zijn manieren, in zijn
handelwijs is, zoodat men in den regel ergernis verwekt. _Het is hoogst
~ongemanierd~ aan tafel het zout met zijn vingers aan te vatten._
~Lomp~ wil zeggen, dat men de regels der wellevendheid niet kent en er
dus vaak lijnrecht mee in strijd handelt. _De ~lompe~ boer sprak den
Burgemeester met jij aan._
~Onbeschoft~ wijst aan, dat men wel de regels der wellevendheid kent,
maar ze opzettelijk overtreedt, met het doel iemand daardoor te
beleedigen. _Door zulk een ~onbeschoft~ antwoord van den boer werd de
Burgemeester woedend._
* * * * *
Zooveel beleefdheid had ik van dien -- boer niet verwacht.
Foei jongen, wat zit je bij het eten van je boterham -- te smakken.
De landlooper werd ten laatste zoo --, dat hij mij allerlei vuile
scheldwoorden naar het hoofd wierp.
Zorg er voor, Frits, dat je dadelijk voor de dames een voetenbankje
haalt, anders zou je -- zijn; misschien zouden ze je wel voor een --
jongmensch houden.
De -- boer hield zijn pet in de kamer op; hij werd zelfs zoo --, dat hij
tot den advocaat zeide: »Je kinderen lieken krek apen."
180. Ochtend--morgen--dageraad--het krieken van den dag.
_Het begin van den dag._
~Dageraad~ en ~krieken~ wijzen op het begin van het licht, ~ochtend~
op het begin van den tijd of den dag. Zoo zegt men: _men staat op met
~het krieken van den dag~ of met den ~dageraad~_, d. w. z. bij het licht
worden.--»_Sta gauw op, het is al ~ochtend~_" (d. w. z. de dag is al
begonnen, de nacht is voorbij).
~Morgen~ ziet meer op de eerste uren, het eerste gedeelte van den dag:
_Dezen ~morgen~ heb ik in den tuin gespit._ Soms gebruikt men ook
_ochtend_, waar _morgen_ bedoeld is: _Gisteren~ochtend~ deed ik een
frissche wandeling._--Daar _ochtend_ slechts een oogenblik is, wenscht
men elkander geen _goeden ~ochtend~_, maar een _goeden ~morgen~_
('t eerste gedeelte van den dag). Zoo zegt men wel: _ochtendstond_ en
_morgenstond_, maar niet: _de ~ochtend~stond heeft goud in den mond_,
men bedoelt immers: de morgen_tijd_.
* * * * *
Ik wensch u goeden --.
Reeds bij -- stond er iemand voor onze deur.
Morgen -- moet gij niet te lang slapen.
Het --rood voorspelt mooi weer.
Nauwelijks begon de -- te lichten, of wij verlieten ons huis.
Ik laat mij elken -- om vijf uur wekken en werk dan den geheelen -- tot
acht uur door.
»O welkom, schoone --,
Die uit een gulden kamer gaat
Met glans en heldre stralen."
(Luiken.)
»De --ster drijft voor zich henen
De benden van het hemelsch heir."
(Vondel.)
181. Dalen--vallen--storten--zinken--zakken.
_Een beweging naar beneden._
~Dalen~ wijst op een langzame beweging naar beneden toe, in
tegenstelling met rijzen, terwijl ~vallen~ aanduidt, dat die beweging
sneller gaat tengevolge van de aantrekkingskracht der aarde (het
voorwerp heeft dus geen ondersteuning meer). _Men liet gas uit de ballon
ontsnappen om op de heide neer te ~dalen~.--Een der mannen boog zich te
ver over het schuitje en ~viel~ naar beneden._ Geschiedt dit vallen van
een aanzienlijke hoogte of onverwacht, dan spreekt men van ~storten~.
_De Alpenjager verloor het evenwicht en ~stortte~ in een afgrond._
~Zakken~ en ~zinken~ duiden aan, dat de stof, waarop iets moet rusten
(water, modder, sneeuw, enz.), niet voldoende ondersteuning biedt.
Verdwijnt het voorwerp geheel in die stof, zoodat het niet meer
zichtbaar is, dan spreekt men van ~zinken~. _Wij ~zakten~ tot de enkels
in de modder.--Het schip kreeg een lek en ~zonk~ in de diepte._ (Waarom
kan men niet zeggen: de jager _zakte_ of _zonk_ in den afgrond?) Soms
ook duidt ~zakken~ alleen aan, dat het voorwerp een lageren stand dan
te voren inneemt: _de ballon ~zakte~_. Van het water kan men zeggen,
dat het _daalt_, _valt_ en _zakt_. ~Dalen~ duidt eenvoudig aan, dat de
waterspiegel lager wordt, vooral in tegenstelling van rijzen: _Vroeger
schijnt de zee meermalen gerezen en weer ~gedaald~ te zijn._ ~Vallen~
zegt, dat de lager geworden waterstand met een bepaald peil wordt
vergeleken: _de rivier is van nacht 2 cM. ~gevallen~_.--~Zakken~ zegt
eenvoudig, dat het peil in betrekking tot een vroeger merk lager is
geworden: _Het water is vannacht ~gezakt~._ (Waarom kan men hier niet
spreken van _zinken_?)
* * * * *
Bij eb -- het water, bij vloed rijst het.
Wij -- tot de knieën in de sneeuw.
De arme man sloeg over boord en -- in de diepte.
De bloesems -- als een zachte regen neder.
Groote hagelsteenen -- uit de lucht.
De moed is hem in de schoenen --.
De sterke drank doet menigeen in het ongeluk --.
Wacht een poosje, tot zijn drift wat -- is.
Hij is in ongenade --.
Een huis, dat --, moet nieuwe fundamenten hebben; een huis, dat --,
verdwijnt weldra geheel in den lossen grond.
Hij was niet standvastig genoeg en -- voor de verleiding.
»'k Zie de starren -- aan den stillen trans."
182. Hoogmoedig--hoovaardig--grootsch--trotsch--ijdel--fier--prat.
_In groote mate met een gevoel van eigenwaarde bedeeld._
~Hoogmoedig~ zegt, dat men in het besef zijner meerderheid met
verachting op anderen neerziet. _Sedert hij burgemeester van dat dorp
geworden is, is hij zeer ~hoogmoedig~ geworden._
~Hoovaardig~ is sterker, het drukt uit, dat men zich nog grooter
(rijker, enz.) wil voordoen, dan men is: _ik begrijp niet dat hij nu zoo
~hoovaardig~ is geworden, vroeger was hij zoo nederig_.
~Grootsch~, van zaken gebruikt, geeft het denkbeeld van grootte, ruimte,
eerbiedwaardigheid, voortreffelijkheid: _een ~grootsch~ gebouw, een
~grootsche~ gedachte_;--van personen gezegd is het ongunstig van
beteekenis: het wijst dan aan, dat men met ingebeelde grootheid of
voortreffelijkheid is bezield en in uiterlijken pronk behagen schept.
_Zie dat meisje eens ~grootsch~ zijn op haar mooie kleeren._
~Trotsch~, in goeden zin, is: vol van grootmoedig zelfvertrouwen of
een gepast gevoel van eigenwaarde. _Uw ~trotsch~ geslacht verwacht
rechtschapen loten uit zijn stam_ (Vondel); ook mag iemand, waar het
een gepast gevoel van eigenwaarde geldt, gerust zeggen: »_Ik ben er
~trotsch~ op zóó gehandeld te hebben._" Meestal evenwel ontstaat
trotschheid uit verkeerde zelfverheffing en daarmee gepaard gaande
verachting van anderen; de trotsche vermijdt dan ook angstvallig alles,
wat hem quasi zou vernederen en neemt een houding aan, die stuitend,
zelfs beleedigend voor anderen is. _Sedert hij burgemeester is geworden,
is hij te ~trotsch~ om met ons om te gaan._ Van zaken gebezigd, komt
~trotsch~ eenigszins met grootsch overeen, en wordt dan gebruikt, niet
zoozeer om de grootte, als wel om de hoogte uit te drukken: _~Trotsche~
bergen_ (geen »grootsche" bergen).
~Prat~ is hetzelfde als trotsch, maar er wordt steeds de reden
bijgevoegd: _~Prat~ op zijn afkomst._ Het woord is echter tot de
schrijftaal beperkt.
~Fier~ (van Franschen oorsprong) drukt altijd een gepast gevoel van
eigenwaarde uit. _Met ~fieren~ blik trad hij voor zijn laaghartige
beschuldigers._
~IJdel~ duidt aan, dat men zich gaarne bewonderd en gevleid ziet. _Hij
was ~ijdel~ genoeg, om de vleierij van zijn vrienden voor goede munt aan
te nemen._ (IJdel kan ook beteekenen: 1º. zonder grond: ijdele hoop; 2º.
van geen langen duur: ons ijdel leven; 3º. aardschgezind: ijdele lieden
denken niet aan het leven hiernamaals; 4º. nutteloos: al zijn pogingen
waren ijdel.)
* * * * *
De -- raaf liet zich geducht door den vos beetnemen.
Met -- opgeheven hoofd trad de mishandelde zijn beulen onder de oogen.
Zijn -- hart heeft alle gevoel van vriendschap gebluscht.
De -- schouwburg heft zijn kap en gaat tot aan de sterren pralen.
(Vondel.)
Elkeen bewonderde hem over de uitvoering van dit -- denkbeeld.
Van oudsher was de Nederlander -- op zijn voorrechten.
Wij mogen er -- op zijn, dat hier reeds eeuwen vrijheid van geweten
bestaat.
God wederstaat den --, maar den nederige schenkt Hij genade.
Niemand kan dezen parvenu uitstaan, daar hij in 't oogloopend -- op zijn
rijkdom is.
Hoe -- draaft het paard daarheen, als het zijn meester draagt.
Toen de -- veldheer zich door zoo velen gevleid zag, werd hij --.
Hij behoeft waarlijk niet zoo -- te zijn op zijn afkomst; zijn ouders
zijn maar eenvoudige lieden.
Dat schijnt me een -- nufje toe.
De pauw is een -- dier.
Vroeger was hij vreeselijk --, maar het lot heeft hem nederig gemaakt.
Ons loflied prijst den Schepper van het -- heelal.
De -- eik werd door den bliksem getroffen.
Hij was te --, om gebedeld brood te eten, zoolang hij nog werken kon.
Deze schrijver is zoo --, dat hij niet de minste aanmerking op zijn werk
kan verdragen.
Paul Kruger blijft een -- verschijning in de geschiedenis van
Zuid-Afrika.
Toen de leeuw zich zag ingesloten, richtte hij zich -- op, alsof hij den
dood verachtte.
De prachtige St.-Janskerk in Den Bosch is een -- gebouw.
183. Eischen--vorderen--vergen--verlangen.
_Iets met aandrang vragen._
~Eischen~ drukt uit, dat men de gedachte aan een weigering uitsluit,
daar men van zijn recht overtuigd is of dat een plicht of een gelofte
tot gehoorzamen bindt. _Ik ~eisch~ het geld terug, dat gij van mij
geleend hebt. De wet ~eischt~ gehoorzaamheid aan haar bepalingen._
~Vorderen~ onderstelt wel, dat weigeren mogelijk is, maar toch niet
verwacht wordt, hetzij omdat degene, van wien men iets vordert, door
innerlijken drang weerhouden wordt te weigeren, hetzij hij bevreesd is
door dwangmiddelen tot het voldoen van het gevorderde gebracht te
worden. _Men ~vordert~ van een welopgevoed man, dat men hem op zijn
woord mag gelooven.--Ik ~vorder~ van hem schadevergoeding_ (d.w.z.
weigert hij soms, dan stel ik bij rechterlijk vonnis een _eisch_ tot
schadevergoeding in).
~Verlangen~ duidt aan, dat men iets met zeer sterken aandrang vraagt,
maar dat men niet zeker is, of het verlangde zal worden toegestaan: het
laat in het midden, of men al dan niet recht op het gevraagde heeft. _De
minderjarige jongeling ~verlangde~ zijn vaderlijk erfdeel om de wereld
in te trekken._ (Ware hij meerderjarig geweest, dan had hij het kunnen
_eischen_ of _vorderen_.)--_Wij ~verlangden~ van onzen vriend nadere
opheldering van zijn gedrag._ (Een onderwijzer _eischt_ opheldering van
zijn leerling.)
~Vergen~ (metathesis van vragen) duidt aan, dat men te veel verlangt.
_Hij ~vergt~ van mij, dat ik dat alles voor niets zal doen._
* * * * *
De onderwijzer --, dat zijn leerlingen stipt op tijd komen; hij --, dat
zij jegens iedereen beleefd zullen zijn; hij mag niet --, dat er onder
schooltijd voortdurend een doodsche stilte heerscht.
Ik -- oogenblikkelijk binnengelaten te worden. (Meer woorden?)
Deze arbeid -- veel tijd. (Figuurlijk.)
Hij had reeds te veel van mijn geduld --.
De regeering -- onvoorwaardelijke gehoorzaamheid aan de wet.
Ik mag van u niet --, dat gij mij voor niemendal zult helpen.
Hij -- van mij, dat ik mijn verontschuldiging zal aanbieden, maar hij
vergeet, dat ik de beleedigde ben.
Welken prijs -- gij voor deze boeken?
De ouders -- van hun kinderen, dat zij zich behoorlijk in huis zullen
gedragen.
Indien het niet te veel van uw goedheid -- is, zou ik u dit gaarne
verzoeken.
184. Aarzelen--schromen--weifelen--in twijfel staan--zich bedenken.
_Geen vast besluit kunnen nemen._
~Aarzelen~ duidt oorspronkelijk een achterwaartsche beweging aan, het
wil dus zeggen: voor het besluit of de handeling terugdeinzen, doordat
men zich te zwak gevoelt. _Als men mij die betrekking aanbood, zou ik
~aarzelen~ ze aan te nemen._
~Schromen~ duidt aan, dat schroom (zie No. 166) de oorzaak is, waardoor
men niet tot een besluit kan komen. _Ik was hem al zoo dikwijls lastig
gevallen, dat ik ~schroomde~ alweder zijn hulp in te roepen._
~Weifelen~ duidt aan, dat men niet tot een besluit kan komen, doordat
men geen wilskracht, geen doortastendheid bezit. _Door zijn ~weifelen~
in het beslissende oogenblik is de onderneming mislukt._
~In twijfel staan~ beteekent: tusschen twee zaken niet kunnen kiezen,
daar het vóór en tegen vrijwel tegen elkander opwegen. _Ik ~stond~
langen tijd ~in twijfel~, of ik zou schrijven dan wel zelf zou gaan._
(Twij = twee.)
~Zich bedenken~ gebruikt men, als men zijn te nemen besluit vooraf nog
eens in ernstige overweging wenscht te nemen. _Ik kan mijn toestemming
nu nog niet geven, ik moet ~mij~ eerst nog eens terdege ~bedenken~._
Soms beteekent het ook: op zijn reeds genomen besluit door nadenken
terugkomen. _In mijn eerste opwelling van woede besloot ik hem een
beleedigenden brief te schrijven, maar bij nader inzicht ~bedacht~ ik
~mij~ gelukkig nog._
* * * * *
Wie buiten zijn toedoen in armoede vervalt, behoeft niet te -- om
ondersteuning te vragen.
De bevelhebber -- tot den aanval over te gaan, daar hij een heftigen
tegenstand vermoedde.
Langen tijd heb ik --, of ik voor arts dan wel voor notaris zou
studeeren.
Ik hoor, dat hij plan heeft zijn geld in die gewaagde onderneming te
steken; voor hem hoop ik, dat hij -- zal.
Hoewel gij er soms iemand onaangenaam door moet zijn, moogt gij niet --,
naar plicht en geweten te handelen.
De koning had met een weinig toegeven den opstand nog kunnen voorkomen,
maar daar hij in het beslissende oogenblik -- tot zulk een verzoenende
daad over te gaan, verloor hij zijn laatste vrienden.
Gij weet, op welke wijze gij zijn vriendschap behouden kunt; waarom --
gij dan nog daartoe over te gaan?
Gerust moogt gij --, vóór gij hem uw vriendschap opzegt, maar is uw
besluit genomen, -- dan ook niet het ten uitvoer te brengen.
Door de -- houding, die ons land bij de voorgestelde alliantie aannam,
liet het de gelegenheid, om bondgenooten te winnen, voorbij gaan.
185. Blijdschap--vreugde--vroolijkheid--genoegen--verrukking.
_Aangename aandoening van ons gemoed._
~Blijdschap~ ziet meer op een enkel geval en wordt door geringere
oorzaken teweeggebracht dan ~vreugde~, die dieper en langduriger
aandoet. Bovendien verschillen beide woorden ook hierin, dat
~blijdschap~ zich op 't gelaat afspiegelt, terwijl ~vreugde~ zich niet
noodzakelijk behoeft te uiten. Het goed gedrag van den zoon geeft den
vader vreugde; zijn thuiskomst na een korte afwezigheid veroorzaakt
blijdschap. (De vreugde duurt langer en uit zich wellicht niet; de
blijdschap was van voorbijgaanden aard en straalde misschien van 't
gelaat van den vader.) Geeft de blijdschap zich lucht ook door woorden,
lachen of gebaren, dan spreekt men van ~vroolijkheid~. Zijn vreugde kan
men verbergen, zijn vroolijkheid niet; blijdschap kan stil zijn (stille
blijdschap), vroolijkheid niet, bijv.: zij waren uitgelaten van
vroolijkheid.
~Genoegen~ is minder sterk dan blijdschap; het is eigenlijk de toestand
van voldaanheid met hetgeen men wenscht of bezit. _Hij smaakte het
~genoegen~, de acte te behalen. Het doet mij ~genoegen~, dat gij komt._
(In beide gevallen wijst het dus aan, dat de wensch vervuld werd.)
Tegenwoordig komt het soms ook overeen met vermaak: _Ik wensch u veel
~genoegen~ op uw reis_ (wat eigenlijk beteekent: ik hoop, dat gij al uw
wenschen bevredigd zult zien, n.l. uw wenschen naar genot en vermaak
op uw reis). _Hij schept veel ~genoegen~ of vermaak in het lezen van
romans. Met ~genoegen~ neem ik uw uitnoodiging aan_ (het zal mij een
vermaak zijn, bij u te komen). Genoegen kan ook nog beteekenen: de
oorzaak of het middel, dat ons vermaak verschaft: _ook de winter heeft
zijn ~genoegens~_. Verder moet er nog op gewezen worden, dat genoegen
en vermaak in de gewone spreektaal dikwijls vervangen worden door het
Fransche woord »pleizier".
De hoogste trap van vreugde of blijdschap is ~verrukking~: de aangename
toestand, waarin alle andere gevoel in dat der vreugde opgaat.
* * * * *
De geboorte van den prins werd met groote -- begroet.
Op de zilveren bruiloft heerschte er in dit huisgezin groote --.
Het is mij altijd een -- door de geurende bosschen te dwalen.
Die jongen heeft er altijd -- in, kleine kinderen te plagen.
Met -- beschouwde de daglooner den grooten schat, dien hij had gevonden.
De zieke had het --, nog voor zijn dood al zijn kinderen om zich te
zien.
Het verdere van den feestavond werd in uitgelaten -- doorgebracht.
Wie al te veel allerlei -- najaagt, verzuimt dikwijls zijn eerste
plichten.
Het is mij een -- u te kunnen helpen.
De -- der ouders, toen zij hun verloren gewaand kind terugvonden, is
niet te beschrijven.
Tot algemeene -- begon onder de deftige toespraak van den voorzitter
plotseling een ezel te balken.
Moge uw huwelijk u een bron zijn van ongestoorde --.
Het bestuur dezer badplaats zorgt in den zomer voor allerlei --.
Toen hij het langgewenschte portret zijner moeder vond, geraakte hij in
--.
Met -- vernam men, dat de Koningin een bezoek aan de stad zou brengen.
»Wat heilig vuur, doortintelt al mijn ad'ren! -- sleept mij
onweerstaanbaar mee!"
186. Boosheid--drift--toorn--woede--razernij.
_De gemoedstoestand, waarin men alle kalmte verliest._
~Boosheid~ duidt aan, dat men misnoegen gevoelt, maar niet in zulke
sterke mate, als bij ~toorn~ het geval is. Verliest de toornige zijn
heerschappij over het verstand, dan spreekt men van ~woede~. Gaat deze
woede met groot getier of heftige bewegingen gepaard, dan gebruikt men
~razernij~.--~Drift~ is een snel opkomende opwelling van toorn, die
evenwel spoedig weer voorbij gaat.
* * * * *
In zijn -- had hij bijna zijn besten vriend vermoord.
Hij wilde uit -- niet met ons meespelen.
In zijn -- wierp hij mij een beleediging naar het hoofd, maar hij had er
spoedig groot berouw over.
Hij ging in zijn -- zoo geweldig te keer, dat de menschen op straat
bleven staan luisteren.
Spreek uw nieuwen patroon nooit tegen en doe stipt, wat hij zegt; want,
als gij zijn -- opwekt, jaagt hij u misschien wel de deur uit.
Bij die grievende beleediging, zijn vader aangedaan, ontstak de zoon in
zulk een --, dat hij bijna een ongeluk had begaan.
Zeg maar niets tegen hem; zijn -- zal wel spoedig gezakt zijn.
Met verbeten -- stond de koopman het aan te zien, hoe zijn concurrent al
de klanten wist te lokken.
187. Omslachtig--breedvoerig--uitvoerig--omstandig--wijdloopig.
_Het tegengestelde van beknopt._
~Omslachtig~ duidt aan, dat men veel _omslag_ maakt, d.i. een grooten
omhaal van woorden bezigt; men geeft dus veel meer in zijn verhaal, dan
noodig is.
~Omstandig~ heet het verhaal, waarin alle voorname bijzonderheden
vermeld worden, alsof een omstander het feit vertelde.
~Uitvoerig~ ziet op de redeneering of het verhaal, waarin niets gemist
wordt, wat voor het onderling verband noodig is.
Wil men in een verslag de omstandigheden niet enkel noemen, maar ook
nader ontvouwen, om voor hem, die niet geheel op de hoogte is, des
te duidelijker te zijn, dan spreekt men van ~breedvoerig~. In een
breedvoerig betoog worden dus de verschillende onderdeelen van het
onderwerp nader uiteengezet en verklaard. Wie hierbij echter onnoodig
zaken aanroert en behandelt, en dus zijn redeneering of bewijsvoering
noodeloos rekt, wordt ~wijdloopig~.
~Omstandig~ en ~uitvoerig~ zijn dus goede hoedanigheden van een
spreker of schrijver, soms moet hij ook ~breedvoerig~ zijn; maar
~omslachtigheid~ en ~wijdloopigheid~ zijn steeds af te keuren.
* * * * *
De rechter verlangt van de getuigen wel een --, maar geen -- verhaal.
Deze -- uiteenzetting van het onderwerp was noodig, omdat anders het
publiek den spreker moeilijk had kunnen volgen.
Van den toestand onzer koloniën komt in dit blad een -- verslag voor,
dat een helder licht op vele zaken werpt.
In zijn ijver, om de onschuld van den beklaagde te doen uitkomen, hield
de advocaat zulk een -- betoog, dat het geduld van zijn toehoorders op
een te zware proef werd gesteld.
De tijd ontbreekt mij om u een -- verslag van die vergadering te geven.
188.
Beleedigen--bespotten--hoonen--krenken--kwetsen--verguizen--smalen--smaden.
_Iemand op grievende wijze behandelen._
~Beleedigen~ zegt dit in het algemeen, zonder dus nader aan te duiden,
waarin de beleediging bestaat. _De gezant werd op straat ~beleedigd~._
~Bespotten~ wijst aan, dat de beleediging met spottende woorden of
gebaren geschiedt; men bespot dus iemand (of iets) door hem belachelijk
te maken. _Gij moogt nooit de godsdienstige gebruiken van
andersdenkenden ~bespotten~._
Bij ~hoonen~ wordt de beleediging door vernedering en schande aangedaan.
_Met ~hoonend~ gelach werd de spreker, die in zijn rede bleef steken,
begroet._
Bij ~smaden~ denkt men meer aan verachting. _Uit de ~smadelijke~
uitroepen van het volk kon de minister duidelijk merken, dat hij zijn
aanzien verloren had._
~Verguizen~ is de hoogste trap van smaden of hoonen. _Geen rechtgeaard
vaderlander laat zijn geboortegrond ~verguizen~._
~Krenken~ duidt aan, dat men iemand grieft, door hem in zijn eer of
rechten aan te tasten, terwijl ~kwetsen~ meer ziet op het beleedigen
van het gevoel. _Dat hij achteruitgezet werd, ~krenkte~ hem zóó, dat
hij ontslag aanvroeg. Deze plaat ~kwetst~ den goeden smaak._
~Smalen~ beteekent: zich minachtend en geringschattend over iemand
(of iets) uitlaten, door diens verdiensten of deugden met opzet te
verkleinen; soms heeft het de bijgedachte, dat de werking uit nijd of
afgunst geschiedt. _Hoezeer sommigen ook ~smaalden~ op het langzame
voortrukken van ons leger, de uitkomst bewees, dat de aanvoerder daarmee
goed had gedaan._
* * * * *
De gemalin van prins Willem V achtte zich zwaar --, toen zij op haar
reis naar Den Haag werd tegengehouden; zij achtte zich in haar eer -- en
liet haar broeder voldoening eischen.
Het geeft altijd een bewijs van slechte opvoeding, als men iemand om
zijn lichaamsgebreken --.
Hij liet zich -- over het schilderij uit, omdat hij blijkbaar zijn
mededinger het behaalde succes niet gunde.
Men moet nimmer een ander in zijn godsdienstige overtuiging --.
Toen de arme stierenvechter het ongeluk had mis te stooten, werd hij
door het publiek met een -- geroep begroet.
Liever dan de vaderlandsche vlag te laten --, vloog Van Speyk de lucht
in.
Door zulk een miskenning van zijn verdiensten ten zeerste --, verliet
hij 's lands dienst.
De Fransche koning achtte zich door het slaan van den gedenkpenning op
den vrede zwaar -- en eischte voldoening.
Het is wel gemakkelijk op den afloop te --, maar de beste stuurlui staan
altijd aan wal.
Ten diepste -- over de geleden nederlaag verviel Karel de Stoute in een
toestand van zinsverbijstering.
Eindelijk brak het uur aan, dat den zoo lang -- man de waardeering te
beurt viel, waarop hij recht had.
Dit boek, dat de goede zeden --, is op last der regeering verboden.
»Triumf! de Nederlandsche Taal Is van het Fransche juk ontheven, En zal,
hoezeer de nijd ook --, Haar ouden luister doen herleven!"
AANHANGSEL.[1]
[1] In dit aanhangsel zijn nog 50 reeksen zoo beknopt mogelijk
behandeld. Het is voor den belanghebbende een goede oefening zelf
voorbeelden ter verduidelijking of ter toetsing te zoeken.
189. Opbeuren--troosten.
_Opnieuw moed en vertrouwen inboezemen._
~Troosten~ is het geleden verlies helpen verlichten en vertrouwen op de
toekomst opwekken; ~opbeuren~ (omhoog heffen): een door diepe droefheid
terneergeslagen gemoed met nieuwen levensmoed bezielen.
190. Oponthoud--vertraging.
_Wat een werking in haar voortgang hindert._
~Oponthoud~ is een hindernis, die de werking tijdelijk doet ophouden,
stil doet staan; ~vertraging~ is alles, wat de werking trager, langzamer
doet gaan.
191. Verlichten--beschaven.
_Verstand en gemoed ontwikkelen en veredelen._
~Verlichten~ is: lichter maken wat duister was, dus duidelijke begrippen
aanbrengen om daardoor 't verstand en de kennis te vergrooten en tevens
dwaalgrippen en bijgeloof te doen verdwijnen. ~Beschaven~ is: minder
ruw, fijner, zachter maken, dus den geest in _elk_ opzicht ontwikkelen,
niet alleen in betrekking tot helderheid van kennis en denken, maar
vooral ook met het oog op veredeling van zeden, smaak, gevoel en
wellevendheidsvormen.
191_bis_. Geheim--heimelijk.
_Wat voor anderen verborgen moet blijven._
~Geheim~ is alles, wat de niet-ingewijde niet weet, wat met opzet
verborgen wordt gehouden: een _geheime_ vergadering; een _geheime_
samenzwering. ~Heimelijk~ ziet op de wijze, de middelen, waarop of
waarmee men iets geheim houdt: een _heimelijke_ samenkomst (men komt
zóó samen, dat het niet gezien wordt); zich _heimelijk_ uit de voeten
maken.
192. Achten--waardeeren.
_De waarde van iemand of iets erkennen._
~Waardeeren~ zegt men van alles, wat waarde voor ons heeft, wat men op
prijs wil stellen: _iemands moeite ~waardeeren~; gij moogt dit mooie
weer wel ~waardeeren~_. ~Achten~ doet men alleen menschen en wel om hun
zedelijke waarde of maatschappelijke betrekking. _Men ~waardeert~ een
hond om zijn waakzaamheid; men ~acht~ hem niet._
193. Uitdeelen--verdeelen.
_In deelen splitsen._
~Verdeelen~ zegt dit meer in 't bijzonder: _de erfenis wordt ~verdeeld~_
(komt dus niet aan één persoon); _een boek in hoofdstukken ~verdeelen~;
appels onder de kinderen ~verdeelen~_. ~Uitdeelen~ ziet op het uitreiken
der deelen, waarin het geheel eerst verdeeld is: _de aandeelen in de
erfenis ~uitdeelen~_; of waarin het geheel meer toevallig gesplitst
wordt: _in 't wilde ~uitdeelen~; aalmoezen ~uitdeelen~_.
194. Vermeesteren--bemachtigen.
_In zijn macht brengen._
~Bemachtigen~ zegt dit in 't algemeen; ~vermeesteren~ onderstelt
uitdrukkelijk strijd en geeft tevens te kennen, dat men over iets
meester wordt en dus naar willekeur er mee kan handelen. _Een plaatsje
~bemachtigen~. Een stad ~bemachtigen~_, en ook: _~vermeesteren~_
(verschil!).
195. Bezitten--hebben.
_Beide woorden beteekenen, iets in eigendom hebben._
~Hebben~ zegt dit in 't algemeen, zonder meer, terwijl ~bezitten~ gezegd
wordt van redelijke wezens, om te kennen te geven, dat zij over hun
bezitting vrijelijk kunnen beschikken en anderen daarvan uitsluiten.
_Een boom ~heeft~ bladeren.--Deze dame ~bezit~ veel huizen._
196. Bloem--bloesem.
_Het deel der plant, dat bloeit._
~Bloesem~ zegt dit met het oog op de later voort te brengen vruchten;
~bloem~ is de bloesem, die door bijzondere schoonheid, geur of kleur
zich onderscheidt en vooral daaraan zijn waarde ontleent, zoodat de
vrucht niet de hoofdzaak is.
197. Eer--roem.
_De gunstige meening van iemands voortreffelijkheid._
~Eer~ geniet men als men door zijn medeburgers om zijn
voortreffelijkheid hooggeacht wordt en daarom met onderscheiding wordt
behandeld; ~roem~ is de bekendheid, die men om zijn groote daden of
andere voortreffelijkheden geniet, tot zelfs in het buitenland en vaak
nog bij het nageslacht. (In de uitdrukking: _~Eere~ zij God_ beteekent
_eer_ meer: _lof_, _lofprijzing_.)
198. Ontberen--missen.
_Iets niet bezitten, wat men noodig heeft._
~Missen~, dat van menschen en dingen wordt gezegd, onderstelt, dat men
vroeger het gemiste gehad heeft; ~ontberen~, dat alleen van belangrijke
zaken wordt gebruikt, heeft de bijgedachte, dat het gemis zwaar gevoeld
wordt, zoodat het soms gebrek-lijden beteekent.
198_bis_. Achterhalen--inhalen.
_Iets bereiken, wat vooruitgekomen is._
~Achterhalen~ is: door grootere snelheid, dan het vooruitgekomene heeft,
dit bereiken, meestal met vijandige bedoeling: _Een dief ~achterhalen~._
~Inhalen~ is: door langer loopen of werken, of wegens de langzaamheid of
't oponthoud van 't vooruitgekomene, dit bereiken: _een wandelaar
~inhalen~. Een mede-leerling in de klas ~inhalen~._
199. Ontwaken--wakker worden.
_Uit den slapenden toestand in dien van waken overgaan._
~Ontwaken~ ziet op 't ophouden van den slaap; ~wakker worden~ is het
beginnen van den wakenden toestand. Men kan dus niet »_wakker worden_
uit den slaap", maar wel »_ontwaken_ uit den slaap".
200. Vlieden--vluchten.
_Zich snel verwijderen van iets, dat gevaarlijk is._
~Vlieden~ is: vol angst zich snel verwijderen en is hoofdzakelijk tot
den verheven stijl beperkt. ~Vluchten~ heeft meer de bijgedachte van in
veiligheid trachten te komen.
201. Kosten--gelden.
_Een zekere waarde hebben._
~Gelden~ ziet op den eenheidsprijs (marktprijs), ~kosten~ let meer op
hetgeen men voor iets betaalt, dus boven of beneden den marktprijs, of
wel voor iets in zijn geheel. _De tarwe ~geldt~ f 7. Mij ~kost~ deze
koffie maar f 1; zij ~geldt~ anders f 1.20 (per K.G.).--Deze voorraad
koffie ~kost~ f 25. Dit huis ~kost~ f 15000._
Figuurlijk is ~gelden~: waarde hebben, waard zijn; ~kosten~: betalen
met; bijv.: _Een ~geldige~ stem.--Dat zal moeite ~kosten~._
202. Leugen--onwaarheid.
_Iets, wat niet waar is._
~Onwaarheid~ zegt in 't algemeen, dat iets niet is, zooals men beweert;
er behoeft dus aan geen kwade bedoeling gedacht te worden: _Hij zegt,
dat Urk onbewoond is; maar dat is een ~onwaarheid~._ ~Leugen~ is een
opzettelijke afwijking van de waarheid.
203. Nazetten--vervolgen.
_Iets, wat aan 't vluchten is, trachten in te halen._
~Vervolgen~ zegt dit in 't algemeen; ~nazetten~ voegt er de gedachte
bij, dat het met groote snelheid geschiedt.
204. Rust--stilte.
_Zonder beweging of geluid._
~Rust~ is de toestand, die intreedt, als een beweging of werking
ophoudt; ~stilte~ is de toestand na 't ophouden van een heftige, van
geluiden vergezeld gaande beweging, of wel: de afwezigheid van elk
geluid. Vergelijk: _Een welverdiende ~rust~. Een rollend lichaam komt
eindelijk tot ~rust~.--De ~stilte~ na den storm. De ~stilte~ des grafs
(des doods)._
205. Sturen--zenden.
_Iets (iemand) ergens heen laten gaan._
~Sturen~ ziet vooral op het verwijderen: _een bedelaar ~wegsturen~;
~stuur~ de meid weg, zij beluistert ons_; bij ~zenden~ denkt men meer
aan een bepaald doel: _Een afgevaardigde ~zenden~. Een boek op zicht
~zenden~._ (Evenwel wordt ~zenden~ in de spreektaal meer door ~sturen~
vervangen.)
206. Schuldeloos--onschuldig.
_Zonder schuld._
~Schuldeloos~ behoort meer tot den verheven stijl en beteekent: geheel
zonder schuld of zonde zijn (dus meer in den zin der H. Schrift);
~onschuldig~ wil zeggen: geen schuld aan een bepaalde misdaad
hebbende: _Een ~onschuldige~ veroordeelen_; verder beteekent het:
menschelijkerwijze gesproken nog vrij van zonden of eenig kwaad: _Een
~onschuldig~ kind._
207. Verdraagzaam--vreedzaam.
_Bereid of geneigd om vrede te houden._
~Vreedzaam~ zegt, dat dit geschiedt zelfs met eenige opoffering van
eigen rechten; ~verdraagzaam~ heeft de bijgedachte, dat men vrede houdt,
door de meening van anderen te eerbiedigen.
208. Voorlooper--voorbode.
_Een persoon of zaak, die op iets naderends wijst._
~Voorbode~ is die- of datgene, uit welks verschijnen men tot het naderen
van iets anders mag besluiten; ~voorlooper~ is de persoon, die de komst
en het werk van een ander voorbereidt en mogelijk maakt.
209. Getuige--zegsman.
_De persoon, die de bewering van een ander bevestigt._
~Getuige~ is hij, die bij het voorval tegenwoordig was, en dus het
beweerde heeft gezien of gehoord. ~Zegsman~ onderstelt, dat wij voor de
waarheid van het beweerde zelf niet kunnen instaan, maar ons beroepen op
den persoon, die het ons verzekerd heeft.
210. Betreffen--raken--aangaan.
_Met iets te maken hebben._
~Aangaan~ onderstelt, dat ons belang er mee gemoeid is evengoed als
van een ander. _Wacht, ik zal goed luisteren, want wat de spreker
daar zegt, ~gaat~ ook mij ~aan~.--Loop maar door, het ~gaat~ jou niet
~aan~._--~Betreffen~ is als 't ware meer een treffen, een mikken,
een raken op iemand, al schijnen ook anderen bedoeld: _Die vermaning
~betreft~ mij._ (Wat de spreker daar zegt, gaat niet anderen aan, maar
bepaaldelijk _mij_; hij vermaant mij persoonlijk, al zegt hij het niet
uitdrukkelijk.) ~Raken~ is de platte uitdrukking voor _aangaan_:
_~Raakt~ jou dat? Dat ~raakt~ je niet._
211. Aanprijzen--prijzen--aanbevelen.
_De voortreffelijke eigenschappen van iets of iemand opnoemen._
~Prijzen~ zegt, dat dit in woorden geschiedt en als gevolg van groote
tevredenheid: _hij ~prijst~ zijn knecht altijd_. ~Aanprijzen~ heeft het
bijdenkbeeld, dat men den hoorder gunstig wil stemmen om hem tot koopen
of aannemen aan te sporen. _Zijn waren ~aanprijzen~._
~Aanbevelen~ heeft de bijgedachte, dat men voor de aanbeveling zich op
eigen ondervinding of inzicht mag beroepen, en zich eenigszins borg
stelt: _Een onderwijzer ~aanbevelen~.--Een plan ~aanbevelen~._
(In de uitdrukking: _~Prijs~ den Heer!_ is _prijzen_ meer: _lofzingen_;
en _aanbevelen_ kan ook beteekenen: iemands gunst of zorgen inroepen:
_Ik ~beveel~ mijn zoon in uw hoede ~aan~._)
212. Bevrijden--verlossen--redden.
_Uit een neteligen toestand vrij maken._
~Bevrijden~ en ~verlossen~ wijzen er op, dat het vrijgemaakte voorwerp
door iets anders wordt vastgehouden; verlossen zegt dit in sterkere mate
dan bevrijden. Immers _bevrijden_ onderstelt wel, dat de vrijheid is
verloren, maar dat de gevangen persoon zich binnen de bepaalde ruimte
nog vrij bewegen kan: hij is dus alleen zijn _vrijheid_ kwijt. Hij kan
dan ook, krachtens die vrije beweging, _zich zelf bevrijden_, terwijl
_zich zelf verlossen_ onbestaanbaar is. Immers _verlossen_ onderstelt
een _gebonden_ zijn, zoodat behalve de vrijheid ook elke beweging gemist
wordt. (Verlossen = _los_ maken, n.l. de banden of boeien.)
~Redden~ ziet op het vrij maken uit een groot gevaar, waarin men anders
zou omkomen: _van den dood ~redden~; uit den brand ~redden~_.
~Verlossen~ ziet alleen op menschen, ~bevrijden~ op alle levende
wezens, en ~redden~ ook op zaken.
213. Gedenkwaardig--merkwaardig--belangrijk.
_In hooge mate de aandacht waard._
~Merkwaardig~: wat zich in dit opzicht bijzonder van andere
gelijksoortige dingen (menschen) onderscheidt en daarom licht
onthouden (»gemerkt") wordt: »_~Merkwaardige~ personen uit ons
verleden_".--~Gedenkwaardig~ is datgene, wat wegens zijn groote
beteekenis onze aandacht verdient en daarom waard is herhaaldelijk
herdacht te worden: _De ~gedenkwaardige~ slag bij Waterloo._ (Alleen
van zaken!) ~Belangrijk~ is alles, wat van veel belang is vooral in
de gevolgen en daarom niet over 't hoofd gezien mag worden: _De
~belangrijkste~ feiten opnoemen._
214. Wildernis--woestijn--woestenij.
_Een onbewoonde landstreek._
Een ~woestijn~ is een landstreek zonder bewoners of plantengroei
tengevolge van watergebrek; een ~wildernis~ is een onbewoonde streek,
waarin alles in natuurstaat wild dooreengroeit; zij kan zeer wel
vruchtbaar en dus voor ontginning geschikt zijn: _de ~wildernissen~ van
Afrika_; en ~woestenij~ onderstelt, dat de plek grond vroeger bebouwd
was, maar thans verwilderd is: _Duitschland geleek na den 30-jarigen
oorlog op vele plaatsen een ~woestenij~._
215. Zwoel--warm--heet.
_Een hoogen temperatuurgraad hebbende._
~Warm~ zegt dit in 't algemeen, vooral van een aangename temperatuur:
_'t Is hier lekker ~warm~._ ~Heet~ is veel sterker, en ~zwoel~ is:
afmattend, drukkend warm. (~Zwoel~ wordt alleen van de lucht gezegd.)
216. Versagen--wanhopen--vertwijfelen.
_Alle hoop opgeven._
~Versagen~ is: zijn hoop in moeilijke omstandigheden verliezen door
gebrek aan moed en daardoor het begeerde doel laten varen: _Komt,
mannen, niet ~versaagd~, den vijand aangevallen!_--~Wanhopen~ is:
geen of weinig hoop meer hebben op een goeden uitslag, niet door
gebrek aan moed, maar door tegenwerking: _Ik ~wanhoop~ aan den goeden
afloop._--~Vertwijfelen~ is veel sterker; het heeft de bijgedachte: door
het ongeluk als gebroken zijn, verward en zonder overleg handelen en
zich zelf in het gevaar storten, daar men zich geheel verloren waant.
217. Oud--bejaard--bedaagd--afgeleefd.
_Reeds lang bestaan hebbende._
~Bejaard~ en ~bedaagd~ worden alleen van menschen gezegd; ~oud~ en
~afgeleefd~ ook van dieren, en ~oud~ óók van dingen. ~Oud~ drukt dan ook
het genoemde begrip het algemeenst uit; ~bejaard~ is niet zoo sterk als
~bedaagd~[1], terwijl ~afgeleefd~ meer doet denken aan groote uitputting
(niet altijd echter door ouderdom).--
[1] Ik vermoed, omdat een oud mensch reeds de _dagen_ gaat tellen, in
plaats van de _jaren_.
218. Aandeel--deel--gedeelte--stuk.
_Wat met andere te zamen het geheel uitmaakt._
~Deel~ stelt vooral de tegenstelling met het geheel op den voorgrond:
_dat is maar een ~deel~ van de waarheid; het zesde ~deel~_. Bij
~gedeelte~ denkt men meer aan een bepaald deel in tegenstelling met
een ander: _Het eerste ~gedeelte~ van den weg is zonnig; het volgende
~gedeelte~ niet._ ~Stuk~ zegt, dat iets van 't geheel is losgemaakt,
't zij door toeval of met opzet: _een ~stuk~ van een vaas; een ~stuk~
vleesch_. ~Aandeel~ beteekent het deel, dat iemand toekomt, en
onderstelt dus een verdeeling onder twee of meer personen.
219. Bezigheid--arbeid--werk--werkzaamheid.
_De verrichting van een werking._
~Arbeid~ gaat gepaard met de inspanning van onze krachten, om iets,
waaraan veel moeite verbonden is, tot stand te brengen: _Een vermoeiende
~arbeid~._--~Werk~ eischt niet bepaald groote krachtinspanning
maar onderstelt meer kunst, vaardigheid of overleg: _zijn verbeelding
is weer aan 't ~werk~; dat is het ~werk~ zijner verbeelding;
dagelijksch ~werk~; de drooglegging der Zuiderzee is een grootsch
~werk~_ (overleg: 't overwinnen van vele hinderpalen door 't menschelijk
vernuft).--Arbeid en werk hebben betrekking op een tijdelijke werking;
bezigheid en werkzaamheid (gewoonlijk meervoud) zien meer op een telkens
terugkeerende handeling. ~Bezigheid~ onderstelt een voortdurend werken
zonder zware inspanning: _hij zoekt ~bezigheid~_; ook wordt het gezegd
van het werk, dat ambt of beroep meebrengt: _wegens ~ambtsbezigheden~
verhinderd_. ~Werkzaamheid~ is sterker en onderstelt meer een bedrijvig
werken: in 't enkelvoud meer den lust tot werken; in 't meervoud de
handelingen zelf.
220. Uitvoeren--volvoeren--volbrengen--voleindigen.
_Een werking ten einde brengen._
~Uitvoeren~ zegt, dat alles, wat tot de werking behoort, gedaan wordt,
om het beoogde doel te bereiken: _een plan ~uitvoeren~_. ~Volbrengen~
en ~volvoeren~ wijzen meer op het algeheele beëindigen van het werk:
~volbrengen~ let daarbij meer op de werkzaamheid van den bewerker: _de
aarde ~volbrengt~ haar loop om de zon in een jaar_, terwijl ~volvoeren~
meer het welslagen van een moeilijk werk op den voorgrond stelt: _Een
grootsch werk ~volvoeren~._ ~Voleindigen~ beteekent: het werk ten einde
brengen en het tevens den hoogst mogelijken graad van volkomenheid
geven: _Na twee jaar had de schilder het altaarstuk ~voleindigd~._
221. Uitleggen--verklaren--verduidelijken--uiteenzetten.
_De beteekenis van iets, dat onduidelijk is, volkomen duidelijk maken._
~Uitleggen~ is: de beteekenis in woorden aangeven: _droomen ~uitleggen~;
een tekst ~uitleggen~_ (als 't ware de deelen uiteen-leggen en ze goed
bekijken); ~verklaren~ is: wat niet helder of klaar is en dus moeilijk
begrepen kan worden, duidelijk maken: _Het ontstaan van dag en nacht
~verklaren~. Den oorlog ~verklaren~_ (= de redenen duidelijk maken).
~Verduidelijken~ zegt meer, dat iets al wel duidelijk is, maar dat men
het toch nog duidelijker wil maken: _Een voordracht door lichtbeelden,
een beschrijving door afbeeldingen ~verduidelijken~._--
~Uiteenzetten~ is: de deelen van een ingewikkelde zaak, te groot
om voor 't eerst in ééns te worden overzien, uit elkaar zetten en den
onderlingen samenhang verklaren, zoodat men een juist begrip van het
geheel verkrijgt; letterlijk: _een stoommachine ~uiteenzetten~_; fig.:
_de beteekenis van een historisch feit ~uiteenzetten~_ (= de oorzaken
aangeven, andere er mee in verband staande feiten noemen, de gevolgen
opsommen, enz.).
222. Baan--weg--straat--pad.
_De ruimte, waarlangs men zich van de eene plaats naar de andere
begeeft._
~Weg~ zegt dit in 't algemeen; figuurlijk is het ook op de wijze, waarop
men iets bereikt of tracht te bereiken. ~Straat~ is een geplaveide weg
met eenige breedte; ~pad~ is een smalle weg, vooral voor voetgangers.
~Baan~ is een weg, die voor het verkeer geen hindernissen, bijv. door
oneffenheden, rotsblokken, enz. oplevert; het is dus een geëffende weg:
_kolfbaan, huwelijksbaan, glijbaan; een ~weg~ door de sneeuw ~banen~_.
Ook is ~baan~ de vaste weg van hemellichamen.
223. Afnemen--vervallen--verminderen.
_Kleiner worden._
~Verminderen~ ziet op het kleiner worden van omvang of grootte,
vergeleken bij een _vroegeren_ toestand en heeft meer bepaald op één
geval betrekking: _Door den brand is zijn rijkdom ~verminderd~._
~Afnemen~ is het langzaam minder worden en stelt vooral dat minder
worden _op dit oogenblik_ op den voorgrond: _zijn aanzien ~neemt af~_.
~Vervallen~ is: de vroegere kracht of beteekenis verliezen, zoodat de
ondergang onvermijdelijk wordt: _~Verval~ van krachten; een ~vervallen~
grootheid._
224. Uitstaan--doorstaan--verdragen--lijden--dulden.
_Iets onaangenaams zonder verzet (passief) ondervinden._
~Lijden~ zegt dit op de meest algemeene wijze: _pijn ~lijden~, dorst
~lijden~_. ~Dulden~ heeft de bijgedachte, dat men het onaangename
wel gelaten, maar toch met eenigen tegenzin ondervindt: _Moet ik dat
lasteren nog langer ~dulden~?_ ~Verdragen~ wijst er op, dat men iets,
wat zwaar op ons drukt (vandaar: dragen!), meer gewillig duldt. _Gelaten
~verdroeg~ hij den smaad, waarmee men hem overlaadde._--~Uitstaan~ ziet
op den vasten wil, waarmee men iets pijnlijks of onaangenaams duldt,
terwijl ~doorstaan~ beteekent, dat men het onaangename (kwaad, leed,
gevaar enz.) tot het einde toe verdraagt en er niet onder bezwijkt.
_Hevige pijnen zonder smartkreten ~uitstaan~; een zware ziekte, de
vuurproef ~doorstaan~._
225. Geven--mededeelen--schenken--vereeren--aanbieden--verleenen.
_Iets in het bezit van een ander brengen._
~Geven~ is vooral: iemand iets overhandigen en het volle gebruik er van
afstaan. ~Mededeelen~ is: iets, wat men bezit, met een ander deelen.
~Schenken~ is: iets kosteloos geven, soms met de bijgedachte, dat
het voor den ontvangende vereerend is: _Ik ~schenk~ u dit boek op uw
verjaardag. Hij ~schonk~ mij zijn vertrouwen._ ~Vereeren~ is: schenken
in de laatste beteekenis met de bijgedachte van daardoor zijn achting of
vereering te toonen: _De koning ~vereerde~ den dichter met een bezoek._
~Verleenen~ zegt, dat men iets uit hooge gunst schenkt: _De koning
~verleende~ den veroordeelde gratie._ ~Aanbieden~ is: iets willen geven,
zonder te weten of het aanvaard zal worden.
226. Ontvluchten--ontgaan--ontkomen--ontloopen--ontsnappen--ontwijken.
_Zich van iets, wat onaangenaam is, verwijderen._
~Ontkomen~ zegt dit op de meest algemeene wijze; de overige synoniemen
geven ook het middel aan, waardoor men ontkomt. ~Ontwijken~ zegt,
dat men uitwijkt, uit den weg gaat, dus een ontmoeting vermijdt.
~Ontvluchten~ is: zich door groote snelheid (loopen, rijden, enz.) in
veiligheid brengen, of aan de macht van een meerdere ontkomen: _het
gevaar ~ontvluchten~; het ouderlijk huis ~ontvluchten~_. ~Ontloopen~
is ontvluchten en wel bepaaldelijk door snel ~loopen~. _De deserteur
~ontliep~ zijn vervolgers._ ~Ontgaan~ zegt, dat het ontkomen meer
kalmer geschiedt, nl. door ~gaan~, bijv. door eenvoudig weg te gaan.
_De dichter vertrok naar 't buitenland, om alle huldebetoogingen op
zijn 70sten verjaardag te ~ontgaan~_; of meer door een toeval: _Door
's Konings dood ~ontging~ de veroordeelde de doodstraf._ ~Ontsnappen~
is een snel en behendig ontkomen aan iemand (iets), die ons reeds in
zijn macht heeft, zonder dat de tegenpartij het nog tijdig merkt: _Hij
~ontsnapte~ uit de gevangenis_ (de bewaker zag het niet).
227. Gering--klein--weinig--nietig.
_Geen aanzienlijke grootte hebbende._
~Klein~ let hierbij vooral op de afmetingen; ~gering~ op de waarde,
't aanzien of 't belang; ~weinig~ op de hoeveelheid, terwijl ~nietig~
beteekent: zoo klein, dat het bijna niet opgemerkt wordt.
228. Bemiddeld--gegoed--vermogend--welgesteld--rijk.
_In het bezit van veel geld of goed zijnde._
~Bemiddeld~ beteekent: van vele middelen voorzien, om een gemakkelijk
leven te kunnen leiden. ~Gegoed~ wil zeggen: _veel goed bezittende_
(nl. roerende en onroerende goederen), zoodat men meer bezit, dan men
noodig heeft; het is dus sterker dan bemiddeld. ~Welgesteld~ is hij,
die zooveel bezit, dat hij wèl (ruim) kan leven (hij is wèl gesteld =
goed geplaatst in de maatschappij); het is nog iets sterker dan gegoed.
~Rijk~ is: een grooten overvloed van iets bezittende, ook fig.: _een
~rijke~ oogst, ~rijk~ aan verstand_. ~Vermogend~ zegt, dat men een
groot vermogen (kapitaal) bezit. (Het kan ook beteekenen _veel invloed
uitoefenende_, doch dan is 't afgeleid van _vermogen_ = _kunnen_: _een
~veelvermogend~ minister_.)
229. Begeeren--verlangen--wenschen--smachten--haken--reikhalzen.
_Gaarne in het bezit of genot van iets komen._
~Begeeren~ zegt, dat men naar dat bezit of genot vrij sterk streeft:
_Gij zult niet ~begeeren~ uws naasten huis_[1]. ~Verlangen~ heeft de
bijgedachte, dat iets nog ver is, en dus op dit oogenblik nog niet
vervuld kan worden (_langen_ is: naar iets reiken): _hij ~verlangt~
er nu reeds naar, om naar 't vaderland terug te keeren_. (Zie ook een
andere beteekenis in no. 183.) ~Wenschen~ is: iets gaarne willen hebben,
zonder te weten of de vervulling wel mogelijk is: _hij ~wenscht~ in
het vaderland te sterven_. ~Smachten~ is zeer sterk verlangen, zoodat
het min of meer onaangenaam valt, evenals iemand, die naar water
smacht: _Zij ~smachten~ naar het uur, waarop zij henensnellen_ (Tollens:
Nova-Zembla); vandaar ook: _~smachten~ van ~verlangen~_. ~Haken~ is een
sterk verlangen om iets naar zich toe te halen, als met een haak: _hij
~haakt~ naar eer en roem_. ~Reikhalzen~ is een min of meer _ongeduldig_
sterk verlangen; het wachten valt bijna te lang (men rekt den hals uit
om iets eerder te kunnen genieten): _hij ziet ~reikhalzend~ naar uw
komst uit_.
[1] ~Geeren~ is: op één punt uitloopen, hier ons streven.
230. Bijdragen--helpen--bevorderen.
_Meewerken, dat iets zijn doel nader komt._
~Bevorderen~ heeft de bijgedachte, dat de medewerking geschiedt om het
doel zoo spoedig of volkomen mogelijk te bereiken (vorderen = verder
gaan). ~Helpen~ is meer zijn kracht met die van een ander vereenigen;
op den uitslag wordt niet zoo zeer gelet. ~Bijdragen~ beteekent bij de
reeds gebruikte middelen nog een ander voegen: _»Op alle wijzen moest
dus de vorst de studie der rechtswetenschap ~bevorderen~." Matigheid
~bevordert~ de gezondheid. Ik zal u gaarne bij dat werk ~helpen~. »De
partijschap doofde allengs uit, waartoe de nieuwe regeeringsvorm niet
weinig ~bijdroeg~."_
231. Afstamming--geslacht--afkomst--geboorte.
_Bloedverwantschap in betrekking tot de voorouders._
~Geslacht~ is de geheele reeks van afstammelingen van den stamvader der
familie tot op heden toe.--~Afstamming~ is de verbinding met voorouders
door tusschenleden: _Kent gij de ~afstamming~ onzer Koningin van Willem
van Oranje?_--~Afkomst~ beteekent de afstamming in betrekking tot den
rang of stand van zijn stamvader of ook van zijn vader of moeder;
~geboorte~ heeft alleen betrekking op zijn ouders of ook op de plaats
(of het land), waar men ter wereld gekomen is.
Vergelijk: _Iemand, die van ~geboorte~ van adel is, kan van moederszijde
van burgerlijke ~afkomst~ zijn. Een Nederlander van ~geboorte~ kan van
Duitsche ~afkomst~ zijn, als zijn voorouders of zijn ouders Duitschers
zijn en bij zijn geboorte in Nederland woonden. Zijn ~afstamming~ kan
hij misschien tot in de middeleeuwen nagaan, en hij kan wellicht tot een
beroemd ~geslacht~ behooren._
232. Omweg--zijweg--uitweg.
_De weg, die van den gewonen of hoofdweg afwijkt._
~Uitweg~ is een weg, die men meer toevallig nog ontdekt om op den
hoofdweg te komen, als men op een min of meer afgesloten plaats is
geraakt; zonder dien uitweg, zou men er dus moeten blijven; vandaar fig.
het middel om zich uit een neteligen of gevaarlijken toestand te redden:
_In een dicht bosch een ~uitweg~ zoeken. Dit is de eenige ~uitweg~ voor
hem, om zich nog te redden._--~Zijweg~ is de weg, die van den hoofdweg
afvoert; er is weinig of geen verkeer, zoodat men niet of zoo goed als
niet gezien wordt; vandaar: _langs ~zijwegen~ zijn doel bereiken_ (men
wil het doel verborgen houden). Vaak ook is aan ~zijweg~ het begrip
verbonden, dat hij op een dwaalspoor brengt, men slaat n.l. den zijweg
in, in plaats van den hoofdweg te houden: _de politie op ~zijwegen~
lokken_. Een ~omweg~ voert ten slotte wel evenals de hoofdweg naar het
verlangde doel, maar eerst na veel langeren tijd. Kiest men zulk een
omweg, dan heeft het voor den oningewijde allen schijn, dat men een
ander doel dan het verlangde wil bereiken; in zoover brengt men een
ander daarmee, evenals door een zijweg, óók op een dwaalspoor; men geeft
echter op een omweg een ander doel voor, terwijl men het op een zijweg
meer geheim houdt: _Langs ~omwegen~ achter het geheim komen._
233. Aantal--getal--tal--menigte--hoeveelheid.
_Begrippen van veelheid._
Denkt men aan een verzameling van gelijksoortige eenheden, die men
nog niet geteld heeft, dan zegt men: ~hoeveelheid~. Is de hoeveelheid
geteld en kan zij dus bepaald worden uitgedrukt, dan spreekt men van
~getal~.--De drie andere woorden geven niet-getelde, dus onbepaalde
hoeveelheden te kennen. ~Aantal~ kan zoowel veel als weinig aanduiden
en vat meer elk voorwerp afzonderlijk in het oog: _een groot ~aantal~
werkloozen trokken_ (liefst meerv.!) _door de straten_. ~Menigte~
daarentegen drukt een groote hoeveelheid uit en stelt deze meer als een
samenhangende massa voor: _Een dichte ~menigte~ wachtte op de komst des
konings._--Het woord ~tal~ beteekent een groot aantal: _De jenever maakt
~tal~ van slachtoffers._
234. Branden--flikkeren--laaien--gloeien--glimmen.
_Onder lichtverschijnselen verbranden._
~Branden~ zegt dit vooral met de bijgedachte, dat er tevens warmte
ontwikkeld wordt; dus ook fig.: _~brandend~ heet_. ~Flikkeren~ ziet
op het heen en weer bewegen van de vlam; zijn de vlammen zeer groot en
hoog, dan spreekt men van ~laaien~: _een ~laaiende~ brand_; ~gloeien~
is vurig, maar zonder vlam lichten, ook als het niet van vuur afkomstig
is; soms ziet het op het pijnlijk warmtegevoel: _een ~gloeiend~
voorhoofd_.--~Glimmen~ is zwak gloeien: _~glimmende~ kolen, een
~glim~worm_.
235. Onstuimig--heftig--wild.
_Een hooge mate van kracht uitende._
~Heftig~: de snelle, opgewonden, soms toornende beweging; ~onstuimig~:
een groote kracht op heftige wijze laten voelen; ~wild~: tevens ruw en
zonder regelmaat handelend.
236. Vertalen--overzetten--vertolken.
_In een andere taal overbrengen._
~Vertalen~ zegt dit wel in 't algemeen (_uit het Fransch in het Duitsch
~vertalen~_), doch heeft meestal de bijgedachte: uit een vreemde
taal in de moedertaal overbrengen, of omgekeerd: _Een roman uit
het Duitsch ~vertalen~_ (dus in 't Nederlandsch). ~Overzetten~ is
gewoonlijk hiervoor 't deftige woord: »_Het N. T. getrouwelijk in de
Nederduitsche taal ~overgezet~_".--~Vertolken~ onderstelt feitelijk
een tusschenpersoon, een tolk, die voor een ander het gesproken
woord vertaalt. Vandaar figuurlijk: _iemands gevoelen ~vertolken~;
de tranen ~vertolkten~, wat er in zijn hart omging_ (de tranen zijn
de tusschenpersoon, de tolk).
REGISTER.
$(De cijfers wijzen het nummer der reeksen aan;
de schuingedrukte woorden komen in het Aanhangsel voor.)$
A.
_aanbevelen_, 211.
_aanbieden_, 225.
aanbrengen, 156.
aandachtig, 102.
_aandeel_, 218.
aandenken, 176.
aandoen, 153.
_aangaan_, 210.
aangenaam, 165.
aangeven, 156.
aangezicht, 69.
aanhouden, 76.
aanklagen, 156.
aankondigen, 111.
aanmerken, 27.
aannemen, 120.
_aanprijzen_, 211.
aanroepen, 114.
aansprakelijk, 26.
aanstonds, 148.
aantreffen, 147.
aanvaarden, 120.
aanwezig, 25.
_achten_, 192.
aarzelen, 184.
achteloos, 137.
achterdocht, 93.
_achterhalen_, 198_bis_.
achterlaten, 61.
achting, 63.
afbeuren, 93.
afbreuk, 87.
_afgeleefd_, 217.
afgelegen, 28.
afgemat, 151.
afgrijzen, 158.
afgunst, 138.
afhakken, 98.
afhouden, 169.
afbouwen, 98.
afkappen, 98.
afkeer, 158.
afkeeren, 145.
_afkomst_, 231.
afleiden, 145.
aflichten, 95.
afnemen, 95, _223_.
afschaffen, 136.
afschrijven, 146.
afschrik, 158.
afschuw, 158.
afslaan, 98, 109.
_afstamming_, 231.
afstand, 115.
afwachten, 144.
afwennen, 32.
afwenden, 145.
aftrekken, 145.
afweren, 109.
afzetten, 95.
alledaagsch, 13.
allerwegen, 110.
alom, 110.
altijd, 135.
altoos, 135.
ambacht, 142.
ambt, 143.
angst, 166.
_arbeid_, 219.
arglistig, 159.
argwaan, 93.
arm, 94.
armoedig, 94.
armzalig, 91.
B.
_baan_, 222.
babbelen, 106.
bangheid, 166.
barmhartig, 162.
barsch, 97.
barst, 141.
beangst, 167.
_bedaagd_, 217.
bedaard, 140.
bedenkelijk, 172.
bedenken (zich), 184.
bediening, 143.
bedillen, 139.
bedriegen, 105.
bedriegelijk, 159.
bedrijf, 142.
bedroefd, 119.
bedrukt, 119.
beducht, 167.
bedwingen, 155.
befaamd, 104.
_begeeren_, 229.
begrijpen, 117.
behaaglijk, 165.
behalen, 161.
behandelen, 19.
beheerschen, 155.
behoeden, 168.
behoedzaam, 134.
behoeftig, 94.
_bejaard_, 217.
bejegenen, 19.
bekennen, 113.
bekomen, 161.
bekommerd, 167.
bekoorlijk, 165.
bekoren, 89.
bekrompen, 84.
bekwaam, 177.
_belangrijk_, 213.
beleedigen, 188.
beletten, 169.
belijden, 113.
beloonen, 53.
_bemachtigen_, 194.
_bemiddeld_, 228.
benieuwd, 60.
benijden, 67.
bepalen, 70.
berispen, 139.
beroemd, 104.
beroep, 142.
berouw, 174.
berucht, 104.
_beschaven_, 191.
beschermen, 168.
beschuldigen, 156.
beschutten, 168.
beseffen, 117.
bespotten, 188.
bestendig, 170.
bestraffen, 132.
besturen, 101.
beteugelen, 155.
betichten, 156.
betoomen, 155.
betoonen, 64.
_betreffen_, 210.
betuigen, 64.
bevallig, 165.
bevatten, 117.
beveiligen, 168.
bevelen, 90.
beven, 163.
_bevorderen_, 230.
bevreemden, 154.
bevreesd, 167.
_bevrijden_, 212.
bewaren, 168.
beweren, 100.
bewijzen, 64.
bezadigd, 140.
_bezigheid_, 219.
_bezitten_, 195.
bezorgd, 167.
bibberen, 163.
bidden, 114.
blijdschap, 185.
_bloem_, 196.
_bloesem_, 196.
boosheid, 186.
bot, 18.
bouwen, 103.
_branden_, 234.
breed, 50.
breedvoerig, 187.
buigbaar, 7.
buigen, 41.
buigzaam, 7.
buit, 171.
buitenlandsch, 112.
_bijdragen_, 230.
D.
daagsch, 13.
dadelijk, 148.
dagelijksch, 13.
dageraad, 180.
dalen, 181.
dankbaarheid, 77.
danken, 23.
dapper, 173.
dartel, 150.
_deel_, 218.
deelnemend, 162.
deemoedig, 78.
deftig, 74.
dolen, 121.
dom, 149.
dompelen, 21.
donker, 86.
doodgaan, 107.
doopen, 21.
doorgaans, 125.
_doorstaan_, 224.
draagbaar, 1.
draaglijk, 1.
draaien, 178.
dralen, 36.
drift, 186.
driftig, 118.
dringen, 65.
droevig, 119.
duister, 86.
_dulden_, 224.
durven, 124.
dwalen, 121.
dwars, 79.
dwingen, 65.
duurzaam, 170.
E.
edelmoedig, 71.
eenzaam, 28.
_eer_, 197.
eerbied, 63.
eeuwig, 116.
eigenschap, 24.
eigenzinnig, 175.
einde, 54.
eindeloos, 116.
eischen, 183.
ellendig, 91.
eng, 84.
erkentelijkheid, 77.
F.
fier, 182.
_flikkeren_, 234.
foppen, 105.
frisch, 56.
G.
gauw, 148.
gebieden, 90.
_geboorte_, 231.
gedachtenis, 176.
_gedeelte_, 218.
_gedenkwaardig_, 213.
gedurig, 135.
geestelijk, 3.
geestig, 3.
geestrijk, 3.
_gegoed_, 228.
gehecht, 33.
_geheim_, 191_bis_.
gelaat, 69.
gelasten, 90.
_gelden_, 201.
gemeen, 122.
genaken, 30.
genegen, 5.
geneigd, 5.
genoegen, 185.
_gering_, 227.
geschikt, 45, 177.
_geslacht_, 231.
_getuige_, 209.
_geven_, 225.
gevaarlijk, 172.
gewoonlijk, 125.
gezicht, 69.
gierig, 157.
gispen, 139.
gissen, 75.
_glimmen_, 234.
_gloeien_, 234.
gluren, 164.
gooien, 99.
grootmoedig, 71.
grootsch, 182.
H.
haast, 58.
hachelijk, 172.
_haken_, 229.
halsstarrig, 175.
handwerk, 142.
hardnekkig, 175.
hartzeer, 133.
_hebben_, 195.
hebzuchtig, 157.
heerschen, 101.
_heet_, 215.
_heftig_, 235.
_heimelijk_, 191_bis_.
hellen, 123.
_helpen_, 230.
herinnering, 176.
herroepen, 136.
hoedanigheid, 24.
hoogmoedig, 182.
hoonen, 188.
hooren, 55.
hoovaardig, 182.
I.
immer, 135.
_inhalen_, 198_bis_.
inhalig, 157.
innerlijk, 11.
innig, 11.
inwendig, 11.
intrekken, 136.
J.
jeugdig, 15.
jong, 15.
K.
kakelen, 106.
kalm, 140.
karig, 157.
kastijden, 132.
keeren, 178.
kinderachtig, 6.
kinderlijk, 6.
kindsch, 6.
klauteren, 152.
_klein_, 227.
klieven, 17.
klimmen, 152.
kloof, 141.
klooven, 17.
knap, 177.
kommervol, 91.
koppig, 175.
kostelijk, 2.
_kosten_, 201.
kostbaar, 2.
kouten, 106.
kracht, 160.
krenken, 188.
krieken (van den dag), 180.
krijgen, 161.
kundig, 177.
kwaad vermoeden, 93.
kwellen, 38.
kwetsen, 188.
kijken, 164.
L.
laag, 122.
_laaien_, 234.
laken, 139.
langdurig, 170.
leed, 133.
leedwezen, 174.
_leugen_, 202.
lichtvaardig, 85.
lichtzinnig, 85.
liefelijk, 165.
lijdelijk, 8.
_lijden_, 224.
lijdzaam, 8.
listig, 159.
lomp, 179.
loochenen, 34.
loom, 151.
loos, 159.
luchthartig, 85.
luister, 96.
luisteren, 55.
M.
macht, 160.
mat, 151.
_mededeelen_, 225.
mededoogend, 162.
medelijdend, 162.
meestal, 125.
_merkwaardig_, 213.
misgunnen, 67.
misleiden, 105.
misschien, 83.
_missen_, 198.
mistrouwen, 92.
moe, 151.
moedig, 173.
mogelijk, 83.
morgen, 180.
N.
naäpen, 88.
naarstig, 108.
nabootsen, 88.
nadeel, 87.
naderen, 30.
nadoen, 88.
nagedachtenis, 176.
naijver, 138.
nalaten, 61.
naschrijven, 146.
nauw, 84.
navolgen, 88.
_nazetten_, 203.
nederig, 78.
neigen, 123.
nemen (op zich), 120.
nering, 142.
_nietig_, 227.
nieuwsgierig, 60.
nooddruftig, 94.
noodzaken, 65.
norsch, 97.
nijd, 138.
nijver, 108.
O.
ochtend, 180.
omslachtig, 187.
omstandig, 187.
_omweg_, 232.
omzichtig, 134.
onachtzaam, 137.
onbeleefd, 179.
onbeschoft, 179.
onbevreesd, 173.
onbezorgd, 4.
oneindig, 116.
ongemanierd, 179.
ongerust, 31.
onkundig, 149.
onnoozel, 149.
onoplettend, 137.
onpartijdig, 35.
onrustig, 31.
_onschuldig_, 206.
_onstuimig_, 235.
_ontberen_, 198.
_ontgaan_, 226.
ontdekken, 37.
ontkennen, 34.
_ontkomen_, 226.
_ontloopen_, 226.
ontmoeten, 147.
ontrouw, 10.
ontslapen, 107.
_ontsnappen_, 226.
ontstellen, 52.
ontvangen, 120, 161.
_ontvluchten_, 226.
_ontwaken_, 199.
ontwennen, 32.
_ontwijken_, 226.
ontzag, 63.
ontzetting, 52.
onveranderlijk, 170.
onversaagd, 173.
onverschrokken, 173.
_onwaarheid_, 202.
onwetend, 149.
onzijdig, 35.
oord, 73.
oorzaak, 29.
ootmoedig, 78.
_opbeuren_, 189.
openbaar, 9.
openlijk, 9.
oplettend, 102.
oploopend, 118.
opmerkzaam, 102.
opmerken, 27.
_oponthoud_, 190.
oprichten, 103.
opslaan, 103.
opvliegend, 118.
opzettelijk, 68.
op zich nemen, 120.
_oud_, 217.
overal, 110.
overbodig, 82.
overdrijven, 42.
overeenkomen, 39.
overeenkomst, 130.
overeenstemmen, 39.
overhalen, 62.
overhangen, 123.
overhellen, 123.
overlaten, 61.
overlijden, 107.
overreden, 62.
overrompelen, 81.
overschrijven, 146.
overtollig, 82.
overtuigen, 62.
overvallen, 81.
overwinning, 80.
_overzetten_, 236.
P.
_pad_, 222.
plaats, 73.
plagen, 38.
plat, 122.
plechtig, 74.
plek, 73.
post, 143.
praal, 96.
pracht, 96.
prat, 182.
praten, 106.
prijs, 171.
_prijzen_, 211.
pronk, 96.
prooi, 171.
R.
_raken_, 210.
razernij, 186.
_redden_, 212.
reden, 29.
regeeren, 101.
_reikhalzen_, 229.
reis, 43.
ridderlijk, 14.
rillen, 163.
_roem_, 197.
roeren, 153.
roof, 171.
ruim, 50.
ruiterlijk, 14.
_rust_, 204.
rusteloos, 31.
rustig, 140.
ruw, 122.
_rijk_, 228.
rijzen, 152.
S.
schaarsch, 40.
schade, 87.
scheef, 79.
schenken, 225.
scheur, 141.
schokken, 153.
schraapzuchtig, 157.
schrik, 52, 166.
schromen, 184.
schroom, 166.
schuin, 79.
_schuldeloos_, 206.
sidderen, 163.
slaven, 72.
slim, 159.
slordig, 137.
slot, 54.
sloven, 72.
sluw, 159.
_smachten_, 229.
smaden, 188.
smalen, 188.
smart, 133.
smeeken, 114.
smijten, 99.
snappen, 106.
somber, 86.
spaarzaam, 16.
speelsch, 150.
speelziek, 150.
spijt, 174.
spleet, 141.
spoed, 58.
spoedig, 148.
sprakeloos, 44.
spreken, 51.
standvastig, 170.
staren, 164.
statig, 74.
steeds, 135.
sterkte, 160.
sterven, 107.
stichten, 103.
_stilte_, 204.
stom, 44.
stomp, 18.
storten, 181.
stout, 173.
_straat_, 222.
straffen, 132.
stroomen, 127.
stug, 97.
_stuk (deel)_, 218.
_sturen_, 205.
stuursch, 97.
stijfhoofdig, 175.
stijgen, 152.
T.
talmen, 36.
tegenhouden, 169.
tegenkomen, 147.
tegenwoordig, 25.
tegenzin, 158.
terstond, 148.
terughouden, 169.
tevreden, 66.
tocht, 43.
toonen, 20.
toorn, 186.
treffen, 153.
treurig, 119.
trillen, 163.
_troosten_, 189.
trotsch, 182.
trouweloos, 10.
tuchtigen, 132.
turen, 164.
twijfel (in -- staan), 184.
U.
_uitdeelen_, 193.
uitdenken, 131.
_uiteenzetten_, 221.
uitgelaten, 150.
uitheemsch, 112.
_uitleggen_, 221.
uitschrijven, 146.
_uitstaan_, 224.
_uitvoeren_, 220.
uitvoerig, 187.
uitvinden, 37.
_uitweg_, 232.
V.
vallen, 181.
vangst, 171.
vaststellen, 70.
vatbaar, 45.
veranderen, 46.
verantwoordelijk, 26.
verbazen, 154.
verbeiden, 144.
verbond, 130.
_verdeelen_, 193.
verdenken, 92.
verdichten, 131.
verdorren, 47.
_verdraagzaam_, 207.
_verdragen_, 224.
_verduidelijken_, 221.
verdrag, 130.
verdriet, 133.
_vereeren_, 225.
vergaderen, 48.
vergelden, 53.
vergen, 183.
vergenoegd, 66.
vergrooten, 42.
verguizen, 188.
verhinderen, 169.
_verklaren_, 221.
verkleefd, 33.
verknocht, 33.
verlagen, 22.
verlangen, 183, _229_.
_verleenen_, 225.
_verlichten_, 191.
verlies, 87.
_verlossen_, 212.
vermaard, 104.
_vermeesteren_, 194.
vermeten (zich), 124.
_verminderen_, 223.
vermoeden (kwaad), 93.
vermoeden (gissen), 75.
vermoeid, 151.
vermogen, 160.
_vermogend_, 228.
vernederen, 22.
vernielen, 129.
vernietigen, 129.
veronderstellen, 75.
verplichting, 77.
verrassen, 81, 154.
verruilen, 59.
verrukkelijk, 89.
verrukking, 185.
_versagen_, 216.
versch, 56.
verschalken, 105.
verstaan, 117.
verstouten, 124.
_vertalen_, 236.
verte, 115.
_vertolken_, 236.
_vertraging_, 190.
_vertwijfelen_, 216.
_vervallen_, 223.
vervoeren, 89.
_vervolgen_, 203.
verwaarloozen, 57.
verwachten, 144.
verwelken, 47.
verwerven, 161.
verwijdering, 115.
verwisselen, 59.
verwoesten, 129.
verwonderen, 154.
verzamelen, 48.
verzinnen, 131.
verzuimen, 57.
vinden, 147.
vitten, 139.
vlerk, 128.
vleugel, 128.
_vlieden_, 200.
vlieten, 127.
vloeien, 127.
vlijtig, 108.
_vluchten_, 200.
_volbrengen_, 220.
_voleindigen_, 220.
volharden, 76.
volhouden, 76.
volkomen, 126.
volledig, 126.
volmaakt, 126.
_volvoeren_, 220.
voorbedachtelijk, 68.
_voorbode_, 208.
voorgeven, 100.
_voorlooper_, 208.
voorspellen, 111.
voorwenden, 100.
voorzeggen, 111.
voorzichtig, 134.
vorderen, 183.
_vreedzaam_, 207.
vreemd, 112.
vrees, 166.
vrekkig, 157.
vreugde, 185.
vroolijkheid, 185.
W.
_waardeeren_, 192.
waardigheid, 143.
wachten, 144.
wagen, 124.
_wakker worden_, 199.
walg, 158.
wangunst, 138.
_wanhopen_, 216.
wantrouwen, 92.
_warm_, 215.
week, 49.
weerhouden, 169.
weerzin, 158.
weetgierig, 60.
_weg_, 222.
weifelen, 184.
_weinig_, 227.
weldra, 148.
_welgesteld_, 228.
wellicht, 83.
wenden, 178.
_wenschen_, 229.
wentelen, 178.
_werk_, 219.
_werkzaamheid_, 219.
werpen, 99.
wettelijk, 12.
wettig, 12.
wettisch, 12.
wiek, 128.
_wild_, 235.
_wildernis_, 214.
woede, 186.
_woestenij_, 214.
_woestijn_, 214.
wroeging, 174.
wijd, 50.
wijdloopig, 187.
wijten, 23.
wijzen, 20.
wijzigen, 46.
IJ.
ijdel, 182.
ijl (spoed), 58.
ijverig, 108.
Z.
zacht, 49.
zakken, 181.
zege, 80.
zegepraal, 80.
zeggen, 51.
_zegsman_, 209.
zelden, 40.
zeldzaam, 40.
_zenden_, 205.
zien, 164.
zinken, 181.
zorgeloos, 4.
zorgelijk, 127.
zuinig, 16.
zwerven, 121.
zwoegen, 72.
_zwoel_, 215.
_zijweg_, 233.
$Werken van T. PLUIM.$
+ _Wetenswaardig Allerlei._ Hulp- en hoofdacte f 1.--, geb. f 1.25
+ _Gids bij de studie voor de hoofdacte_ » 1.20
+ _Merkwaardige Personen_ uit ons verleden. Leesboek, 2e druk » 0.25
+ _Kleine Vaderlandsche Geschiedenis_, 9e druk » 0.20
+ _Vaderlandsche Geschiedenis_ (met platen), 8e druk » 0.30
+ _Kern der Vad. Gesch._, ter voorbereiding admissie-examen aan
Kweek-, Normaal- en H.B Scholen, 4e druk » 0.50
+ _'s Lands Historie_, met platen en portretten. Voor de laagste
klassen van Kweek-, Normaal- en H.B. Scholen, 2e druk » 1.50
+ _Tijdtafel der Vad. Gesch_, met wit doorschoten (voor de hulp-
en de hoofdacte), 2e dr. » 0.25
+ _Gesch. onzer Staatsregeling_, (Hulp- en Hoofdacte enz.)
f 1.25, geb. » 1.50
* _Repetitieboekje der Algemeene Gesch._ (Hoofdacte), 2e druk » 1.--
* _Repetitieboekje der Vad. Gesch._ (Hulp- en Hoofdacte), 2e
druk » 0.60
* _Schetsen uit onze Beschavingsgeschiedenis_ (met J. N. van
Hesteren), voor studeerenden en belangstellenden » 2.75
+ _Hoofdzaken der Alg. Gesch._ (Schetsen en Verhalen) voor
Normaalscholen enz., 2 deeltjes à » 1.--
* _Ons Land_, aardrijkskunde voor het L. O. » 0.30
* _Nederland door._ Eerste aardrijksk. leerb., met 13 blinde
kaartjes » 0.25
* _De Wereld door._ Eerste aardrijkskundig leerboekje van
Europa en de Werelddeelen (met 20 blinde kaartjes) » 0.35
+ _Kern der Aardr. van Nederland_ (met platen en kaartjes) voor
14- à 15-jarigen, 2e druk. Ingen. f 1.--, geb. » 1.25
+ _Ons Land en zijn Bewoners_ (met platen en kaartjes) voor
hulp- en hoofdacte H.B.S., enz., 2e dr. Ingen. f 1.50, geb. » 1.75
+ _Leerboek der Aardr. van Nederland_ (met platen en kaartjes)
voor Hoofdacte, enz. 1e deel f 1.25; 2e deel f 1.50; samen
geb. » 3.25
* _Taalwerk voor het 2e leerjaar_ (Tevens »Voorlooper" van den
Eenv. Taalcursus). Met plaatjes, 3e dr. » 0.25
* _Eenv. Taalcursus_ voor de Volksschool, 7e en 8e druk, 1e st.
20 cts.; 2e-4e st. » 0.25
(De Vijfde Druk verscheen in de Vereenv. Spelling, als
uitg. B.)
* _Eenvoudige Spraakkunst_ voor admissie-examens voor Kweek-,
Normaal-, H.B. Scholen of Gymnasia, 3e dr. » 0.75
* _Oefeningen_ bij idem, 3e dr. » 0.75
* _Nieuwe Stelcursus_, voor het L.O., 5e dr., 1e en 2e st. 25
cents; 3e en 4e stukje » 0.30
(De Derde Druk verscheen in de Vereenv. Spelling als uitg.
B.)
* _Stijloefeningen_, voor admissie-examens Kweek-, Normaal- en
H.B. Scholen (met vele examen-opgaven), 2e dr. » 0.60
* _Onze Taalschat._ Stijl- en Taaloefeningen voor Kweek- en
Normaalscholen, 4 stukjes, 2e en 3e dr. » 0.65
* _Keur van Nederl. Synoniemen._ Voor Hulp- en Hoofdacte,
H.B.S., enz., 4e druk » 1.50
* _Nederl. Spraakkunst_ (Hulp- en Hoofdacte) 2 dln. à » 1.25
_Zinsontleding_ (hoofd- en hulpacte, enz.) Uitgave van de
firma Leydenroth van Boekhoven te Utrecht » 0.70
_Kleine Zinsontleding._ Normaal-, H.B.S. en M.U.L.O. (Uitgave
als voren) » 0.35
* _Eenvoudige Rekencursus_ voor de Volksschool (1e en 2e dr.)
6 st. à » 0.25
* _Handleiding_ bij idem » 1.--
* _Schetsen van Dieren._ Leesboek voor het L.O. met vele
afbeeldingen, 3 stukjes, 2e druk » 0.35
* _Leesboek voor het L.O._ Geïllustreerd door S. P. Huykman.
1-3 st. à f 0.30. 4-6 st. à f 0.35.
+ Uitgave van P. Noordhoff, _Groningen_.
* Uitgave van J. Muusses, _Purmerend_.
#UITGAAF van J. MUUSSES te PURMEREND.#
$T. PLUIM.$
$NEDERLANDSCHE SPRAAKKUNST (2 deelen)$ $à f 1.25.$
De Schrijver heeft bij het maken van dit werk rekening gehouden met
de veelvuldig voorkomende klacht van de commissiën voor ~hoofd- en
hulp-acte~, n.l. »dat vele candidaten er zich blijkbaar meer op
toeleggen een overzicht van de verschijnselen op taalgebied van buiten
te leeren, dan te trachten zich van hun aard een helder begrip te
vormen".
Daarom heeft de Schrijver zich vooral beijverd, om die verschijnselen
breedvoerig en grondig te verklaren; hierdoor is het werk grooter
geworden dan bijv. dat van Terwey, hoewel de omvang der leerstof vrijwel
gelijk is. Veel, wat anders in een paar woorden wordt gezegd, zonder op
den grond der feiten door te dringen, is in dit werk helder en duidelijk
uiteengezet, zoodat ook het geheugen er wel bij vaart, immers een goed
begrijpen werkt ook het onthouden in de hand.
Zoodoende is deze Spraakkunst als bij uitstek aangewezen voor hen, die
de taalverschijnselen ook willen verklaard zien, en is het daardoor in
het bijzonder geschikt voor candidaat-hoofdonderwijzers, die veelal
zonder hulp grammatica moeten bestudeeren.
$T. PLUIM.$
$KEUR VAN NEDERLANDSCHE WOORDAFLEIDINGEN.$
$Prijs f 1.25, geb. f 1.50.$
Nu in de laatste jaren de taalwetenschap over de afkomst der meeste
woorden zulk een helder licht heeft verspreid, meende de schrijver goed
te doen, de voornaamste uitkomst dezer wetenschap onder het bereik der
studeerenden te brengen. Hij deed daartoe een keuze uit den rijken
voorraad en trachtte het gekozene zoo eenvoudig mogelijk te behandelen.
Bij de keuze der woorden heeft hij zich vooral laten leiden door de
overweging dat weinig gebruikte woorden achterwege konden blijven,
evenals zulke, waarvan de afleiding òf onbekend òf vrij onzeker is.
* * * * *
+------------------------------------------------+
| |
| OPMERKINGEN VAN DE BEWERKER: |
| |
| De volgende correcties zijn in de tekst |
| aangebracht: |
| |
| Bron (B:) -- Correctie (C:) |
| |
| B: _~Kostbaar~_ wordt in letterlijke |
| C: ~Kostbaar~ wordt in letterlijke |
| B: eerst geen tekort. {lege regel} Doordat |
| C: eerst geen tekort. Doordat hij |
| B: verantwoordelijk wegens bestuur, |
| C: ~verantwoordelijk~ wegens bestuur, |
| B: men is aansprakelijk |
| C: men is ~aansprakelijk~ |
| B: _wijzigen_. _Ik zal den titel |
| C: ~wijzigen~. _Ik zal den titel |
| B: zal den titel van dit boek |
| C: zal den titel van dit boek: |
| B: slechts één zoon na. Hij heeft |
| C: slechts één zoon ~na~. Hij heeft |
| B: gescheiden: bijv. de takken afkappen |
| C: gescheiden: bijv. _de takken ~afkappen~_ |
| B: bijv. het gevaar van iemand afweren; |
| C: bijv. _het gevaar van iemand ~afweren~_; |
| B: iemands liefkoozingen afweren. |
| C: _iemands liefkoozingen ~afweren~_. |
| B: komst des konings aan._ |
| C: komst des konings ~aan~._ |
| B: _Hij ~nam~ op zich, de verzoening |
| C: _Hij ~nam op zich~, de verzoening |
| B: _Deze ~muur~ helt naar links._ |
| C: _Deze muur ~helt~ naar links._ |
| B: maar later ~verstoutte~ ik mij en |
| C: maar later ~verstoutte~ ik ~mij~ en |
| B: gepaard met met overschatting van |
| C: gepaard met overschatting van |
| B: gevaarlijken sprong, |
| C: gevaarlijken sprong. |
| B: getrouw_ (niet bijv: _~steeds~ |
| C: getrouw_ (niet bijv.: _~steeds~ |
| B: »_~Kalm~ hoorde hij, de |
| C: »_~Kalm~ hoorde hij de |
| B: als van zachte stoffen: een scheur |
| C: als van zachte stoffen: een ~scheur~ |
| B: ~vette~ post._ |
| C: vette ~post~._ |
| B: wandeling naar Amersfoort kwam hij |
| C: wandeling naar Amersfoort ~kwam~ hij |
| B: Zwitserland zou gezocht hebben, |
| C: Zwitserland zou gezocht hebben. |
| B: het wetsontwerp verwachten_ |
| C: het wetsontwerp verwachten._ |
| B: In onze verwondering zeer groot, |
| C: Is onze verwondering zeer groot, |
| B: niet aanaanneemt. Wordt iemand |
| C: niet aanneemt. Wordt iemand |
| B: 157. Gierig--karig--hebzuchtig |
| C: 157. Gierig--vrekkig--karig--hebzuchtig |
| B: onderstelt. _Haarlem's ~bevallig~ |
| C: onderstelt. _Haarlem's ~bevallige~ |
| B: beperkt. _Met schroom ~naderde~ |
| C: beperkt. _Met ~schroom~ naderde |
| B: no. 166.) Hij _was |
| C: no. 166.) _Hij was |
| B: ~bezorgd~ voor het behoud |
| C: ~bezorgd~ over het behoud |
| B: (Welke woorden kunt hij |
| C: (Welke woorden kunt gij |
| B: geval is het synomiem met andere |
| C: geval is het synoniem met andere |
| B: Duitscher hier _wenden_ gebruikt.) |
| C: Duitscher hier _wenden_ gebruikt?) |
| B: het ~krieken van den dag~ |
| C: ~het krieken van den dag~ |
| B: of met ~den dageraad~_, |
| C: of met den ~dageraad~_, |
| B: in Den Bosch is een -- gebouw |
| C: in Den Bosch is een -- gebouw. |
| B: mij voor niemandal zult helpen. |
| C: mij voor niemendal zult helpen. |
| B: een achterwaatsche beweging |
| C: een achterwaartsche beweging |
| B: beslissende oogenblik i de onderneming |
| C: beslissende oogenblik is de onderneming |
| B: langen tijd in ~twijfel~, of ik |
| C: langen tijd ~in twijfel~, of ik |
| B: ~omslachtig~ en ~wijdloopigheid~ zijn |
| C: ~omslachtigheid~ en ~wijdloopigheid~ zijn |
| B: ~bemachtigen~_, en ook: _vermeesteren_ |
| C: ~bemachtigen~_, en ook: _~vermeesteren~_ |
| B: handeling. _Bezigheid_ onderstelt een |
| C: handeling. ~Bezigheid~ onderstelt een |
| B: is dus een gëffende weg: |
| C: is dus een geëffende weg: |
| B: veroordeelde de doodstraf,_ ~Ontsnappen~ |
| C: veroordeelde de doodstraf._ ~Ontsnappen~ |
| B: en onroerende goederen, zoodat men meer |
| C: en onroerende goederen), zoodat men meer |
| B: gij de afstamming onzer Koningin van |
| C: gij de ~afstamming~ onzer Koningin van |
| B: »Het N. T. getrouwelijk in de |
| Nederduitsche taal ~overgezet~". |
| C: »_Het N. T. getrouwelijk in de |
| Nederduitsche taal ~overgezet~_". |
| B: duurzaam, 70. |
| C: duurzaam, 170. |
| B: eigenschap, 42. |
| C: eigenschap, 24. |
| B: gauw, 182. |
| C: gauw, 148. |
| B: herinnering, 167. |
| C: herinnering, 176. |
| B: krieken (van den dag) 180 |
| C: krieken (van den dag), 180. |
| B: laken, 130. |
| C: laken, 139. |
| B: mistrouwen, 90. |
| C: mistrouwen, 92. |
| B: onkundig, 194. |
| C: onkundig, 149. |
| B: ontvangen, 120; 161. |
| C: ontvangen, 120, 161. |
| B: opzettelijk. 68. |
| C: opzettelijk, 68. |
| B: schrik, 52; 166. |
| C: schrik, 52, 166. |
| B: stomp, 28. |
| C: stomp, 18. |
| B: uitgelaten, 156. |
| C: uitgelaten, 150. |
| B: _uitweg_, 237. |
| C: _uitweg_, 232. |
| B: verdenking, 92. |
| C: verdenken, 92. |
| B: verlangen, 183; _229_. |
| C: verlangen, 183, _229_. |
| B: _verlichting_, 191. |
| C: _verlichten_, 191. |
| B: verrassen, 81; 154. |
| C: verrassen, 81, 154. |
| B: wangunst, 131. |
| C: wangunst, 138. |
| B: _wanhopen_. 216. |
| C: _wanhopen_, 216. |
| B: weerzien, 158. |
| C: weerzin, 158. |
| B: _weiuig_, 227. |
| C: _weinig_, 227. |
| B: wiek, 138. |
| C: wiek, 128. |
| B: zorgelijk, 127. |
| C: zorgelijk, 172. |
| B: _zijweg_, 233. |
| C: _zijweg_, 232. |
| |
+------------------------------------------------+
***END OF THE PROJECT GUTENBERG EBOOK KEUR VAN NEDERLANDSCHE SYNONIEMEN***
******* This file should be named 34784-8.txt or 34784-8.zip *******
This and all associated files of various formats will be found in:
http://www.gutenberg.org/dirs/3/4/7/8/34784
Updated editions will replace the previous one--the old editions
will be renamed.
Creating the works from public domain print editions means that no
one owns a United States copyright in these works, so the Foundation
(and you!) can copy and distribute it in the United States without
permission and without paying copyright royalties. Special rules,
set forth in the General Terms of Use part of this license, apply to
copying and distributing Project Gutenberg-tm electronic works to
protect the PROJECT GUTENBERG-tm concept and trademark. Project
Gutenberg is a registered trademark, and may not be used if you
charge for the eBooks, unless you receive specific permission. If you
do not charge anything for copies of this eBook, complying with the
rules is very easy. You may use this eBook for nearly any purpose
such as creation of derivative works, reports, performances and
research. They may be modified and printed and given away--you may do
practically ANYTHING with public domain eBooks. Redistribution is
subject to the trademark license, especially commercial
redistribution.
*** START: FULL LICENSE ***
THE FULL PROJECT GUTENBERG LICENSE
PLEASE READ THIS BEFORE YOU DISTRIBUTE OR USE THIS WORK
To protect the Project Gutenberg-tm mission of promoting the free
distribution of electronic works, by using or distributing this work
(or any other work associated in any way with the phrase "Project
Gutenberg"), you agree to comply with all the terms of the Full Project
Gutenberg-tm License (available with this file or online at
http://www.gutenberg.org/license).
Section 1. General Terms of Use and Redistributing Project Gutenberg-tm
electronic works
1.A. By reading or using any part of this Project Gutenberg-tm
electronic work, you indicate that you have read, understand, agree to
and accept all the terms of this license and intellectual property
(trademark/copyright) agreement. If you do not agree to abide by all
the terms of this agreement, you must cease using and return or destroy
all copies of Project Gutenberg-tm electronic works in your possession.
If you paid a fee for obtaining a copy of or access to a Project
Gutenberg-tm electronic work and you do not agree to be bound by the
terms of this agreement, you may obtain a refund from the person or
entity to whom you paid the fee as set forth in paragraph 1.E.8.
1.B. "Project Gutenberg" is a registered trademark. It may only be
used on or associated in any way with an electronic work by people who
agree to be bound by the terms of this agreement. There are a few
things that you can do with most Project Gutenberg-tm electronic works
even without complying with the full terms of this agreement. See
paragraph 1.C below. There are a lot of things you can do with Project
Gutenberg-tm electronic works if you follow the terms of this agreement
and help preserve free future access to Project Gutenberg-tm electronic
works. See paragraph 1.E below.
1.C. The Project Gutenberg Literary Archive Foundation ("the Foundation"
or PGLAF), owns a compilation copyright in the collection of Project
Gutenberg-tm electronic works. Nearly all the individual works in the
collection are in the public domain in the United States. If an
individual work is in the public domain in the United States and you are
located in the United States, we do not claim a right to prevent you from
copying, distributing, performing, displaying or creating derivative
works based on the work as long as all references to Project Gutenberg
are removed. Of course, we hope that you will support the Project
Gutenberg-tm mission of promoting free access to electronic works by
freely sharing Project Gutenberg-tm works in compliance with the terms of
this agreement for keeping the Project Gutenberg-tm name associated with
the work. You can easily comply with the terms of this agreement by
keeping this work in the same format with its attached full Project
Gutenberg-tm License when you share it without charge with others.
1.D. The copyright laws of the place where you are located also govern
what you can do with this work. Copyright laws in most countries are in
a constant state of change. If you are outside the United States, check
the laws of your country in addition to the terms of this agreement
before downloading, copying, displaying, performing, distributing or
creating derivative works based on this work or any other Project
Gutenberg-tm work. The Foundation makes no representations concerning
the copyright status of any work in any country outside the United
States.
1.E. Unless you have removed all references to Project Gutenberg:
1.E.1. The following sentence, with active links to, or other immediate
access to, the full Project Gutenberg-tm License must appear prominently
whenever any copy of a Project Gutenberg-tm work (any work on which the
phrase "Project Gutenberg" appears, or with which the phrase "Project
Gutenberg" is associated) is accessed, displayed, performed, viewed,
copied or distributed:
This eBook is for the use of anyone anywhere at no cost and with
almost no restrictions whatsoever. You may copy it, give it away or
re-use it under the terms of the Project Gutenberg License included
with this eBook or online at www.gutenberg.org
1.E.2. If an individual Project Gutenberg-tm electronic work is derived
from the public domain (does not contain a notice indicating that it is
posted with permission of the copyright holder), the work can be copied
and distributed to anyone in the United States without paying any fees
or charges. If you are redistributing or providing access to a work
with the phrase "Project Gutenberg" associated with or appearing on the
work, you must comply either with the requirements of paragraphs 1.E.1
through 1.E.7 or obtain permission for the use of the work and the
Project Gutenberg-tm trademark as set forth in paragraphs 1.E.8 or
1.E.9.
1.E.3. If an individual Project Gutenberg-tm electronic work is posted
with the permission of the copyright holder, your use and distribution
must comply with both paragraphs 1.E.1 through 1.E.7 and any additional
terms imposed by the copyright holder. Additional terms will be linked
to the Project Gutenberg-tm License for all works posted with the
permission of the copyright holder found at the beginning of this work.
1.E.4. Do not unlink or detach or remove the full Project Gutenberg-tm
License terms from this work, or any files containing a part of this
work or any other work associated with Project Gutenberg-tm.
1.E.5. Do not copy, display, perform, distribute or redistribute this
electronic work, or any part of this electronic work, without
prominently displaying the sentence set forth in paragraph 1.E.1 with
active links or immediate access to the full terms of the Project
Gutenberg-tm License.
1.E.6. You may convert to and distribute this work in any binary,
compressed, marked up, nonproprietary or proprietary form, including any
word processing or hypertext form. However, if you provide access to or
distribute copies of a Project Gutenberg-tm work in a format other than
"Plain Vanilla ASCII" or other format used in the official version
posted on the official Project Gutenberg-tm web site (www.gutenberg.org),
you must, at no additional cost, fee or expense to the user, provide a
copy, a means of exporting a copy, or a means of obtaining a copy upon
request, of the work in its original "Plain Vanilla ASCII" or other
form. Any alternate format must include the full Project Gutenberg-tm
License as specified in paragraph 1.E.1.
1.E.7. Do not charge a fee for access to, viewing, displaying,
performing, copying or distributing any Project Gutenberg-tm works
unless you comply with paragraph 1.E.8 or 1.E.9.
1.E.8. You may charge a reasonable fee for copies of or providing
access to or distributing Project Gutenberg-tm electronic works provided
that
- You pay a royalty fee of 20% of the gross profits you derive from
the use of Project Gutenberg-tm works calculated using the method
you already use to calculate your applicable taxes. The fee is
owed to the owner of the Project Gutenberg-tm trademark, but he
has agreed to donate royalties under this paragraph to the
Project Gutenberg Literary Archive Foundation. Royalty payments
must be paid within 60 days following each date on which you
prepare (or are legally required to prepare) your periodic tax
returns. Royalty payments should be clearly marked as such and
sent to the Project Gutenberg Literary Archive Foundation at the
address specified in Section 4, "Information about donations to
the Project Gutenberg Literary Archive Foundation."
- You provide a full refund of any money paid by a user who notifies
you in writing (or by e-mail) within 30 days of receipt that s/he
does not agree to the terms of the full Project Gutenberg-tm
License. You must require such a user to return or
destroy all copies of the works possessed in a physical medium
and discontinue all use of and all access to other copies of
Project Gutenberg-tm works.
- You provide, in accordance with paragraph 1.F.3, a full refund of any
money paid for a work or a replacement copy, if a defect in the
electronic work is discovered and reported to you within 90 days
of receipt of the work.
- You comply with all other terms of this agreement for free
distribution of Project Gutenberg-tm works.
1.E.9. If you wish to charge a fee or distribute a Project Gutenberg-tm
electronic work or group of works on different terms than are set
forth in this agreement, you must obtain permission in writing from
both the Project Gutenberg Literary Archive Foundation and Michael
Hart, the owner of the Project Gutenberg-tm trademark. Contact the
Foundation as set forth in Section 3 below.
1.F.
1.F.1. Project Gutenberg volunteers and employees expend considerable
effort to identify, do copyright research on, transcribe and proofread
public domain works in creating the Project Gutenberg-tm
collection. Despite these efforts, Project Gutenberg-tm electronic
works, and the medium on which they may be stored, may contain
"Defects," such as, but not limited to, incomplete, inaccurate or
corrupt data, transcription errors, a copyright or other intellectual
property infringement, a defective or damaged disk or other medium, a
computer virus, or computer codes that damage or cannot be read by
your equipment.
1.F.2. LIMITED WARRANTY, DISCLAIMER OF DAMAGES - Except for the "Right
of Replacement or Refund" described in paragraph 1.F.3, the Project
Gutenberg Literary Archive Foundation, the owner of the Project
Gutenberg-tm trademark, and any other party distributing a Project
Gutenberg-tm electronic work under this agreement, disclaim all
liability to you for damages, costs and expenses, including legal
fees. YOU AGREE THAT YOU HAVE NO REMEDIES FOR NEGLIGENCE, STRICT
LIABILITY, BREACH OF WARRANTY OR BREACH OF CONTRACT EXCEPT THOSE
PROVIDED IN PARAGRAPH 1.F.3. YOU AGREE THAT THE FOUNDATION, THE
TRADEMARK OWNER, AND ANY DISTRIBUTOR UNDER THIS AGREEMENT WILL NOT BE
LIABLE TO YOU FOR ACTUAL, DIRECT, INDIRECT, CONSEQUENTIAL, PUNITIVE OR
INCIDENTAL DAMAGES EVEN IF YOU GIVE NOTICE OF THE POSSIBILITY OF SUCH
DAMAGE.
1.F.3. LIMITED RIGHT OF REPLACEMENT OR REFUND - If you discover a
defect in this electronic work within 90 days of receiving it, you can
receive a refund of the money (if any) you paid for it by sending a
written explanation to the person you received the work from. If you
received the work on a physical medium, you must return the medium with
your written explanation. The person or entity that provided you with
the defective work may elect to provide a replacement copy in lieu of a
refund. If you received the work electronically, the person or entity
providing it to you may choose to give you a second opportunity to
receive the work electronically in lieu of a refund. If the second copy
is also defective, you may demand a refund in writing without further
opportunities to fix the problem.
1.F.4. Except for the limited right of replacement or refund set forth
in paragraph 1.F.3, this work is provided to you 'AS-IS', WITH NO OTHER
WARRANTIES OF ANY KIND, EXPRESS OR IMPLIED, INCLUDING BUT NOT LIMITED TO
WARRANTIES OF MERCHANTIBILITY OR FITNESS FOR ANY PURPOSE.
1.F.5. Some states do not allow disclaimers of certain implied
warranties or the exclusion or limitation of certain types of damages.
If any disclaimer or limitation set forth in this agreement violates the
law of the state applicable to this agreement, the agreement shall be
interpreted to make the maximum disclaimer or limitation permitted by
the applicable state law. The invalidity or unenforceability of any
provision of this agreement shall not void the remaining provisions.
1.F.6. INDEMNITY - You agree to indemnify and hold the Foundation, the
trademark owner, any agent or employee of the Foundation, anyone
providing copies of Project Gutenberg-tm electronic works in accordance
with this agreement, and any volunteers associated with the production,
promotion and distribution of Project Gutenberg-tm electronic works,
harmless from all liability, costs and expenses, including legal fees,
that arise directly or indirectly from any of the following which you do
or cause to occur: (a) distribution of this or any Project Gutenberg-tm
work, (b) alteration, modification, or additions or deletions to any
Project Gutenberg-tm work, and (c) any Defect you cause.
Section 2. Information about the Mission of Project Gutenberg-tm
Project Gutenberg-tm is synonymous with the free distribution of
electronic works in formats readable by the widest variety of computers
including obsolete, old, middle-aged and new computers. It exists
because of the efforts of hundreds of volunteers and donations from
people in all walks of life.
Volunteers and financial support to provide volunteers with the
assistance they need are critical to reaching Project Gutenberg-tm's
goals and ensuring that the Project Gutenberg-tm collection will
remain freely available for generations to come. In 2001, the Project
Gutenberg Literary Archive Foundation was created to provide a secure
and permanent future for Project Gutenberg-tm and future generations.
To learn more about the Project Gutenberg Literary Archive Foundation
and how your efforts and donations can help, see Sections 3 and 4
and the Foundation web page at http://www.gutenberg.org/fundraising/pglaf.
Section 3. Information about the Project Gutenberg Literary Archive
Foundation
The Project Gutenberg Literary Archive Foundation is a non profit
501(c)(3) educational corporation organized under the laws of the
state of Mississippi and granted tax exempt status by the Internal
Revenue Service. The Foundation's EIN or federal tax identification
number is 64-6221541. Contributions to the Project Gutenberg
Literary Archive Foundation are tax deductible to the full extent
permitted by U.S. federal laws and your state's laws.
The Foundation's principal office is located at 4557 Melan Dr. S.
Fairbanks, AK, 99712., but its volunteers and employees are scattered
throughout numerous locations. Its business office is located at
809 North 1500 West, Salt Lake City, UT 84116, (801) 596-1887, email
[email protected]. Email contact links and up to date contact
information can be found at the Foundation's web site and official
page at http://www.gutenberg.org/about/contact
For additional contact information:
Dr. Gregory B. Newby
Chief Executive and Director
[email protected]
Section 4. Information about Donations to the Project Gutenberg
Literary Archive Foundation
Project Gutenberg-tm depends upon and cannot survive without wide
spread public support and donations to carry out its mission of
increasing the number of public domain and licensed works that can be
freely distributed in machine readable form accessible by the widest
array of equipment including outdated equipment. Many small donations
($1 to $5,000) are particularly important to maintaining tax exempt
status with the IRS.
The Foundation is committed to complying with the laws regulating
charities and charitable donations in all 50 states of the United
States. Compliance requirements are not uniform and it takes a
considerable effort, much paperwork and many fees to meet and keep up
with these requirements. We do not solicit donations in locations
where we have not received written confirmation of compliance. To
SEND DONATIONS or determine the status of compliance for any
particular state visit http://www.gutenberg.org/fundraising/donate
While we cannot and do not solicit contributions from states where we
have not met the solicitation requirements, we know of no prohibition
against accepting unsolicited donations from donors in such states who
approach us with offers to donate.
International donations are gratefully accepted, but we cannot make
any statements concerning tax treatment of donations received from
outside the United States. U.S. laws alone swamp our small staff.
Please check the Project Gutenberg Web pages for current donation
methods and addresses. Donations are accepted in a number of other
ways including checks, online payments and credit card donations.
To donate, please visit:
http://www.gutenberg.org/fundraising/donate
Section 5. General Information About Project Gutenberg-tm electronic
works.
Professor Michael S. Hart is the originator of the Project Gutenberg-tm
concept of a library of electronic works that could be freely shared
with anyone. For thirty years, he produced and distributed Project
Gutenberg-tm eBooks with only a loose network of volunteer support.
Project Gutenberg-tm eBooks are often created from several printed
editions, all of which are confirmed as Public Domain in the U.S.
unless a copyright notice is included. Thus, we do not necessarily
keep eBooks in compliance with any particular paper edition.
Most people start at our Web site which has the main PG search facility:
http://www.gutenberg.org
This Web site includes information about Project Gutenberg-tm,
including how to make donations to the Project Gutenberg Literary
Archive Foundation, how to help produce our new eBooks, and how to
subscribe to our email newsletter to hear about new eBooks.
