Project Gutenberg's Iets oor die Boesmankultuur, by Reenen J. van Reenen
This eBook is for the use of anyone anywhere in the United States and most
other parts of the world at no cost and with almost no restrictions
whatsoever. You may copy it, give it away or re-use it under the terms of
the Project Gutenberg License included with this eBook or online at
www.gutenberg.org. If you are not located in the United States, you'll have
to check the laws of the country where you are located before using this ebook.
Title: Iets oor die Boesmankultuur
'n Lesing gehou voor die Suid-Afrikaanse Akademie op
Stellenbosch, Januarie 1920, en gedruk op las van die
Akademie
Author: Reenen J. van Reenen
Release Date: February 27, 2020 [EBook #61525]
Language: Afrikaans
*** START OF THIS PROJECT GUTENBERG EBOOK IETS OOR DIE BOESMANKULTUUR ***
Produced by Jeroen Hellingman and the Online Distributed
Proofreading Team at http://www.pgdp.net/ for Project
Gutenberg (This file was produced from images generously
made available by The Internet Archive)
IETS OOR DIE
BOESMANKULTUUR
DEUR
REENEN J. VAN REENEN.
'n Lesing gehou
voor die Suid-Afrikaanse Akademie
op Stellenbosch, Januarie 1920,
en gedruk op las van
die Akademie.
De Nationale Pers Beperkt, Bloemfontein,
1920.
VOORWOORD.
Die boekie wat nou die wereld ingaan is 'n afdruk van 'n lesing wat
ek in Januarie 1920 voor die Suid-Afrikaanse Akademie by hul sitting
op Stellenbosch gehou het.
Deur hul kuns is my belangstelling in die dwergies eers gewek, en
later toe ek besef dat alleen deur 'n dieper studie van hul "kultuur"
'n mens die Boesmankuns ten volle kan waardeer, het ek besluit om die
nodige kennis te probeer opdoen. Die studie het vir my die Boesman
in 'n heeltemal nuwe lig getoon, en was vir my so interessant dat ek
goedgedink het om my ontdekkinge aan die Akademie mee te deel in die
hoop dat hulle ook die onderwerp van belang sou vind. Dat my hoop
nie ongegrond was nie, word bewys deur die feit dat hul my die eer
aangedoen het om die lesing in boekvorm te laat druk.
Soos ek in die inleiding sê, is diè lesing maar 'n voorlopige rapport
in verband met my studie. Later, as daar genoeg belangstelling getoon
word, sal ek miskien 'n meer afgewerkte behandeling van die onderwerp
kan uitgee en verder besonderhede oor die beeldende kuns van die
Boesman byeenbring.
By so 'n molike later uitgawe sal daar 'n geleentheid wees vir
volledige aantekeninge in verband met die bibliografie.
R. J. v. R.
Bloemfontein,
Oktober 1920.
INHOUD.
Inleiding 7
Ouderdom van die Boesmankultuur 7
Oorsprong van die Boesman 10
Afleiding van die woord "Boesman" 13
Voedsel van die Boesman 16
Onreinigheid 17
Onsedelikheid 18
Kindermoord 18
Moord en diefstal 20
Mishandeling van diere 20
Uitroeiing van die Boesman 21
Die saak van die Boesman se kant beskou 24
Godsdiens 28
Die Jag 36
Eiendomsbesef 41
Liggaamsbou 45
Boerdery 45
Regeringsvorm en organisasie 46
Opvoeding 47
Persoonlike name 49
Verhouding tussen Boesmans en hul bure 50
Dapperheid 52
Vryheidsliefde 53
Eerlikheid en Hoflikheid 56
Geduld 56
Taal 57
Aardkunde 60
Aardrykskunde 60
Rekenkunde 60
Dierkunde 61
Geneeskunde 62
Plantkunde 63
Sterrekunde 63
Digterlikheid en Letterkunde 65
Toneel- en Danskuns 66
Musiek 67
Beeldendekunste 69
IETS OOR DIE BOESMANKULTUUR.
INLEIDING.
Die lesing dien as 'n voorlopige rapport in verband met my studie
van die Boesman soos hy deur reisigers en ander beskrywe is.
Die gepubliseerde materiaal wat vir 'n studie van die kultuur van
dié ras beskikbaar is, is ongelukkig maar gering, en daarby so
versprei--hier 'n sin en daar 'n paragraaf in die verhale van die
honderd-en-een ou reisigers in ons land--dat die versameling van die
bietjie materiaal alleen, sonder om dit te rangskik en gevolgtrekkinge
te maak, 'n werk is wat baie tyd eis. Die nodige tyd en geleentheid
het totdusver ontbreek om selfs alleen al die voornaamste bronne te
ondersoek, maar daar is in die laaste tyd in Suid-Afrika, in altwee
tale, soveel onjuisthede en halwe feite in die verband gepubliseer,
dat dit ook miskien geregverdig is om met so 'n voorlopige halfbewerkte
betoog voor die wêreld te verskyn as 'n teegif teen genoemde verkeerde
voorstellinge. As dié lesing dié gevolg sal hê, en as die beskrywing
van die verskillende onderdele van die onderwerp wat hier nog nie
volledig uitgewerk is nie, belangstelling sal opwek, is die doel van
die skrywer vereers bereik.
OUDERDOM VAN DIE KULTUUR.
Van al die woorde in 'n taal waarvan dit moeilik is om sekuur die
populêre betekenis te bepaal, veroorsaak die woord 'kultuur' miskien
meer moeilikheid as enige ander. Dit beteken so veel, en tegelykertyd
so min; maar hoe wyd ook, of hoe nou 'n mens die grense van die
woord bepaal, bly een ding seker, dat die kultuur en die volk seer
dig, byna onskeidbaar aanmekaar geheg is. 'n Indiwidu kan verraaier
speel, kan sy volk se kultuur verlaat, en die van 'n ander aanneem,
met 'n weinig meer moeite of inspanning as wanneer hy hom verklee;
maar met 'n volk as 'n geheel gaan dit nie so maklik nie, en hoe ouer
die kultuur, hoe moeiliker kom 'n verandering.
Dit is dus 'n saak van belang in die studie van die kultuur van 'n
volk, om, indien molik, die ouderdom van die kultuur vas te stel. As
ons dit in verband met die Boesman probeer navors, word dit nodig om
die aandag te vestig op iets ver buite die grense van Boesmanland,
selfs soos dit bestaan het in die dae van Bartholomeus Diaz. En dit
is treffend dat dit die beoefening van die beeldende kunste is, waarin
die Boesman so wonderlik uitgeblink het, wat vir ons, na duisende jare,
die spoor van die Oervolk bewaar het.
In die jaar 1878 besoek 'n Spaanse edelman, Marcellino de Santuola,
met sy dogtertjie die nou beroemde Altamira grot. Hy het gehoor van
oorblyfsels van die steenperiode wat in grotte gevind word, en gaan toe
daar aan grawe en snuffel om te sien of hy nie ook iets dergelyks kan
ontdek nie. Die dogtertjie begin haar intussen verveel, en dwaal van
haar vader se sy. Nie te lank nie, of sy roep uit "Toros! Toros!" En
toe die woorde later deur die verstrooidheid van die edelman, haar
vader, gedring het, blyk dit dat sy skilderye van buffels op die
plafon ontdek het op 'n plek waar haar vader moes buk om deur te kom,
maar waar sy regop kon loop, en alles mooi bekyk.
Vir die eerste keer na duisende jare word die werk van die ou
kunstenare--ware ou meesters--weer deur mense-oë bewonder [1].
"Wat het dit met die Boesman te doen?" sal u miskien vra. In dieselfde
omgewing, in Frankryk sowel as in Spanje, is daar toe in ander grotte
skilderye gevind, en 'n verbasende ooreenkoms tussen die kuns van
die ou Europeane en die Boesmans word openbaar. Deur die Abbé Henri
Breuil is 'n versameling gemaak, en in drie pragwerke uitgegee wat
besonder interessant is vir Palaeontoloë, Etnoloë en kunstenare. As
'n Afrikaner sy plate deurblaai, dink hy onwillekeurig aan die
Boesmans. Die behandeling van die onderwerp, die kleure, die tegniek
(laasgenoemde kan die skrywer nog nie self van getuie nie) bewys
'n sterk ooreenstemming. In besonder is daar een skildery wat byna
dieselfde is as een wat die skrywer self in die Vrystaat gevind het
[2].
Daar bestaan altoos die gevaar van die persoonlike faktor in die
ondersoek van so 'n onderwerp. Die navorser wil 'n seker ding hê, en
sit eers oogklappe langs sy oë sodat hy nog herwaarts nog derwaarts
kan kyk en miskien iets raak sien wat sy geliefkooste teorie sal
laat skipbreuk ly nie. Om dus alleen op grond van 'n ooreenstemming,
hoe sterk ook al, in die tegniek van die kuns van twee volke, wat
deur sowat twintig duisend jaar geskei is, te beweer dat hulle een
en dieselfde volk is, sou gewaag wees; en dit moet nog bewys word
dat die ou kunstenare en ons Boesmans met mekaar verwant is.
Laat ons nou eers die argumente hoor van Dr. Sollas (professor in
Geologie en Palaeontologie in Oxford) op die gebied van rein wetenskap,
afgesien van kuns.
Hy bewys dat die beeldjies [3] van die vroue van die ras wat die
skilderye gemaak het, van dieselfde liggaamsbou as die Boesmanmeide is
(want hulle het nie skilderye van hulle vrouens agtergelaat nie), en
na hy die ooreenstemming van die twee skilderkunste en die bou van die
vrouens van die twee volke oorweeg het, sê hy dat die vermoedelike
konneksie tussen die Aurignaciers (d.w.s. die gedeelte van die
Palaeolietiese mens wat die Spaanse en Franse skilderye gemaak het)
aan die een kant, en die Boesmans aan die ander begin 'n skyn van
molikheid aan te neem; en ons kan nou voortgaan met die oorweging
van die getuienis verskaf deur die oorblyfsels van die Aurignaciers
self. Hy bespreek dan die kopbene en die geraamtes wat daar gevind is,
en sê dan dat die bymekaargemaakte materiaal nou al byna genoeg is
en voldoende bewys dat Mentone by die begin van die Aurignaciese eeu
bewoon was deur 'n stam wat met die Boesman verwant is. Dat die stam
oor Suid-Frankryk, en Noord-Spanje versprei was, is hoogswaarskynlik;
dit is molik dat hulle selfs so ver as België te vinde was as 'n mens
dit kan aflei van die poppetjie by Pont-à-Lesse gevind, en miskien ook
in Oostenryk op die getuienis van die Negerse beeldjie van Willendorf.
Die hooggeleerde dokter vind 'n haakplek in die feit dat die
brein-inhoud van die ou kopbene groter is as die Boesmanskedel;
maar sê in die opsomming en slot van sy argument dat dit duidelik
is dat in die Aurignaciese eeu daar gelyktydig twee rasse of stamme
bestaan het, een waarvan met die Boesman verwant is. 'n Eienaardige
bevestiging van hierdie gevolgtrekking is onlangs gevind in ou spore
van hande en voete in die sand van die grotte, want in party gevalle,
soos by Gorgas, is hulle klein, en bewys 'n klein ras, terwyl hulle in
Castello groot is met klein vingers en 'n lang palm wat bewys is van
'n ras bestaande uit lang mense.
OORSPRONG VAN DIE BOESMAN.
Sollas beweer dan dat die dwergies uit Europa gedruk is deur hoër
rasse wat agternagekom het, en dat die klein volk op dié manier
na Suid-Afrika verdrewe is, maar hiermee kan die skrywer hom nog
nie vereenselwig nie, want uit reproduksies van Boesmantekeninge
in Noord-Afrika wat totdusver onder sy aandag gekom het, blyk dit
dat die tekeninge en skilderye, hoe verder suid, hoe beter word,
alhoewel dit nog nie molik is om so 'n teorie op te stel nie. Maar as
dit sou waar wees, sou dit bewys dat die oorspronklike stam nog nie
in kuns ten volle ontwikkel het voor hulle uitmekaar gegaan het nie;
met ander woorde, dat die Aurignaciers nie vaders nie, maar miskien
ooms of neefs van die Boesmans is. Maar dit bly ook moeilik om te
verstaan hoe die Aurignaciers of "Franse Boesmans" onafhanklik van
die Afrikaanse Boesmans, op kunsgebied, so gelyk ontwikkel het.
Volgens Theal, beweer Quatrefages, die beroemde Franse antropoloog,
in sy werk oor die Dwergies, dat dié volk (die Boesman inbegrepe) uit
Suid-Asië kom; dat hul daarvandaan ooswaarts na Japan, en weswaarts
na Afrika oor die Bab-el-Mandeb-seeëngte en die Aden-golf getrek
het. As die bewering reg is, sou die Franse, Asiatiese en Afrikaanse
Boesmans, as 't ware neefs van mekaar wees; maar die laaste woorde
hieroor het nog nie geval nie, en die skrywer het nog nie genoeg in
die saak ingegaan om een of ander van die deskundiges se teorië te
kan aanneem nie.
Hoe dit ook al mag wees, "Boesmantekeninge" (d.w.s. tekeninge van
primitiewe volke wat na die tekeninge van Boesmans lyk) is gevind nie
alleen oor die hele Unie van Suid-Afrika en Basoetoeland nie, maar
ook in Suid-Algerië, in die Sahara noord, oos, en suid van Mursuk,
suid van Oran, in Morokko, ens. [4]
Dat die Boesman gevoel het dat hy aan 'n ou, ou ras behoort, is bewys
deur 'n storie wat Campbell die sendeling vertel. As Campbell die
Boesmans kon raad gee, was hy in sy skik, en hy beveel ook eenkeer vir
Houkay, 'n Boesmankaptein, aan, om 'n jong kameelperd te vang, en dit
te dresseer, sodat hy dit as 'n jagperd kon gebruik. "Nee," sê Houkay,
"my voorvaders het met die oerkameelperd saamgespeel; as hulle die dier
geleer het, sou ek dit ook doen, maar nou het hul te sterk geword."
Van die ou voor-historiese tyd tot die witman na Suid-Afrika gekom het,
weet ons maar min van die Boesman af.
Sollas praat van gebakte kleibeelde van vrouens, soos Boesmanmeide,
van voor-dinastiese tye wat in Egipte gevind is. Theal en ander
skrywers haal ook aan wat Plinius en Herodotus oor die Troglodiete
skrywe: dat hul dwergies is, in grotte woon, en nie praat nie, maar
soos vlermuise of kalkoene kwaak. Ook sou die Egiptiese konings enige
van die dwergies laat kom het van die land ten suide van Egipte om
voor hulle te dans. Dit moet dan bewys dat die Boesman in daardie
dae nog nie deur die Bantoe verdrywe was nie; maar ook hier moet ons
voorsigtig wees want die beroemde Duitse professor Friederich Ratzel
gebruik dieselfde aanhaling uit Herodotus om die hedendaagse mense
van Tibboeland te beskrywe.
Wat ook die waarheid is, bly een ding seker, naamlik dat die Boesmans
in Suid-Afrika was voor die Hottentot, en voor die Bantoe; maar
of hul die eerste mense in Suid-Afrika was, en soos Fitsimons in sy
"Monkeyfolk of South Africa" grappig beweer, die land van die bobejane
afgeneem het, is seer twyfelagtig. Gelukkig is dit vir ons doel nie
van veel belang nie. Soos Theal neerlê, sou dit onmolik gewees het
vir die Boesman wat ongetwyfeld uit die Noorde kom, om sy pad deur
die sterker rasse te veg, en ons kan dus seker wees dat die Boesman
voor die Bantoe hier in ons land aangekom het. Die naam "Baroa"
(d.w.s. die mense van die suide), wat die Basoetoes vir die Boesmans
gebruik, is ook 'n bewys hiervan.
AFLEIDING VAN DIE WOORD BOESMAN.
Van die name wat ander nasies vir hul gegee het, sal later weer
iets gemeld word as ons die verhouding tussen die Boesmans en
hulle bure behandel; maar ons sal nou eers ons eie woord vir die
eienaardige dwergies moet bespreek. Boesmans, Bushmen, Buschmänner,
Boschimans--al die beskaafde tale lei die woord af van die Neerlandse
Bosjesmannen. Hoe Bosjesmannen verkort word tot Boesmans en nie
Bosmans of Bossiesmans nie, kan ons voorlopig oorlaat aan ons
Afrikaanse taalgeleerdes; maar hoe kom die Hollanders aan die naam
Bosjesman? Al die oudste Hollandse reisigers gebruik die woord Sonqua
(wat vandag, sover die skrywer weet, alleen nog bestaan in die woord
sonquariet) vir die nasie. Hoe het dit dan gekom dat die ander naam
populêr geword is? En waar kom dit vandaan? Die mense was tog nie
bos-bewoners nie. Soos Fritsch in sy "Die Eingeborenen Südafrikas"
sê, Lichtenstein se bewering dat hulle Bosjesmannen genoem word,
omdat hulle agter bossies woon, is belaglik; net soos die rede van
die "Select Committee on Aborigines" wat beweer het dat die naam
te wyte is aan die feit dat die ras liewer op die veld of in die
bos wou lewe as om diensbodes van die blanke te word. Fritsch gee
'n ander afleiding van die woord. Hy wil hê dat die Neerlandse woord
sou gelyk staan nie met die Duitse woord "Waldbewohner" nie, maar
met "Waldmensch" d.w.s., 'n indiwidu van 'n seker fabelagtige ras
wat soölogies tussen man en aap staan. Om dit te bewys haal hy aan
dat Van Riebeek in sy dagboek melding maak dat hulle op die berg,
'n dooie "Boschmanneken" gevind het, wat in Batavia "Ooerang-oetang"
heet. Dit sou dan 'n skelnaam vir die Boesmans geword het wat mettertyd
meer en meer populêr geword het, en meer in die Nederlandse mond pas
as die uitheemse woord "Sonqua." Fritsch siteer ook 'n offisiële berig
van die jaar 1685 wat meld dat "Kaptein Klaas, 'n Hottentothoofman,
oorlog gemaak het met die Sonqua, algemeen 'Bosjesmannen' genoem."
Dit mag vir sommige ongeloofbaar klink dat die koloniste deur dié
aangenome naam, dit feitlik in twyfel trek of die Boesman werklik
mens is, maar selfs tot in die dae van "Die Patriot" het daar
twyfel bestaan, en die lesers het serieus die vraagstuk in die
korrespondensie-kolomme van genoemde blad bespreek. Lichtenstein
in die begin van die neentiende eeu vertel dat die Boere nie meer
eerbied vir die lyk van 'n Boesman betoon het, as die van 'n wilde
dier nie. In 1850 is daar 'n boek geskrywe deur Rev. Thornley Smith,
'n Wesleyaanse sendeling met sewe jaar ondervinding in Suid-Afrika,
en die volgende vertaling van 'n paar sinne uit sy boek bewys dat
dié Eerwaarde heer self twyfel had, of dag dat sy Engelse lesers
miskien sou twyfel of die kleintjies regtig mense was. Hy beskrywe
'n grot met Boesmantekeninge versier, en dan sê hy:--
"Waarvandaan, mag 'n mens vra, het die wilde bewoners van die
kranse hulle kuns gekry? Durf ons dit beskou as 'n bewys van
'n bewussyn? Word sulke vaardigheid ooit geopenbaar buiten deur
die mens?"
En as die mense van die neentiende eeu--Afrikaners sowel as
uitlanders--nie oor die punt eens is nie, is dit tog heeltemal
aanneembaar dat Van Riebeek se mense, ongewoon aan die neger, seker
was dat die Boesmans nie aan die menslike ras behoort.
Fritsch se verklaring dan van die afleiding van die woord Bosjesman
is waarskynlik die regte; maar molik sal ons taalgeleerdes deur die
vorm "Boesman", op 'n verklaring kom wat nog meer aanneembaar is as
die van Fritsch.
VOEDSEL VAN DIE BOESMAN.
Maar dit is nie te sê, al het die Boesmans ook 'n pedigree soveel
duisende jare oud, dat hulle aristokrate was, of die fyn maniere
had wat 'n mens van die lui verwag nie. Om nou met hulle ete en
drinke te begin: soos Fritsch dit uitdruk, eet hulle enigiets
wat hul tande kan kou, en drink hulle alles wat nat is. En dit
is byna letterlik waar. Die ou reisigers gaan nog taamlik diep
in onaangename besonderhede om te vertel hoe hulle die hele dier
skoon opgeëet het--net die bene bly oor, en hulle word vir die murg
gebreek. Weliswaar dat hulle bygeloof hul belet het om een of ander,
vir ons heeltemal skoon, deel van 'n dier te eet, soos byvoorbeeld die
biltongvleis van die hasie; maar dit was alleen hulle bygeloof, en dit
was geen idee van gesondheid of fynheid wat hul beweeg het nie! By die
slag van 'n dier, maak hul, volgens die beskrywing van Barrington in
1810, 'n bloeddrank aan wat afskuwelik morsig en vuil is. Wie verder
informasie hieromtrent verlang moet maar die eerste band van Barrington
se boek "An Account of a voyage to New South Wales", naslaan.
Maar dit gebeur dikwels dat 'n Boesman die oorblyfsels van 'n leeu
se buit of ander aas raakloop, en dan as daar nog veel kos op sit,
trek hy met sy hele famielie na die plek en kampeer daar tot die bene
kaalgekou is.
Dit is moeilik vir ons om 'n idee te vorm van die aptyt van 'n Boesman,
maar 'n kort uittreksel uit Lichtenstein se Reisverhaal sal darem 'n
bietjie lig op die saak werp. Hy vertel van ene Baardman, 'n berugte
Boesman-dief wat voor die Landdros gekom het. Toe die Landdros hom
vra waarom hy gesteel het,
"wys hy na sy lyf wat in plooie hang, en nadat hy 'n plooi in
sy hand beetgeneem het, trek hy dit uit sover dit kon gaan, om
te wys hoeveel sy huid kon hou as dit vol is; en toe, sonder om
te wag op 'n aanmerking op die aanskouelike rede vir sy rowery,
smeek hy vir iets om te eet, alhoewel hy, sowat 'n uur van te vore,
op 'n goeie ontbyt trakteer is."
Mej. Bleek vertel vir die skrywer dat die Boesman in sy taal nie minder
as vyf werkwoorde het om te beskrywe hoe dik hy hom geëet het nie,
en ons kry dus alweer hulp van die filoloog in ons poging om die
eetvermoë van dié mensies te besef.
ONREINIGHEID.
Maar selfs met hulle enorme kapasiteit, as die dier groot is, en die
famielie klein, spreek dit vanself dat die Boesman in die somer werklik
wedywer met die aasvoël, nie alleen in die skerpte van sy oë nie, maar
ook in sy smaak vir geurige kos. En as die geur van die sterkruikende
aas hul nie verhinder om dit tussen hul lippe te sit nie, moet ons
ons ook nie verwonder as die teenwoordigheid van 'n Boesman dikwels
deur die neus te bespeur is voordat die oog hom sien, want hul het
hul lyf met vet besmeer, en 'n Boesman sou nie somaar goeie eetbare
vet gebruik nie! Op die vet kom dan stof, as, of op feesdae, rooi of
ander kleur verf. En, was? Nee, dit was by die Boesman 'n onbekende
iets. Fritsch in sy behandeling van die huidkleur van die ras, gee
vir ons terloops 'n goeie idee van hoe vuil hul was. Hy bekla die
moeilikheid wat 'n mens het om die ware kleur te sien, want die huid
lê onder 'n dik laag vuil. Maar gelukkig, sê hy, kom daar darem water
op hul huid as hul deur 'n rivier moet gaan, en met die natuurlike
werking van die huid, skilwer die stof ook af, sodat daar hier en daar
'n min of meer skoon kolletjie sigbaar word totdat hul hul weer smeer.
Maar miskien is die beste aanhaling nog die naïewe manier waarop
Campbell vertel van hoe hulle sy raad ontvang het. Hy sê:
"Ek het die Boesmans, wat baie vuil is, aanbeveel om hulle
af-en-toe in die naburige vleie te was. Hulle het die idee grappig
gevind, maar kon nie verstaan waartoe dit sou dien nie."
Later vertel hy ons weer van 'n ander paartjie wat hy ontmoet het,
en toe hy vir die man vra wanneer hy hom laas gewas het, bly die hom
'n antwoord skuldig, maar die meid die skater van die lag!
ONSEDELIKHEID.
Vuil met hul kos, vuil op hul liggaam, wat moet ons van hul sedes
sê? Die beste is dat hulle sedes nie ons sedes is nie. As ons danse
maar 'n tiende so erg was as hulle 'Ko-'Ku-curra of fluitjiedans,
of die Wysgeerdans, sou geen fatsoenlike Afrikaner na 'n dansparty
kan gaan nie.
KINDERMOORD.
Kindermoord by hulle was ook niks kwaads nie--'n mismaakte of abnormale
kind word vermoor; as die moeder sterwe voordat die kind gespeen is,
moet hy dood. Selfs ouer kinders word in die graf van hul moeder
begrawe. Campbell vertel hoe Adam Kok twee Boesmanmeidjies, van tien,
en twee-en-'n-half jaar, gered het van hulle ouma wat hulle lewendig
in hul moeder se graf wou begrawe. Toe sy haar sin nie kon kry nie
dreig sy om hulle te vermoor. Ja, die lewe van 'n kind was maar
onseker onder die Boesmans in die ou dae, miskien nog meer onseker
as die lewe van die Boesman se hond, die enigste dier wat hy ooit
makgemaak het--sy enigste lewende hawe.
As 'n man sy vrou verlaat, vermoor sy die kinders. As twee mans rusie
maak, vermoor die verlieser 'n kind of wat van die oorwinnaar om die
skuld te vereffen!
En hul oumense het ook maar swaar gekry. As hulle in 'n geveg met man
of dier hul doodhou kry, kan hul vir hul maar gelukkig ag; want anders
breek die dag so seker wanneer die ou grysaard uitgesleep word om vir
wolwekos te dien, of wanneer hy met 'n klein rantsoen agtergelaat
word as die span moet trek. Dieselfde noodlot tref hul tog. Mans,
ja selfs vrouens sleep op hierdie manier hul moeders uit die grot
uit na die kaal veld, en kom terug net so kalm as wanneer hulle van
die fontein met 'n volstruiseierdop vol water terugkom.
MOORD EN DIEFSTAL.
En dit het alles plaasgevind toe Boesman alleen 'n onverdeelde
Suid-Afrika besit het. Toe hy sy eie mense moes vermoor as die moordlus
in hom begin opwel; maar toe ander rasse begin inkom, en 'n nuwe soort
"wild" (d.w.s. skape en beeste) op sy jagterrein verskyn het, was
daar nuwe mense om te vermoor, en nuwe redes daartoe. Na die witman se
aankoms was dit eers die Hottentotskaapwagter wat hul vermoor het om
die vee in die hande te kry. Die geliefkoosde wyse was om sy kop in
te slaan terwyl hy slaap, sê Fritsch, en al die ou reisigers vertel
van moord van die wagters en steel van die vee. Maar hulle het nie
alleen wagters vermoor nie, ook loslopende mense, soos onder ander,
een van Lichtenstein se bodes. Hoe erg hulle by die begin van die
neentiende eeu was, kan 'n mens besef as jy die dagverhaal van die
reisigers van daardie dae lees, en merk hoe dikwels hulle, selfs in
die kort tydjie van die duur van hul reis, iets van moord en diefstal
van die Boesmans te sê het. En hoe langer die stryd aanhou, hoe wreder
word die Boesman. Dieselfde Barrington al vroeër aangehaal, vertel
hoe hulle 'n Hottentot begrawe het sodat sy kop net uitsteek, en hoe
hy die hele dag lank die kraaie moes wegja met kopbeweginge. Gelukkig
is die Hottentot die aand nog gered.
MISHANDELING VAN DIERE.
En met vee wat hul gesteel het, het dit ook maar sleg gegaan. Soos
Mentzel sê, die Boesman wil nie, of weet nie hoe om, vee op te pas nie,
om hulle te laat wei en vermenigvuldig nie, en so moet die gebuite vee
maar daar bly totdat die Boesman en die roofdiere van hul skoonveld
gemaak het! En as die Boer die verlies merk, en die Boesman agtervolg
en inhaal voordat hy by sy kraal kan kom, beseer die Boesman eers die
vee voor hy hul verlaat, en vlug om die veiligheid van sy eie vel te
verseker. Dié onnodige, doellose, wrede behandeling van die stomme
diere het die Boere baie vererg.
Die getalle vee wat gesteel is, word dikwels aangehaal deur die ou
reisigers, maar gewoonlik is daar so min bygaande feite gegee dat
die blote syfers nie veel waarde het nie; maar Lichtenstein getuig
van grensboere wat verplig was om hul plase te verlaat weens die
rowery en moor van die Boesmans. Joachim, Baron van Plettenberg, ook,
'n vyf-en-twintig jaar vroeër, bespreek ernstig of seker distrikte
of grense al dig genoeg deur die Blankes bewoon is om dit veilig
teen die Boesman te maak. Die feite spreek baie meer duidelik as
onvolledige statistiek.
Daar het u 'n beeld van die Boesman soos die Koloniste van 'n anderhalf
eeu gelede hom geken het--die vuil dief, die onsedelike moordenaar,
bewoner van 'n vuil grot, met die wêreld tevrede as daar net genoeg
vleis, heuning (vir karrie) en dagga (of tabak) by die hand is. "Das
unglückselige Kind des Augenblickes" soos Fritsch hom beskrywe, byna
sonder enige idee van spaarsaamheid of voorsorg--kortom, 'n knaende
iets wat nie saam met die beskawing van die Blankes kon bestaan,
en ook nie daarmee ingelyf word nie.
Vandag is hul binne die grense van die Unie feitlik uitgesterwe. Alleen
die wrede woestyn het 'n vriendelike hand vir hul uitgestrek, en in
sy boesem ontvang; en daar, waar Witman nie kan woon nie, bestaan
die laaste klompie van die volk wat eenkeer 'n groot deel van die
hele wêreld besit of bewoon het.
UITROEIING VAN DIE BOESMAN.
En hoe is hulle uitgesterwe? Uitgeroei deur die koeël van die
Blanke! Die geskiedenis van daardie moord is nie plesierig vir
ons Blankes om te lees nie, noudat ons nie die skade wat die mense
veroorsaak het, kan voel nie. Gruweldade was daar in oorvloed! Die
Blankes het maar hier te werk gegaan soos in Australië en ander
lande waar Europeane 'n lae ras kleurlinge tref, ja, soos hul twee-
of drie-en-twintig jaar gelede weer in die Langberg gedoen het. Ons
kan maar herhaal wat Mark Twain, in sy ligsinnig geuite, maar raak
en fyn-uitgedagte sinne geskrywe het in sy skets van die verhouding
tussen die eerste Australiese Koloniste en die inboorling:
"More promising materials for a tragedy could not have been
gathered together."
En soos dit in Australië 'n treurspel afgegee het, het dit hier ook
maar 'n treurspel afgegee. Vir ons doel is dit gelukkig onnodig om in
besonderhede in te gaan. Dit is politieke en nie kultuurgeskiedenis
nie, en 'n donker geskiedenis met maar weinig ligstrale daarin; maar
daar dit tog die uitwerking is van 'n stryd tussen die kultuur en
beskawing van die Blanke teen die beskawing en kultuur van die Sonqua,
om hom sy deftige naam te gee, sal dit miskien toepaslik wees om twee
uittreksels te gee uit die werke van twee Engelse skrywers voordat ons
die gordyn laat sak op hierdie onaangename tonele in die geskiedenis
van ons land.
"Is it not the fate of the savage and uncivilized on this earth to
give way to the more cunning and the better informed, to knowledge
and civilization? It is the order of the world and the right one:
nor will all the lamentations of a mawkish philanthropy, with
its more absurd or censurable efforts, avail one jot against an
order of things as wise as it is assuredly established."--[Sir John
Ross--Narative of a voyage in search of a Northwest Passage--1835,
bds. 257.]
Sprekende oor die uitroei van die Tasmaniërs, sê Sollas in "Ancient
Hunters and their modern Representatives":
"It is a sad story, and we can only hope that the replacement of
a people with a cranial capacity of only about 1200 c.c., by one
with a capacity of nearly one-third greater may prove ultimately
of advantage in the evolution of mankind."
DIE SAAK VAN DIE BOESMAN SE KANT BESKOU.
Die beskuldigde het voorgekom, en ongehoord, is hy ter dood
veroordeel. Dit help nie nou om sy pleidooi op te stel nie, sy bene,
deur die aasvoëls skoongevreet, is al lankal vergaan; maar om die
toestand van die jagterras beter te verstaan, is dit goed om ook die
saak van hulle kant te bestudeer.
Hulle was vuil, ja, gewis; maar is dit 'n rede waarom hulle moes
uitgeroei word? Hulle was nie kieskeurig wat hulle ete betref nie, maar
waarom moet hulle as 'n lekkerny vir die aasvoëls opgedis word? Hulle
bure, die Hottentotte, was maar net so vuil. Die ingewande van diere,
effens skoongemaak en opgeblaas het hul gedien as sieraad om hul enkels
en as beskerming teen slange. Die toestand van die halfskoongemaakte
versieringe na 'n paar dae kan die geagte leser vir homself maar
voorstel. En as meneer Hottentot miskien 'n rukkie daarna hongerly,
eet hy sy enkelbande maar op! Is daar veel te kies tussen die Boesman
en Hottentot wat reinheid betref?
En bestaan daar nie 'n goeie rede vir die laag stof wat die Boesman
oor die huid gedra het nie? Soos Jonkvrou Augusta Uitenhage de Mist,
dogter van die Kommissaris opmerk, het dit gedien as 'n beskerming teen
die steek van insekte, en Ratzel vertel ons van die inboorlinge van
Australië wat dieselfde mode gevolg het, met die resultaat dat alleen
na die koms van die Blanke, en na hulle die liggaam begin was het,
hulle nader kennis gemaak het met seker intieme wesentjies waarmee die
Afrikaner in die Engelse oorlog ook in baie nou aanraking gekom het.
So verwyt mense ook die Boesmans omdat hulle nie huise gebou het nie,
nie bedde gehad het nie, maar in neste in die grond soos volstruise
geslaap het; maar hulle moet darem daarby voeg wat die Boesmans sê,
naamlik, dat van die Blanke in die land gekom het, hulle nooit met
hul voete onder die karos geslaap het nie, en met die uitbreiding van
die vervolging van die Boesman deur die Blankes, die arme Barbaar
later verplig was om sy woning so eenvoudig, en soveel molik na 'n
bossie te laat lyk, sodat dit nie die aandag van sy beskaafde vyand
moet trek nie. Kortom, het hy gebruik gemaak van die kuns nou weer
deur die Franse ontdek: "camouflage."
Sedelikheid is maar relatief. Hoe onsedelik moet ons dames by 'n teater
of bal nie lyk vir die Slamse vrouens wat net hul oë voor die publiek
ontbloot! Vir ander rasse is die mond iets onsedeliks wat moet bedek
word, en hulle beskou dit as 'n bewys van 'n betreurenswaardige gebrek
aan opvoeding as iemand, voor ander, kos in sy mond sou neem! So is
dit ook in die geval van die Boesman; ons noem onsedelik alles wat
nie pas by die sedes van ons kultuur nie, en dit is ook moeilik om
van enige ander standpunt die saak te beskou. Van ons oogpunt egter,
moet ons erken dat die Boesman baie minder onsedelik is as ander
inboorlinge in Suid-Afrika, en selfs as die grootste meerderheid van
inboorlinge in die hele wêreld.
Die moord van suigelinge, ouder 'n jagterstam soos die Boesman, na die
dood van die moeder, is nie 'n bewys van wreedheid nie. Hulle had geen
meelbol of ander spesiaal vervaardigde kinderkos nie. Hulle had nie
gomelastieke tepels en bottels nie. Was die moord van die suigeling
nie die gouste en genadigste einde aan die lyding van die kindjie
nie? En die verlaat van die oumense is 'n verstandige opoffering
van die indiwidu vir die hele stam, wat by alle jagter-rasse gevind
word. Die oues bring nie alleen niks in nie, maar is nog bo-op 'n
hindernis en 'n las wat die werksaamhede en beweeglikheid van die
stam strem, nog te meer as deur droogte of wat ook al, die wild trek
en hul agterna moet volg.
Van die begrawe van die ouer kinders in die graftes van hul moeders is
daar nie 'n goeie ekonomiese rede te vinde nie. Tot dusver, egter, is
die skrywer nie oortuig dat dit algemeen onder die Boesmans was nie,
en het ook niks gevinde wat hy as die rede kan aannneem nie. Molik
het dit 'n godsdienstige sy, iets in verband met hul Geloof, wat ons
later weer sal aanroer. Maar terwyl ons met die moord van famielielede
besig is, is dit miskien nuttig om een uit honderde gelykstaande
feite aan te haal, om die regte perspektief te kry in verband met
die onderwerp. Omtrent die helfte van die kinders van die Australiese
inboorlinge is vermoor by hulle geboorte deur die moeder wat 'n skerp
houtpen deur die oor, in die babetjie se brein slaan, en hoe meer van
haar eie kinders 'n vrou vermoor, hoe hoër staan sy in die samelewing!
Vir die moord van skaapwagters en steel van vee is dit amper nie nodig
om die Boesmans se sienswyse te gee nie--die rede is so duidelik. Lank
voor die koms van die Blanke was die Boesmans al baas in Suid-Afrika:
die hele land was sy weiveld, en die wild, sy vee. Elke stam of
famielie het sy eie jagterrein gehad en 'n oortreding van die
grense daarvan deur 'n ander stam het oorlog veroorsaak. En toe
kom die veeboer--Hottentot, Bantoe, of Boer--en neem besit van sy
fonteine, jag op sy terrein, en laat die vee daarop wei. Van die
Boesman se staanpunt, is dit 'n oortreding van sy wet, van die wet
van die land. Soiets moet gestraf word, en dit ook volgens die wet
van die land. 'n Oog vir 'n oog, 'n tand vir 'n tand sê die wet van
Moses--diefstal vir diefstal sê die Boesman: "Jy het my water gesteel,
my boerdery omvergegooi, ek sal jou daarvoor beboet, en as dit nodig is
om jou skaapwagter dood te maak om my vonnis uit te voer, wat daarvan?"
Daar is verskillende vermoedelike redes waarom die Boesman die vee
mishandel het by 'n onsuksesvolle strooptog, maar dit is moeilik om te
weet wat die regte doel was. Was dit maar die kinderagtige weerwraak
wat 'n mens ook sien in die beweerde moord van die oorwinnaar se kind
na 'n stryd? Is dit dat hulle gehoop het om ook na 'n paar dae van
die vleis van die verlate diere te kom eet? Of is dit werklik die
uitwerking van 'n vaste idee om die vee, d.w.s. die bestaan van die
blanke, uit te roei, en dit daardeur vir hom onmolik te maak om dit
daar uit te hou? Wat ook al die rede is, soas al gemeld, het dit in
baie gevalle dié gevolg gehad.
Dat die Boesman nie oneerlik is nie, maar alleen 'n ander idee van
eerlikheid had, is al lankal bewys. Onder die eerste Koloniste wat dit
ingesien het, en die feit in 'n pleidooi vir die Boesmans gebruik het
was Ds. A. Faure. Die grensboere in die ou dae het dikwels hul kuddes
aan Boesmans toevertrou om hulle in Boesmanland te laat wei, en altoos
is die vee veilig teruggebring. Soos Mnr. Smit van Dasfontein naby
Beaufort, 'n man wat van kindsbeen die Boesman en sy taal geken het,
vir Campbell in 1820 gesê het, en soos Mnr. E. B. Watermeyer vandag
ook konstateer, kan jy 'n Boesman vertrou met alles wat jy formeel in
sy sorg plaas, maar wat opgesluit is, of wat aan die buurman behoort,
is nie veilig nie.
GODSDIENS.
En soos sy idee van eerlikheid 'n verdraaide was vergeleke met ons
ideë, so was dit ook met hulle Geloof of Godsdiens of wat gewoonlik
by sulke primitiewe rasse godsdiens heet.
Die meeste outoriteite beweer dat die Boesman glad geen godsdiens,
of glad geen idee van 'n Opperwese had nie; maar daar is veel feite
wat nie maklik te verstaan is as dit werklik waar is. Om hieroor
'n duidelike begrip te kry, is dit nodig om eers te besluit wat ons
verstaan deur godsdiens. As dit 'n geloof is in bowenatuurlike wesens,
en in 'n lewe of iets na die dood, dan het die Boesmans ongetwyfeld
van godsdiens iets af geweet. Bestaan godsdiens in die geloof aan een
enkele Almagtige Opperwese, dan het daar geen Boesmangodsdiens bestaan
nie. Maar om 'n geloof aan een God te soek onder die Boesmans wanneer
die Grieke selfs met al hul ontwikkeling nie die begrip gehad het nie,
is dwaas.
Hier weer voel die skrywer die onrypheid van sy behandeling van die
onderwerp, en hier weer is 'n deel van die kultuur van die Boesman wat
'n aparte lesing vra. Die materiaal is nie alles vertroubaar nie, en
lê so ver versprei, dat dit maar partykeer moeilik gaan om, soos die
jong in die ou storie, die agterpoot en die oor bymekaar te kry. En
daar bly ook altyd die gevoel by 'n mens dat by die volgende bron wat
jy insien, jy iets sal vind wat jou ideë geheel en al omvergooi, en wat
dit nodig maak om heelwat dood te krap wat jy op 'n vroeër geleentheid
geskrywe het. Met hierdie verder waarskuwings en aanmerkings in die
oog, laat ons maar na die Geloof van die Boesman terugkeer.
Mejuffrou Bleek beweer ook dat die Boesman geen God, en dus ook geen
naam vir hom had nie. Daar was wel bowenatuurlike wesens wat hul
gevrees het, waarvan die meesgevreesde miskien die Reen of Reenbul
[5] was; maar uit wat sy sê, lyk dit asof dit nie soseer die reen,
maar meer die droogte is wat hul gevrees het. "As jy so en so doen,
of sê, dan kom die reent nie!" het hulle mekaar gewaarsku. Sal dit
nou 'n geloof wees wat hul met hul saamgebring het uit die Noorde,
of is dit iets wat hul hier in ons dorre streke opgedoen het?
In die Noorde vind ons sonaanbidders, maar sover die skrywer weet is
daar nie in die hele Suid-Afrika een enkele stam of ras inboorlinge
wat die Son as die hoof aanbid nie, terwyl vir almal die maan die
plaas van die son min of meer in hul godsdiens inneem. So het die
Boesman nou ook die maan en sterre aanbid. Op so weinig getuienis
as die skrywer het, durf hy nie 'n teorie baseer nie; maar vra
is vry. In kou, nat Europa is die son altoos 'n ding van vreugde;
maar tussen die keerkringe, of op ons dorre Karo, is dit die koelte
dikwels wat 'n mens soek. In Europa is daar rede vir sonaanbiddery;
maar sal 'n volk wat met so 'n geloof 'n trek begin en 'n duisend jaar
miskien in die nabyheid van die ewenaar vertoef nog altoos aan die
ou geloof vashou? Is dit nie redelik om te vermoed dat die heerlike
koel maanligaande hul sal verlei nie, en dat die valse maangodin hul
sal oorwin nie? Die Boesman het vir Dr. Bleek vertel dat hul hulle
oë toemaak wanneer hulle die sterre aanbid. Is dit nog 'n oorblyfsel
van die sonaanbiddery? Fakkels word ook gebruik in hul gebede, en in
hul folklore vind 'n mens ook die idee van wierook.
In bose geeste, towery en paljas het hule vas geglo, ook in die
Reenbul.
Stow beweer dat hul die Hottentotsgot, en ook 'n ander rispe aanbid
het, maar alhoewel dit waar mag wees, moet ons daardeur nie verstaan
dat dit vir hulle heilig was, of dat hul selfs soveel eerbied daarvoor
getoon het as die Bantoe vir sy "Siboko" of die Australiër vir sy
"totem" nie; want hulle het nie omgegee om die insekte te vang,
en dood te maak nie. Dat daar iets geheimsinnigs was in verband met
die Hottentotsgot of !Kaggen soos hul hom noem, was hulle van seker,
soos die stories van die diertjie getuig, maar die mees treffende
gebed wat die skrywer nog van hul gelees het, is die gebed aan die
ster Canopus, 'n ster wat in die koudste deel van die jaar net kort
voor sonop opkom. En die Boesman bid dan vir die ster om hitte in die
son te sit! Daar is ook ander pragtige stories van Gode en Godinne,
soos die van Goha en Ka wat Makoon 'n Boesmankaptein vir Campbell
vertel het, maar dit kan ons nou nie ondersoek nie. Vir al die Gode
het hul om kos gebid--om hul te wys waar die miereiers die sogenaamde
Boesmanrys te vinde is, of vir wild, of vir sekerheid by hul pylskiet.
Makoon, dieselfde Boesman wat vir Campbell die storie van Goha vertel
het, het hom ook vertel dat hy nie in 'n lewe na die dood glo nie,
maar dat as 'n mens doodgaan, jy heelternal dood is. Uit wat ander
Boesmans weer sê, sowel as uit hul gedigte, is dit weer duidelik dat
hul wel in 'n toekomstige lewe glo. En hul folklore-stories is net so
teenstrydig; maar dat daar darem onder hul 'n geloof is dat daar iets
anderkant die graf lê, is taamlik seker. Soos die ou Palaeolietiese
man, en baie ander barbare, het die Boesman die gewoonte gehad om
'n lid van 'n vinger (gewoonlik van die pinkie) af te sit. Die ware
betekenis van die afsit is moeilik om agter te kom. By seker volke
het dit duidelik iets met die huwelik te doen, by ander word dit
deur die towerdokter vir geneeskundige doeleindes aanbeveel. Dan is
dit weer 'n offerande aan die bose geeste in geval van epidemies;
ook word daar by die begrafnis van die hoof van seker volke 'n getal
vingerlitte met die grootman begrawe, min of meer soos baie volke
weduwees en ander famielie van 'n man saam met hom die ewigheid vir
geselskap instuur. Waarom volg die Boesman die gewoonte? Barrington
beweer dat die Boesmans dit gedoen het om van siektes ontslae te raak,
en Mejuffrou Bleek vertel die skrywer dat in die ongepubliseerde
materiaal deur haar vader en Mejuffrou Lloyd versamel, daar 'n storie
voorkom wat dieselfde rede gee. In die "Bushman Folklore" van Bleek en
Lloyd, word vertel dat die mans die eerste lit van die regterpinkie,
en die vrouens die van die linkerpinkie afgesit het, maar daar word
geen rede gegee nie. Stow beweer weer dat die rede is dat hul na hul
dood baie kos sal hê op hul reis na 'Too'Ga, die vergaderplek van die
oorledene. As Stow se bewering reg is, kan daar geen twyfel bestaan
dat hulle in 'n lewe na die dood geglo het nie.
Die vroeër genoemde mnr. Smit van Dasfontein het ook vir Campbell
vertel dat die lyke begrawe word met die oorlede se wapens aan sy
sy, sodat hy hom na sy opstanding weer kan verdedig, en kos verkry;
maar as die oorledene onpopulêr is, begrawe hul hom sonder wapens.
Sir George Keith (1819) in die beskrywing van sy reis na Suid-Afrika,
vertel dat na die dood van 'n vriend hul sy gees aanspreek, en
beledig hom omdat hy hul so vroeg verlaat het. Hy kon mos, sê hul,
nog 'n bietjie by hul vertoef het. Livingstone vertel weer dat by 'n
seker Boesman-begrafenis die vriende die dooie aanspreek en hom beleef
vra om nie kwaad te wees nie al wil hulle (d.w.s. die vriende?) nog
'n tydjie op die aarde bly.
Die paar aanhalings is vermoedelik genoeg bewys dat die Boesmans nie
geglo het dat met die dood alles eindig nie.
Daar is ander interessante feite in verband met die godsdiens wat baie
aanloklik is om na te gaan, maar die skrywer is huiwerig om op die
oomblik enige gevolgtrekkinge te maak, en lê die feite maar voor soos
hy hul gevind het. Almal wat met inboorlinge gewerk het, weet hoe lief
hul is om maar, ja, te sê op alle vrae wat hul nie goed verstaan nie,
en hoe moeilik dit is om die waarheid te leer. Daarby moet 'n mens nog
rekening hou met die feit dat die Boesman al jare in aanraking met
ander stamme gewees het, en daarom moet ons ook voorsigtig wees met
ons gevolgtrekkings gebaseer op die informasie deur later skrywers
verskaf. Die sendelinge het ook aan die Boesmans gearbei, en by die
oorweging van die Boesmanstories moet hulle invloed ook in die oog
gehou word. Wat die invloed van die sendeling was, het die skrywer nog
nie genoeg bestudeer nie, maar die volgende uittreksels word voorgelê,
en as hulle verteenwoordigend is, was die invloed van die sendelinge
maar gering.
Kircher het in 1799 probeer by Zakrivierspoort om die Boesmans te
bekeer. Hy het die heiden leer bid in 'n vreemde taal met die hoop dat
hulle later sou verstaan; maar die getrouheid aan die godsdiens het
geduur net solank soos daar slagskape in die sendeling se kraal was,
en nie 'n dag langer nie.
Campbell het omtrent net so te werk gegaan. Soos die storie lui, het
hy eenkeer, blykbaar by 'n uitspan, twee Boesmanmeide uitgenooi en
begin om hul te bekeer--hoe? Dit is byna ongelooflik, maar nietemin
waar. Sy eerste stap was om hul die alfabet te leer! 'n Mens is
verplig om hier Campbell se eie woorde aan te haal:
"... two of the women persevered in attempting to learn the
alphabet till one of them knew half the letters. I left two
Hottentots as their instructors, but they soon returned to the
waggons saying their scholars had fled to the hills."
Selfs in die stad waar 'n sendeling hom vestig, was sy invloed in
daardie dae nie besonder sterk nie. Campbell vertel van die siekte van
Matabee, 'n Betjoeana-kaptein. Hy het gemeen dat dit die towery van
'n Boesman is, en laat 'n Boesman en 'n Betjoeana-dokter roep. Toe
hy gesond word, word dit publiek aangekondig dat die medisyne van
albei hom goed gedoen het, sowel as die medisyne en gebede van
die sendelinge. Geskenke is toe aan altwee dokters gegee, maar die
sendeling kry niks.
Hoe min simpatie Campbell met die volkie gehad het blyk uit die
volgende aanhaling. Hy (Campbell) het 'n Boesman se lewe gespaar;
daaroor, sê Campbell, was die Boesman bly, iets wat vir ons almal
maklik te verstaan is, maar nie vir Campbell nie: hy moes eers byvoeg
die rede: "Life is precious even to a Bushman!" Nog een aanhaling om
die verhouding tussen Boesman en Sendeling te wys, en weer moet ons
Campbell se eie woorde gee. Dit was by Ramah, nou in S.W. Vrystaat
waar hy die Boesmankaptein Kiewiet besoek het.
"I spoke to him of God, and his soul, and eternity; but he
seemed quite indifferent about these subjects, making no reply,
and asking for a tinderbox."
Met die voorafgaande waarskuwings en aanmerkings, kan die skrywrer nou
die volgende twee stories voorlê, en dit aan die geagte lesers oorlaat
om hul eie gevolgtrekkings te maak uit die wonderlike ooreenstemming
van die een met ons idee van die Drieëenheid, en van die ander met
die dood en wederopstanding van Kristus.
Stow vertel dat die kruis enkel, of in groepe van drie, 'n ou
Boesmanteken is, en van besonder nut by die behandeling van siek mense;
ook dat daar drie groot kapteins bestaan: !Kaggen, Kogas (sy seun)
en 'Qwanciqutchaa. Hulle is almal groot en magtig, maar !Kaggen het
beheer oor hul almal en gee sy bevele deur die ander twee.
Uit Bleek en Lloyd se Bushman Folklore kom die volgende baie
verkort. Kogas die seun van !Kaggen gaan stokke haal (waarskynlik om 'n
boog en pyle te maak) vir sy vader om die mense-wat-op-hulle-hakke-sit,
mee te beveg (d.w.s. die bobejane toe hulle nog mense was). Nadat
hulle die saak lank bespreek het, kom hul dit agter en slaan vir Kogas
sodat sy oog uitspring en hy self sterwe. Toe speel hulle met die
oog bal-bal. En !Kaggen sien dit en is so ontroerd, dat hy huil. Na
'n rukkie staan hy op en gaan na hul toe; maar eers dro hy sy oë
af. Toe speel hy saam, en met behulp van 'n bietjie goëlery steel hy
die oog van hulle, en gooi dit in die water waar na 'n paar dae die
seun Kogas weer aan die oog gegroei het, en splinternuut weer uitkom.
DIE JAG.
Van 'n bespreking van hulle godsdiens, keer ons nou na die meer
materialistiese sy van hul lewe, en die eerste wat ons moet bespreek
is natuurlik hulle nering en hulle lewensmiddele. Die honger beheers
die wêreld, en totdat die barbaar iets gedoen het om die inwen van
sy kos effens te vergemaklik, sal ons tevergeefs soek na kuns of 'n
estetiese lewe. Die Boesman was 'n jagter; sy hele lewe het afgehang
van die wild wat sy vee was, en ons kan nie dankbaar genoeg wees
vir die eerste Boesman-voorvader wat die pyl-en-boog ontwerp het,
en vir al sy nakomelinge wat met hul vernuftigheid al die ander
kunsies uitgevinde het nie, sodat die kunstenare van die ras tyd
had om te droom, en ons van hul verskillende kunswerke iets na te
laat. Sy kennis van jag en sy metodes is dus van belang vir ons,
want dit vind ook 'n weerkaatsing in sy kuns.
As ons "jag" in sy wydste betekenis aanneem as kos soek, het die
Boesman se jagkunde bestaan uit kennis in verband met die insameling
van eetbare bolle (selfs as die blare al verdwyn het) van miereiers of
Boesmanrys (d.w.s. die larwe van die miere) van insekte, van heuning,
vis, en wild van alle groottes tussen 'n muis en 'n olifant.
Hier is daar weer 'n interessante studie--die jagmetodes van die
Boesman, en alles wat daarmee samehang. Die eerste wat 'n mens sou merk
as jy met 'n Boesman gaan jag, sou sy wonderlike skerp gesig wees. Ons
sal later weer op hierdie punt moet terugkom, maar om hier aan te toon
hoe skerp sy gesig was, afgesien van sy veldkennis wat dikwels sy gesig
gesteun het, moet ons hoor wat Lichtenstein sê van 'n seker Boesman,
ene "Flamingo," wat Generaal Jansens met hom na Europa geneem het. Hy
sê dat die Boesman se gesig so skerp was, dat hy op die reis dikwels
skepe van die dek gesien het wat die matrose, selfs van die mastoppe
met hul vêrkykers amper nie kon raaksien nie! Bye in die vlug het
hul gevolg, en op die manier die byneste gevind. Von Wielligh vertel
ook van 'n ander manier waarop hul die rigting van die neste ontdek
het. As 'n nes dan gevind is en dit hoog in 'n kransskeur sit, beklim
hul die krans, indien nodig, met behulp van penne wat hulle inslaan,
of anders kom hulle van bo af met behulp van lang rieme.
Die twede punt wat 'n blank jaggenoot van 'n Boesman sou merk, is sy
wonderlike, byna geheimsinnige, kennis van spore. Vir hom was spoorvolg
so maklik soos brieflees vir ons. Baie van die hedendaagse skrywers
beweer dat die wild altoos kort na 'n gifpyl hul tref, gevrek het; maar
die rede van hierdie bewering hoef ons nie nou te bespreek nie. Dit
kan bewys word dat dikwels, (waarskynlik met die grootste wild) dit
ure en ure geduur het voor die dier gaan lê, maar die Boesman het so
'n dier nie dadelik gevolg nie--hy het gewag tot dit tyd was vir die
gif om te werk, en toe die spoor afgeloop--deur al die duisende spore
van dieselfde soort dier! Die betekenis van die spoor en sy verhouding
tot die dier of mens self leer ons uit die geloof van die Boesman
dat, as ons sterwe, die wind kom en ons spore wegneem--"anders sou
dit nog lyk," sê hulle, "asof ons nog lewendig is."
Ja, die Boesman kon "loop en lees"! 'n Boesman kon te voet spoorvolg,
en by berede Blankes hou! En sy spoed is iets om te bewonder. Wat
nou die "record" sal wees, weet die skrywer nie, maar onlangs hoor
hy uit 'n geloofbare bron dat 'n Boesman tussen sononder en sonop
48 myl afgeloop het, en die oggend na die werk kom sonder om te wys
dat hy iets besonders gedaan het of 'n slaaplose nag gehad het; en
ook uit dieselfde bron, van 'n ander Boesman wat weer tussen 4 uur
v.m. en ongeveer 8 uur namiddag, 84 myl geloop het; en dan nog kla
dat hy vroeër sou teruggekom het, maar die Baas het nog na die ete
gaan slaap voordat hy hom die antwoord wou gee! Bleek en Lloyd se
Boesmans vertel hoe hul lewendige (d.w.s. sonder wonde) wild ingehol
het. Verbeel jou 'n springbok of 'n hasie inhol! Uit genoemde stories
blyk dit dat een man 'n hasie kon inhol, maar wat meer waarskynlik is,
is dat 'n partytjie saamgewerk het, en mekaar afgelos het soos Fritsch
dit ook beskrywe. Fritsch, soos enige man wat oor die Boesmans skrywe
moet doen, het taamlik baie aggegee op die jag, en sy opsomming van
die onderwerp is goed. Die skerpte van die sintuie van die Boesmans,
sê hy, en in die besonder van hul oë, is hulle tot groot nut gewees,
maar dit maak nie vir hom 'n jagter nie; daarby is daar sy skranderheid
en sy slimheid wat hom lei om alles aan sy doel diensbaar te maak. Hy
het vernuftige valle en vangmetodes uitgedink om die wild in sy hande
te kry wat baie van die ander inboorlinge nie eers kon naäap nie. En
dan moet ons Fritsch se eie woorde hoor:
"Er kennt die Gewohnheiten der Thiere auf's Genauste und mit
eiserner Geduld lauert er am bestimmten Ort auf seine Beute und
fühlt nicht Hunger, Durst, oder Hitze, solange noch eine Hoffnung
auf Gelingen vorhanden ist."
Oor die valle wat Fritsch van skrywe, is dit onnodig om nou verder te
spreek; maar daar is een vangmetode wat by hulle so algemeen was,
en met soveel variasies toegepas is, dat dit die moeite werd is
om dit te ondersoek. In beginsel bestaan die metode uit 'n seker
gevaarlike sentrum, en 'n tregter om die prooi op genoemde punt te
konsentreer. Die gevaarsentrum bestaan miskien uit 'n vanggat, of 'n
groepie skutters, of in die geval van vis--uit 'n mandjie, spesiaal
ontwerp en gevleg vir hierdie doel. Die tregter bestaan uit klipmure,
of uit ander jagters met veel strategie op seker punte geplaas, of
uit 'n ry stokke met koppe van met-rook-deurtrokke volstruisvere,
of in die geval van die visvang, uit 'n damwalletjie dwarsdeur die
rivier gebou. Die prooi word dan aangeja na die bek van die tregter
en by die tuit gedood.
Die vanggate van die Boesmans is ook iets wat ons aandag trek. Campbell
vertel van 'n groep van twaalf gate wat hy gesien het in die vorm van
'n halfmaan 20 voet lank, 10 voet wyd, en 5 voet diep in die grond
gegrawe, met twee rye kleintjies in die middel van elke put. Dit
is byna ongeloofbaar dat die Boesman dit met hul 'kibie-stokkie kon
gemaak het.
Toe die ander rasse Suid-Afrika ingetrek het, en die Boesman in sy
jagtery gestrem het, het hulle by die weerwraak van die Boesmans
'n ander merkwaardige kuns van die dwergies ontdek, naamlik dat die
Boesman hom so goed kon wegsteek en vermom dat jy byna op hom kon trap
voordat jy hom sien. Dit was werklik 'n groot kuns van die Boesman. Met
'n graskroon op sy kop, was hy in die gras onsigbaar; met 'n kop en
vel van 'n dier oor sy lyf en sy kort bene deur die gras bedek, het
hy wild bekruip. Hy het dit nie gewaag om diere te bekruip wanneer hy
soos een van hulle vermom was nie, maar altoos wanneer vermom soos 'n
diersoort wat gewoonlik met hul saamwei--met een uitsondering alleen,
sover die skrywer weet, naamlik in die geval van die volstruis. Is dit
omdat die voël so vreeslik dom is, so min harsings het in verhouding
met sy groot liggaam?
Maar vermom soos stof of gras, of dier of voël, het hy met sukses sy
vyand of prooi bekruip, en het ook geweet hoe om selfs sy vermomde lyf
weg te steek. Baie Boesmans is voorsien van gelaatstrekke so plat dat
'n plank tegelykertyd ken, lippe, neus, wange, en voorhoof kan raak,
terwyl die uitpuilende oë nie ver van die plank sal sit nie. Uit die
vorm van sy kop het die Boesman ook voordeel getrek, want, volgens
Stow, as hy wild bekruip, en wil sien hoe dit voor lyk, lê hy plat
op sy rug met sy voete na sy prooi en lig sy kop dan net so hoog op
dat hy oor sy wange kan sien wat hy wil sien. As hy so lê, is sy oë
(sy periskoop) feitlik die hoogste deel van sy kop, en alles te same
is daar nie een vierkant duim oppervlakte van sy kop te sien nie.
As hy naby genoeg aan die prooi kom, los hy 'n gifpyl. Sy boog is maar
klein, sy pyltjie so lig, dat hy baie naby moet kom voordat hy kan
skiet; en dan is dit alleen deur die gif dat hy iets met die wapen kan
uitvoer. Die gif is van verskillende soorte--onder ander, slanggif,
bolletjies-gif of malkopgif, klipgif, en 'Ngwagif. Die slanggif
het hulle uit die gifkliere van slange gekry; die malkopgif van die
gif-amarillis (Haemanthus toxicarus); die klip-gif (volgens Fritsch)
van seker bolle wat tussen die rotse groei. Maar die giftigste van
almal is die 'Ngwagif van die ingewande van die 'Ngwa, 'n seker soort
rispe of wurm gemaak. Al die verskillende gifte is gemeng met een of
ander soort harpuis van 'n norsboom versamel, en dik gekook, sodat
dit maklik op die pyl kan gesmeer word. Soos 'n skilder, nou hierdie,
dan weer daardie penseel gebruik, of 'n kolfspeler nou die, nou
daardie stok kies, so het die Boesman ook vir verskillende doeleindes
verskillende gifpyle uit sy koker uitgesoek. Klein wild is gou dood,
selfs met 'n swak gif; groot wild, en leeus het sterker gif nodig,
maar die sterkste is nodig om die volstruis te dood.
Die uitwerking van die aparte soorte gif was ook anders: die een het
meer op die senuweegestel gewerk--die malkopgif--die ander het weer
'n "septiese" wond veroorsaak. Die dood volg gewoonlik binne twaalf
uur van dat die man of dier deur die pyl getref is.
Gewoonlik dra die Boesman sy pyle onderstebo in sy koker, maar as hy
'n geveg tegemoet gaan, dan dra hy die pyle in 'n band om sy kop waar
hy hul maklik kan by, en dan kan hy, sê hulle, tot drie pyle in twee
sekonde skiet!
EIENDOMSBESEF.
Die maak van die pyle met sy los kop is vir ons doel van belang omdat
ons daarin sien hoe die Boesman die giftige pylkop bewerk het sodat
dit in die wond kan bly steek, al breek die pylriet af.
Ook om een ander rede is die pyle vir ons belangryk, naamlik omdat die
jagter sy eie pyl met sy eie teken merk; want hier sien ons die begin
van skrywe, en ook 'n bewys van 'n vaste eiendomsbesef wat ons graag
verder wil ondersoek. Dieselfde beginsel van 'n teken wat aandui dat
'n artiekel aan die of daardie behoort, is te vinde by die byneste wat
altoos deur die ontdekker gemerk is as sy eiendom en daarna, soos een
Boesman gesê het, soos sy melkkoei word. Kom daar 'n kolonis wat die
teken nie sien of ken nie, en die nes berowe, het die Boesman weer
'n klagte teen die Blanke wat hy dan geregtig voel om te berowe.
Die kos wat 'n Boesman gewen het, was sy eiendom, maar hy was
baie gasvry, en het gewoonlik sy kos gedeel onder die ander. Dit
word ook bewys deur die skelnaam "Vrot arm" wat hul gebruik om die
gierigaard te beskrywe. Die verdeel van kos was so algemeen dat daar
spesiale beleefdheidsvorme teenoor die gasheer ontwikkel het, soos
byvoorbeeld die terugbring van die bene na die gasheer as die maaltyd
oor is. Maar om absoluut seker te wees dat daar 'n eiendomsbesef onder
hulle was, is dit nodig om te bewys dat hulle ook koop of ruil geken
het, en ook diefstal bestraf het, want dit moet mos met eiendomsbesef
gepaard gaan. Uit die vertellinge van Bleek en Lloyd se Boesmans kan
dit gelukkig bewys word, want daarin lees ons dat die !Kun Boesmans
'n dief selfs met die dood straf, terwyl ander verhale melding maak
van die verruil van goed saggebreide karosse vir rooi-smeergoed en
gifpyle. Dit was natuurlik net onder hulselwe. Later, toe hul met
ander inboorlinge gehandel het, het hulle, so vertel Mejuffrou Bleek
vir die skrywer, velle en heuning vir ysterpylkoppe gegee (meestal
heuning). Maar daar is ook 'n ander soort handel wat hul met die
vreemdeling en uitlander gedrywe het wat interessant is in verband
met die eiendomsbesef, en dit is die grondhandel.
Toevallig is al die informasie in die verband wat die skrywer tot
dusver ingewen het, van aparte bronne, net oor die handel tussen die
Boesmans en die famielie Kok. In 1811 (of 12) was daar net een Boesman,
Oktober Bailie, op die terrein waar die dorp Campbell vandag staan, en
Adam Kok het hom 150 dalers betaal om van die fontein weg te trek. In
1819 het Cornelis Kok weer seker bome afgekap om lande te maak. Die
plaaslike Boesman-Kaptein het by hom kom protesteer teen die uitroei
van die bome wat vir hom en sy volk in die somer skaduwee verskaf
het. As skadevergoeding gee Cornelis vir hom twee osse, tien bokke,
en die wins van 'n half boesel koring (d.w.s. ses sakke).
In die ou dae, toe die Boesmans alleen Suid-Afrika besit het, het elke
stam sy eie jagterrein gehad, en geen een kon sonder toestemming op
'n anderman se terrein jag nie. Mejuffrou Bleek vertel vir die skrywer
dat dit nie soseer die grond was wat hul besit het nie, maar seker
fonteine met al die wild wat by dié fonteine suip. Vergelyk dit met
die volgende aanhaling uit Stow se "Native Races of South Africa":
"His territory extended from the Zeekoe river to van der Walts,
Buffelfontein, and in describing it 'Na 'na 'Kow used to say he
drank of the Zeekoe river and of van der Walts fontein."
In die Kaapstadse museum is daar seker bewerkte klippe wat as bakens
gedien het. By 'n ooreenkoms tussen twee naburige stamme, is die bakens
in die fontein gesink om later, indien nodig, as getuigenis te dien by
'n stryery oor die grense.
Daar bestaan twyfel of die bakenklippe dan Boesman- of Hottentotklippe
is. Hahn sê dat die Hottentotte hulle grense by fonteine bepaal het,
en die Boesmans alleen by berge, ens. As dit waar is, is die bakens
ongetwyfeld Hottentotklippe, maar van wat hierbo aangehaal is, is
dit duidelik dat die saak nog verder moet ondersoek word. Ons moet
ook nie vergeet dat die fontein as sulks 'n groot rol in die jag
van die Boesmans gespeel het nie. Dit was sy lokaas vir die diere
in die droogte. Die klein fonteintjies word toegeprop--letterlik met
'n platklip met 'n sponsgat daarin, en by die groot fontein, dan die
enigste water in die omgewing, lê hy die wild voor. Die grond dus, of
in elk geval die fonteine en die wild wat daar suip, behoort aan die
stam, en alle ander artiekels wat arbeid gekos het by die vervaardiging
daarvan, kan beskou word as eiendom, tot selfs die smeergoed wat uit
die "myn" moet gekap word. So sou daar dan eienare gewees het van die
rooi en die swart smeergoed waarmee hul hul gesmeer het, en die groen
blinkende erts waarmee die meide hulle by hul feeste gepoeier het;
die volstruiseierdop-krale wat hul so mooi gemaak het, en in snoere om
hul lyf, nek, arms en gesig gehang het; die klein 'kibie-hangertjies,
hul halssnoere van tande gemaak; hul karosse; hul sandale en ander
kledingstukke; hul skilpaddop- en volstruisborsbeen-skottels; hul
kleipotte; hul mooi versierde volstruiseierdop-waterkraffies; hul been-
en ivoorelse; hul gifklip, hul pyl- en kraal-skuurklippe; hul vuisbyle;
hul 'kibies, hul maalklippe, hul verf-potjies, hul pensele en palette,
hul velsakke, hul pyle, hul boë, hul pylkokers, hul vuurmaak-stokkies;
hul fluitjies, tamboere, goura's en ander musiekinstrumente; hul matte;
hul eiernette; hul vismandjies; hul oorbelletjies, ens. Die Boesman
het baie daarvan gehou om sy lyf te versier, maar nie soveel soos
die Bantoe nie. Hy self was nie mooi nie--sy gelaatstrekke het
ons alreeds bespreek. Die ander merkwaardige deel van sy liggaam was
sy fyn hande en klein voete. Die studie van die liggaamsbou van die
Boesman behoort egter nie hier by ons tuis nie wat meer belang stel
in sy karaktertrekke en in die ontwikkeling van sy brein.
BOERDERY.
Ons reken dat 'n volk die eerste stap in die beskawing gedoen het
wanneer hul nie langer bereid is om te neem net wat die Natuur vir
hul gee nie, maar wanneer hul daarvan werk maak om die Natuur te
help kos lewer. Dit word dan gewoonlik verder uitgelê dat die "hulp"
beteken veeteelt of landbou. As dit die toets is, dan is die Boesmans
nog laer as die eerste stap, maar as ons reken watter inspanning dit
gekos het om die eerste boog te maak, (wat die Australiërs nooit
geken het nie) en al die gifsoorte uit te dink, en al die valle,
dan moet ons erken dat die Boesman wel bewus te werk gegaan het om
die Natuur 'n weinig milder haar rykdom met hom te deel. Sy vanggate,
en die arbeid wat hy bereid is om in dié verband uit te oefen lewer
verder bewys van sy ontwikkeling. Daar bestaan wel beskrywings van die
boerdery van seker Boesmans, maar dit was al in die neentiende eeu,
en hul het dit van die Hottentotte en Bantoe geleer.
REGERINGSVORM EN ORGANISASIE.
Dit word dikwels beweer dat daar geen regeringsvorm of organisasie
onder die Boesmans bestaan het nie. Dit kom gedeeltelik deurdat
die meeste skrywers maar die mense begin bestudeer het na hul as
'n volk opgehou het om te bestaan, en gedeeltelik deurdat die ideale
regeringsvorm vir 'n volk soos die Boesmans so anders is dat dit nie
so in-die-oog-vallend vir die reisiger kan wees nie. Francis Leguat
wat in 1708 sy reisverhale gepubliseer het, sê:
"nog die Hottentotte nog enige ander nasie by die suid punt van
Afrika is absoluut sonder regering nie."
Ons het dus skriftelike beweringe aan albei kante. Laat ons die aparte
feite wat met die saak te doen het, ondersoek en sien wat ons daaruit
kan aflei. Lichtenstein, sowat 'n honderd jaar na Leguat skrywe:
"daar is maar min verkeer tussen die aparte groepies; hulle werk
selde saam, as dit nie in 'n groot onderneming is waarvoor die
verenigde krag van 'n groot getal geëis word nie."
Starrman, 'n twintig jaar vantevore, herhaal wat 'n trekboer vir
hom gesê het, naamlik dat, van die Blanke met ywer die Boesman begin
uitroei het by Bruintjieshoogte, het dié hul aantal vermeerder. Dit
steun wat Lichtenstein vertel, en wat Lichtenstein gesê het, bewys wel
die bestaan van 'n organisasie wat die mense in geval van nood bymekaar
kon roep, en dit weer veronderstel 'n hoof, d.w.s. 'n regering hoe
swak of vaag ook al vergeleke met ons stelsels. Die skrywer is dus
geneig om aan te neem wat Stow sê.
Hy skrywe dat 'n Boesman hom vertel het dat die ou Boesmans in seker
groot stamme verdeel is onder een groot hoof wat een stuk grond had
(jagterrein), taamlik goed afgebaken. Die stamme is dan verder
verdeel en onder onderhoofde geplaas wat elkeen byna onbeperkte
magte had. Maar in tye van gevaar het hul altoos weer rondom die
groot Kaptein vergader. Hulle was baie getrou.
As Stow verder reg is in sy bewering dat die Tamboekies bestaan uit
Boesmans en 'n deel van die Abatemboe wat by Boesmans beskerming
teen hul vyande na 'n burgeroorlog kom soek het, dan is die bestaan
van 'n organisasie absoluut bewys, want 'n Bantoe-stam, al is dit
verslaan, kon onmoontlik 'n veiligheidsoord by twee of drie loshangende
"huisgesinne" van Boesmans gevind het.
OPVOEDING.
By die studie van 'n hoogbeskaafde volk, is dit gebruiklik om saam
met die regeringsvorm ook die opvoedingstelsel te ondersoek. Hier
is daar maar min te vertel. Die kleintjie word gebore en dit duur
miskien twee en 'n half jaar voor hy gespeen is. Intussen het hy al
begin ronddwaal en saadjies en bolle begin toets. Soos die kinders
van ander rasse moet hulle maar altoos klaar staan om te doen wat
die ouers sê. 'Soggens na 'n fuif, as die ouderlike tong droog
uithang van die katsenjammer, moet die kleintjies opstaan en water
haal--vader en moeder het mos nog nie uitgerus nie. Daar was nie
kweperlat in daardie dae nie, maar wat ook al die surrogaat was,
dit was doeltreffend; alhoewel daar ook 'n ander middel was om die
Boesmannetjies soet te hou, naamlik deur Paaiboelies waarvan ons
ook hoor. Verder was die speel van die kinders maar die werk van
die ouers verklein. Mejuffrou Bleek vertel die skrywer dat die ou
Boesmans klein pyle en boë vir hulle seuns gegee het, en !goin-!goins
vir die dogters. In die Kaapstadse museum is daar klein 'kibies wat
volgens Dr. Peringuey speelgoed is. As dit so is, styg die Boesman
as vader hoër in die agting van die skrywer. Watter ouer sal vandag
'n 'Kibie vir sy kind maak? Dat die seuns met hul vaders uitgegaan
het om te jag, en so kennis opgedoen het van diere en wind en spoor,
kan die skrywer nie bewys nie; maar dit is vermoedelik. Dat hul in
skyngevegte geleer skiet het, weet ons. Twee seuns (of mans) met egte
gifpyle bewapen, skiet in dié gevegte op mekaar so vinnig as hul kan,
en elkeen probeer om te koes sodat die ander se pyl hom nie raak nie.
In verband met die opvoeding van die kinders is die volgende
verhaaltjie te kostelik om uit te laat. Een van Dr. Lloyd haar klein
Boesmannetjies was 'n bietjie onmanierlik. Dit het die ander Boesmans
soseer vererg dat hulle na die Dokter gaan om beleef verskoning
vir die kind te vra, want, sê hulle, haar ouers is dood toe sy nog
'n babetjie was, en sy is by blankes groot geword!
PERSOONLIKE NAME.
Was die Boesman ernstig toe hulle dit kom sê, is die storie pragtig;
het hulle dit vir 'n grap bedoel, is dit nog mooier. En daar is
mense wat wil beweer dat 'n man wat soiets kon sê, nie eers sy kind
'n naam kon gee nie. Daar is mos baie skrywers wat weet te vertel
dat die Boesmans nie name gehad het nie. Dit is nie nodig om die
bewering ernstig te weerspreek nie, ons weet dat hul name had,
maar daar moet darem 'n rede wees waarom so 'n storie begin het, en
die skrywer meen dat hy die rede ontdek het. Ons moet weer Campbell
raadpleeg--die arme sendeling wat die inboorling in die algemeen en
die Boesman in besonder nie kon verstaan nie, maar wat tog deur die
snaakse kaskenade wat hy met die Boesman aanvang, so 'n helder lig
op die vraagstuk werp. Campbell skrywe:
"It was some time before I could even learn what was the captain's
name. They consulted together three or four minutes laughing
several times. The captain appeared to be requesting his wife to
help him, either to recollect, or to decide what was his proper
name. At length ... he said his name was Hoakay...."
Onder baie inboorlinge word dit nie toegelaat om 'n man se naam te
noem nie. Onder seker Bantoe-stamme was dit nie eers toegelaat om
enige lettergreep te gebruik wat voorkom in die naam van die kaptein
nie, en as 'n gevolg, by elke verandering in die kapteinskap, moet
'n nuwe klomp woorde opgemaak word. Dit is die werk van die vrouens
en dié gewoonte heet die Hlonipa. Die skrywer het nog nie bewys
gevind dat daar ook so 'n taboe onder die Boesmans bestaan het nie,
met uitsondering van die verhaal van die seun wat bal-bal met die Wind
gespeel het, en een of twee ander verhale van dieselfde soort; maar tog
sou die bestaan van die gewoonte of bygeloof heel wat feite verklaar.
VERHOUDING TUSSEN BOESMANS EN HUL BURE.
Onlangs is deur een van ons Afrikaanse staatsmanne die beginsel
neergelê dat wat die ander rasse van jou dink, byna net so belangryk
is as wat jy self is. Sonder om dié teks te bespreek, kan ons daarvan
gebruik maak as 'n inleiding om vir die volgende indeling van ons
onderwerp te dien: Wat was die verhouding tussen die Boesmans en hul
bure? Wat het hul van mekaar gedink?
Die Boesman het die Blanke beskou as 'n gevaarlike, magtige, wrede
vyand wat sy land wou steel, en hom 'n slaaf maak, of vermoor. Die
Blanke, soos ons alreeds gesien het, het hom aangesien vir iets wat
nie heeltemal mens is nie, 'n vuil, lastige pes wat nie vir hom wou
kom werk nie, maar gedurig sy vee wou steel. Die ander inboorlinge het
almal die Boesman geminag--soos die Blanke het hulle ook gemeen dat
die Boesman nie mens is nie, en dit is duidelik te bespeur in hul
"folklore" en hul bygelofies. Renshaw byvoorbeeld in 1821 vertel
dat onder die Kaffers 'n mens eers 'n leeu of 'n Boesman moet
gedood het voordat hy seker poste kan beklee, terwyl die folklore
praat van die eerste man wat gekom het toe daar maar net Boesmans
en diere op die aarde was. Die name wat die meeste Bantoe-stamme
vir die Boesman het is Abatwa of Abatua--d.w.s. dwergies. Ook tref
ons die woord Wak-Wak--d.w.s. die mense wat soos bobejane praat
(vergelyk Barbatos). Die Sesoetoe-woord het ons alreeds gehad--Baroa,
die mense van die Suide. Die Soeloe-name beteken olifant-jagters
en aardmannetjies, maar saam met die minagting bestaan daar ook
'n vrees vir die geheimsinnige dwergies wat hulle nie heeltemal
kan verstaan nie. By waterwys, en vuurmaak met die vuurstokkies,
kan die Bantoe nie met die Boesman konkureer nie. So ook met die
gifpyle; die Bantoe probeer ook gif maak, maar het nooit dieselfde
vertroue in sy eie preparaat nie, sê Fritsch, terwyl Lichtenstein se
Betjoeanas die gifpyle van Boesmans wat hulle optel, bêre. Soos ons
alreeds gesien het, het hulle kaptein ook eenkeer 'n Boesman-dokter
geraadpleeg. As die slot van hierdie indeling kom goed te pas 'n
vertaling van die inleiding tot 'n artiekel oor Boesman-skilderye
deur Rev. T. W. Green. Hy sê:
"Die naam waaronder die skilderye onder die Kaffers gaan is
o datiwe ba Batwa--, Skeppinge van die Batwa (Boesmans). Dit
is merkwaardig dat die voorsetsel o persoonlik is, en neem aan
die persoonlike vorm van die twede naamval van die woordjie ba
(van): asof die inboorling se gees deur bewondering of eerbied
aangetas is."
DAPPERHEID.
En daar het rede bestaan vir die eerbied, nie alleen vir hulle kuns
nie, maar ook vir die dapperheid van die klein mensies wat so dapper
was dat oorlogvoerende Bantoe-stamme Boesmans gebruik het in die
voorfront van die geveg.
Vir dapperheid en vryheidsliefde is die Boesman nog nooit oortref
deur enige ander nasie nie. Die punte kan miskien die beste duidelik
gemaak word deur stories en uittreksels uit die geskiedenis van die
Boesmans in die laaste jare van hulle eensydige stryd vir hul land en
hul vryheid. Maar voordat die verhale voorgelê word, om diegene stil
te maak wat miskien sal beweer dat dit nie skone dapperheid was nie,
moet dit geboekstaaf word dat Boesmans al uit louter mensliewendheid
hul lewe in pand gestel het om Kaffers te red--ja om selfs 'n jong
hondjie te red.
In die volgende storie is dit nie alleen die dapperheid maar die
brutale humor van die Boesman wat jou tref. Campbell praat weer:
"'n Groot span Boesmans het 'n rukkie gelede na ou Lattakoo
gegaan en in die helder middag 'n klompie vee in gesig van die
dorp gebuit. Die inwoners, om rede 'n pak wat hul onlangs van die
Boesmans ontvang het, was so bevrees, dat hul geweier het om hul
op te volg. Dié bangbroekigheid het die Boesmans so aangemoedig,
dat hul na die grens van die dorp kom en potte eis om die vleis
van die buitgemaakte diere in te kook."
Om die dapperheid van die Boesman te bewys, kan daar baie gevalle
aangehaal word, maar vir ons doel is dit genoeg om te vertel hoe
die Boesmans leeus jag. Hulle wag tot die leeu hom dik gevreet het
en rustig slaap, dan bekruip hulle hom, en party van die jagters,
want hulle gaan nie alleen nie, skiet hom, terwyl die ander 'n groot
karos om sy kop woel sodat hy hul nie kan verslind voor die gif werk
nie. Mense wat hartkwaal het, behoort so 'n jag nie by te woon nie!
Op Bainsvlei, naby Bloemfontein, het die ou Mnr. Bain baie leeus
geskiet. Hy het 'n heel klompie mak Boesmans ook op sy plaas gehad wat
hy daar vir sy plesier aangehou het, en as daar 'n leeu moet geskiet
word, gaan hy op 'n plek voorlê en hulle, ongewapend, moet die leeu
gaan lok van sy lêplek, tot waar die baas voorlê. Fritsch vertel dié
storie vir die waarheid [6].
VRYHEIDSLIEFDE.
Theal prys "the intense love of liberty" van die Boesman; Fritsch,
"diese Freiheitsliebe" maar Stow gee vir ons 'n skets wat hy van
Dr. Rubidge, wat blykbaar self teenwoordig was, gehoor het. Dit het
geen verder aanmerking of aanvulling nodig nie:
"......Nadat hulle seker skade teweeg gebring het, is die stammetjie
omsingel deur 'n kommando wat hul nagevolg het, en daarin geslaag
het om hul af te sny tussen die rotse van 'n oorhangende punt bo
'n steil afgrond. Hier vir die laaste keer het dié Boesmans gestaan
om slag te lewer. Hulle onversadigde vyande dreig aan die een kant,
aan die ander lê die afgrond wat alle moontlike hoop van ontsnapping
belet. 'n Bloedige maar hopelose stryd vir die lewe begin--een na
die ander val hul voor die koeël-reen wat hul teenstanders op hul
uitgiet. Die gesneuwelde en sterwende lê opgehoop op die skrikwekkende
krans; veel, met hulle laaste worsteling met die pyn, rol en val
tussen die omliggende punte en splete. Maar weerstand bied hul nog,
en beswyk een na die ander tot alleen een enkele oorbly.
"En tog, met die bloedige hoop dooies om hom, en die verbryselde
lyke van sy kamerade op die rotspunte onder hom, het hy net so
onbevrees daar uitgesien as toe hy deur die ganse genootskap van
sy dapper broederkrygers omring was. Op die uiterste punt van die
oorhangende rotse neem hy sy posiesie in; daar, met 'n afgrond van
sowat tweehonderd voet aan ieder sy van hom waar geen man hom sou
durf volg nie, daag hy sy vervolgers uit. Tussen die koeëls wat soos
haelstene om hom heen slaan, het dit gelyk as of hy met paljas betoor
is, en met nimmer feilende hand los hy pyl na pyl op sy vyande waar
en wanneer een van hulle onversigtig hom ontskuil.
"Die snaar van sy boog lê al teen sy laaste pyl; 'n gees van medelyde
trek blykbaar oor die venynige vyandelike skaar wat hom van alle
kante bedreig; hulle roep na hom dat sy lewe sal gespaar word as hy
hom oorgee. Met minagting skiet hy sy laaste pyl op die spreker met
dié woorde: ''n Opperhoof weet wel hoe om te sterwe, maar nooit om oor
te gee aan die ras wat hom uitgebuit het nie!' Toe met 'n wilde kreet
van minagting draai hy om, en spring daar onbevrees die steil afgrond
af waar hy, op die rotse vermorseld, sy dood ontmoet. So het vergaan
met onverskrokke moed die laaste van sy stam, en met hom verdwyn sy
stam ook uit die geskiedenis van Suid-Afrika."
EERLIKHEID EN HOFLIKHEID.
Dapperheid en vryheidsliefde bewonder ons, maar dit het vir ons
nog meer waarde wanneer dit gepaard gaan met 'n gevoel van eer en
eerlikheid--en dit het die Boesman gehad. Hierdie punt het ons al
vroeër aangeraak, maar die getrouheid aan hul vriende moet ook beskrywe
word. Van sy baas sou hy byvoorbeeld nooit steel nie. Sy baas sou hy
nooit namaak nie, alhoewel hy die dramatiese kuns goed verstaan het,
en baie lief was om dit te beoefen. Alles van sy baas wat verlore raak,
bring hy vir sy baas terug as hy dit optel. Mejuffrou Bleek vertel hoe
daar twee Boesman-kwaaddoeners, wie se tyd op die breekwater om was,
by Dr. Bleek vir kos ens., aankom. Hulle is vriendelik onthaal, en na
'n dag of twee sou hulle hulle reis voortset. Die aand voor hulle
vertrek, groet hulle mooi vir die Blankes en kry hul padkos, want
hulle sou douvoordag vertrek. Die volgende dag toe die mense opstaan,
is die tuin van alle blare skoon gevee--'n teken van dankbaarheid wat
'n arm witman nie beter kon bedink het nie. Dit was hulle erekode:
"getrouheid aan jou vriende!"
GEDULD.
En getrouheid ook aan die werk wat begin is. Wat die Boesman aanvaar,
gaan hy mee entuit. Geduld het die Boesman in oorvloed gehad. Die
'kibie, en die vanggate is daarvan genoeg getuienis, maar daar is
baie feite wat almal 'n bewys lewer van dié deug. Geduld en ywer
het die Boesman uitgeoefen--die lui niksnuts soos ons te lief is
om hom te beskrywe! 'n Man wat 'n haas of 'n springbok kan inja,
is nie lui nie! In die warm son ja hulle die wild tot een van die
twee flou val. 'n Muil, sê hulle, kan jy nie doodwerk nie, want hy
besit nie moed of trotsheid nie, maar 'n perd kan jy aanja tot hy
in die tuie doodval. En die Boesman dryf homself tot hy inmekaarsak,
en as sy maters hom nie kom help nie, sal hy daar sterwe.
TAAL.
Sy brein is maar klein, maar sy lyf ook; en sy brein, sy wilskrag hou
hom gespanne as hy opgewonde raak. Met hom, soos met ons kunstenare
vandag, word 'n werk wat begin, en afgewerk kan word, met ywer gepak,
en klaargemaak; maar die nimmereindigende dagelikse klein werkies wat
die siel van 'n kunstenaar breek, kon die Boesman ook nie baasraak nie,
en daarvandaan die feit dat hul nie verder ontwikkel het nie. Brein,
nieteenstaande wat baie skrywers sê, had hulle bepaald. Dink maar
byvoorbeeld aan hulle ontwikkeling in hulle jagmetodes ens., wat hulle
hier in Suidafrika moes uitgewerk het, afgesien van die kennis wat
hulle uit die Noorde saamgebring het. Ook lewer die Boesman bewys van
sy vermoë deur die gemaklike wyse waarop hy tale aanleer. Verskillende
outoriteite maak spesiaal melding hiervan, en een vertel van 'n
Boesman wat buiten en behalwe sy eie taal vlot Afrikaans praat, meer
Engels ken as baie Boere, en sowat ses ander Hottentot- en Bantoe-tale
magtig is. Om hierdie punt te bespreek, sal ons 'n bietjie te ver van
ons onderwerp aflei. Ook die bespreking van hul taal is buiten die
bevoegdheid van die skrywer. Alle Afrikaners weet dat Boesman-taal,
saam met Hottentot- en een of twee Bantoe-tale die klappers besit, maar
dat die Boesman taal meer het as die ander. Die klappers is moeilik
vir die Blanke om uit te spreek, ja selfs om die aparte klappers
vanmekaar te onderskei, en die moderne uitvindsel die praatmasien,
probeer nie eers om die klappers weer te gee nie! Mejuffrou Doris
Bleek, een van die weinige Blankes wat vandag nog kennis het van die
Boesman-taal, het die skrywer 'n paar feite meegedeel; onder ander,
ook wat aantoon hoe die Boesman aggee op die gang van 'n mens,
vertel sy dat die Boesman byna tweemaal soveel werkwoorde het vir
verskillende maniere van loop, kruip, slinger ens.
Maar terwyl ons die behandeling van die onderwerp van taal moet oorlaat
aan die taalkundiges, is daar een metode van gedagtewisseling wat
die Boesman gebruik het, wat ons wel hier kan bespreek, naamlik die
seintaal. Dit is te verwag dat die Boesman 'n seintaal had. Alle nasies
of klasse wat met mekaar wil gesels waar daar te groot geraas is,
of waar daar nie mag gepraat word nie, het so iets. Die skooljong,
die arbeiders in seker fabrieke, die spoorwegwerkers ens., het
almal hul eie seintaal. Die bewoner van "flats" in Napels kan lang
besigheidsgesprekke met die groentesmouse onder in die straat voer
sonder om 'n woord uit te spreek. Die Grieke kon met gebare feitlik
enige getal merk of weergee. En wat vind ons in die geval van die
Boesman? Ongelukkig maar min besonderhede. Stow vertel dat hulle voor
'n strooptog die hele aanval in al sy besonderhede bespreek, en alle
moontlike uitslae bedink en 'n kode van seine uitwerk om mekaar
bekend te maak met die loop van sake gedurende die aanval. As dit
so is, moet ons verwag dat vir eenvoudigheid hulle, sover moontlik,
gedurig dieselfde seine gebruik het, en so 'n seintaal ontwikkel
het. Campbell en 'n paar ander skrywers vertel vir ons van enkele
gebare. Bleek en Lloyd vertel dat as 'n man by 'n jag flouval, hy stof
opgooi as 'n teken dat hy hulp nodig het. Campbell vertel ook hoe
hulle (d.w.s. onbekende wilde Boesmans) nog een aand met vuurseine
hom op die regte pad na water gehelp het. Vergelyk ook die volgende
twee uittreksels, een byna 'n eeu en 'n kwart oud van Lichtenstein,
dat ander nog geen ses maande gelede nie deur Reuter uit S.W. Afrika
gesein:
"Die Bosjesmanne het 'n onafgebroke kommunikasie met mekaar, so
goed, dat hulle alles weet wat in die land aangaan, nie alleen
gouer nie; maar meer akkuraat as enige ander nasie. Indiwiduele
Bosjesmanne, sê hulle (d.w.s. die Betjoeanas) kom ongewapend
en alleen na hulle (Betjoeana) veewagters en smeek om kos, in
terugbetaling waarvoor hulle meedeel enige nuus wat hulle van wis."
Die twede uittreksel is uit een van Reuter se telegramme oor die
geval van 'n seker patrollie onder Kapt. Swemmer wat 160 myl van
Grootfontein al hul kamele en al hul water buiten een kameel en een
bottel water kwytgeraak het.
"Toe kom een van die geheimsinnige gebeurtenisse wat in die
wilde Afrika gebeur. Op een of ander wyse stuur die Boesmans
die boodskap aan dat Kapt. Swemmer deur leeus aangeval is, en
met een kameel aankom en water nodig het. Die Boesmans op die
grens van Grootfontein ontvang die boodskap, en deel dit met
die beamptes by Grootfontein mee...... Hoe die nuus vervoer is,
bly onbekend. Boesman-bodes mag miskien die moeite gedaan het om
dit na Grootfontein te bring. Dit, dink die mense is nie baie
waarskynlik nie, en die ou Blanke-inwoners glo liewer dat die
Boesman die groot primitiewe gawe van telepatie besit."
En waaroor gesels die Boesman? Natuurlik oor sake wat binne of naby die
grense van sy kennis lê. Die Jonkvrou Augusta Uitenhaag de Mist het in
1802 baie kortaf die kennis van die Boesman beskrywe. "Hy het kennis
van niks," skrywe sy, "as van gifpyle en vuurmaak." Dit is egter nie
so nie, en buiten en behalwe sy kennis wat ons alreeds ondersoek het,
wil die skrywer 'n paar feite voorlê in verband met hulle kennis
onder die volgende hoofde: aardkunde, aardrykskunde, rekenkunde,
dierkunde, geneeskunde, plantkunde, sterrekunde, letterkunde, digkuns,
toneelkuns, danskuns, musiekkuns, graveerkuns en skilderkuns. In seker
van genoemde indelinge van kennis, is hulle vordering groot gewees,
in ander weer, minder; maar afgesien van hulle kunste, was hul
almelewe prakties. So was dit ook met hul kennis van aardkunde. Die
stowwe wat hulle van wis, was die grondstowwe waaruit hulle hul verf
gemaak het, waarvan hul hulle pylkoppe gemaak het, en hulle bore; maar
hulle het ook geweet wat vandag amper 'n verlore kuns is, d.w.s. hoe
om die vuurklip te slaan om die verskillende werktuie te maak; ook
wis hul waar om vir water te soek en dit was vir hulle altoos al te
mooi, wanneer in die diens van die Blanke, om met hul kennis te pronk,
en gou water te vind na die Bantoe tevergeefs probeer het.
AARDRYKSKUNDE.
As deur Aardrykskunde verstaan word 'n kennis van waar riviere hulle
oorsprong het, en waarheen hul loop, en dergelyke dinge, dan het die
Boesman feitlik geen kennis van aardrykskunde gehad nie. Hulle het
name vir riviere gehad, en ook ander plekke soos berge en fonteine
het name gekry; maar in die vrugbare dele van ons land het die
Boesman nie veel gereis nie, en dus nie veel kennis van die land
as 'n geheel opgedoen nie. Boesmans wat Campbell mee gepraat het,
is oud geword sonder om 'n vyf-en-twintig myl van hul geboorteplaas
te gaan. Maar terwyl soveel dorpelinge wat vandag met hulle kennis
van aardrykskunde kan spog, op die veld verdwaal, ja, selfs binne
tweehonderd tree van hul eie woninge, het die Boesman die wonderlike
gawe gehad om altyd die regte koers huis toe te ken, al neem jy vir
hom hoe ver, en langs watter kronkelende paaie ook al.
REKENKUNDE.
In rekenkunde was hulle ook swak. Hulle het name gehad vir een, twee,
en drie, en geen hoër getal nie, vertel Mejuffrou Bleek, maar hulle
het gesê veel, of met hulle vingers gewys: "soveel" vir getalle
tussen drie en elf. As dit verby die tien kom, is hulle verlore,
en sê net "seer veel." Mejuffrou Bleek egter sê dat sy nog nooit
'n Boesman gekry het wat nie kon tel nie, maar dan maak hul gebruik
van die Afrikaanse of Engelse of Bantoe-telwoorde.
Die waarde van rekenkunde word eers deur 'n volk gevoel as hul
begin handel, of voorsorg vir die toekoms maak, soos by voorbeeld
vir die winter ens. Die Boesmans, soos ons al gesien het, het wel
'n bietjie handel gedrywe, maar alhoewel hulle nou en dan 'n bietjie
biltong maak of miereiers of sprinkhane braai en maal, duur dit maar
'n week of twee voor alles weer op is. Onder hierdie omstandighede is
daar maar min ontwikkeling in rekenkunde te verwag. Tussen hakkies
is dit miskien nodig om te sê dat die gebrek aan hoër getalle as
drie nie beteken dat hul nie met hoër getalle kon werk nie. Die
Indiërs byvoorbeeld het twee woorde lakh en crore vir getalle wat
ons nie woorde voor het nie, maar tog werk ons met daardie getalle
(d.w.s. honderdduisend en tien miljoen). Die Australiër het ook
maar woorde vir een en twee; maar drie is vir hulle twee-een; vier,
twee-twee; nege, twee-twee-twee-twee-een; tien, twee hande; twaalf,
tweehande-twee; twintig, een man; en drie-en-neentig, byvoorbeeld,
tweeman-tweeman-tweehande-twee-een. Stow beweer dat die Boesmans op
dieselfde manier tot tien getel het.
DIERKUNDE.
Maar dit was in dierkunde dat die Boesman uitgeblink het. Dit is
waar dat hy nie 'n klassifikasie van die diere had of vir hulle lang
Latynse name gegee het nie, maar hy het hul spore geken en gegraveer
op rotse. Hy het hulle manier en gewoontes tot op 'n haar geken, en
gaan ure en ure van tevore sy posiesie inneem waar hy weet dat die
wild op 'n seker tyd sal kom. Die gevalle alreeds gesiteer met die
leeujag bewys byvoorbeeld dat hulle die leeu se gewoontes baie goed
geken het. Ja, en daar is van hulle wat beweer dat hulle die taal
van die leeu en ander diere kan verstaan. Moet ons die bewering as
verspot verklaar? Nee geensins. Laat ons weer hoor wat Campbell sê,
die man wat hier in ons land in 'n wit-en-blou-gestreepte broek
rondgery het om die Boesmanmeide die alfabet te leer. Hy sê dat
'n leeu en 'n volstruis so amper dieselfde geluid maak dat hy die
een nie uit die ander kon onderskei nie. Dat hulle in dieselfde
musikale klas kom, is waar, en Boesman folklore bewys dat die Boesman
dit ook besef het, maar geen volstruisboer sal vir 'n minuut twyfel
wanneer hy die een of die ander hoor nie. Blinddoek enige boereseun,
en plak hom by 'n hoenderhok neer. Van wat die hoenders daar gesels
sal hy haarfyn kan beskrywe wat onder hul daar plaasvind. Van 'n
hond se blaf kan 'n mens sê wat vir wild hy gevind het, en kortom,
verstaan ons die taal van die diere wat ons rondom ons het. Wat die
Boesman dus beweer van die dieretaal is heeltemal geloofbaar. Dat hy
hul gewoontes so goed ken dat hy as 'n dier vermom, tussen hulle kan
ingaan, bewys ook dat hy in daardie opsig baie meer kennis had as
ons hedendaagse dierkundiges. Dit is nou nie te lank gelede nie dat
Fabre, die Franse entomoloog, ontdek het waar die gif op die hare van
rispes vandaan kom. Die kortbeen-jagters het dit al lankal geken, en
na die bron daarvan gegaan om pylgif te kry. En die wonderlikste
van alles is nie dat hulle die en ook ander gifte ontdek het nie,
maar dat hulle met die verskillende teëgifte wat miskien die grootste
deel van hulle geneeskunde uitgemaak het, bekend geraak het. Hulle
het wel ook van ander medisyne af geweet, en hul dokters het kennis
gedra van nog meer; maar, soos selfs by ons moderne dokters in seker
mate oogverblindery uitgeoefen word, omdat die mensdom dit wil hê,
het hulle dokters ook getoor. Wat nou ook weer onlangs gebeur het,
bewys, alhoewel nie absoluut nie, dat die Boesman medisyne het. Tien
Boesmans (Marsarwes) is op 'n beskuldiging van moord, gevang, en in
die tronk vir tien maande opgesluit. Toe, na tien maande die regering
besluit het om nie met die saak aan te gaan nie, was daar maar vyf
oor! Die ander is intussen gesterwe, maar die oorblywende, wat darem
ook siek was, kom dadelik weer reg toe hul weer by hul wortels kon
kom. Van hul towermedisyne soos die gekruiste houtjies, en snye oor
hul liggaam, is dit onnodig om nou hier verder oor uit te brei. Hul
geneeskunde, as 'n ware kennis apart van bygeloof, het afgehang
van hul kennis van plantkunde, en dit soos ander kennis van hulle was
eg prakties. Van bolle en blare en saad, het hulle geweet wat eetbaar
is, wat medisyne is, en wat gif is--en dié vraag bly onbeantwoord:
waar, hoe, en wanneer het hulle die belangryke kennis opgedaan? Hulle
het nooit plante gekweek nie, nooit geploeg of gesaai nie, en
dus verwag 'n mens nie dat hulle die jaar in jaargetye sou verdeel
nie, maar hulle het 'n woord vir somer, 'n ander vir winter, en een
vir lente wat beteken vroeg-somer. Mejuffrou Bleek weet egter van
geen woord vir herfs nie. Die skrywer meen dat die begin van ware
sterrekunde in die landbou en die seevaart lê, en dat later die studie
weer 'n verder stoot gekry het deur die Bygeloof wat altoos met die
sterre gepaard gegaan het. Onder die Boesmans vind ons dus ook nie
'n ware kennis van sterrekunde met kennis van die reis van die son
deur die konstellasies nie, maar 'n kennis alleen van seker sterre en
sterregroepe. Canopus, een van die groter sterre, en Sirius het hulle
ook geken en aanbid soos alreeds vermeld, maar wat interessant is,
is hulle stories oor die Hart van die Dageraad. Uit die twede Rapport
van Dr. Bleek oor Boesman-Navorsinge, aan die Kaapse Parlement, 1875,
kom die volgende:--
"The 'Dawn's Heart' (The Star Jupiter) has a daughter who is
identified with some neighbouring star preceding Jupiter (at the
time when we asked, it was Regulus or Alpha-Leonis). Her name
is the 'Dawns-Heart-child' and her relation to her father is
somewhat mysterious. He calls her 'my heart', he swallows her,
then walks alone as the only Dawns-Heart Star, and, when she is
grown up, he spits her out again. She then herself becomes another
(female) Dawn's-Heart, and spits out another Dawns-Heart-child
which follows the male and female Dawn's-Heart."
Die eerste punt wat ons hier moet opmerk, is dat Dr. Bleek nie
heeltemal seker is watter ster met die planeet Jupiter geassosieer is
nie. Die tweede punt is dat uit die verhaal ons moet aanneem dat die
Hart van die Dageraad en sy kind en kleinkind hemelse liggame is wat
altoos naby mekaar bly, anders sou so'n intieme verhouding nie aan
hulle toegeskrywe word nie. Ten derde, is dit vermoedelik, dat die
gebeurtenis wat beskrywe word een is wat hom dikwels herhaal, anders
sou dit nie besonder indruk op die primitiewe brein gemaak het nie.
Dit is vir die skrywer heeltemal duidelik dat Dr. Bleek nie die Boesman
verstaan het toe laasgenoemde hom die "Hart van die Dageraad" in die
hemel probeer wys het nie.
En waarom het die misverstand ontstaan? omdat die Boesman na iets
wys wat die Blanke nie met sy blote oog kon sien nie! Die enigste
liggame wat met Jupiter die hemel deurreis is sy vyf mane, wat eers
in 1610 deur Galileo ontdek is, die eerste sterrekundige ontdekking
gedaan nadat hy sy verkyker gemaak het.
Om sy bewering te staaf, dat die Boesman twee uit die vyf mane geken
het, en dus waarskynlik lank voor Galileo hul ontdek het, is dit
nodig vir die skrywer om by bowestaande nog die volgende by te voeg
uit 'n boek oor sterrekunde deur Dr. Chas. A. Young, Professor in
Sterrekunde by Princeton Universiteit.
"When Jupiter is in opposition, the fourth satellite is sometimes
nearly 10-1/2' away from the planet, or one-third of the moon's
diameter; and in a very clear air (soos byvoorbeeld in die Karo)
can be seen by a sharp eye without telescopic aid. The third,
though larger, never goes more than 6' from the planet and it
is perhaps doubtful whether it is ever seen with the naked eye
unless when the fourth happens to be close beside it."
Hier sien ons hoe die prosaïese sterrekundige probleem van die
beweginge van Jupiter se mane wat ons soveel hoofbrekens op die
Universiteit veroorsaak het, in 'n digterlike manier deur die Boesman
behandel is. Digterlik is ook sy beskrywing van die oorsprong van die
maan dat dit 'n sandaal is wat !Kaggen in die lug gegooi het. Digterlik
omdat hulle altoos praat van die maan wat loop oor die hemel en die
skoen vir hulle die stoflike voorstelling van "loop" is. Soveel van
wat hul sê en doen is so deurtrek van digterlikheid, dat 'n mens
dikwels twyfel of die volk wat sulke wonderlike werk in die beeldende
kunste gelewer het, werklik nie meer as digters moet waardeer word
nie. Alleen die internasionale medium van die eersgenoemde kuns sal
waarskynlik altoos die skaal aan sy kant aftrek, daar die oorgrootste
meerderheid hul digkuns alleen deur 'n tolk kan geniet.
In die besit van die skrywer is 'n stoflike gedig--'n Boesman
gifpyl--die snel bode met 'n doodlike boodskap. Vooraan, op die kop
lê die slanggif dik, en agter in plaas van die gewone seningband,
is 'n ringetjie van slangvel aangekrimp. 'n Stoflike gediggie wat
die slang beskrywe. 'n Toehoorder mag miskien beswaar hê dat die
digterlikheid net in die verbeeldingskrag van die skrywer sit, maar
met jou studie van die Boesman sien 'n mens soveel van dié gees dat
dit nog lank nie onmolik is dat die pyl so afgewerk het nie. Dit
is swaar om 'n gedig aan te haal, want die skrywer moet ongelukkig
vertaal van 'n vertaling. Hier volg egter so 'n vertaling, en uit dit
inleiding blyk dit dat die digter 'n man is wat deur die sendelinge
sou beskrywe word as 'n man wat in die diepste ellende van onkunde
verkeer, en tog hoe pragtig is sy beskrywing van die leegheid nou
dat sy maat nie meer by hom is nie.
"Dit is 'n treurlied deur Gaattin gesing na die dood van sy vriend
die towenaar en reenmaker !Nuin !Kuiten wat aan die gevolge van
'n skot gesterwe het wat hom een aand getref het terwyl hy, in
die vorm van 'n leeu rondloop. (Hy sê die snaar wat daar so lief
in die blou hemel gesing het in die leeftyd van die towenaar,
word nie langer gehoor nie).
DIE GEBROKE SNAAR.
Dit was die mense die, wat
daardie snaar vir my gebreek 't.
Daarom
word die plek nou so vir my
daaroor.
Want daardie snaar was wat vir my gebreek 't.
Daarom
voel die plek nie meer vir my
soos dit hier eers gevoel het
daaroor.
Want
die plek voel net asof dit ope voor my gebreek het.
die plek voel net asof dit ope voor my staan
omdat die snaar vir my gebreek het.
Daarom
is die plek nie aangenaam vir my
daaroor.
'n Volledige, selfs seer uitgebreide behandeling van die digkuns en
letterkunde van die Boesman kan onmolik hier 'n plek kry, maar die
Filistyne wat nie wil glo in die digterlikheid van die Boesman nie,
moet die gediggie aan 'n nog nie ontluikte blom lees, en dit ernstig
probeer verteer.
Onder Dr. Bleek se ou Boesmans was ene IIKabbo, 'n oubandiet wat
verantwoordelik is vir een van die mooiste digterlike prosastukke
wat nog in ons land in enige taal saamgestel is. Dit is die
beoordeling van die skrywer, en hy word in sy opienie gestaaf
deur een van ons Afrikaanse digters wat hoog aangeskrewe staan.
In die Boesman-kultuur gaan toneelkuns nie saam met letterkunde
nie, maar maak feitlik met danskuns en musiek een geheel uit. Soos my
toehoorders sal weet is die Bantoe-ekwiwalent vir die Afrikaanse vraag:
"Wie is jy, en waar kom jy vandaan?" 'n vraag wat beteken: "wat dans
jy?" (m.a.w. wat is jou 'siboko' of jou stam?) Dit wys op die feit,
dat by die Bantoe die dans 'n half-nasionale, half-godsdienstige
betekenis het. Dat dit so by die Boesmans was is vir die skrywer nog
nie duidelik nie. Dat iets bowenatuurliks, mense straf wat te kwaai
dans is 'n vaste geloof by hul. Ook is daar storie van 'n Godin en
haar feë wat met die mense dans; en in seker van hul danse is daar 'n
tydelike opheffing van die streng sedewette, iets wat by die Bantoe
ook in seker Godsdienstige seremonies plaasvind. Dit is wel molik
dat party van die danse, soos onder baie barbare half godsdienstig
is; maar ander danse lyk meer op 'n gevolg van 'n opborreling van
lewenslus as die heuning en vleis volop is; terwyl ander weer die egte
tekens van toneelkuns dra. Vir die grootste gedeelte van hulle danse
is al die dansers of die meerderheid vermom soos diere wat dan ook
die gang van die diere namaak. Die danse sal ook waarskynlik dien as
'n oefenskool vir die jonger jagters. Die musiek word gewoonlik deur
die meide verskaf, maar nie altoos nie.
MUSIEK.
Die musiekinstrumente van die Boesmans is die 'Kopo, 'Joum-'Joum,
'Kangan, en 'Goura wat almal op die boog gebaseer is. Siedaar 'n tema
vir ons Afrikaanse digters--om te beskrywe die mooiklinkende klank
van die singende snaar in die oor van die jagter wat weer indring in
sy siel as hy die aand by die vuur sit en sy maters vertel, miskien
nog in versmaat, van sy gelukkig jagtog. Onwillekeurig, onbewus gly
sy hand na sy boog, en onwillekeurig pluk-pluk hy aan die snaar,
half uit bewondering vir die klank, en half omdat die voel van die
snaar en die klank van sy noot hom help om die jagtoneel weer voor
sy oë saam te stel.
Hieruit is gebore die musiekinstrumente van die Boesmans--'n stel boë
wat elkeen 'n aparte noot weergee of 'n boog met drie of vier snare;
snare wat opgeblaas word, of gepluk of geslaan word, en miskien ook
met 'n strykstok aan 't trille gesit. Vir klankvergroting is 'n die
later instrumente 'n skilpaddop of 'n kalbas vasgemaak. Buiten die
snaarinstrumente is daar die fluitjie, die rommelpot of tamboer, en die
Boesman-klokkies gewees. Laasgenoemde is uit gedroogde springbok-ore
of soiets gemaak met klippies of saadjies daarin, en om die enkels
van die danseres gedra.
Verskillende poginge is al gemaak om die Boesman-musiek op te
skrywe, maar deskundiges sê dat dit nie met ons note molik is
nie. Musiekkenners weet dat die ag note van ons Europese toonleer
willekeurig is, en buite vir die eerste en laaste note daar geen
egte wetenskaplike rede vir die aanneming van so 'n toonleer bestaan
nie. In die musiek van ander nasies, dus, tref ons dikwels die vaste
bestaan van kwart-tone, en ander, vir ons, uitheemse dinge. En dit is
nie alleen onder minontwikkelde musikante nie; selfs die Skotte wat
lank moes musiek gespeel het voordat hulle die wonderlike en wonderbare
doedelsak ontwikkel het, gee bewys (as die skrywer hom nie misgis nie)
deur hul ouer volksliedere, van die bestaan van 'n toonleer met maar
vyf note in plaas van ons ag. So verskil ook die Boesman toonleer,
maar die skrywer kan nog nie beskrywe presies waar die verskil lê nie.
Stow beweer, dat die Boesman onder al die inboorlinge die musikaalste
aangelê is. Dit is moeilik om te bewys, en moeilik om te glo,
nog te meer as 'n mens hulle musiekinstrumente vergelyk met die
van die Bantoe; maar dat die digterlike skilders ook besiel is met
'n musikale gevoel wat tot in hul murg deurdring het, is duidelik
uit die storie wat Stow ons vertel. Dit is van twee ou Boesmans,
man en vrou vir wie hy sy kopieë van Boesman-skilderye gewys het.
"Eindelik kom ons by die prente van ou danse. Ou 'Kou'ke
roep dadelik uit, 'dit, a, dit was 'n pragdans, dit is die
'Ko'Ku-curra!' Dit, sê sy, is uit die mode geraak toe sy nog
'n dogter was, maar is altoos in die dae van haar ouma se ouma
gedans. 'Ek ken 'dit, en ken die lied.' En dadelik met haar kop en
lyf aan 't roere, begin sy sing"----dan volg die musiek--"Terwyl
'Kou'ke die boonste reël sing, word die ou man meer en meer
aangeroer en hou aan, aan haar arm pluk, terwyl hy herhaal:
'Moenie! Moenie!' Maar sy gaan maar deur; toe hy weer vreeslik
treurig sê, 'Moenie, moenie, die ou liedere sing nie, dit maak my
hart te weemoedig', maar sy wil nie luister nie, en hou aan selfs
met meer lewe as eers, asof die herinneringe uit die verlede haar
opgewonde maak, tot eindelik die ouman, nie meer in staat om sy
gemoed te bedwing nie, uitbars met die lied van die twede reël",
(d.w.s. van die aangehaalde musiek). "Hul kyk na mekaar en was
uiters gelukkig, die blik van die vrou was asof sy wou sê 'A, ek
dog dit sou jou omhaal!' 'n Mens het nie verwag om 'n vertoning
van sulke egte gevoel te vinde onder mense nie wat beskou en
behandel word as die ontembare, venynige ongediertes wat die
tot-die-dood-bestemde ras kamte is."
BEELDENDE KUNSTE.
Dié verhaal van Stow vertel ons van die musikale ekstase van 'n seker
egpaar; laat ons onder die folklore van die Boesmans soek na iets
wat ons miskien kan vertel van wat die volk dink en voel oor musiek
en klanke. Ongelukkig is daar tot dusver nog so min gepubliseer,
dat dit moeilik is om so 'n vraag te beantwoord, maar van wat
gepubliseer is, kry ons 'n verhaal van wat feitlik 'n singwedstryd is
('n Boesman-Eistedfodd) tussen die volstruise en die leeus toe hulle
nog mans was. Ook leer ons uit een van die verhale, dat die woord vir
bewussyn beteken "dinksnare," en as dié stilstaan, word die persoon
bewusteloos. Vergelyk ook die gedig van die gebroke snaar wat eers
die singer se heelal met soetklinkende trillinge gevul het. Hier
het die musiek in die taal ingedring soos die "poker"-woorde in die
taal van die Amerikaner, en die ossewawoorde in ons taal. Maar wat
'n mens merk in die gepubliseerde stukke is hoe dikwels, vergeleke
met die paar plekke waar klank en musiek van gepraat word, die gevoel
van skoonheid van vorm en kleur voorkom. Plekke, byv. beskrywe hulle
as mooi, ook wolke en diere word bewonder. Ook die diere van hul
fantasie word beskrywe as mooi diere--"gestreep soos 'n sebra". Een
van die verhalers vertel van 'n potjie wat gemaak is, 'n kleipotjie,
pragtig bo al sy maters, ook en hier durf ek nie die vertaler se
woorde weer vertaal nie, praat een van "a handsome young man, his
head is surpassingly beautiful."
En hul idee van skoonheid was nie bepaal deur kleur soos in die geval
van die gestreepte dier of vorm soos by die kleipotjie nie; maar hulle
het ook kan waardeer grasieuse beweginge as bewys deur !Han !Rasso wat
vertel van die hasie wat hy had toe hy 'n seuntjie was, en wat hy so
bemin het, want, hy dag "dat daar niks was wat sig so liefies beweeg,
as die hasie wanneer dit saggies huppel, saggies daar rondhuppel."
Dit is kunstenaarstaal, en kunstenare is uit die volk gebore wat nie
die kop in skaamte hoef te buig in watter geselskap van skilders hul
ook mag kom nie. Vir die kunskenner is dit onnodig om verder uit te
brei oor hierdie punt, en die man wat geen oog vir die beeldende kunste
het nie, kan 'n mens moeilik leer om die Boesmankuns te waardeer, of te
geniet; maar met die name van reuse slaan 'n mens sulke Filistyne dood.
Neem byvoorbeeld die bekende skildery van die leeu wat die man opeet,
die Filistyn beskrywe dit en dergelyke kunsstukke as "unbedeutende
Kritzeleien welche gar keine Beachtung verdienten", maar in daardie
selfde gekrabbel sit Kuns! Net 'n paar lyne wat glad nie die omlyning
is van "Felis Leo" nie, en tog staan daar die "vaal kat" met die gewig
van 'n os in sy skouers en die ratsheid van 'n kat in sy voete! Nog
nooit was daar 'n man soos die een wat daar sy doodskreet uit nie,
en tog vertolk daardie krom lyntjies die wanhoop van die arme man,
en sy skreë vir hulp klink in die ore van die toeskouer. Dit is die
werk van 'n barbaar, onontwikkeld. Maar die Franse is tog die wêreld
deur bekend vir 'n hoog ontwikkelde, kunsvolle nasie, en wat produseer
daardie volk na al die jare, na al die eeue; nadat hul die kuns van
Assirië, Egipte, Griekeland, Italië, Spanje, Holland, Indië, en Japan
bestudeer en verteer het? 'n Skool wat werk lewer soos "Die Dans"
van Matisse [7]. 'n Skool wat die Gees, die Siel probeer skilder
sonder om te veel ag op die liggaam, op die uiterlike te gee. Die
dorpeling gaan op die veld met 'n jagter; daar gunter is daar 'n
beweging, wat oor is byna voor dit begin. "Dit is so-en-so 'n dier,"
sê die jagter, en die dorpeling bewonder die jagter se skerp gesig,
maar wat hy behoort te bewonder is die jagter se kennis. In daardie
oomblik was daar byna geen kans om kleur te merk, seker geen kans om
vorm te sien nie, maar wel tyd om die beweging te besef en te herken
as van die of daardie dier. En dit verklaar een van die eienskappe van
baie van die Boesman-kunsstukke. Soos in "die Dans" is die omlyning
foutief, maar die beweging wonderlik, kunsvol, akkuraat. Voor 'n
Boesman tekening staan baie met die gedagte: "Presies die jakhals wat
ek nou-nou daaronder tussen die bossies gesien draf het." Terwyl voor
die doeke van baie van die moderne diereskilders, kom dié gedagte op:
"Watter pragtige hare! Maar is die huid nie goed geskilder nie! Dit
lyk kompleet die jakhals wat ek eergister in die museum gesien het!"
Die ander punte in verband met Boesmankuns moet ons maar net korteliks
aanroer, want 'n behandeling van die Boesman-kuns verdien 'n aparte
lesing. Maar ons kan hier darem op 'n paar ander eienskappe van die
Boesman-kuns wys.
Die wanhoop van die leeuprooi [8], die tergende speelgees van die
bobejane, die wakkerheid van die jakhals, die gerustheid, of die
argwaan van die bok [9], die lompheid van die vermomde jagter, hoe
duidelik het die Boesman kunstenaar ons dit vertolk; hoe duidelik
is die bewys van sy vermoë op dié gebied. Die vorse spring van die
leeu [8], die sorglose, trotse, parmantige draf van die olifant
en die "vry hotnot" wat hom houdings gee, hoe natuurlik is dit
geskilder! Trek vir die laasgenoemde 'n rooibaadjie en blou broek met
'n rooi naadstreep aan, druk 'n platdop-pet op sy kop, en daar het jy
'n Phil May-tekening van Tommy Atkins.
Diere in profiel is baie algemeen [10], en hier en daar vind 'n mens
een wat baie vry, byna matematies versier is, maar die durf van
die Boesman is partykeer brutaal in sy keuse van 'n onderwerp, en
hy skilder diere in houdings wat geen Europeaan sou durf weergee nie
[11]. Terwyl hulle dikwels enkele diere en mense skilder, is daar baie
werke van hul bekend waar 'n jagavontuur of 'n dans, of 'n toneel uit
hul geskiedenis afgebeeld is. Daar is bekend 'n 'goin 'goin-dans, 'n
'Ko'ku-curra-dans, 'n Mo'Koma-dans, en een wat waarskynlik die Wysgeer
se dans weergee. Jagavonture is volop, die jag van die olifant, die
elande, die volstruis en die leeu. En van die laasgenoemde, is daar
twee wat die skrywer besonder interessant vind, een waar gebruik
gemaak word van die elandsvel-skilde, en een waar die Boesman die
leeu na die skutters toe lok. Oorlogtonele bestaan uit afbeeldinge
van gevegte tussen Boesman en Bantoe, Boesman en Hottentot, Bantoe en
Bantoe, en Boesman en Boesman. 'n Pragtige voorbeeld van hul kuns is
die tekening van 'n klompie Boesmans wat van die Bantoe 'n twintigtal
vee steel, 'n ander vertel weer van hoe hulle 'n Boer doodgemaak het
en sy vee gebuit het terwyl sy Bantoe-veewagters vlug. Wat besonder
die oog vang in hierdie tonele is, wat tegnies heet die komposiesie,
en 'n wonderlike ineenloping van lyne is in hulle werk te bespeur wat
nie toevallig kan wees nie. Mense en diere is dikwels te vinde, maar
landskappe en plantelewe minder algemeen. Die skrywer weet alleen van
een verdroogde pan, 'n paar bome (een uit Rhodesië met 'n papegaai
daarin) 'n klompie takke, enige kiepersolblare, en 'n klein klompie
bome en bolle wat hul uit hul eie gedaan het. Hulle het ook bewys
gegee van 'n liefde vir mooi lyne wat niks stofliks voorstel nie.
Die kleure wat hul gebruik het is wit, swart, geel, oranje, bruin,
sjokolaad, rooi, rosskleur, pers, blou en groen. Mej. Bleek weet
van geen woord in hul taal vir pers nie en sê dat hul maar een woord
het vir blou en groen. Dit beteken natuurlik nie dat hulle nie die
verskil weet nie, want ons noem byvoorbeeld al die volgende kleure
rooi, alhoewel ons goed besef dat hul nie almal dieselfde kleur is
nie: die kleur van 'n pennieposseël, en die kleur van die posbus,
die kleur van 'n rooi os, en die kleur van rooi hare, die kleur van
'n rooi-roman, van rooi-koper, en die kleur van bloed.
Maar buiten die ge-illustreerde geskiedenis en versieringe alreeds
omskrewe, is daar honderde tekens waarvan ons nog nie en waarskynlik
nooit die ware betekenis sal weet nie [12]. In byna enige grot is
hul te vinde, en dieselfde ontwerpe wat 'n mens langes die Vaalrivier
naby Kimberley op die harde rotse graveer, vind, pryk in verf op die
rotse in Basoetoeland. Alleen van een of twee van die tekens is die
betekenis bekend. Is hulle 'n primitiewe skrif wat miskien alleen
deur 'n klein getal ingewydes bekend is? Is hulle 'n oorblyfsel van
'n ou Geloof? Wie kan vandag sê! Hulle is geheimsinnig, of om meer
akkuraat te wees, is hulle betekenis vir ons 'n geslote boek. Dat 'n
geheimsinnige of godsdienstige of toweragtige agtergrond of oorsaak
bestaan vir die Boesman-skilder en -graveerkuns is die idee van seker
deskundiges, maar ander soos Hahn en Stow ontken dit ronduit. Daar is
tekeninge wat met hul Geloof en Bygeloof te doen het, maar sover die
skrywer kan oordeel is daar net so min towery of godsdiens daaraan
verbonde as aan die prente in ons ge-illustreerde Bybels. Baie van
die tekeninge het eenvoudige verklaringe, maar ons kennis van die
volkies is te beperk. Fritsch byvoorbeeld skrywe:--
"Zuweilen scheinen die Künstler aber ihrer Phantasie freien
Spielraum gelassen zu haben wie sich z.B. eine nackte menschliche
Figur mit rothem Zickzack streifen um die Lenden und einem Ding wie
ein zusammengefalteter Regenschirm in der Hand auf einem Felsen
in Key Poort (östliche Colonie) vorfand, welche sich nicht wohl
deuten lässt."
Vandag weet ons dat wat Fritsch nie kan verstaan nie 'n afbeelding
is van 'n Kaffer met 'n steekasgaai wat soveelmaal groter en breër
is as die Boesman-pyl, en vir hom so lomp lyk, dat hy digterlike
vryheid gebruik het en die lompheid te oordrywe soos ook in die grot
by Modderpoort, O.V.S.
Die handigheid van die Boesman om gebruik te maak van die natuurlike
vorm van die rotsoppervlakte in sy tekeninge; sy wonderlike graveerkuns
waarmee hy ook pragstukke gelewer het [13], Stow se teorie dat die
Boesmans uit twee aparte stamme die skilders en die graveerders of
beeldhouers, soos hy hul noem, bestaan; en die praktiese moderne
toepassing van die Boesmankuns, behoort meer tuis by 'n behandeling
van hul kuns, en sal ons hul maar vir 'n later geleentheid laat bly.
En so laat ons tydelik afskeid neem van die Boesman, die dwergie, die
barbaar, wat in sy primitiewe staat beter kon teken as die Egiptenaar
en selfs as die Griek toe die al die fondament van ons wysbegeerte en
boukuns aangelê het. Ons bejammer die Boesman, en daardeur minag ons
hom. Is sy primitiewe toestand voor die koms van die Neger en Blanke
rasse meer te betreur as die van ons? As hy genoeg kos het, (en hy kry
genoegsame gesonde liggaamsoefening om dit te wen) kom hy tuis na sy
vrou en kinders en geniet daar sy vleis en groente met sy bier. Daarna
kan hy vir hom besig hou met die kunste en sy geestelike genot uit
die wêreld trek. Kom daar nie duisende Blankes van hongersnood om
nie? Is die krotjies in die agterstrate van die stede te vergelyk
met die grotte onder die kranse wat uitsien op myle en myle varse lug?
En waar bestaan die volk wat soveel digterlikheid en letterkundige
smaak sal vertoon onder so 'n klein klompie indiwidue as wat Dr. Bleek
by hom had, en dié nog almal uit die tronk uitgehaal?
Ekonomies is ons vooruitgegaan, maar as die ware geluk, die doel is
van die mensdom, die mikpunt van almal, kan ons ons nog die vraag
stel--Is ons werklik nader aan ons doel as die Boesmans?
AANTEKENINGE
[1] Sien Plaat A.
[2] Sien Plaat B.
[3] Sien Fig. I.
[4] Sien Fig. II en III.
[5] Sien Fig. VI. 'n Uitleg van hierdie prent verskyn in "The Cape
Monthly Magazine," Julie 1874.
[6] Onder Stow se tekeninge is daar een wat bewys dat die storie
waar is.
[7] Sien Plaat C.
[8] Sien Fig. VII.
[9] Sien Fig. VIII.
[10] Sien Fig. IX.
[11] Sien Fig. X.
[12] Sien Fig. XI.
[13] Sien Fig. XII.
End of the Project Gutenberg EBook of Iets oor die Boesmankultuur, by
Reenen J. van Reenen
*** END OF THIS PROJECT GUTENBERG EBOOK IETS OOR DIE BOESMANKULTUUR ***
***** This file should be named 61525-8.txt or 61525-8.zip *****
This and all associated files of various formats will be found in:
http://www.gutenberg.org/6/1/5/2/61525/
Produced by Jeroen Hellingman and the Online Distributed
Proofreading Team at http://www.pgdp.net/ for Project
Gutenberg (This file was produced from images generously
made available by The Internet Archive)
Updated editions will replace the previous one--the old editions will
be renamed.
Creating the works from print editions not protected by U.S. copyright
law means that no one owns a United States copyright in these works,
so the Foundation (and you!) can copy and distribute it in the United
States without permission and without paying copyright
royalties. Special rules, set forth in the General Terms of Use part
of this license, apply to copying and distributing Project
Gutenberg-tm electronic works to protect the PROJECT GUTENBERG-tm
concept and trademark. Project Gutenberg is a registered trademark,
and may not be used if you charge for the eBooks, unless you receive
specific permission. If you do not charge anything for copies of this
eBook, complying with the rules is very easy. You may use this eBook
for nearly any purpose such as creation of derivative works, reports,
performances and research. They may be modified and printed and given
away--you may do practically ANYTHING in the United States with eBooks
not protected by U.S. copyright law. Redistribution is subject to the
trademark license, especially commercial redistribution.
START: FULL LICENSE
THE FULL PROJECT GUTENBERG LICENSE
PLEASE READ THIS BEFORE YOU DISTRIBUTE OR USE THIS WORK
To protect the Project Gutenberg-tm mission of promoting the free
distribution of electronic works, by using or distributing this work
(or any other work associated in any way with the phrase "Project
Gutenberg"), you agree to comply with all the terms of the Full
Project Gutenberg-tm License available with this file or online at
www.gutenberg.org/license.
Section 1. General Terms of Use and Redistributing Project
Gutenberg-tm electronic works
1.A. By reading or using any part of this Project Gutenberg-tm
electronic work, you indicate that you have read, understand, agree to
and accept all the terms of this license and intellectual property
(trademark/copyright) agreement. If you do not agree to abide by all
the terms of this agreement, you must cease using and return or
destroy all copies of Project Gutenberg-tm electronic works in your
possession. If you paid a fee for obtaining a copy of or access to a
Project Gutenberg-tm electronic work and you do not agree to be bound
by the terms of this agreement, you may obtain a refund from the
person or entity to whom you paid the fee as set forth in paragraph
1.E.8.
1.B. "Project Gutenberg" is a registered trademark. It may only be
used on or associated in any way with an electronic work by people who
agree to be bound by the terms of this agreement. There are a few
things that you can do with most Project Gutenberg-tm electronic works
even without complying with the full terms of this agreement. See
paragraph 1.C below. There are a lot of things you can do with Project
Gutenberg-tm electronic works if you follow the terms of this
agreement and help preserve free future access to Project Gutenberg-tm
electronic works. See paragraph 1.E below.
1.C. The Project Gutenberg Literary Archive Foundation ("the
Foundation" or PGLAF), owns a compilation copyright in the collection
of Project Gutenberg-tm electronic works. Nearly all the individual
works in the collection are in the public domain in the United
States. If an individual work is unprotected by copyright law in the
United States and you are located in the United States, we do not
claim a right to prevent you from copying, distributing, performing,
displaying or creating derivative works based on the work as long as
all references to Project Gutenberg are removed. Of course, we hope
that you will support the Project Gutenberg-tm mission of promoting
free access to electronic works by freely sharing Project Gutenberg-tm
works in compliance with the terms of this agreement for keeping the
Project Gutenberg-tm name associated with the work. You can easily
comply with the terms of this agreement by keeping this work in the
same format with its attached full Project Gutenberg-tm License when
you share it without charge with others.
1.D. The copyright laws of the place where you are located also govern
what you can do with this work. Copyright laws in most countries are
in a constant state of change. If you are outside the United States,
check the laws of your country in addition to the terms of this
agreement before downloading, copying, displaying, performing,
distributing or creating derivative works based on this work or any
other Project Gutenberg-tm work. The Foundation makes no
representations concerning the copyright status of any work in any
country outside the United States.
1.E. Unless you have removed all references to Project Gutenberg:
1.E.1. The following sentence, with active links to, or other
immediate access to, the full Project Gutenberg-tm License must appear
prominently whenever any copy of a Project Gutenberg-tm work (any work
on which the phrase "Project Gutenberg" appears, or with which the
phrase "Project Gutenberg" is associated) is accessed, displayed,
performed, viewed, copied or distributed:
This eBook is for the use of anyone anywhere in the United States and
most other parts of the world at no cost and with almost no
restrictions whatsoever. You may copy it, give it away or re-use it
under the terms of the Project Gutenberg License included with this
eBook or online at www.gutenberg.org. If you are not located in the
United States, you'll have to check the laws of the country where you
are located before using this ebook.
1.E.2. If an individual Project Gutenberg-tm electronic work is
derived from texts not protected by U.S. copyright law (does not
contain a notice indicating that it is posted with permission of the
copyright holder), the work can be copied and distributed to anyone in
the United States without paying any fees or charges. If you are
redistributing or providing access to a work with the phrase "Project
Gutenberg" associated with or appearing on the work, you must comply
either with the requirements of paragraphs 1.E.1 through 1.E.7 or
obtain permission for the use of the work and the Project Gutenberg-tm
trademark as set forth in paragraphs 1.E.8 or 1.E.9.
1.E.3. If an individual Project Gutenberg-tm electronic work is posted
with the permission of the copyright holder, your use and distribution
must comply with both paragraphs 1.E.1 through 1.E.7 and any
additional terms imposed by the copyright holder. Additional terms
will be linked to the Project Gutenberg-tm License for all works
posted with the permission of the copyright holder found at the
beginning of this work.
1.E.4. Do not unlink or detach or remove the full Project Gutenberg-tm
License terms from this work, or any files containing a part of this
work or any other work associated with Project Gutenberg-tm.
1.E.5. Do not copy, display, perform, distribute or redistribute this
electronic work, or any part of this electronic work, without
prominently displaying the sentence set forth in paragraph 1.E.1 with
active links or immediate access to the full terms of the Project
Gutenberg-tm License.
1.E.6. You may convert to and distribute this work in any binary,
compressed, marked up, nonproprietary or proprietary form, including
any word processing or hypertext form. However, if you provide access
to or distribute copies of a Project Gutenberg-tm work in a format
other than "Plain Vanilla ASCII" or other format used in the official
version posted on the official Project Gutenberg-tm web site
(www.gutenberg.org), you must, at no additional cost, fee or expense
to the user, provide a copy, a means of exporting a copy, or a means
of obtaining a copy upon request, of the work in its original "Plain
Vanilla ASCII" or other form. Any alternate format must include the
full Project Gutenberg-tm License as specified in paragraph 1.E.1.
1.E.7. Do not charge a fee for access to, viewing, displaying,
performing, copying or distributing any Project Gutenberg-tm works
unless you comply with paragraph 1.E.8 or 1.E.9.
1.E.8. You may charge a reasonable fee for copies of or providing
access to or distributing Project Gutenberg-tm electronic works
provided that
* You pay a royalty fee of 20% of the gross profits you derive from
the use of Project Gutenberg-tm works calculated using the method
you already use to calculate your applicable taxes. The fee is owed
to the owner of the Project Gutenberg-tm trademark, but he has
agreed to donate royalties under this paragraph to the Project
Gutenberg Literary Archive Foundation. Royalty payments must be paid
within 60 days following each date on which you prepare (or are
legally required to prepare) your periodic tax returns. Royalty
payments should be clearly marked as such and sent to the Project
Gutenberg Literary Archive Foundation at the address specified in
Section 4, "Information about donations to the Project Gutenberg
Literary Archive Foundation."
* You provide a full refund of any money paid by a user who notifies
you in writing (or by e-mail) within 30 days of receipt that s/he
does not agree to the terms of the full Project Gutenberg-tm
License. You must require such a user to return or destroy all
copies of the works possessed in a physical medium and discontinue
all use of and all access to other copies of Project Gutenberg-tm
works.
* You provide, in accordance with paragraph 1.F.3, a full refund of
any money paid for a work or a replacement copy, if a defect in the
electronic work is discovered and reported to you within 90 days of
receipt of the work.
* You comply with all other terms of this agreement for free
distribution of Project Gutenberg-tm works.
1.E.9. If you wish to charge a fee or distribute a Project
Gutenberg-tm electronic work or group of works on different terms than
are set forth in this agreement, you must obtain permission in writing
from both the Project Gutenberg Literary Archive Foundation and The
Project Gutenberg Trademark LLC, the owner of the Project Gutenberg-tm
trademark. Contact the Foundation as set forth in Section 3 below.
1.F.
1.F.1. Project Gutenberg volunteers and employees expend considerable
effort to identify, do copyright research on, transcribe and proofread
works not protected by U.S. copyright law in creating the Project
Gutenberg-tm collection. Despite these efforts, Project Gutenberg-tm
electronic works, and the medium on which they may be stored, may
contain "Defects," such as, but not limited to, incomplete, inaccurate
or corrupt data, transcription errors, a copyright or other
intellectual property infringement, a defective or damaged disk or
other medium, a computer virus, or computer codes that damage or
cannot be read by your equipment.
1.F.2. LIMITED WARRANTY, DISCLAIMER OF DAMAGES - Except for the "Right
of Replacement or Refund" described in paragraph 1.F.3, the Project
Gutenberg Literary Archive Foundation, the owner of the Project
Gutenberg-tm trademark, and any other party distributing a Project
Gutenberg-tm electronic work under this agreement, disclaim all
liability to you for damages, costs and expenses, including legal
fees. YOU AGREE THAT YOU HAVE NO REMEDIES FOR NEGLIGENCE, STRICT
LIABILITY, BREACH OF WARRANTY OR BREACH OF CONTRACT EXCEPT THOSE
PROVIDED IN PARAGRAPH 1.F.3. YOU AGREE THAT THE FOUNDATION, THE
TRADEMARK OWNER, AND ANY DISTRIBUTOR UNDER THIS AGREEMENT WILL NOT BE
LIABLE TO YOU FOR ACTUAL, DIRECT, INDIRECT, CONSEQUENTIAL, PUNITIVE OR
INCIDENTAL DAMAGES EVEN IF YOU GIVE NOTICE OF THE POSSIBILITY OF SUCH
DAMAGE.
1.F.3. LIMITED RIGHT OF REPLACEMENT OR REFUND - If you discover a
defect in this electronic work within 90 days of receiving it, you can
receive a refund of the money (if any) you paid for it by sending a
written explanation to the person you received the work from. If you
received the work on a physical medium, you must return the medium
with your written explanation. The person or entity that provided you
with the defective work may elect to provide a replacement copy in
lieu of a refund. If you received the work electronically, the person
or entity providing it to you may choose to give you a second
opportunity to receive the work electronically in lieu of a refund. If
the second copy is also defective, you may demand a refund in writing
without further opportunities to fix the problem.
1.F.4. Except for the limited right of replacement or refund set forth
in paragraph 1.F.3, this work is provided to you 'AS-IS', WITH NO
OTHER WARRANTIES OF ANY KIND, EXPRESS OR IMPLIED, INCLUDING BUT NOT
LIMITED TO WARRANTIES OF MERCHANTABILITY OR FITNESS FOR ANY PURPOSE.
1.F.5. Some states do not allow disclaimers of certain implied
warranties or the exclusion or limitation of certain types of
damages. If any disclaimer or limitation set forth in this agreement
violates the law of the state applicable to this agreement, the
agreement shall be interpreted to make the maximum disclaimer or
limitation permitted by the applicable state law. The invalidity or
unenforceability of any provision of this agreement shall not void the
remaining provisions.
1.F.6. INDEMNITY - You agree to indemnify and hold the Foundation, the
trademark owner, any agent or employee of the Foundation, anyone
providing copies of Project Gutenberg-tm electronic works in
accordance with this agreement, and any volunteers associated with the
production, promotion and distribution of Project Gutenberg-tm
electronic works, harmless from all liability, costs and expenses,
including legal fees, that arise directly or indirectly from any of
the following which you do or cause to occur: (a) distribution of this
or any Project Gutenberg-tm work, (b) alteration, modification, or
additions or deletions to any Project Gutenberg-tm work, and (c) any
Defect you cause.
Section 2. Information about the Mission of Project Gutenberg-tm
Project Gutenberg-tm is synonymous with the free distribution of
electronic works in formats readable by the widest variety of
computers including obsolete, old, middle-aged and new computers. It
exists because of the efforts of hundreds of volunteers and donations
from people in all walks of life.
Volunteers and financial support to provide volunteers with the
assistance they need are critical to reaching Project Gutenberg-tm's
goals and ensuring that the Project Gutenberg-tm collection will
remain freely available for generations to come. In 2001, the Project
Gutenberg Literary Archive Foundation was created to provide a secure
and permanent future for Project Gutenberg-tm and future
generations. To learn more about the Project Gutenberg Literary
Archive Foundation and how your efforts and donations can help, see
Sections 3 and 4 and the Foundation information page at
www.gutenberg.org
Section 3. Information about the Project Gutenberg Literary Archive Foundation
The Project Gutenberg Literary Archive Foundation is a non profit
501(c)(3) educational corporation organized under the laws of the
state of Mississippi and granted tax exempt status by the Internal
Revenue Service. The Foundation's EIN or federal tax identification
number is 64-6221541. Contributions to the Project Gutenberg Literary
Archive Foundation are tax deductible to the full extent permitted by
U.S. federal laws and your state's laws.
The Foundation's principal office is in Fairbanks, Alaska, with the
mailing address: PO Box 750175, Fairbanks, AK 99775, but its
volunteers and employees are scattered throughout numerous
locations. Its business office is located at 809 North 1500 West, Salt
Lake City, UT 84116, (801) 596-1887. Email contact links and up to
date contact information can be found at the Foundation's web site and
official page at www.gutenberg.org/contact
For additional contact information:
Dr. Gregory B. Newby
Chief Executive and Director
[email protected]
Section 4. Information about Donations to the Project Gutenberg
Literary Archive Foundation
Project Gutenberg-tm depends upon and cannot survive without wide
spread public support and donations to carry out its mission of
increasing the number of public domain and licensed works that can be
freely distributed in machine readable form accessible by the widest
array of equipment including outdated equipment. Many small donations
($1 to $5,000) are particularly important to maintaining tax exempt
status with the IRS.
The Foundation is committed to complying with the laws regulating
charities and charitable donations in all 50 states of the United
States. Compliance requirements are not uniform and it takes a
considerable effort, much paperwork and many fees to meet and keep up
with these requirements. We do not solicit donations in locations
where we have not received written confirmation of compliance. To SEND
DONATIONS or determine the status of compliance for any particular
state visit www.gutenberg.org/donate
While we cannot and do not solicit contributions from states where we
have not met the solicitation requirements, we know of no prohibition
against accepting unsolicited donations from donors in such states who
approach us with offers to donate.
International donations are gratefully accepted, but we cannot make
any statements concerning tax treatment of donations received from
outside the United States. U.S. laws alone swamp our small staff.
Please check the Project Gutenberg Web pages for current donation
methods and addresses. Donations are accepted in a number of other
ways including checks, online payments and credit card donations. To
donate, please visit: www.gutenberg.org/donate
Section 5. General Information About Project Gutenberg-tm electronic works.
Professor Michael S. Hart was the originator of the Project
Gutenberg-tm concept of a library of electronic works that could be
freely shared with anyone. For forty years, he produced and
distributed Project Gutenberg-tm eBooks with only a loose network of
volunteer support.
Project Gutenberg-tm eBooks are often created from several printed
editions, all of which are confirmed as not protected by copyright in
the U.S. unless a copyright notice is included. Thus, we do not
necessarily keep eBooks in compliance with any particular paper
edition.
Most people start at our Web site which has the main PG search
facility: www.gutenberg.org
This Web site includes information about Project Gutenberg-tm,
including how to make donations to the Project Gutenberg Literary
Archive Foundation, how to help produce our new eBooks, and how to
subscribe to our email newsletter to hear about new eBooks.
