The Project Gutenberg EBook of Die prosa van die twede Afrikaanse beweging, by
Pieter Cornelis Schoonees
This eBook is for the use of anyone anywhere at no cost and with
almost no restrictions whatsoever. You may copy it, give it away or
re-use it under the terms of the Project Gutenberg License included
with this eBook or online at www.gutenberg.org
Title: Die prosa van die twede Afrikaanse beweging
Author: Pieter Cornelis Schoonees
Release Date: April 18, 2006 [EBook #18203]
Language: Afrikaans
*** START OF THIS PROJECT GUTENBERG EBOOK DIE PROSA VAN DIE TWEDE ***
Produced by Christine D., Michael Ciesielski and the Online
Distributed Proofreading Team at http://www.pgdp.net
DIE PROSA VAN DIE TWEDE
AFRIKAANSE BEWEGING.
AKADEMIES PROEFSCHRIFT
TER VERKRIJGING VAN DE GRAAD VAN DOCTOR IN DE LETTEREN EN
WIJSBEGEERTE AAN DE UNIVERSITEIT VAN AMSTERDAM, OP GEZAG VAN
DE RECTOR-MAGNIFICUS DR. P. ZEEMAN, HOOGLERAAR IN DE
FAKULTEIT DER WIS- EN NATUURKUNDE, IN HET OPENBAAR TE
VERDEDIGEN IN DE AULA DER UNIVERSITEIT OP VRIJDAG 17 NOVEMBER
1922, DES NAMIDDAGS TE 3 UUR
DOOR
PIETER CORNELIS SCHOONEES,
GEBOREN TE UNIONDALE, ZUID-AFRIKA.
AMSTERDAM
Drukkerij en Uitgeverij
J.H. DE BUSSY.
MCMXXII
_Aan my vrou
en kinders_.
_VOORWOORD_.
_Wanneer ek van die laaste skof op die akademiese pad terugblik, dan is
dit my 'n aangename plig om die Here Hooglerare van die Fakulteit van
Lettere en Wysbegeerte te bedank vir die onderwys wat ek gedurende enige
jare kon ontvang. Besonderlik wil ek U, hooggeleerde PRINSEN, my geagte
promotor bedank vir u voortreflike leiding, waaraan my dissertasie veel
te danke het_.
_Ook aan U, hooggeleerde BOER, BRUGMANS en STOETT wens ek my opregte
dank uit te spreek vir die inleiding in die hoëre taal- en historiese
wetenskap. Die welwillende belangstelling wat U steeds in my studie
getoon het, sal altoos vir my 'n aangename herinnering wees. Aan U,
hooggeleerde SIX, SWAEN en SCHOLTE betuig ek ook my erkentelikheid_.
_Dat ek my proefskrif in my moedertaal kon skryf, is 'n voorreg wat ek
baie op prys stel_.
_Aan die hulpvaardigheid wat ek steeds by die Universiteits-Bibliotheek
en by die Nederlandsche Zuid-Afrikaansche Vereeniging ondervind het, is
ek veel verskuldig; ook aan die direksie van die Nederlandsche Bank van
Zuid-Afrika vir opestelling van hul argief_.
_Met opoffering van eie belange het die heer en mevrou SPIER, die heer
J. INGWERSEN Sr., mevrou SCHABERG-KEMINK en die famielie NIERKENS aan my
en my gesin in die tyd van die groot woningnood 'n rustige woon- en
studeerplekkie gegee. Dat ons dit ten hoogste waardeer, spreek vanself.
Sonder die daadwerklike steun van die Unie-regering en die
Herman-Coster-Fonds sou ek my studie nie kon voltooi het nie. Aan almal
ons innige dank! Dié dank kom ook toe aan ons Hollandse vriende, wat
soveel gedoen het om ons verblyf hier te veraangenaam deur hul
gasvryheid en hul bereidwilligheid om ons steeds met raad en daad by te
staan. In die sonnige suide sal die glimlag van hul vriendskap nie
vergeet word nie!_
INHOUD.
VOORWOORD Bls. VII
HOOFSTUK I.
DIE TWEDE AFRIKAANSE BEWEGING Bls. 1-28
§ 1. Historiese Inleiding (1-4). § 2. Teëstelling tussen
die Eerste en Twede Beweging: (4-6). § 3. Die Twede
Beweging veel meer dan Taalbeweging (6-7). §4. Gevaar
vir Isolasie (8). § 5. Kultuur-toestande (8-14). § 6.
Kalvinisme en Kuns (14-18). § 7. Die Prosa.--Algemene
Karakteristiek (18-25). Krietiese Standpunt (25-27).
§ 9. Beperking van Onderwerp.--Indeling (27-28).
HOOFSTUK II.
POLEMIESE PROSA Bls. 29-40
Adv. J.H.H. de Waal (29-30). G.S. Preller (30-31).
Dr. D.F. Malan (31-32). Prof. N.J. Brümmer (32-33).
_Die Brandwag_ (33). Prof. J.J. Smith (34). Dr. T.B.
Muller (34-35) _Ons Moedertaal_ (36). Adv. C.J. Langenhoven
(37-40).
HOOFSTUK III.
PROSA UIT DIE TYDSKRIFTE Bls. 41-61
§ 1. (a) _De Goede Hoop_ (41-43). _(b)._ (43-45). § 2.
_Die Brandwag_ (45-55). Jan F.E. Celliers (48-53).
Hettie Cillié en E.H.F. de Roubaix (53-54) Iz. van
Heerden (54-55). § 3. _Die Huisgenoot_ (55-60). § 4.
Ander Tydskrifte (60-61).
HOOFSTUK IV.
G.R. VON WIELLIGH, "Die Laaste stem uit Die Genootskap
van Regte Afrikaners" Bls. 62-99
Lewensskets (62-63). _Eerste Skrywers_ (63-66). _Jakob
Platjie_ (67-71). _Huis en Veld_ (71-74). _Staan jou Man_
(75-77). _Boesman-Stories_ (77-82). Styl en taal (82-99).
HOOFSTUK V.
ROMANS, VERHALE EN SKETSE Bls. 100-230
§ 1. Adv. J.H.H. de Waal: Lewensskets en inhoud van sy
twee romans (100-103). Is _Joh. van Wyk_ 'n historiese
roman? (104-108). De Waal se romans is intriegeromans
(109-111). Karaktertekening (112-117). Natuurbeskrywing
(118-119). Styl (119-125). Dialoog (126). Anglisismes
(127-130). Taal (130-132). _Stompies_ (132-133);
§ 2. J. Lub (133-135). § 3. J.G. Engela (135-136).
§ 4. Adv. C.J. Langenhoven: Lewensskets (136-137).
_Ons Weg deur die Wêreld_ (II en III) (137-140).
§ 5. Christian Zinn. (140-141). § 6. Dr. D.F. Malherbe:
_Vergeet nie_, inhoud (141-143). Bettie se "offer" (143-148).
Karaktertekening (148-150). Gebrek aan objektiwiteit
(150). Styl (151-158); § 7. Mej. Chris. C. Euvrard
(158-159). § 8. Joubert Reitz (159-161). § 9. Jochem van
Bruggen: Lewensskets (161-162). _Teleurgestel_ (162-171).
_Op Veld en Rande_ (171-174). _Ampie_ (174). _Die Burgemeester
van Slaplaagte_ (174-176); § 10. Gordon Tomlinson
(176-180). § 11. Adv. H.A. Fagan: Lewensskets:
_Uit 'n Studente-Album_ (181-182). _Uitgesogte Afrikaanse
Verhale_ (182-183). § 12. Reenen J. van Reenen: Lewensskets;
_Celestine, Verborge Skatte_ (183-185). _Die Lokaas_
(186-188). § 13. Léon Maré: _Die Nuwejaarsfees_
(188-195). _Ou Malkop_ (195-197). § 14. D.P. du Toit
(197-199). § 15. A. du Biel: _Getrou_ (199-202). _Die
Misdade van die Vaders_ (202-205). § 16. Mevr. M.
Jansen-Pellissier: Lewensskets; _Die Veldblommetjie_;
Verskil tussen goeie en slegte tendenswerk (205-207).
Sedeprekery (207-208). Styl en taal (208-209). § 17. J.H.
Malan: Lewensskets (209-210). _Die Swerweling_ as
historiese roman (210-212). Karaktertekening (212-14).
Styl en taal (214-219). § 18. Ds. J.H. Kruger: Lewensskets
en inhoud van _Twee Rampe en twee Gelukke_
(219-220). Die kenmerke van goeie dialoog (220).
Karaktertekening (220-223). Styl en taal (223-225).
§ 19. Mej. Sadie Bosman (225-228). § 20. G.J. Otto
(228-229). § 21. Wolla (229). § 22. Slypsteen (230).
HOOFSTUK VI.
SATIERIES-HUMORISTIESE PROSA Bls. 231-248
§ 1. Ds. Willem Postma (_Dr. O'Kulis_): Lewensskets
(231-232). _Die Eselskakebeen_ (232-233). § 2. Reenen
J. van Reenen: _Die Agterstevoortrekkers_ (234-239).
§ 3. Adv. C.J. Langenhoven (_Sagmoedige Neelsie_):
_Sonde met die Bure_ (239-243). _Doppers en Filistyne_
(243-248).
HOOFSTUK VII.
DIDAKTIESE PROSA Bls. 249-261
§ 1. Adv. C.J. Langenhoven: _Ons Weg deur die
Wêreld_ I, IV, VI, IX (249-253). _Aan Stille Waters_.--Langenhoven
se letterkundige opvattings (253-259).
§ 2. Dr. C. Louis Leipoldt: _Praatjies met die Oumense_
(259-261). § 3. G. Jordaan (261).
HOOFSTUK VIII.
DIEREBESKRYWING Bls. 262-269
§ 1. A.A. Pienaar (_Sangiro_): Lewensskets (262-263).
_Sketse uit die Oos-Afrikaanse Dierewêreld_ (263-269).
Hans Anton Aschenborn (269).
HOOFSTUK IX.
REISBESKRYWING Bls. 270-273
§ 1. A.J. Jacobs (_Dómine_): _Reisavonture op Land en
See_ (270-273).
HOOFSTUK X.
HISTORIESE PROSA Bls. 274-325
§ 1. Inleiding (274-276). § 2. Gustav S. Preller:
Lewensskets (276-278). _Voortrekkermense I_ en _II_ (278).
_Dagboek van Louis Trigardt_ (279). _Piet Retief_ (279-282).
_Kaptein Hindon_ (282-283). _Baanbrekers_ (283). _Twee
Geskiedkundige Opstelle_ (284). _Genl. Botha_ (284-285).
Letterkundige Opvattings (285-288). § 3. J.H. Malan:
_Boer en Barbaar_ (288-291). § 4. Dr. S.P.E. Boshoff:
_Vaalrivier, Rebellie-Sketse_ (292-293). § 5. J.A. Smith:
_Brit en Boer_ (294-295). _Naar Bloedrivier en Paardekraal_
(295). § 6. Dr. J.D. du Toit _(Totius)_: _Ds. S.J. du Toit in
Weg en Werk_ (296-300). §7. Ds. W. Postma (_Dr. O'Kulis_):
_Doppers_ (300-301). _Die Boervrou_ (301-304). § 8. Thos.
Blok: _Grensboere_ (304). § 9. Ds. G.B.A. Gerdener: _Sarel
Cilliers_ (305-307). § 10. A.J. van der Walt: Lewensskets
(307). _Noordwaarts_ (308-310). _Vastrappers I_
(310-311). § 11. Senator G.G. Munnik: _Kronieke van
Noordelike Transvaal_ (311-313). § 12. Ds. J.D. Kestell:
Lewensskets (313), _Die Voortrekkers_ (314-315). _Christiaan
de Wet_ (315-317). § 13. Dr. N.J. van der Merwe:
_Marthinus Theunis Steyn_ (317-324). § 14. Mevr. Lenie
Boshoff-Liebenberg: _Moedersmart en Kinderleed_ (324-325).
NAAMREGISTER Bls. 327-330
HOOFSTUK I.
Die Twede Afrikaanse Beweging.
§ 1. Historiese Inleiding.
Meer as sestig jaar gelede het die eerste Afrikaanse geskrif verskyn,
die _Zamenspraak tusschen Klaas Waarzegger en Jan Twijfelaar over het
onderwerp van Afscheiding tusschen de Oostelijke en Westelijke
Provincie_ (1861). Merkwaardig genoeg is dit 'n _Engelsman_ gewees, wat
allereers tot die tans so vanselfsprekende gevolgtrekking gekom het, dat
Afrikaners Afrikaans praat en bygevolg dié taal ook sou kon lees en
beter verstaan as Hollands. Prof. J.J. Smith het onlangs ontdek, dat die
skrywer van die politieke vlugskrif die Cradockse magistraat L.H.
Meurant (1811-1892) was.[1]
Ongeveer tien jaar na die verskyning van die eerste Afrikaanse boek word
Ds. S.J. du Toit oortuig van die deugdelikheid van die volkstaal deur
die Hollandse onderwyser Arnoldus Pannevis. Wanneer laasgenoemde op 7
September 1872 in _De Zuid-Afrikaan_ 'n artiekel skryf oor _De Bijbel in
het Afrikaansch_, dan begint die Eerste Beweging, wat op 14 Augustus
1875 vaste vorm kry deur die oprigting van _Die Genootskap van Regte
Afrikaners_.[2]
Die verdienstelike werk deur die Eerste Beweging, nie alleen op
taal- maar ook op nasionale gebied verrig, is deur verskillende skrywers
behandel.[3] Reeds vóór die anneksasie van die Transvaalse Republiek
(1877) het _Die Patriot_ al roering in die Kaapprovinsie veroorsaak;[4]
"en in die jare van lydelike verset wat daarop gevolg het, kom die
patriottiese ontboeseminge vinnig in verset teen die nasionale druk; 'n
oorkropte gemoed stort hom dikwels uit in bittere versugtinge, of die
digter verdiep hom in blye bespieëlinge van 'n mooier môreskemer,
eendag."[5] Maar die groot stoot, wat gelei het tot 'n nasionale
herlewing deur die hele land het eers gekom met die Vryheidsoorlog. Op
15 April 1881 verklaar _Die Patriot_: "Die Afrikaners, veral die jeug,
het nou 'n afkeer gekrij teën vreemde tale en sede, veral teën Engels,
en daar is 'n ambisie opgewek ver ons eie volk en ons eie taal.... Die
verwijt dat ons, Afrikaners, gen nasionaliteitsgevoel het nie, is oek
nou beskaam."[6] Dit was die eerste kragtige ontwikkeling van die
volksbewussyn, waarvan in die stryd teen Willem Adriaan van der Stel al
duidelike kieme te sien is.[7]
Tot volle rypheid het die volksbewussyn egter in 1881 nie gekom nie.
Die Jameson-inval veroorsaak in 1895 weer 'n sterk opflikkering van die
volksgees, maar in die tyd kwyn ook die Patriot-beweging dood, weens die
on-Afrikaanse politiek van die leier, Ds. S.J. du Toit. "Die genadeslag
aan die vooruitgang van ons taal is toegedien deur die politieke _volte
face_--en gevolgelike onpopulariteit--van die persoon, die aan die spits
gestaan het van die beweging wat, in die oë van die publiek,
onafskeidelik aan hom verbonde was."[8] Heeltemal dood was die
Afrikaanse Beweging egter nie, en in die volgende periode het o.a. die
bloemlesing van Pres. F.W. Reitz, _Twee-en-Sestig Uitgesogte Gedigte_,
asook die talryke bundels van Melt Brink goeie dienste bewys. Seer juis
is die opmerking van Prof. J.J. Smith: "Dat Melt Brink in sy tyd 'n
kultuurfaktor van betekenis was, val nie in die minste te betwyfel
nie.... In later jare het beoordelaars sy taal as onafrikaans en sy kuns
as onaanneemlik bestempel; maar die feit bly dat Melt Brink se
optree--al het hy dit self nie bedoel en self nie eens geweet nie--een
van die sterkste aanvalle op die vesting van die Hoog-hollandse
skryftaal van Suid-Afrika was: hy het immers die mense gewend gemaak aan
'n taalvorm wat nie meer Nederlands was nie; en toe die afwykinge eers
begin het, moes die eindresultaat Afrikaans wees." (_Die Huisgenoot_ Mei
1922.)
Geen gebeurtenis het soveel bygedra tot die eenheidswording van die
Afrikaanse volk nie as die oorlog van 1899-1902. "Die Transvaalse
Vryheidsoorlog van 1881 was maar 'n begin, en die Jameson-inval van 1895
maar skrikmaak, vergeleke met die ontsettende jare tussen 1899 en
1902.... Die kloof tussen Kolonialer, Vrystater, Transvaler en Nataller
(was) toegespoel deur 'n vloed van wee en ellende. Die hele Afrikanerdom
het gevoel, asof hulle verlate was deur die ganse beskaafde wêreld....
Waar hul vroeër, teenoor die naturelle, hul _stam_verwantskap gevoel
had, het hul nou, teenoor Engeland, leer besef, dat hul lede van een
_nasie_ is.... In smart en angs is ons nasie gebaar geword. Die swaard
het ons geboortemerk op ons voorhoofde geskrywe. Maar ook by ons het die
dood die lewe gevoed. Die puinhope van die twee Republieke het die
vrugbare bodem geword, waarin die nuwe Afrikaanse Nasie wortel, van die
Kaap tot in Kongoland, en van Duits-Suid-Wes tot Brits-Oos-Afrika!"[9]
"In die oorlogsjare.... is die vaderlandsliefde in lewendige ligte
uitgelaai. Op die oorlogsveld en in die vreemde kom besinning en inkeer
tot menige Afrikaner. En na Vereniging is dit oopgegaan, saggies-seer,
en beginne drup-drup, soos bloedtrane uit die geheue drup."[10]
Met ons het dit gegaan soos Tennyson so mooi sê:
If a state submit
"At once, she may be blotted out at once
And swallowed in the Conqueror's chronicle.
But in wars of freedom and defence
The glory and grief of battle won or lost
Solders a race together--yea--tho' they fail,
The names of those who fought and fell are like
A banked up fire that flashes out again
From century to century, and at last
May lead them on to victory,--I hope so--
Like phantoms of the Gods."
Na die oorlog word die stryd vir die erkenning van Afrikaans hervat deur
'n jonger geslag en is die Twede Beweging al gou aan die gang, eers in
die Kaap en later in Transvaal en Vrystaat. Nog sestien jaar sou dit
egter duur, voordat die volkstaal deur staat, uniwersiteit en kerk erken
word.[11]
§ 2. Teëstelling tussen die Eerste en Twede Beweging.
Besonder skraal was die letterkundige oes van die Patriot-beweging. Maar
dat die Regte Afrikaners met taaie volharding en groot opoffering gestry
en so die pad vir 'n jonger geslag skoongemaak 't sal iedereen erken.
Teen alle vooroordeel in het hulle die durf gehad om 'n volk sy eie taal
te leer lees, en afgesien van hul prestasies op ander gebied, verdien
hulle al daarvoor alleen die dank van alle Afrikaners. Dat die hele
beweging feitlik doodgekwyn het deur die politieke omswaai van een
talentvolle leier is 'n bewys van die lae trap van ontwikkeling waarop
die volk toe nog gestaan het. Selfs vandag nog belemmer verskil van
politieke insig ons vooruitgang op kulturele gebied, maar gelukkig het
die volk tans so 'n beskawingspeil bereik, dat selfs vyf of meer
renegaatleiers die Twede Beweging nie sou doodkry nie.
Primitiewe letterkundige begrippe en die gemis aan leidende
persoonlikhede was naas die reeds genoemde oorsake aanspreeklik vir die
gedeeltelike mislukking van die Patriot-beweging. Wanneer daarby die
maatskaplike toestande in aanmerking geneem word, dan blyk dadelik, dat
'n opluiking van nasionale kuns in die laaste kwart van die neëntiende
eeu allermins te verwagte was. Aan die Kaap het wel betreklike rus
geheers, maar daar het ook 'n deur-en-deur verengelste onderwyssisteem
alle vooruitgang op kulturele gebied ondermyn. In die republieke het die
Trekkers 'n stryd op lewe en dood gevoer teen die inboorlinge en die
insluk-politiek van 'n magtige wêreldryk, terwyl hul intussen nog die
land bewoonbaar gemaak het. By al die faktore kom nog die ontdekking van
die goudvelde, met die daarop volgende instroming van uitheemse
elemente, wat 'n landelike bevolking voor geweldige ekonomiese en
kulturele vraagstukke gestel het. "Wij zien in de jaren 1884 en 1900 in
Zuid-Afrika een reeks van gebeurtenissen voorvallen, zóó buitensporig
van karakter, dat men in de nieuwere geschiedenis te nauwernood de
wedergade zal vinden."[12] In so 'n woelige tydperk kon die kuns nie
opbloei nie. Daar was geen tyd vir rustige besinning nie en die vinnige
loop van die gebeurtenisse het alle geleidelike ontwikkeling onmoontlik
gemaak. Voeg ons daarby nog die stryd op taalgebied en die gebrekkige
eenheidsbesef, dan hoef dit niemand te verbaas nie, dat die
kunsontwikkeling gering was, en die Patriotters alleen voortrekkerswerk
kon verrig.
Wanneer dan na die oorlog van 1899-1902 die vaste wil van die volk
kenbaar word om die stryd vir nasionale selfstandigheid met geestelike
wapens voort te set, dan ontbreek die leiers ook nie en word die
geskiedenis van die Twede Beweging gekenmerk deur 'n gestadige
vooruitgang, wat sedert die laaste jare met verrassend snelle tempo
toeneem. Die "nou-rym-ons-lekker"-periode[13], waarin iedereen, van
Generaal Joubert af tot die skaapwagtertjie in die veld versies inmekaar
gedraai het, was verby en al dadelik word op die ernstige strewe van die
Twede Beweging nadruk gelê. In 1906 sê Preller al: "Afrikaans het tot
hiertoe groteliks gedien als 'n soort van trog, om al die o'erloop
vulgariteit van die nasie op te vang";[14] en Jan Celliers verklaar in
sy brosjure, _Doel van Ons Tydskrif_: "As ons let op wat in hoofsaak tot
nog toe gelewer is in die Afrikaanse taal ... dan kan dit ons nie
verwonder nie as baie mense dink: die Afrikaanse taal is nou net geskik
om mekaar grappies te vertel en mekaar lekker te laat lag. Alhoewel
erken moet word dat sommige van die grappies en grappige versies goeie
werk is, is dit ons tog duidelik dat van die Afrikaanse taal meer ge-eis
word.... Omdat toevallig die vrolike kant van ons geaardheid sig die
sterkste geopenbaar het in ons letterkunde, moet dit die vat-plek wees
vir ons om die Afrikaner te vang, moet dit die aanknopingspunt wees _om
hom in te lei tot hoëre dinge_."[15]
§ 3. Die Twede Beweging veel meer dan Taalbeweging.
In die eerste jare neem die taalkwessie alle aandag in beslag, maar al
gou blyk dat die Twede Beweging, nog veel meer as die van _Die Patriot_
nie uitsluitend 'n _taal_beweging is nie. Generaal Hertzog begroet _Die
Brandwag_ as volg in die eerste nommer: "Het Afrikaanse volk ontwaakt
tot het gevoel van mannelik eigen kracht, eigen waarde en zelfrespekt,
verlangt zichzelf te zijn.... Te lang reeds is 't volk begocheld
geworden door de luister van vreemde reklame en bedrogen geworden door
't hooghartige ener aangematigde uitheemse meerderheid. Evenals op
industrieel en maatschappelik gebied, zo ook op intellektueel gebied
willen wij onszelven zijn. Wij willen zijn zoals _wij_ zijn en niet
zoals _anderen_ zijn...." En al gaandeweg groei die besef, dat die
grondslag van alle beskawing is die ontwikkeling van die hele volk
volgens die noodwendigheid van sy eie siel en sy eie geaardheid. "Ons
praat vandag van 'n Afrikaanse volk en ons werk vir 'n Afrikaanse
toekoms. Ons min ons eie land, en ons stry vir die erkenning van ons eie
taal. Ons begin waarde te heg aan die erfenis wat die vadere aan ons
nagelaat het en ons raak gesteld op dié sake wat ons as 'n volk van
ander volke onderskei.... Die skokkende gebeurtenisse van die laaste
twintig jare het baie Afrikaners wakker geskud. Hul het begin besef dat
hul lede is van 'n Afrikaanse volk--'n volk met eie tradiesies en sedes
en gewoontes, 'n eie taal en 'n eie roeping onder die volke van die
aarde."[16]
Die bedrywigheid van die laaste jare is van veelsydige geaardheid. Daar
word nie uitsluitend gestreef na politieke mag nie, maar ook pogings
aangewend om op ekonomies gebied onafhanklik te word. 'n Teken van die
kulturele manbaarwording van die volk is dit ook, dat met liefdevolle
ywer gewerk word om die geestelike erfgoedere van die voorvaders teen
verwaarlosing en verbastering te beskerm. Op kultuurgebied is die leuse
orals: "oneigene, ik late u, ... gaat reizen!" Die laaste boodskap van
President Kruger, waarin hy die volk aanspoor om uit die verlede te neem
wat goed is en daarop voort te bou vir die toekoms het in goeie aarde
geval. 'n Eensydige betragting van die mooi leuse lewer egter groot
gevaar op. Die strewe na 'n eg-Afrikaanse kultuur mag nie lei tot 'n
skrikkerige afwering van alle vreemde invloede nie. Geskiedenis beteken
juis verandering, en as ons vandag probeer om 'n beskawing te ontwikkel
uitsluitend uit wat ons as goed Afrikaans in die verlede voorkom, dan
moet dit op mislukking uitloop. Hoe hoog ons ook al die tradiesies van
die voorgeslag skat, ons moet nie vergeet nie, dat ons tans voor ander
probleme as ons voorvaders staan. Jan Celliers het in 1913 al gewys op
die onmoontlikheid van isolasie: "Die dag sal nog kom dat Suid-Afrika
net soos enige beskaafde land gelyk-op sal deelneem aan die wêreld se
beweginge en worstelinge op geestelik gebied, aan die wêreld se
vergaderde kennis. Die idee, wat sommige mense nog koester, om van S.A.
'n soort alleenstaande Israel te maak--bang en wars van uitlandse
inmenging en invloede--is 'n droombeeld wat met die dag reeds vaer
word."[17]
§ 4. Gevaar vir Isolasie.
Ook onder ons kunstenaars is daar wat met bangerige angsvalligheid alle
buitelandse invloede van ons wil weer, wat hul krag soek in 'n benoude,
stikagtige isolement. Hul hoop om op dié wyse 'n suiwer Afrikaanse kuns
te kan opbou, vry van alle basterdelemente. Ons moet maar aansukkel op
ons eie doringpaadjie, omdat ons toestande so glad anders is as in die
ouere kultuur-lande. Dat hierdie rigting totaal verkeerd is, word al
dadelik bewys deur die feit, dat ons beste kunstenaars juis onder die
inwerking van buitelandse invloede hul skoonste werk geskep het. Die
egte kunstenaar laat hom nie verbaster deur 'n vreemde kultuur nie. Hy
ontleen daaraan wat vir die volle ontplooiing van sy gees diensbaar is,
en vervorm en verwerk die vreemde bestanddele dan tot 'n suiwer
nasionale kunswerk. 'n Volk wat nie sy man kan staan teenoor vreemde
invloede nie, gaan te gronde en so ook die kunstenaar. Maar met reg kan
ons van hom eis, dat hy ons blik sal verruim en ons in intieme aanraking
bring met die kuns ook van ander lande. Isolering op letterkundige
gebied sou beteken opdroging, sou aanleiding gee tot 'n eindelose
herkouery. Laat ons kunstenaars dus gerus van alle oorde hul gees
verryk. As hul mans genoeg is, sal hul selfstandigheid niks daaronder ly
nie en ons kuns sy nasionale stempel behou. In elk geval geen Chinese
muur rondom Suid-Afrika nie!
§ 5. Kultuur-toestande.
Dit sou seker te optimisties wees om te beweer, dat daar by ons al 'n
waaragtige diep-wortelende kultuur is. Maar so 'n kultuur is in elk
geval in wording en die kieme van 'n Afrikaanse skilder-, bou-, toon- en
beeldhoukuns maak al ons harte bly. Wie dan nog let op die wondere
ontluiking van ons letterkunde binne 'n tiental jare weet, dat daar
inwendige kragte aan roere is, wat tot die skepping van nog grootser
skoonheid sal lei. Ook by ons wag die jeug "het hoofd vol duistere
glories en de handen bevend van voorgevoel."[18]
"Het zijn eerst de dichters, die een volk ontdooien. Het zijn de
dichters, waar zij muziek gaande maken en gezongen worden; of waar zij,
vanaf het tooneel, de groote gevoelens ontboeien; het zijn de dichters,
die een volk, aan zichzelf ontdekt, één maken."[19] So het ook ons
digters die dinge, wat daar roer en woel in die hart van die nasie,
vertolk en die solidariteitsgevoel versterk, terwyl die prosaïste ons
gevoel van nasionale eiewaarde verhoog het deur die skildering van
grootse dade uit die wordingstydperk van die volk.
Moeilik is dit om die kulturele lewenshouding te bepaal van 'n volk, wat
nog altyd moet stry vir die verowering en behoud van 'n nasionale
kultuur. Vas staat egter, dat geskiedkundige en ekonomiese faktore 'n
egalige en natuurlike ontwikkeling onmoontlik gemaak het. 'n Groot
gedeelte van die volk--miskien kan die werklike toestand benader word
deur te sê die helfte--leef nog voort in byna volslae onkunde van die
kultuuropenbaring, wat orals om hul opbloei. By so 'n besondere
gebeurtenis as 'n Dingaansviering b.v. merk hul wel dat daar 'n roering
is, maar die dieper betekenis van die kultuurbeweging bly onbegrepe,
omdat hul deur 'n agterlike ontwikkeling die orgaan daarvoor mis.
'n Dikwels oordrewe belangstelling in die efemere politieke kibbelarye
is die toppunt van hul geestelike inspanning. So 'n groot persentage
agterlikes het natuurlik 'n ingrypende invloed op die letterkunde.
Daaraan moet toegeskryf word die sterk didaktiese en moraliserende
elemente in ons kuns.
Op die platteland doen die talryke debatsvereniginge veel om meer as
een versufte siel, vir wie die lewe nouliks meer dan 'n plantebestaan
van dowwe verveling is, op te beur en langsamerhand enige aandeel te
laat kry in die intellektuele beweging. Maar hoeveel kosbare energie
word nie verspil op debatte van die: "Wat is sterker: vuur of
water"-tiepe nie? As 'n mens so maand na maand die notule van baie
vereniginge, (gelukkig nie almal nie) deurlees, dan kan jy jou verbaas
oor die deurtrapte advokate-listigheid, wat aan een of ander
beuselagtige onderwerp bestee word, en die geesdriftige koppigheid
waarmee die kwessie eindelik uitgebaklei word. Triomfantelik word dan
die uitslag aan die pers meegedeel, asof dit 'n belangrike probleem is,
wat nou vergoed opgelos is! Op baie plekke is daar gelukkig mense wat
leiding kan gee, en daar bereik die vereniging of lees- en studie-sirkel
dan ook sy doel, maar dit is 'n feit dat meer as een persoon, met behulp
van 'n bietjie gladheid van tong 'n posiesie inneem, waartoe sy
geestelike ontwikkeling hom geen reg gee nie. Op die manier kry ons
kunsdespote in onderbaadjie-sakformaat, wat, ondanks hul goeie
bedoelinge, remmend werk op die ontwikkeling van 'n algemene kunsbegrip
en die opbruisende energie van die jong mense op niksbeduidende sakies
laat verflenter.
Aan die spits van die intellektuele gedeelte van die volk staan die
wetenskaplik gevormde leiers, ten volle toegerus met al die geestelike
goedere van die buiteland. En òm hulle, die steeds groter wordende
skare, wat deur 'n verbeterde onderwysstelsel in staat is om aktief deel
te neem aan wetenskap en kuns. Veral in die laaste jare het dit duidelik
geblyk, dat skoonheid vir ons nie meer 'n weelde-artiekeltjie, 'n goue
rand aan die bord waaruit ons die daelikse brood eet, is nie. Kuns het
vir ons geword 'n noodsaaklikheid, en gelukkig is ons kuns van so 'n
geaardheid, dat dit nie op die bergtoppe van ongenaakbare afsondering
alleen enkele begenadigdes ontroer nie, maar verstaan en gewaardeer word
deur 'n groot gedeelte van 'n volk, wat jare lank al soek na skoonheid
in eie taal, skoonheidsuitinge van eie kultuur.
As dit waar is dat die materiële posiesie van die kunstenaar 'n
simptoom is vir die kulturele peil van 'n volk, dan kan ons op een
inspirerende voorbeeld wys. Jan Celliers is uit die geesdodende sleur
van 'n regeringskantoor verlos deur 'n spontane uitbarsting van algemene
waardering. Dit is 'n erkenning van die waarde en onmisbaarheid van
kuns, wat moed gee vir die toekoms, 'n bewys dat die gemeenskap belang
stel in ideële goedere. Die suksesvolle reise van Lauwerijs en
Hullebroeck is ook aanduidings in dieselfde rigting.[20] Naas al die
tekens van groei, deur Dr. E.C. Pienaar in sy dissertasie opgesom[21]
kan nog gewys word op die oprigting van die _Tydskrif vir Wetenskap en
Kuns_ in Bloemfontein (1922).
Eensydig sou egter bostaande oorsig van ons kultuurtoestand wees, as
daar nie op gewys word nie, dat selfs by die ontwikkelde lae van die
volk nog tallose spore van gebrekkige kunssin aanwesig is. So verklaar
Dr. H.J. Steyn: "Ons volk is wel prakties en berustend van aard, maar te
min idealisties. Sy eie geestesstryd en die van stamverwante laat hom
meesal koud. Die laat hy oor aan 'n paar in sy oog eksentrieke
idealiste.... Daar is nie 'n innerlike drang wat hom aangryp om naar 'n
verafgelege horison te kyk nie; daar is by ons nog 'n gebrek aan liefde
vir die abstrakte en bespiegelende, ons is nie genege om te werk vir
resultate wat alleen deur ons nageslag gepluk sal word nie."[22] Die
skilderskrywer Reenen J. van Reenen beweer: "In Suid-Afrika bly, by die
meeste van ons, die bontgekleurde wand-kalenders wat die naaste
smouswinkel aan ons stuur, nog die maatstaf wat ons gebruik by die
beoordeling van skilderye."[23]
Wanneer Jan Celliers ons vertel: "Sommige korrespondente het my soveel
per les aangebied, as ek hulle wil leer hoe om digters te word", (_Die
Huisgenoot_, Aug. 1921) dan twyfel 'n mens aan die gehalte van die
geesdrif vir letterkunde. In die Kersmisnommer van _Ons Land_, 1919,
beveel Ds. J.P. van Heerden vir 'n ekstra prys aan 'n verhaal, getietel:
_De Dronkenschap van Dokter Dirkse_, waarin alle woorde met die letter
_d_ begin. Dat dit tot 'n aaneenskakeling van onsin aanleiding gee, blyk
uit die volgende: "De drank doet duizenden dwaasheden. Daarom drinkers,
die de drankduivel dienen, denk diep daaraan. Doorziet daardoor de
dwaasheid der dronkenschap, de droevige doodslag der drankzuchtigen.
Doodt dus dadelik, doch degelik de drankduivel. Doet dus de drankduivel
deerlik delgen...." Sedelike oorwegings het sy eerwaarde hier inderdaad
'n "droevige doodslag" op die kuns laat pleeg! Dat so 'n
rederykers-aardigheidjie nog in 1919 kan bekroon word, is 'n aanduiding
dat ons kunswaardering soms nog uiters gebrekkig is. Ook die opvoering
van so 'n kykspel as die _Medea_ van Jan Vos op Pretoria[24] deur die
"Afrikaans-Hollandse Toneelvereniging" is 'n bedenklike teken.
Oor die gehalte van ons leesstof het Jan Celliers 'n opmerking gemaak,
wat seker tans ook nog waar is: "In ons stede ... behoor baie van die
mense wat so los in hul skoene staan--en wat hulself tog vir erg beskaaf
hou--tot die wat weinig meer lees, of kan lees dan sulke goed soos
_Tit-bits_ en die _Strand Magazine_."[25] En veel uit die volgende, wat
in 1911 geskryf is, bly vandag ook nog waar: "As ons let op wat tot nog
toe (hoofsaaklik) in ons land geskryf is, as ons sien wat vernaamlik ...
gelees word, dan moet ons sê, dat die awontuurlike en romantiese--die
soort soos Captain Kettle en Sherlock Holmes, die soort wat sig besig
hou met die growwe feite van die lewe--nog altyd die meeste in die smaak
val.... In 'n jong land is dit amper nie anders te verwag nie--ons hele
bestaan is hier prakties, geestelik oppervlakkig, woelerig en alledaags.
Vraagstukke en gevoelens en gedagtes waar die groot wêreld daarbuite al
moeg van is, daar het ons nog nie eers aan geroer nie."[26]
Dr. G. Cillié gaat selfs so ver om te beweer, dat ons al ons kultuur
"oorgeneem (het) van ons ingevoerde medeburgers. Dis nie ons eie nie,
dis geleen. Ons sogenaamde nuwe kultuurvorme is 'n suiwere na-apery ...
As ons so vuurwarm word oor ons eie tradiesies en gewoontes en sedes,
dan praat ons so ongemerk ... 'n hele boel nonsens." Tog erken hy: "Op
die gebied van ons geskiedenis, van ons boerdery, ons nywerheid en veral
ons taal en letterkunde het ons verbasend vooruitgegaan. Op taalgebied
het ons waarskynlik in die afgelope twintig jaar 'n groter
ontwikkelingsproses deurgegaan as die Engelse taal in vyf eeue, van die
tyd van Chaucer tot vandag toe. Dit alles getuig van 'n vitaliteit, 'n
groeikrag, 'n energie, 'n lewe, wat ons met verbasing en blydskap
vervul."[27]
Optimisties is Dr. D.F. Malan: "Ik geloof ... dat het Afrikaanse volk op
het gebied van de kunst een schone toekomst tegemoet gaat. Voor die
verwachting meen ik goede gronden te hebben. Ik bedoel niet alleen het
feit gedurende de lange wachtensmoede uren in de kampen ontdekt, dat ons
volk even kunstig kan zijn met het mes als dapper met de Mauser.... Ik
bedoel ook het feit dat de kunst ons volk ongetwijfeld aangeboren is....
Ons volk is samengesteld hoofdzakelik uit drie elementen--het Hollandse,
het Franse en het Duitse. 't Zijn juist die volken van Midden-Europa,
die uitblinken in kunstgevoel en kunstprodukten, de natuurlike
erfgenamen van de beschaving en de kunstzin van de oude Grieken en
Romeinen."[28]
Van belang is ook die volgende: "Hier in S.A. kan ons nog nie praat van
'n spesifiek Afrikaanse toonkuns nie, hoewel ook hier die eerste
druppels na 'n langdurige droogte begint te val.... Ons vernaamste
musiek-eksamens word afgeneem deur 'n Engelse liggaam, wat elke jaar sy
eksaminatore uit Groot-Brittanje naar S.A. stuur. Dit bewys hoe
primitief die opvatting van ons outoriteite van die doel van die
toonkuns is, dat hulle sulke verouderde toestande laat voortduur.... Ons
volk is kultureel nog nie ontwikkel nie, en geldelik nie sterk genoeg om
hom ontberings te getroos of groot somme uit te gee vir goeie
skilderstukke nie."[29]
By die beoordeling van die letterkundige waardering kan ook gewys word
op die soms hoogs eienaardige keuse van werke uit die Nederlandse
letterkunde, wat vir publieke eksamens voorgeskryf is. Dikwels het dit
geblyk, dat daar 'n besondere voorkeur was vir minderwaardige skrywers
soos Justus van Maurik en ander, wat in Holland, òf totaal onbekend, of
nog alleen deur die onderste lae van die samelewing gelees word. Tereg
het dan ook die Akademie daarteen protes aangeteken[30] en in die laaste
jare kom ook hierin verbetering.
§6. Kalvinisme en Kuns.
'n Belangrike faktor in ons kultuurlewe is die feit, dat die Afrikaner
volk Kalvinisties is. "Als wij de ziel van dit volk wensen te bepalen
zonder zijn religie 'n prominente plaats in te ruimen, zou het zijn 'n
opvoeren van _Hamlet_ zonder de prins erbij", verklaar Ds. N.J.
Brümmer.[31] "Geheel ons Afrikaans-Protestantse religie is gebaseerd op
'n zeker Godsbegrip zoals in de (Dordse) Canones omschreven." Die
"teugelloze willekeur" van die Afrikaanse natuur was "'n school voor de
beoefening van de deugd der onderworpenheid, ... was genoeg om de
Afrikaner tot ernst, ja tot somberheid te stemmen, en voorwaar de
weemoedsschaduw der oude Germanen valt nog bij de besten onder ons volk
op te merken." Daar mag wel 'n kern van waarheid in die laaste opmerking
wees, maar laat ons veral die somber stemming nie oordryf nie. "Om den
wat stroef gesloten mond van den Calvinist heeft Cats vaak een gezonden
lach doen spelen", sê Dr. Kuyper.[32] Dit was by ons nie nodig nie, want
'n guitige humor is juis een van die kenmerke van die Afrikaner volk. En
in die "meedogenloze" natuur van Suid-Afrika is die stralende son tog
steeds 'n simbool van blyheid gewees, wat ons uit die bedompige huise
gelok 't na jag- en veldvermaak.
Prof. J.J. Smith het daarop gewys, dat sekere kunsuitings al agterdog
veroorsaak het. "Ons volk is by uitstek Kalvinisties en die geroep om
die kuns ter wille van die kuns self te bewonder, wat die kunstenaar ook
al mag voorstel, het heelwat argwaan teen die kuns verwek. Om 'n
agterveldse patriarg 'n skilderstuk voor te hou of 'n beeldhouwerk te
toon wat 'n voorstelling gee van Voortrekkersdogters wat in die
Oranje-rivier baai, sal by hom nie juis liefde vir die kuns wek nie,
want as afstammeling van die Hugenoot en Geus het hy alreeds met die
idee vertroud geraak, dat die beeldhoukuns 'n werktuig in die diens van
die afgodedienaar is en die skilderkuns 'n instrument om Roomse
kerkvensters mee te versier."[33]
Op die Bloemfonteinse Taalkongres is daar in 1909 'n skermutseling
gewees oor die vraag of die Akademie die opvoering van toneelstukke moes
bevorder.[34] "Dit voorstel werd echter hevig bevochten" in 'n
voorlopige komiteevergadering al, en hoofsaaklik deur kerklike teenstand
verwerp. Merkwaardig is egter, dat daar tog ook predikante ten gunste
van die voorstel was. In _Die Banier_ (Des. 1921) bepleit Dr. H.J. Steyn
die oprigting van beroepsgeselskappe op goeie gronde. "Die tyd is verby
om die toneel te bestry op grond dat dit teen ons sedes is. Die Engelse
toneel is nie alleen 'n gevaar vir ons sedes nie, maar ook vir ons
nasionale gevoelslewe."[35] In die taalstryd het die liefhebbery-toneel
uitstekende dienste bewys en ook tans nog is daar geselskappe, wat groot
gedeeltes van die land afreis. Jan Celliers sê in 1910 al: "Dis op ander
plekke ook duidelik gebleke dat die toneel 'n magtige middel kan wees
tot sedelike opvoeding, deur aan die mens 'n spieël voor te hou van sy
drifte, hartstogte en ydelhede. En die toneel boesem eerbied en liefde
in vir die landstaal. In ons land, veral, waar so min gelees word, kan
die toneel 'n groot rol speel ..."[36]
Hoe die Kalvinistiese gees reageer op die moderne Nederlandse
letterkunde blyk o.a. uit die jaarboeke van die Akademie. In 'n voordrag
_De Dichter als Ziener_ sê Dr. J.D. du Toit (Totius): "Bij overvloedige
tol van eerbied, die gij zeker met mij aan de nieuwe Hollandse dichters
betaalt, moet toch bejammerd worden het waarlik arm-zijn van hun verzen
aan dat ideëel-zienlike, dat logies-objektieve. Hun subjektievisme doet
hen omdwalen in een ijle, onlogiese, zinledige wereld." (II p. 57). Ter
stawing van sy oordeel voer hy aan Belpaire, _Kunst- en Levensbeelden_.
Van _l'art pour l'art_ wil Totius nie hoor nie. Met instemming haal hy
Prof. Woltjer aan: "Het begin en einde van alle poëzie is de ere Gods in
het woord Hem toegebracht uit en door zijn schepsel".
In 1912 spreek Dr. I.J. Marais ([oorlede] 1919) sy professorale
banvloek uit oor "De Nieuwere Richting in de Nederlandse
Letterkunde",[37] waarmee hy hoofsaaklik die Tagtigers bedoel. "Zij
verheerliken de kunst; zij zijn artiesten, die woordkoppelingen dulden,
vaak door geen mens verstaan ..." Beets, Da Costa, Van Lennep,
Bosboom-Toussaint, Bilderdijk, Van Koetsveld en De Genestet--die noem hy
almal "sterren van de eerste rang"! "Met hun heengaan nam de
middelmatigheid bezit van het terrein"! Dat Van Deyssel dit waag om
manne soos Vosmaer en Jan ten Brink die les te lees word genoem
"verwaandheid, die alle perken te buiten gaat". En dan volg die
uitspraak: "De _Opstellen_ van Van Deyssel, de _Letterkunde_ van Kloos,
de _Studies_ van Van Eeden zijn geen letterkunde die veredelt." Veral
die wêreldbeskouing van die Tagtigers prikkel tot teëspraak. "Het
_èsthetiese_ neemt de plaats in van het _etiese_. Het schone wordt
verheerlikt tegenover het goede en het ware, en het heilige." Steunende
op Taco de Beer en Ds. Hulsman word die wêreldbeskouing dan veroordeel.
Johan de Meester en Vermeylen val onder die skrywers "van mindere rang"
en alleen enkele sonnette van Perk vind genade. En eindelik kom die
volgende sug van verligting: "Goddank dat onze Zuid-Afrikaanse
schrijvers ons een andere weg hebben aangewezen ... Couperus, Van Eeden,
Van Deyssel en anderen kiezen wij niet tot model in Z.A. Daartegen
waarschuwen wij ..." Prof. A. Moorrees breek 'n lansie vir Bilderdijk in
sy dankwoord en prys die kritiek van Beets teenoor die "van sommige
latere kritici, wier kritiek grotendeels schijnt te bestaan uit
geïdealiseerde viswijventaal."[38] Ook Ds. J.D. Kestell verklaar dat
"ondanks de moderne neiging om de schrijvers van 1880 te volgen, men
zich hier bij ons nog steeds vastklemde aan 'n oudere generatie, en
inzonderheid aan Beets."[39]
As "men" beteken die ou garde, dan is die bewering in hoofsaak juis.
Onder die jongere is daar seker niemand, wat die sonderlinge kritiek van
Prof. Marais sal aanneem nie. Ons het in die woorde van Prof. Moorrees
geleer om "het goede uit alle tijden en alle richtingen ... te
waarderen"[40] en weier om 'n metode te volg, wat die meeste egte
kunswerke op die Kalvinistiese indeks sou plaas, 'n metode, wat tot
sulke ongerymdhede lei as om Van Koetsveld en Van Lennep o.a. onder "de
sterren van de eerste rang" te reken! Prinsipiële voorligting by die
moderne literatuur is ongetwyfeld 'n dringende eis, veral in 'n
Kalvinistiese gemeenskap, maar dit moet iets anders wees as 'n
veroordeling met een breë armswaai. Daar is ook in Suid-Afrika nog mense
wat glo dat kristelike beginsels teenoor _egte_ kuns nooit vyandig hoef
te staan nie. Raak Jan Celliers in sy takvolle lesing oor _Kuns en
Sedelikheid_ nie die wortel van die kwaad nie, waar hy sê: "Ons
opvoeding in alles wat skoonheid en kuns aangaat, is te seer
verwaarloos.... Word daar nie te veel "angsvallig bedek (ge) hou (nie),
wat deur eerlike, openlike behandeling die aantreklikheid van verbode
vrug en geheim sou verloor en gevaar sou voorkom"? (_Die Huisgenoot_
Jan. 1922.) Aangesien daar nou al tekens is, dat die voetpaadjie van ons
Afrikaanse kuns uitdraai na die internasionale grootpad, word dit 'n
aktuële kwessie.
Prof. J. Kamp het die verskil in geestesgesteldheid tussen Europa en
S.A. goed geformuleer: "Van de problemen die daarginds de moderne ziel
bewonen, schokken en folteren, horen wij hier nog maar 't verre gerucht.
Voor 't grootste deel wandelen wij nog maar op de _traditionele_ paden
... En op emotioneel gebied, op 't terrein van de kunst? Wij zijn
vermoedelik nog ver van Oud-Europa z'n tegenwoordige koers op dit
gebied.... We zijn nog eenvoudig, nog natuurlik, ja zelfs nog tamelik
naïef. En aan onze _kunst_ komt dat ten goede. Maar de vraag is of diep
onder de oppervlakte van Jong-Zuidafrika z'n geestelik leven niet reeds
kiemen zijn aan te wijzen, van dat modern-europese. 't Kontakt tussen
hier en daar wordt al veelvuldiger en al intenser ... Ik meen, dat
grondige kennis van, en diep inzicht in de getijen van hedendaags
Europa, niet te vroeg onder ons bevorderd kunnen worden. Opdat wij
_weten_, en _gewaarschuwd zijn_, en niet overrompeld worden."[41]
Van groot belang vir die letterkunde sal die Afrikaanse Bybelvertaling
wees. As die vertalers daarin slaag om deur verhewe eenvoud 'n waardige
vertolking van die gewyde teks te lewer, sal dit veel bydraag om
vastigheid te gee op stylgebied.
§ 7. Die Prosa.--Algemene Karakteristiek.
In die letterkundige voortbrengsele van die periode wat ons die
Afrikaanse Renaissance kan noem, sit daar ongetwyfeld sterk militante
elemente--en geen wonder ook, want die letterkunde van alle volke is 'n
weerspieëling van die geestelike strominge wat die volksiel diep geroer
het. Vir tientalle van jare voer ons al 'n taalstryd--'n stryd wat
feitlik elke indiwidu dwing om grondig na te dink oor allerhande
taalkwessies, waaroor hy hom onder normale omstandighede nooit sou
bekommer nie. En die taalstryd is terselfdertyd 'n stryd vir ons
volksbestaan, vir ons volkseenheid. "Ons jong Afrikaanse taal _moet_ win
en _sal_ win", is die vlammende passiekreet van die herlewende volk; en,
eweas die manne van die Pleïade in Frankryk, verdedig ons kunstenaars
met heilige ywer die moedertaal, deur die opheffing waarvan 'n lang
periode van geestelike knegskap beëindig word; vol van die besielende
weelde van 'n pasgewonne vryheid, slinger hul manifeste teen die
wikkende, weënde twyfelaars wat nog lus het om 'n vreemde taal aan ons
op te dring, maar wat nou vasgekeer is tussen die langsaam maar seker
sluitende sirkel, waarin die asgaai van die jeugdige stryders blink in
die skittering van 'n nuwe son.
Juis die roes van 'n toekomstige maar sekere oorwinning is dit wat 'n
rustige objektiewe beskouing van ons literêre kuns so erg moeilik maak.
Baie boeke wat in die taalstryd kragtige wapens was, sal later nog
alleen van kultuurhistoriese belang wees. Ons loop groot gevaar om in
die hitte van die stryd 'n literatuur voort te bring wat die karakter
van fabriekwerk draag. Die tot vervelens toe herhaalde geroep van die
teenstanders: "Afrikaans het g'n letterkunde nie!" het prikkelend gewerk
en 'n atmosfeer geskep, waarin wel 'n kragtige strydliteratuur kan
ontstaan, maar slegs by uitsondering 'n uiting van stralende skoonheid
wat deur alle tye heen sal geniet en gewaardeer word. Die uitdagende
houding van die voorstanders van Hollands, wat hul steeds beroep het op
'n eeue-oue letterkunde, het ons opgehits tot dade van durf. In jeugdige
oormoed het ons aan skrywe gegaan--nie altyd omdat hier binne ons 'n
magtige worsteling van ideë was wat tot vertolking gedwing 't nie, maar
ook om te bewys dat ons taal sy man kan staan. In die laaste paar jaar
het daar 'n oorweldigende aantal boeke in Afrikaans verskyn; en omdat in
die taalstryd juis dié wapens so uiters belangrik was, kon die kritiek
dikwels nie onvoorwaardelik veroordeel nie. Maar nou begint die tyd
verby te gaan waarin ons 'n boek gaan aanbeveel eenvoudig omdat dit in
Afrikaans geskryf is. Vir ons jong skrywers is daar nou geen aanleiding
meer nie vir dié oorhaasting waardeur in die verlede veel middelmatigs
op die pers gekom 't.
Egte kuns kan nie ontstaan nie omdat dit geëis word as bewys vir die
manbaarheid van 'n jong taal--net so min as wat die goue erepennings van
die talryke Nederlandse diggenootskappe van die 18de eeu egte poësie
uitgelok het. Egte kuns moet spontaan voortkom uit 'n innerlike
onweerstaanbare drang, waaraan die geroepe kunstenaar, die "begenadigde
eenling" eenvoudig _moet_ gehoorsaam. Nasionale eersug het nog nooit 'n
letterkunde van blywende waarde gefabriseer nie, eenvoudig omdat dit
iets is wat nie gefabriseer kan word nie. Gun die kunstenaar die tyd om
met rustige toegewydheid sy taal te troetel en te streel totdat hy
daarin die fynste roersele van sy siel kan uit, die teerste opwellings
kan verklank.
Laat die koorsagtige strydstemming van die laaste tyd ons hoofde nie op
hol bring nie. Die fiere, lewenskragtige eienskappe van ons volk is die
waarborg vir die langsame, gestadige opbloei van 'n gesonde nasionale
letterkunde. So was dit in alle lande, en so sal dit ook by ons wees.
Maar nie in één nag sal daar 'n katedraal uit die velde opdoem nie, soos
Albert Verwey êrens sê. Die waardelose ou timmerasie het ons omgesmyt,
die wanordelike periode van die afbrekery het ons deurgemaak, maar die
tyd is nou ryp om ernstig en rustig te bou aan die nuwe lewende kuns. Ná
die omwenteling _moet_ en sal daar iets groots kom--maar as vanself.
Naas die militante element is daar, soos reeds by die beskouing van die
kultuurtoestande opgemerk, 'n sterk didakties-moraliserende
stroming.[42] Die toenemende sedebederf, "wat saam met 'n
bioskoopbeskawing tot ons oorgewaai het"[43] laat meer as een skrywer 'n
preektoon aanslaan of traktaatjies in verhaalvorm skryf.
Die kunstenaar wat ons 'n didaktiese roman in goeie sin kan gee
ontbreek nog. Carel Scharten sê tereg: "Het (is) ongetwijfeld mógelijk,
dat ... een strekking, mits tot een bezielenden hartstocht gegroeid, een
gróót talent tot de hoogste en tevens voor ieder verstaanbare kunst
opvoert...."[44] By ons het die didaktiese stroming op die gebied van
die roman nie veel meer opgelewer as soetsappige vermanings nie, wat
heeltemal los en uit die verband staan, of anders verhale, opsetlik só
saamgestel, dat die strekking die _enige_ doel is. Langenhoven, wat
aanvanklik sy lewenswysheid op betogende wyse meegedeel het, begin dit
nou in verhaalvorm te verwerk en by hom is daar seker kans, dat die
strekking tot besielende hartstog sal vergroei en mettertyd 'n
opbloeiing van gemeenskapskuns bring. Hy en ander skrywers teken die
kultuurverbastering op satieries-humoristiese wyse, terwyl die
mentaliteit van die arme blanke en sy agteruitgang in die stede
realisties geskets is deur J. van Bruggen en Lub.
Die romanties aangelegde skrywers volg die voetspoor van historisie soos
Preller en J.H. Malan en verheerlik die nasionale verlede. Die
Voortrekkerperiode veral word met liefde bestudeer, maar ook die
Anglo-Boere-oorlog lewer stof vir 'n paar romans en talryke sketse. J.H.
Malan en De Waal gaan terug na die vroegste tydperk van die Kaapse
geskiedenis, terwyl ook resente gebeurtenisse, soos die opstand van 1914
behandel word. Die invloed van Van Lennep is duidelik merkbaar by
sommige skrywers. Dikwels moet die historiese agtergrond hoofsaaklik
dien om 'n hele reeks awonture meer waarskynlik te maak. Die digterlike
gees, wat die historiese feite moet interpreteer, en deurdring tot die
innerlikste kern van 'n tydperk, sonder versmoor te raak onder
noukeurige argeologiese gegewens is alleen af en toe aanwesig. Daarom is
die resultaat meestal nie veel meer dan "'n gekleurde historieprent"
nie.
'n Aaneenryging van kakelbonte awonture, wat die nuuskierigheid prikkel
deur al die konwensionele kunsies van 'n vernuftige intriege vind nog
groot byval, selfs by die ontwikkelde klasse. Dit is 'n voorkeur, wat
deur die tallose minderwaardige Engelse ontspanningsromans aangekweek en
in stand gehou word.[45] As 'n skrywer maar behendig die draadjies kan
trek van 'n klompie houtpoppies, liefs met 'n stukkie vierkleur om die
hoed, en hul 'n paar ingewikkelde dansies laat uitvoer, waarby 'n paar
"rooies", of 'n klomp Soeloes in die stof getrap word, dan vind hy
lesers genoeg! Op karakterontwikkeling kom dit minder aan as daar maar
genoeg aksie, beweging en verrassinge is.
Jan Celliers het die oorsake van die toestand as volg geformuleer: "Hoe
kan verwag word dat 'n jong kultuur, wat, so te sê, gister eers ontwaak
het, onder 'n jong volk, wat van die begin af 'n harde stryd om sy
bestaan te stry gehad het teen 'n hardhandige natuur, teen
honderd-duisende barbare, teen 'n vreemde oorheerser van buite, sou
ooreenkom met die van ouer lande? Hoe kan verwag word dat ons vir ons
besonder sou verdiep het in 'n studie van die mens en sy omgewing vir
filosofiese of vir kunsdoeleindes? Ons het die mens en die natuur
bestudeer met die oog op die praktiese vrae van die dag, wat gou en goed
opgelos moes word, waar ons bestaan van afgehang het. En dié stryd hou
nog altyd aan.... Ons bloed is nog aldag te veel in beweging, jaag ons
aan, ons het te veel te doen, ons moet gou klaar wees, het nie tyd om
veel te droom of te peuter nie.... Om een en ander rede is ons romans
nog veel meer op handelinge en vermenigvuldiging van gebeurtenisse
aangelê as op karakterstudie van 'n persoon of versameling van persone.
Dis vir ons onmoontlik om soiets doodkalm te behartig en ons grote stryd
te vergeet; onwillekeurig straal die stryd, en alles in verband daarmee,
in ons werk deur--romans, toneel, alles."[46] Dat die opvatting van 'n
goeie roman, soos deur Jan Celliers in dieselfde voorlesing uiteengeset
nog lang nie algemeen is nie, blyk uit 'n pleidooi in _Die Huisgenoot_
(Okt. 1919), waarin ongetwyfeld die gevoelens geuit word van "die grote
gros van fatsoenlike mense, wat.... 'n pittige, boeiende verhaal belaai
met "kunsies", verkies bo 'n sielkundige studie van mens en natuur."[47]
En dit sal seker nog lank duur voor al die "fatsoenlike mense" tot
juister kunsbegrippe kan opgevoed word en leer insien, dat Hollanders,
wat iets van letterkunde afweet al lank al nie meer op Van Lennep "roem
as 'n egte en groot romanskrywer" nie.
In die laaste tyd is daar egter 'n reaksie gekom op die awontuurlike
rigting. J. van Bruggen, Léon Maré, Kruger, Van Reenen en ander verdiep
hul in karakterstudie en ook in talryke tydskrifverhale word die mens
meer en meer hoofsaak. Deur die genoemde skrywers is realistiese werk
van goeie gehalte gelewer. Oor die algemeen moet egter geseg word, dat
ofskoon ons goeie vertellers het, wat die kuns van aanskoulike
voorstelling verstaan, daar nog uiters selde 'n karakter geskep is, wat
deur plastiese uitbeelding en fyn, menskundige aanvoeling 'n blywende
indruk maak. Daar is meer as een skrywer met 'n raak opmerkingsgawe,
maar ons voel telkens asof die dinge meer deur 'n soort
projeksie-apparaat bekyk word, as deur die oog van 'n kunstenaar. Wat
Van Deyssel "de oppermacht der intuïtie" noem, ontbreek nog.
"The depiction of the external, objective, carnal, precedes in every
form of expression of which we can have records, the consideration of
the internal, the subjective, the spiritual. We go from shapes, and
forms, and bulk, and externals, to the presentation of the life
within."[48]
Daar is al genoeg aanduidings dat by ons die ontwikkeling dieselfde weg
sal volg. En Stoddard toon aan dat dit ook op ander terrein die geval
was. So het die skilders eers die Madonna met 'n oureool geskilder;
later pas "illumined and glorified by a light from within."
Verskillende skrywers het op gelukkige wyse die inboorling geteken en
ook hier is die strewe merkbaar om van die skildering van uiterlike
eienaardighede oor te gaan tot die uitbeelding van dieper menslikheid.
En naas die jagstories met hul bonte awonturereeks staan Sangiro se
_Sketse_, waarin hy probeer "om die diere se gewaarwordinge uit hulle
uiterlike beweginge te verstaan."[49]
Die groot behoefte aan leesstof in die moedertaal het meer as een
skrywer, veral in die begin, uit pure vaderlandsliefde na die pen laat
gryp. "Ons het 'n volk om te behou, ons het 'n nasie om op te voed, ons
kan nie wag nie!"[50] was die wagwoord. In baie voorredes kan mens dan
ook sien, dat die enigste doel van die skrywer was om die leeslus aan te
moedig. So verklaar De Waal van sy _Stompies_, dat hulle "van geen
besonder gehalte op letterkundig gebied (is) nie", "die enigste doel van
die skrywer is om te help voorsien aan (lees _in_) 'n nasionale
behoefte".[51] "Ons kan nie ons volk laat agterbly nie", sê Langenhoven
by die verskyning van _Stukkies en Brokkies_ (1911) en selfs in 1918
heet dit nog: "Die hele boek is maar 'n noodshulpie". Ook D.P. du Toit
reken homself maar onder die "handlangers en knoeiers, wat somar
roustene aandra vir die binnemure".[52] Onder sulke omstandighede hoef
die groot gebrek aan tegniek, waarop in die volgende hoofstukke
herhaaldelik sal gewys word, geen verbasing te wek nie.
Vandag is die toestand só verander, dat ons met die volste reg van alle
aspirant-kunstenaars kan eis, dat hulle goed georiënteer is in die
wêreldletterkunde, dat hul ten minste 'n begrip het van die algemeen
erkende tegniese reëls, voordat hulle aan skrywe gaan. Ons kan ook met
reg verwag, dat hulle geen uitgediende, outydse modelle navolg nie, dat
hulle steeds in voeling bly met die literêre vooruitgang in ander lande.
Maar aan die eise het nog net enkele voldoen en daarom het ons
letterkunde allesbehalwe 'n moderne cachet.
Op taalgebied heers daar by die meeste skrywers groot onsekerheid. Daar
is nog 'n soekery, 'n rondvallery om die juiste vorm te kry, wat
natuurlik maklik verklaarbaar is, by 'n geslag wat gister eers geleer
het om sy eie taal te skryf. By meer as een is die taal nog stroef en
onbuigsaam, wanluidend en sonder ritme. Ander weer, soos Preller, wat
goed op die hoogte van die moderne stylkuns is, skryf al in 1906 'n
gekultiveerde taal, klankvol wegdeinend op bevallige ritme en telkens
verrassend deur oorspronklike beeldspraak, ontleen aan Afrikaanse volk
en bodem.[53] Uit tallose voorbeelde in die volgende hoofstukke sal blyk
hoe gevaarlik diep die vreemde parasiete al deur die bas van die
taalboom geknaag het, en hoeveel speurende sorg daar sal nodig wees om
hulle uit te vroetel.
By enkele skrywers is daar 'n welbewuste strewe na mooiheid van klank en
frisheid van segging, by die meeste egter 'n gedagtelose naskrywery van
geykte Hoog-Hollandse beeldspraak. Gelukkig is daar ook al prosa
geskryf, wat bewys, dat Afrikaans in smydigheid, in seggingskrag en
klank alleen 'n kunstenaar nodig het om tot sy reg te kom. Wanneer ons
let op die stroom middelmatige verse, dan blyk dit hoe nuttig Jacob Geel
se uitspraak ook vir ons kan wees: _"Laat ons het Proza bewerken: de
echte Poëzie zelve zal er bij winnen"_.
§ 8. Krietiese Standpunt.
In die volgende hoofstukke word 'n poging gedoen om die letterkundige
waarde van ons vernaamste prosawerk te bepaal. Wie bekend is met die
toestande in ons land sal toestem, dat by die estetiese kritiek 'n
verwysing na die kultuur-historiese waarde van die besproke boeke
noodsaaklik is. In enkele gevalle word dit afsonderlik gedoen, maar hier
kan met nadruk daarop gewys word, dat die meeste behandelde werke, wat
ook al hul gebreke mag wees, en hoe primitief hul ook dikwels mag skyn
vir iemand, wat op die hoogte van die moderne Europese lettere is, _tog
almal, byna sonder uitsondering, voortreflike dienste in ons taal- en
kultuurstryd bewys het_. Daarom pas dit ons om 'n eresaluut te bring aan
al die voortrekkerskrywers, wat ons volk van 'n geestelike hongerdood
gered 't, deur wie se liefdevolle ywer ons nie langer as doofstomme
bywoners in ons eie land hoef te sit en swyg nie. 'n Eresaluut, nie
alleen aan die begaafde artieste nie, maar ook aan die, wat in alle
eenvoudigheid houtkappers en waterdraers was, toe die meeste nog stil
gesit 't, of niks anders as spot oor had vir 'n beweging, wat 'n einde
aan ons lang periode van geestelike knegskap gemaak het.
Die gevoel van piëteit hoef egter ons krietiese vermoë nie te verlam,
mag ons nie belet om sonder doekies omdraai 'n estetiese oordeel uit te
spreek nie. Dit sou 'n verkragting van ons gewete wees en 'n fatale
uitwerking hê op die verdere ontwikkeling van ons jong letterkunde. Nou
dat die taalstryd feitlik afgeloop is, word dit tyd om vas te stel, wat
ons tot dusverre bereik het; om te waardeer wat skoon is, om te laak wat
gebrekkig is. Tyd ook, om die voortbrengsele van ons kuns te meet aan
die meesterstukke van die buiteland. Want ons wil vorentoe beur! Ons wil
Suid-Afrika "hoog opstooten midden in de vaart der volken". Ons wil nie
'n pieperig-bleek kasplantjie hê nie, wat alleen 'n sukkelbestaan kan
voortsleep in 'n vaderlandse broei-atmosfeer. Dit moet 'n _kan-nie-dood_
wees, wat ook die kritiek van ons Dietse stamgenote nie kan ontwortel
nie, in vaderlandse bodem geplant, maar tog bestand teen alle wind en
weer.
Op dié gedagte is ook die krietiese beskouing in die volgende hoofstukke
gebaseer. Wie dit daarmee nie eens is nie, sal op meer as een skynbaar
onbillike oordeel stuit. Maar laat diegene bedenk, dat ons op kuns-, net
so min as op ander gebied 'n laer kan trek en met doringtakke inmenging
van buite afweer. Op die gevaar van isolasie is reeds in 'n vorige
paragraaf gewys. As ons digters reeds so 'n hoë peil bereik het, dat
selfs Europese fynproewers hulle werk kan waardeer, dan hoef ons
prosaïste ook nie met minder tevrede te wees nie. Jong Suid-Afrika
streef ook op kunsgebied vooruit en die kunstenaar wat laag mik, sal in
'n paar tiental jare skoon vergeet wees. Daarom moet ook ons prosakuns
op 'n kosmopolietiese plan kom te staan, wat geensins denasionalisering
hoef te beteken nie. In die stadium van ontwikkeling, waarin ons tans
verkeer, kan 'n gemotiveerde kritiek, waarin breedvoerig op prinsipiële
kwessies ingegaan word nuttig wees en daarna is ook in hierdie werk
gestreef. As dit lei tot 'n ruimer belangstelling in ons prosakuns, tot
meer vergelykende studie en 'n juister insig in letterkundige
verskynsele, dan is die doel van die skrywer bereik.
Op die ooreenkoms tussen ons toestand en die Vlaamse is al dikwels
gewys en dit geld ook van die kritiek. August Vermeylen sê: "Elke
flamingant achtte het zijn plicht zijne algemeene gedachten in de
godentaal weg te brullen of uit te kwinkeleeren. In het begin onzer
herwording, na het jaar 1830, was de literatuur het voornaamste wapen
der Vlaamschgezindheid geweest, en lang nog meende ieder taalstrijder
dat wapen te moeten hanteeren. Het vergde dan ook meer dan gewonen takt
van den kritikus, om zich niet schuldig te maken aan landverraad, als
hij den rijmelenden taalbroeder wat minder "puik" moest verklaren."[54]
§ 9. Beperking van Onderwerp.--Indeling.
Die volgende bespreking is beperk tot oorspronklike prosa, wat meer of
min tot die terrein van die skone lettere behoort. Buiten beskouing bly
dus _(a)_ suiwer wetenskaplike prosa, waaronder 'n groot aantal
Afrikaanse dissertasies en die _Populêr-Wetenskaplike Serie_ van die
Nasionale Pers; _(b)_ godsdienstige prosa, soos die kinderbybel van Ds.
Conradie en 'n hele paar preekbundels; _(c)_ vertalings en omwerkings;
_(d)_ kinderboeke. Daar word 'n poging gedoen om te bepaal in hoeverre
ons historiese prosa, deur versorging van styl en ander artistieke
kenmerke tot die gebied van die kuns behoort.
In § 7 is 'n algemene karakteristiek van ons prosa gegee. Op enkele
strominge word daar gewys, maar tewens blyk ook hoe alles by ons nog in
wording is. Veral by die romans en verhale is dit moeilik om tot 'n
bevredigende indeling te geraak. Waar daar nog net vae aanduidings is
van enkele hoofgroepe, en die meeste skrywers nog in verskillende
rigtings rondsoek, word dit onmoontlik en ongewens om nou al kampe af te
baken. Om dié rede is die voorkeur gegee aan 'n kronologiese indeling,
wat onder ander die voordeel bied, dat die meeste skrywers as 'n eenheid
kan bespreek word en, waar nodig, die ontwikkelingsgang in hul werk kan
aangedui word. Op die manier is die verbrokkeling van 'n skrywer se werk
soveel moontlik beperk. G.R. von Wielligh word in 'n afsonderlike
hoofstuk bespreek, omdat hy in baie opsigte _"'n Laaste stem uit die
Genootskap van Regte Afrikaners"_ is. Vir die ander hoofstukke is geen
opheldering nodig nie. Op enkele uitsonderings na word hier die
Akademie-spelling gevolg.
VOETNOTAS:
[1] Vgl. _Die Huisgenoot_, Jan. 1922: _Eerste Skrywers en Eerste
Geskrifte in Afrikaans_.
[2] Die vyftigste verjaardag van die _Genootskap_ in 1925 mag seker nie
ongemerk verbygaan nie.
[3] Dr. L. van Niekerk: _De Eerste Afr. Taalbeweging_ (1916); _Ds. S.J.
du Toit in Weg en Werk_, deur Dr. J.D. du Toit (1917); _Eerste skrywers_
deur G.R. von Wielligh (1918); S.J. du Toit, _Geskidenis van die Afr.
Taalbeweging_ (1880).
[4] Vgl. _Ds. S.J. du Toit in Weg en Werk_, p. 203.
[5] Preller: _Inleiding tot Die Vlakte_, 5de druk, p. 7.
[6] Gesiteer deur Dr. J.D. du Toit: _Ds. S.J. du Toit_, p. 210.
[7] Vgl. Dr. S.P.E. Boshoff: _Volk en Taal van Suid-Afrika_, p. 62.
[8] J.H.H. de Waal in _Die Burger_, 12 en 13 Aug. 1921.
[9] Dr. T.B. Muller: _Die Geloofsbelijdenis van 'n Nasionalis_. (1913),
p. 8.
[10] Preller: _Inleiding tot Die Vlakte_, 5de druk, p. 12.
[11] Die taalstryd het Dr. E.C. Pienaar beskryf in: _Taal en Poësie van
die Twede Afr. Taalbeweging_. Vgl. daarby egter Hoofstuk III.
[12] Dr. W.J. Leyds: _Het Insluiten van de Boeren-Republieken_ I, p. XI.
[13] Vgl. L. v. Niekerk: _De Eerste Afr. Taalbeweging^1_, p. 64.
[14] _De Volkstem_, 18 Aug. 1906.
[15] Ek kursiveer.
[16] _Die Huisgenoot_, Julie 1919.--Prof. J.J. Smith. Vgl. ook Hoofstuk
III, § 3.
[17] _Neerlandia_, Sept. 1913.
[18] Vermeylen: _Verz. Opstellen_.
[19] Carel Scharten: _De Roeping der Kunst_, p. 5.
[20] Vgl. my artiekel: _Kuns regeringsaak,^2 Die Brandwag_, Jan. 1921.
[21] _Taal en Poësie^2_ ens. p. 110-117.
[22] _Die Banier_, Aug. 1921. Dr. Steyn se verdienstelike artiekels oor
_Die Dietse Bond_ het seker reg op meer algemene belangstelling en
behoort herdruk te word.
[23] _Die Huisgenoot_, Nov. 1921.
[24] Dr. E.C. Pienaar: _Taal en Poësie^2_ ens., p. 47.
[25] _Die Brandwag_, Junie 1917.
[26] id. 15 Aug. 1911, _Skrywers en Gekrifte_, deur N.N. (Jan Celliers).
[27] _Die Banier_, Okt. 1921. _Het Geleerde Jong Suid-Afrika 'n
Program?_
[28] _Akademie-Jaarboek_ I, p. 94.
[29] Dr. H.J. Steyn: _Die Banier_, Des. 1921.
[30] _Akademie-Jaarboek_ V, p. 89.
[31] Id. I, p. 83. _Die Afrikaanse Volksziel_.
[32] _Het Calvinisme en de Kunst_.
[33] _Die Huisgenoot_. Feb. 1919.
[34] Vgl. _Jaarboek_ I, p. 49 vlg. en p. 14. Vgl. ook Dr. G. Besselaar:
_Z.A. in de Letterkunde_, p. 95.
[35] In die pers is aangekondig, dat D.J. Smal, die bekende yweraar vir
gelyke taalregte na die buiteland gaan vir tegniese toneelopleiding.
[36] _Akademie-Jaarboek_ I, p. 92.
[37] _Jaarboek_ III, p. 54 vlg.
[38] _Jaarboek_, p. 67. Vgl. ook sy oordeel oor Beets in V, p. 95 vlg.
[39] V, p. 103.
[40] III, p. 68.
[41] _Die Banier_, Okt. 1921 na aanleiding van die tydskrif: _Het
Getij_.
[42] Vgl. § 5.
[43] Dr. W.M.R. Malherbe in 'n voorwoord by _Die Veldblommetjie_.
[44] _De Roeping der Kunst_, p. 399.
[45] Vgl. Jan Celliers: _Die Roman. Die Huisgenoot_, Aug. 1919.
[46] t.a.p.
[47] Die skrywer is J.W. van Kaapstad.
[48] Stoddard: _The Evolution of the English Novel_, Chapter I.
[49] Voorwoord.
[50] Jan Celliers in _Die Volkstem_, 19 Junie 1907.
[51] Voorrede 2de druk.
[52] Voorrede: _Sy Pa se Skuld_.
[53] Vgl. b.v. sy Persoonlike appresiasie van _Joh. van Wyk, De
Volkstem_, 18 Aug. 1906.
[54] _Verz. Opstellen_ II, p. 149
HOOFSTUK II.
Polemiese Prosa.
"Ik houd van woorden, die op mij neêrbonken als vallende balken, van
woorden, die mij voorbijsissen als kogels", sê Lodewijk van Deyssel.
Sulke woorde van "roode gramschap" en "gele spotternij" sal in die
volgende oorsig telkens aangehaal word met die doel om daarop te wys,
dat enkele van ons strydskrifte oor die taalkwessie, nie alleen van
histories, maar ook van letterkundig belang is. Hier word dus geen
gedetailleerde geskiedenis van die taalstryd gegee nie--dit het Dr. E.C.
Pienaar in sy dissertasie gedoen[55].
Met die oprigting van die tydskrif, _De Goede Hoop_, in Julie 1903 onder
redaksie van Adv. J.H.H. de Waal, 'n algemeen erkende voorstander van
Afrikaans, wat al sedert 1897 bydraes in dié taal gelewer het in _Ons
Land_[56] kry die Twede Beweging vaste vorm. As eindpunt van die
taalstryd kan beskou word 7 November 1919, die dag waarop die Kaapse
Sinode Afrikaans as offisiële kerktaal naas Nederlands erken het. Wat
Ds. N.J. Brümmer in 1909 gesê het geld ook tans nog: "Dit is wel waar,
dat so nou en dan nog een of ander Rip van Winkel uit syn slaap
opflikker en teen Afrikaans uitvaar, maar dit is maar die stuiptrekkinge
van 'n slang wat swaar vervel."[57]
In die sestienjarige stryd het daar 'n groot aantal polemiese geskrifte
verskyn, aanvanklik in Hoog-Hollands weens die groot vooroordeel teen
die moedertaal, maar later meestal in Afrikaans. Reeds in die twede
nommer van _De Goede Hoop_[58] moet De Waal "'n geachte correspondent
uit Stellenbosch", wat gekla het oor "te veel Afrikaansch" daaraan
herinner, "dat Kaapsch-Hollandsch bij velen bijval vindt en hoe langer
hoe meer als zelfstandige taal erkend wordt." By sulke kalme
teregwysings het dit natuurlik nie gebly nie en De Waal het later onder
die skuilnaam _Jan van Rosenburg_ die teenstanders meer as een kopskoot
gegee.
Twee jaar later, op 19 April 1905 begint die stryd ook in Transvaal,
wanneer Gustav Preller sy reeks artiekels _Laat 't Ons Toch Ernst Wezen_
in _De Volkstem_ publiseer. Dit is 'n kloek, goedgedokumenteerde
manifes, wat met onverbiddelike logika al die argumente van die
teenstanders ontsenu en as gevolg gehad 't die stigting van _Die
Afrikaanse Taalgenootskap_, op 13 Desember 1905. In Julie 1905 word
Preller se artiekels met weglating van die eerste gedeelte en voorsien
van 'n nuwe inleiding in brosjure-vorm uitgegee, met die ondertietel:
_Gedachten over de aanvaarding ener Afrikaanse Schrijftaal_.[59]
Afgesien van die historiese betekenis van Preller se brosjure verdien
dit, ofskoon nog in Nederlands opgestel, ook uit letterkundig oogpunt 'n
ereplaas onder die polemiese literatuur van die Twede Beweging. Met 'n
forse stem verkondig hy die waarhede, wat vandag so vanself sprekend
lyk, maar sestien jaar nodig had om algemeen ingang te vind.
In die polemiek van dié jare klink daar uit meer as een artiekel 'n
warme oortuigingsdrang op. Met die stryd vir die vereenvoudigde spelling
(1904) het dit krioel van spellingdeskundiges en nou was weer iedereen
filoloog! "In ons vaderland kan het gebeuren dat uw schoenmaker meer
theologiseert dan uw zoon, die student is in de theologie," sê Allard
Pierson in _Intimis_. Lees mens filologie in plaas van teologie, dan was
dit presies ons toestand. Onder al die dilettante-wysheid en verwarde
taalbegrippe kom egter ook telkens brokstukke van entoesiastiese
welsprekendheid voor, waaruit blyk dat heel die volk in roering was.
Naas die lekeredenasies staan dan die kalm-wetenskaplike betoë en
ernstige pleidooie van die leiers, wat so stadig aan met hul mokerslae
alle opposiesie vergruisel het.
Van die begin af was daar al sekerheid van die uiteindelike oorwinning.
"'n Mens kan net sowel perbeer om die see met 'n besem te keer as die
Afrikaanse taal met sulke klein dingetjies", sê Preller op 9 Augustus
1905 in _De Volkstem_. Met groot erns pleit Jan Celliers twee jaar later
vir 'n eie letterkunde: "Maar dit is tog voor elke Afrikaner duidelik
dat slegs 'n eige letterkunde, uit Afrikaanse grond opgeskote,
deurtrokke van die Afrikaanse gees en v'r Afrikaners verstaanbaar, deur
en deur in taal en inhoud, dat so 'n letterkunde alleen bereken is om
hier werkelik doel te tref. Wie wil ons help om so 'n letterkunde voor
ons mense op te bouw? Ons het 'n volk om te behou, ons het 'n nasie om
op te voed; ons kannie wag nie!"[60]
En in die volgende jaar roep Dr. D.F. Malan: _"Dit is ons Ernst!"_ "G'n
taalgeleerde kan 'n werkelik lewende taal maak nie, ewemin als 'n
skeikundige op syn laboratorium di lewe kan skep. Di taalgeleerde kan di
taal alleen vind en analiseer. Iedere lewende, kragtige taal word gebore
op di bodem van di volkshart en di volksgeskiedenis en leef alleen in di
volksmond. G'n volk kies ooit syn spreektaal of, voor lange tyd selfs
syn skryftaal nie, op raad van eksperte. Volke en tale word saam gebore
en sterf saam."[61] Op helder wyse set hy uiteen, dat Nederlands nooit
ons volkstaal kan word nie, dat Afrikaans onuitroeibaar is. "Di
Afrikaanse Taalbeweging is niks minder nie dan 'n ontwaking by ons volk
tot 'n gevoel van eiewaarde en tot di roeping om 'n waardiger plaas in
te neem in di wereldbeskawing."[62]
Hoe die "gevoel van eiewaarde" al sterker word, blyk uit die brosjure
_Die Afrikaanse Nasie_ (1908) waarin Prof. N.J. Brümmer 'n uiteensetting
gee van wat hy as 'n nasie beskou. Hy konstateer, dat tot nog toe alleen
die Hollandse Afrikaners met die benaming kan aangedui word "omdat hulle
'n eie en aparte volkssiel besit en hulle daarvan skerp bewus geword
het". Hy ontken alle "nasionale eenheid" tussen Nederland en Hollands
Suid-Afrika. "Om die eerlike waarheid te sê, is daar meer soortgelykheid
in wereldbeskouing, gees en strewe tussen die Afrikaner en die Skot, dan
tussen die Afrikaner en die Hollander....[63]. Wat die Hollandse
letterkunde betref, die veelbesproke kultuurskat--die bestaan nog vir
enkele spesialiste onder ons volk, en sekere uittreksels daarvan bestaan
ook soms vir studente, solank as hulle vir 'n eksame of prys werk. Ons
volk as volk dra van Hooft, Vondel, Cats of Bilderdijk net so min kennis
as van die man in die maan. Van Couperus, Van Eeden, Perk en Kloos wil
ek nie eers praat nie. Of hierin ooit verbetering kan kom, betwyfel ek
sterk. Die Hollandse skrywers skryf nie vir ons nie, en al sou hulle ook
vir ons skrywe, dan raak hulle tog ons volkssiel nooit." Dit is
verstaanbaar, dat sulke opmerkings in die hitte van die taalstryd gemaak
is, maar Brümmer gaan in sy militante ywer tog té ver, al sit daar
natuurlik 'n kern van waarheid in die bewerings. Die werk van sulke
geestelike aristokrate soos Hooft en Vondel kan nooit deur die _hele_
nasie gewaardeer word nie. Sonder ons Cats uit, dan sou dieselfde
bewering met die grootste stelligheid van die Nederlandse volk self kon
gemaak word. Carel Scharten sê b.v.: "Het leelijke, het onwegwerkbare
feit is juist, dat Vondel vergeten worden kon, en ongelezen blijft en
ongelezen blijven zal.... Er zijn altijd de dichters voor weinigen naast
die voor heel een volk geweest."[64] En in ander lande gaan dit net so.
Edward Garnett sê b.v. van Engeland: "Ons toneel is het grofste in
Europa en onze verwaarlozing van het drama van Shakespeare is werkelik
een schandaal."[65]
Clément Vautel het nog onlangs in verband met die Molière-herdenking
opgemerk, dat die Franse dié kunstenaar alleen met die lippe eer. "Ieder
doet alsof hij Molière op zijn duimpje kent. Maar, in gemoede, is al dat
fraais, en is al die wierook nu wel echt? Is die geestdrift die op een
vastgesteld uur losbarst, niet veeleer zelf ook komedie?"[66]
Met 'n pleidooi vir 'n Afrikaanse letterkunde sluit Brümmer sy betoog.
"Ons het lang genoeg ons sielkos in blikkies ingevoer en die ingelegde
en ingevoerde kos vergewe 'n mens dikwels." Maar die manier waarop hy
hom die ontstaan van 'n letterkunde voorstel, getuig van weinig insig.
"As elkeen van nou af aan begin om vir sy boek stof bymekaar te maak,
dan sal dit wel nie te lang duur nie of ons het 'n eie letterkunde"! Dis
maar gelukkig dat al die Stellenbosse studente nie die raad opgevolg het
nie!
Saam met die Unie gebore, staan _Die Brandwag_ vanaf 1910 trou op die
uitkyk en telkens as artiekel 137 van die grondwet veronagsaam word, het
sy waarskuwingsienjaal weerklink. "Die Afrikaner moet beleefd wees en
ware beskawing voorstaan, in woord en voorbeeld, maar nie tot so 'n mate
dat hy syn eige taal verwerp, nie tot so 'n mate dat hy aan Filistijne
die wapens in hande gee waardeur juis die hogere beskawing en
verdraagsaamheid vernietig sal word, deurdat die Afrikaner-aard met die
Afrikaner-taal vernietig word." (_Die Brandwag_, 1 April 1911.) Van
maand tot maand het die redakteur, Dr. W.M.R. Malherbe die stryd vir
Afrikaans voortgeset en 'n hele reeks warm pleidooie is daar te vinde in
die redaksionele kolomme, veral van die eerste jare.[67]
In 1911 verskyn Leipoldt se digbundel _Oom Gert Vertel_, voorafgegaan
van 'n weldeurdagte, besadigde pleidooi van J.J. Smith, tans professor
in Afrikaans aan die Stellenbosse Uniwersiteit. "Die werk van die
Afrikaanse Beweging is.... 'n oortuigingswerk; en 'n oortuigingswerk
moet dit altoos bly. 'n Vyand kan jy beveg, en desnoods dwing, maar 'n
vrind en 'n bloedverwant, met dieselfde belange en dieselfde ideale as
jyself, moet jy oortuig--as jy ten minste nie jou eie ondergang wil
bewerkstellig nie."[68] Die oortuigingswerk doen Smith op meesterlike
wyse. Hier is 'n geskoolde filoloog aan die woord, wat met kennis van
sake praat. "Ek grond my mening op die geskiedenis van die wording van
ander tale en op die herlewing in ons volk."[69] En met onverbiddelike
logika bewys hy, dat die argumente van die teenstanders "alles maar slim
praatjies" is!
Ook _Die Geloofsbelydenis van 'n Nasionalis_ deur Dr. T.B. Muller is 'n
pragstuk van logiese redenering. Hy skets die ontstaan van ons nasionale
bewussyn. "Die puinhope van die twee republieke het die vrugbare bodem
geword, waarin die nuwe Afrikaanse Nasie wortel, van die Kaap tot in
Kongoland, en van Duits Suid Wes tot Brits Oos Afrika." Hier word die
vaste stem gehoor van een wat na 'n goedomlynde doel streef. "In plaas
van na-praat, wil ons nou saampraat en met ander nasies meewerk in die
algemene taak van die mensheid." En op oortuigende wyse bepleit hy die
middele om die doel te bereik, terwyl alle jeugdige voortvarendheid
getemper word deur die besadigde erns van een wat sy verantwoordelikheid
as leier voel. "Die karaktervorming van 'n nasie moet plaasvind deur 'n
langsame groeiproses; deur voort te gaan op die weg reeds ingeslaan; al
wat goed is, te ontwikkel en al wat nadelig is weg te kap.... Die gevaar
van die oormoedigheid van 'n jong nasionale entoesiasme is ek my wel
bewus van; maar ek weet ook, dat sonder entoesiasme niks groots op aarde
tot stand kan kom nie...." 'n Warm entoesiasme klink dan ook heerlik op
in sy hele betoog en met gloedvolle oortuiging leg hy sy
"geloofsbelydenis" af: "Ek self sou my erfenis as lid van die Afrikaanse
nasie vir geen ander burgerreg in die wereld wil verruil nie. Die grote
nasies van Europa is wel oud en sterk en ervaringsryk, ... maar hul dra
ook reeds die spore van hul ouderdom, en rypheid begin al op meer dan
een plek in afgeleefdheid oor te slaan.... By ons is dit so anders. As
'n jong nasie sien ons amper ons hele loopbaan te gemoet. 'n Jong volk
leef vorentoe. Sy leuse is die hoop; geduld en moed sy wagwoorde; 'n
jeugdige entoesiasme sy dryfveer; en sy ywer is nog ongekoel deur die
ontnugterings van mislukking. Vir my altans is dit veel heerliker my
druppeltjie te probeer bydra by die self-bewuswording en karaktervorming
van 'n jong nasie dan om te help dokter aan; die kroniese kwale van 'n
oue ... Misluk ons pogings en moet ons ondergaan, neergedruk deur 'n
vrag van onoorkomelike moeilikhede, dan is dit in elk geval beter om te
sterf as eerlike stryders op die slagveld, dan om te versink in 'n
bedwelmende luilekker eentonigheid van niksdoen.... Laat Jong
Suid-Afrika sy nasionale geloofsbelydenis onderteken, nie met sy naam,
maar met sy lewe en dan het ons niks te vrees vir die toekoms nie!"
Hoeveel erns daar in die woorde lê, blyk uit die feit, dat Muller in
1905 'n Rhodesbeurs van £ 300 per jaar om in Oxford te studeer van die
hand gewys 't, omdat hy "eenvoudig nie geld kon aanneem nie van 'n man
wie se politiek hy verfoei en wie hy beskou as die aartsknoeier teen die
vryhede van die Afrikaner-volk."[70] In 1918 is hy aan die griep oorlede
in die ouderdom van 34 jaar. Om die warm idealisme, gesonde argumente en
forse styl is Muller se brosjure een van die beste stukke van ons
polemiese prosa.
Namate die Afrikaanse Beweging sterker word, neem die stryd ook in
felheid toe. In Julie 1914 word die maandblad _Ons Moedertaal_ opgerig
as orgaan van die A.T.V., onder redaksie van J.J. Smith, T.B. Muller en
G.C. Tomlinson. Spoedig moes die teenstanders uitvind, dat die blad
"geen heuningtou" was nie, "waarop allerhande soorte goggas hulle kan
kom vergas.... _Ons Moedertaal_ is veeleer 'n eselskakebeen soos die wat
Simson met sulke dodelike gevolg op die Filistynse vyande van syn volk
gebruik het ..." (15 Okt. 1914). Die offisiële erkenning van Afrikaans
deur drie Provinsiale Rade het die redaksie oormoedig gemaak. "Nou
behoef die Afrikaanse Taalbeweging nie langer te stry nie als
Ismaeliete, teen wie alle man se hand gekeer is; hul veg nou met die
steun van die landswette agter hul rug" (15 Julie 1914). En op
kwaai-sarkastiese wyse het hul geveg! Veral in die kolom _Taalnuws en
Opmerkings_ word nydige klappe uitgedeel. Die beste Nederlands van
Afrikaners noem hul nie meer "amper-Nederlands" nie, maar
"stertjie-Afrikaans", en as _Ons Land_ per ongeluk "_het_ universiteit"
skryf, dan sê _Ons Moedertaal_: "Werkelik dis treurig dat daar in ons
verligte dae nog soveel deurgekapte erdwurms is wat doelloos in twee
rigtings tegelyk spartel." (15 Okt. 1914). Maar later word die redaksie
moeg om die "gebasel" van teenstanders te "verpletter", omdat hul "ander
werk het als om slapers en dromers te probeer wakker maak." (1 Nov.
1915.)
Die "ander werk" was dan ook van meer ernstige aard. B.B. Keet pleit op
oortuigende wyse vir 'n Afrikaanse Bybel. "Daar is ontsaglik veel
onderskeid tussen 'n taal waarmee ek my kan behelp en 'n taal wat ek
liefhet; en al was daar g'n ander rede nie, sou ek hierdie rede afdoende
beskou om te streef naar die doel wat ek my voorstel." (15 Sept. 1914.)
Fagan en Tomlinson se belletristiese bydraes word onder 'n ander
hoofstuk bespreek.[71] Smith set sy werk voort in _Die Huisgenoot_,
waarin _Ons Moedertaal_ in 1916 opgaan.
Tot die polemiese prosa moet ook gereken word G.S. Preller se twee
_Taal-Tiepes_, Die Engelse Afrikaner en 'n Predikant (_Die Brandwag_, 15
Feb. en 15 Maart 1914.) Jiems, 'n Engelse Afrikaner, wat saam met die
Boere veg, raak aan stry met sy maats oor Afrikaans, wat volgens hom "te
arm (is) om te bestaan".
"Wat is 'n _"stoep"_ op Engels, Jiems?" wou een van die seuns weet ...
Dit was ráak. Almal is tjoepstil.--"En wat bedui julle vir _koppie,
spruit, veld, kommando_...?"
Nou was 't Koen se kans om in te vryf: "Dáar het jul dit," sê hy, "die
skatryke mooie Engelse taal leen selfs woorde uit ons armoedige
Afrikaans." So raak Jiems getroef deur die Boereseuns, wat selfs vir die
lastige sportterme raad weet!
Ook sy eerwaarde, wat al die populêre argumente teen Afrikaans aanvoer,
kry goed op sy baadjie. Hy wil: "Gij zult de dorschende os niet
muilbanden" vertaal met "Jy moet die os wat koring trap die bek nie
toebind nie". Maar sy optimistiese teenstander weet vir alles raad:
="Vir ons is Afrikaans die taal van die Toekoms in ons wêrelddeel, ons
glo daarin, ons werk en leef daarvoor."=
"Ons skryf tien jaar na bowestaande gedagtewisseling. En, kyk,--'n mens
moet jou oë vryf om séker te maak dat 't regtig só is! Maar dit is so!
Sy hoogmogende is 't nou so waarlik "'n lus geworde om gade te slaan hoe
daar gewoel word in Afrikaans, en om die eerste vrugte daarvan te
proef!" En selfs in minder dan tien jaar, selfs in _vyf_ jaar is die
wonder geskied!
Dit hoef ons dan ook nie te verwonder nie, dat 'n warm kampvegter vir
Afrikaans, C.J. Langenhoven, wat nog in 1911 die oorsetting van die
psalme in Afrikaans as heiligskennis beskou 't, in 1922 self een van die
eerstes is om die hand aan die ploeg te slaan! In _Ons Land_ van 12
September 1911 skryf Langenhoven: "Als die Hollandse Kerk my sou vraag
om die Bybel, die psalm- en gesangboek en die formuliere, wat aan my
hart geheiligd is deur my vroegste herinneringe in Afrikaans o'er te
set, dan sou ik dit ten enemaal weier, al had ik die bekwaamheid
daarvoor; en ik sou die voorstel (hoe onlogies ook) beskouw als
heiligskennend. Dit sou vir my smaak 'n parodie wees."
Een van die laaste, maar ook een van die welsprekendste pleidooie vir
Afrikaans het Langenhoven gelewer op die vyfde jaarvergadering van die
Akademie in Julie 1914.[72] Hierin tril die stem van 'n fel-bewoë gemoed
so innig, dat dit meer geword 't dan 'n episode in 'n verbygaande stryd,
en op sigself beskou, kunswaarde het. Dit is die skone kristallisasie
van gevoelens en gedagtes, wat jare lank in die hart van die volk geleef
het, maar nog nie hul definitiewe uitdrukking gehad het nie. En al die
"dorstige vulletjies", wat jare lank gesukkel en geploeter het langs
hopeloos versperde ompaaie om by die dam te kom, weet maar al te goed
hoe raak en hoe juis Langenhoven die vermoeienisse en vernederinge van
die pynigende dwaaltog geskilder het! "Ik denk terug met bitterheid aan
die verdere verlore lewensjare wat dit my gekos het, nadat ik skool en
kollege verlaat, om vir myself te doen wat my leeraars vir my moes
gedaan het: om dieselfde intellektuele skool-kultuur deur lange en
pynlike self-oefening om te set en tot my siels-besitting te maak" (p.
427).
Dit is veral op die gevoelskant, die psigologiese kant van die saak wat
Langenhoven nadruk lê. "Ik wil namelik sukkel om 'n skerpe lyn te trek
tussen die gebruik van 'n taal als 'n verstands-medium, en sy gebruik
als 'n gevoels-medium; en in albei gevalle nie alleen als 'n middel tot
uitwendige openbaring nie, maar als 'n middel tot inwendige bewustsyn"
(p. 428).... "Dit mag vir elke Afrikaner ewe verstaanbaar wees om te
lees: "Die huis se muur is stukkend", of om te lees: "De muur van het
huis is stuk". Eersgenoemde uitdrukking roep 'n beeld van 'n puinval
voor sy gees. Laasgenoemde doet dit ook op 'n manier. Maar in die eerste
geval is beeld en uitdrukking deur onheuglike lewensgewoonte
onafskeidelik vasgeheg aan mekaar. Laasgenoemde uitdrukking val nie met
dieselfde spontane voegsaamheid in die gedagte-wereld, waar die beeld
uit die elemente van vroegere ervaringe deur die geheuge opgebouw word
nie" (p. 440).
Met 'n fris oorspronklikheid word al die ou argumente teen Afrikaans
weggebesem. Bitter is die aanklag teen die Hoog-Hollandse literatuur van
Suid-Afrika; daarin "mankeer die goddelike vuur--die element wat
onbepaalbaar is, wat jy nie kan voorskryf nie soos jy nie van elke
wa-skilder en klip-kapper met paster- en duimstok-voorskrifte kan 'n
Murillo of 'n Michael Angelo maak nie" (p. 445). En die gevolg is: "'n
land sonder skrywers en sonder lesers; 'n beskaafde nasie sonder eie
literatuur. Die inspirasie ontbreek.... Ontbreek! ontbreek!! ontbreek!!!
in ons heerlike Suid-Afrika, waar elke berg en elke vlakte skreeuw om
digters, waar elke tafereel uit ons roemryke geskiedenis skreeuw om
skrywers" (p. 447). Maar met voldoening word gewys op die ontluikende
letterkunde in die moedertaal. "Ons wat so lank kwynend gesuig het aan
die artifisiële gomelastiek tepels van die ingevoerde botteltjies dooie
kondens-melk, begin nou aan ons eie moederbors gevoed en verpleeg te
word" (p. 449).
Treffend is ook die aanklag teen die skoolsisteem. "Die Afrikaanse kind
(word) deur les en boek, voorskrif en voorbeeld ingeprent en wysgemaak
dat die taal van sy huis nie 'n taal van kultuur en beskawing is nie"
(p. 460).
Deur die hele betoog klink "die smeekstem van 'n Afrikaner met
mede-Afrikaners om te erken wat syne en hulle s'n is, wat dit tog maar
altyd sal bly, wat nie van die gehalte is om ons voor te skaam nie" (p.
461). En by die laaste gedagte tril die stem van gloeiende
verontwaardiging: "Te skaam nie, menere! Skande op daardie skaamte! dis
onse kostelikste roem, onse hoogste besitting: die één enigste
witmans-taal wat in Suid-Afrika gemaak is en nie oor die seewater klaar
gekom het nie, wat die spore van die lief en leed draag van alles wat
ons en onse vadere hier deurleef en deurworstel en deur triumfeer het;
die één band wat ons als nasie aan mekaar heg; die uitgedrukte siel van
ons volk" (p. 461).
In 1919 toe die Kaapse Sinode oor die erkenning van Afrikaans moes
besluit, kom Langenhoven nog 'n keer met 'n vlammende aanklag: "Komt
aan, gij de Villiers's en Steytlers. Gij hadt er nu honderd jaar tijd
voor--(om 'n letterkunde op te bou) gij en degenen die het voorrecht
hadden Hooghollands evengoed als gij, of beter, aan te leren--zoals de
priesters in de Middeleeuwen het Latijn aanleerden. En wijst ons, mijne
heren, waar gij gezaaid hebt? Waar is uwe oogst? Het volk van
Zuid-Afrika hongert te midden van de overvloed zijner mededingers. Ziet,
zoals van gemelde priesters, is uw akker dor en onvruchtbaar gebleven.
Ge hebt ons kultuurhuis voor ons woest gelaten: gij en uwsgelijken, de
bevoorrechten onder een onbevoorrecht volk wier plicht het was geweest
in onze bittere behoefte te voorzien. Ge kunt me geen enkel boek
noemen--ook niet tot één toe--dat, door een Afrikaner in 't Hooghollands
geschreven in al de tijd toen men, volgens u terecht, het Hooghollands
onderwees en schreef en predikte, vandaag als een volksbezitting in de
letterkunde leeft. En deze dorre landen van u voorbijgaande zijn _wij_
begonnen--een korte halve generatie geleden--met onze gemene
kombuistaal. En de werken onzer schrijvers in het Afrikaans hebben ons
nu reeds een eigen letterkunde bezorgd, zodat de Afrikaner ook in de
kultuurwereld zijn hoofd niet meer met schaamte hoeft te laten hangen.
Denkt gij, dat is niets? Dat wij gearbeid hebben waar degenen die ons nu
tegenstaan niets deden?... Komt het u als een kleinigheid voor dat ook
deze nieuwe tempelbouw belemmerd zal worden door de Rehums en de
Simsais?" So skryf Langenhoven in sy brosjure _De Heilige Ennen van
Rehum en Simsai_, wat onder die lede van die Sinode versprei is. Hoe
mooi word daarin die deftige toon met sy bybelse wendinge vir die
hoogeerwaarde here getref! Dit was sy antwoord op die brosjure _Onze
Afrikaans-Hollandse Spreektaal_, van Melius de Villiers met 'n
aanhangsel van Ds. A.I. Steytler (1919), waarteen ook J.J. Smith in _Die
Huisgenoot_ op kalm-wetenskaplike wyse te velde getrek 't.[73]
VOETNOTAS:
[55] _Taal en Poësie van die Twede Afr.-Taalbeweging_, 2de druk, 1920.
[56] Sien _Die Huisgenoot_, Okt. 1921.
[57] _De Volkstem_, 30 Des. 1909. Vgl. _Die Huisgenoot_, Julie 1922, oor
opposiesie in die gemeente Noorder-Pêrel teen Afrikaanse preke.
[58] Aug. 1903.
[59] Vgl. Dr. E.C. Pienaar: _Taal en Poësie van die Twede
Afr.-Taalbeweging_^2 p. 16, waar 'n uitvoerige bespreking aan die
brosjure gewy word. Die voorrede van Dr. Engelenburg is gedateer 14
_Julie_ 1905. Pienaar se datum, Junie, is dus 'n vergissing. Die eerste
gedeelte, wat in die brosjure weggelaat is, bevat 'n droom oor drie
perskebome in 'n snaakse tussentaal, nog Hollands, nog Afrikaans,
waarvan die volgende 'n staaltjie is: "Deze bomen waren hier geplant van
steggies, en by al twee waren klompies mense hard bezig om te proberen
ze te laten groeien, de een deur water te lei, de ander deur los te
spit, de een weer deur te snoei, en de ander deur mest te geven." _De
Volkstem_, 19 April 1905.
[60] _De Volkstem_, 19 Junie 1907.
[61] _Dit is ons Ernst_, 13 Aug. 1908.
[62] _Dit is ons Ernst_, 13 Aug. 1908.
[63] Vgl. die raak opmerkings oor hierdie bewering in _Die Brandwag_, 15
Febr. 1913, en in 'n volgende nommer Brümmer se repliek.
[64] _De Roeping der Kunst_, p. 5 en 25.
[65] In 'n artiekel: _Het Boek in Engeland (Algemeen Handelsblad.)_
[66] Gesiteer in die _Algemeen Handelsblad_.
[67] Sommige is van Jan Celliers, soos o.a. die artiekel _Stryd en
Taalstryd_, (1/4/11), in hierdie paragraaf aangehaal.
[68] _Oom Gert Vertel^3_, p. XX.
[69] t.a.p., p. XXI.
[70] Tomlinson in _Die Brandwag_ Des. 1918.
[71] Vir verder besonderhede oor _Ons Moedertaal_ kan verwys word na Dr.
E.C. Pienaar: _Taal en Poësie_^2, p. 64-74.
[72] Herdruk in _Ons Weg deur die Wêreld_ (1919): _Afrikaans als
Voertaal_.
[73] Augustus 1919. Op aandrang van enige predikante is Prof. Smith se
verweer oorgedruk en as pamflet versprei.
HOOFSTUK III.
Prosa uit die Tydskrifte.[74]
§ 1.(a) De Goede Hoop (1903-1914).
Die oprigting van die tydskrif _De Goede Hoop_ in Julie 1903 deur Mev.
Koopmans-de Wet en "Onze Jan", "benevens andere der voorste Afrikaners
in de Kaapstad".[75] met Adv. J.H.H. de Waal, 'n erkende voorstander van
Afrikaans as redakteur, is ongetwyfeld 'n feit van groot betekenis in
die geskiedenis van die Twede Afrikaanse Beweging. Die talentvolle leier
van die Eerste Beweging, Ds. S.J. du Toit, het deur sy on-Afrikaanse
politiek van ná 1896 die hele saak, waarvoor hy en sy medestryers met
soveel opoffering sedert 1872 ge-ywer het, laat misluk. Die laaste
spartelings van die Genootskap van Regte Afrikaners het nog tot 1909
geduur, toe die tydskrif _Ons Taal_ dood gekwyn 't, maar veral om
politieke redes moes daar 'n heeltemal nuwe begin gemaak word. Die
ondersteuning van _De Goede Hoop_ deur "Onze Jan" was 'n voldoende
waarborg vir die eg-Afrikaanse rigting van die blad, en die redakteur
het van die staanspoor af vasgetrap vir Afrikaans. Deur sy verstandige
stadig-oor-die-klippers-taktiek[76] het hy veel gedoen om die ou
vooroordele teen die moedertaal weg te ruim, terwyl sy kragtige
artiekels onder die _nom de plume Jan van Rozenburg_ 'n groot stoot aan
die nasionale beweging gegee het. _De Goede Hoop_ was dan ook veel meer
as 'n "eerste voorbode van die naderende renaissance", soos Dr. E.C.
Pienaar in sy dissertasie beweer (2de druk, p. 12). "Van Kaapstad begint
die viktorie vir die Twede Beweging en Adv. De Waal was seker een van
die vernaamste kampvegters, wat deur middel van sy blad suksesvolle
voortrekkerswerk gedoen het.
Dat Gustav Preller se verdienste in verband met die Twede Beweging
besonder groot is, ly geen twyfel nie, maar om te verklaar dat dit "op
sy kragtige inisiatief in die lewe geroep" is, soos Dr. E.C. Pienaar
doen, (Diss. p. 1) is stellig onjuis.[77]
_De Goede Hoop_ het leesstof bevat vir mense van ryper leeftyd, maar was
tog meer bepaald vir jongeliede bedoel.[78] Dit het dan ook veral by
jong Suid-Afrika lees- en skryflus opgewek en as propagandamiddel goeie
dienste bewys. Op die betekenis van De Waal se werk word in 'n volgende
hoofstuk gewys. Onder sy medewerkers was daar niemand, wat Afrikaanse
prosa van letterkundige gehalte gelewer het nie. Dit is meestal kort,
luimige verhaaltjies. Van 'n diepgaande letterkundige kritiek is daar
ook nouliks sprake; kort aankondiginge is die reël.
Wat De Waal se opvatting van 'n roman is, blyk duidelik uit die
volgende: "In de gewone roman heeft de held altijd te kampen met een
listige mededinger om de hand van de beminde ... Onverwachte
gebeurtenissen, gemoedprikkelende verrassingen komt ge heel weinig
tegen" (_G.H._ April 1913). Dit word gesê na aanleiding van Malherbe se
roman _Vergeet Nie_, en in nommer van Des. 1911 hoor ons van
"verrassingen die zo onontbeerlik zijn voor 't sukses van 'n roman".
Dr. D.F. Malherbe gee in die nommer van September 1906 uiting aan sy
bewondering vir _Johannes van Wyk_. By sy beoordeling het die betekenis
van die roman vir die taalstryd swaar geweeg. "Ons volkstaal, ons
dierbare boompie, swoeg vandag onder die dubbele las van vyandskap en
verfoeielike vooroordeel. En daarom verdien diegene, wat skriftelik of
andersins manmoedig optree vir die saak ons ondersteuning en
waardering." Vandag sal Malherbe seker nie meer van _Johannes van Wyk_
o.a. beweer nie: "Oral 'n diep-historiese gevoel, wat omstandighede en
gebeurtenisse in die oog hou.... (De Waal) bied ons in sprekende simbole
die inwendige van sy persone."
(b). De Goede Hoop (1915-1921).
Vanaf Januarie 1915 tree Prof. Ds. N.J. Brümmer as redakteur op. Hy is
in 1866 gebore op die plaas Prospect, distrik Dordrecht.[79] In sy
studiejare op Stellenbosch het hy blyk gegee van buitengewone knapheid
en daarna in Skotland en Duitsland sy teologiese en filosofiese studie
voortgeset; maar 'n dringende beroep as predikant na Jansenville het hom
van die doktorsgraad laat afsien. Op filantropies, kerklik en
wetenskaplik gebied het hy prominent opgetree en ook as voorstander van
die A.T.V. belangrike werk gedoen. Sedert 1911 is hy professor in die
wysbegeerte aan die Stellenbosse Uniwersiteit. Die grootste gedeelte van
sy werk is in Hollands, o.a. _Spoken_ en _Eerbied_. Die Afrikaanse
brosjure _Die Afrikaanse Nasie_ is al onder Polemiese Prosa bespreek.
Die grootste gedeelte van die blad verskyn ook onder Brümmer se
redaksie nog altyd in Hoog-Hollands, en ofskoon daar heelwat Afrikaans
in voorkom, word dit, as mens op die inhoud afgaan, langsamerhand veral
die orgaan van die konserwatiewe minderheid, wat aan Nederlands vashou.
Die voorstanders van Afrikaans verenig hul rondom _Ons Moedertaal_
(1914), later verenig met _Die Huisgenoot_ (1916) en _Die Brandwag_
(1910). Dat die politieke beroeringe, wat na 1912 die Afrikaners in twee
kampe splits, invloed gehad 't op die groepering van lesers is
ontwyfelbaar. In hierdie oorsig van die letterkundige prosa uit die
tydskrifte sou 'n nadere bespreking van die kwessie egter uit sy plek
wees.
Brümmer skryf veral oor etiese en sosiale vraagstukke en sy kragtige
Hollandse artiekels wek in kerklike kringe groot belangstelling. Vanaf
Augustus 1918 verskyn van hom 'n reeks didaktiese stukke _Die Spraaksame
Ossewa_[80] in Afrikaans. Die ossewa is vir hom 'n beeld van die
menslike lewe en elke deel daarvan kry 'n sinnebeeldige betekenis, van
die as, wat "'n fatsoenlike karakter, die draagbalk van (die) lewenswa"
is, tot die lunspen, die simbool van getrouheid. Die lewenswa kom by
Brandewynshoogte, Praatdrif, Skinderkrans, ens., wat natuurlik
aanleiding gee tot allerlei didaktiese oorpeinsings. "Die ossewa is al
oud en daar sit wysheid in sy jare" (Sept. 1918). Dat so 'n sistematiese
vergelyking soms uitloop op 'n soekery na vae ooreenkomste spreek
vanself. Tog vorm dit 'n mooi bydrae tot ons didaktiese literatuur.
Brümmer skryf 'n rustig betoënde styl, wat soms verras deur
kernagtigheid en slegs selde storende wendinge bevat soos die volgende:
"as 'n goeie ding gemisbruik kom worde" (Feb. 1919).
Dat Brümmer soms agtiende-eeuse middels gebruik om sy blad vol te kry
blyk uit 'n digwedstryd in die jaargang 1916. 'n Prys word nie alleen
uitgeloof vir die beste gedig nie, maar selfs die onderwerp word
aangegee, nl. die verhaal _Hansie Smal_, wat in een van die nommers van
die blad verskyn het. By die beoordeling van die ingestuurde stukke gee
Brümmer die verrassende uitspraak: "Poëzie moet vloeien, moet _zalvend_
zijn....[81] (Sept. 1916). Dit staan daar!
Hoe laag die literêre peil van die blad word, blyk uit die opname van 'n
eindelose reeks prulrympies. As staaltjie kan die volgende "gedig" dien,
wat in 'n maandelikse wedstryd bekroon is:
Geagte Heer, die editeur,
Ek wil vir jou weer pla,
Want ek wil in die "Goede Hoop"
Vir jou 'n plekkie vra.
Ek wil ook iets vir jou instuur
Soos al jou vrindetal;
En daarom skryf ek nou vir jou
Oor "Lente in die Dal",
Op die manier kry die rymelaar "Charon" nog twee en 'n halwe kolom vol!
(Sept. 1920.)
Die bekroonde verhaal in dieselfde nommer is nie van veel beter gehalte
nie. Dit is van "'n weerspannige dogter", wat "met 'n treurige, bleek
gesiggie.... soos 'n skim deur die huis" dwaal, omdat haar vader vir
Roelie weggejaag het. Sy is Protestants, maar voel so ellendig dat sy in
'n ... klooster wil gaan! Gelukkig oorwin Koos, 'n ander minnaar sy
beskeidenheid, "versamel (genoeg) moed om sy geluk te beproewe" en in 'n
ommesientjie word die weerspannige dogter weer 'n verstandige bruid.
'n Aantal verhale van E. de Roubaix staan op hoër plan, maar omdat sy
beste werk in _Die Brandwag_ verskyn het, word dit daar bespreek.
Die letterkundige kritiek van _De Goede Hoop_ bestaan nog altyd uit kort
aankondiginge. "Dons maar op, alles sal reg kom!" word _Marius_
toegeroep, (Nov. 1916). Wie Afrikaanse werk van letterkundige gehalte in
_De Goede Hoop_ soek, kom egter tot die oortuiging dat alles verkeerd
loop.
§ 2. Die Brandwag (1910-1922).
_Die Brandwag_ is opgerig op 31 Mei 1910 onder redaksie van Dr. W.M.R.
Malherbe en Gustav Preller. Na die eerste ses nommers egter, vanaf 1
September 1910, is Dr. Malherbe alleen redakteur, totdat hy in September
1919 weer vervang word deur Preller, wat die blad redigeer totdat die
uitgawe in Februarie 1922 om finansiële redes gestaak word.
Die doel van die blad word in die eerste nommer só omskryf: "Die
Brandwag heeft positie gekozen op 'n punt waar 't terrein alsnog
onbewaakt bleef: het Afrikaner huisgezin." Dit wil die plek verower, wat
opgevul word deur "vreemde kaf, als _Home Notes_ en _Home Chat_ en _Home
Journal_, enz." Verder wil die tydskrif probeer om "leiding en koers te
geven aan de vele zeer bekwaam gebleken Afrikanerpennen, die ernaar
streven ... 'n eigen nasionaal-afrikaanse letterkunde te helpen groot
maken." Met die uitvoering van die programma het die blad uitstekend
geslaag en dank sy die medewerking van feitlik alle skrywers en digters
van betekenis kon dit 'n hoë literêre peil bereik en tot die end toe
handhaaf. Dat die blad 'n faktor van groot betekenis in die kultuur- en
taalstryd was is ongetwyfeld, en die verdwyning daarvan moet as 'n ramp
beskou word. Daar is werk van blywende waarde in gepubliseer en deur
middel van die wedstryde het 'n hele reeks nuwe skrywers, soos Jochem
van Bruggen, Léon Maré, E. de Roubaix, M. Jansen, Hettie Cillié, e.a.
bekend geword. In die kinder-afdeling het Mev. Iz. van Heerden naam
gemaak met haar voortreflike verhale, sodat "Tannie van Die Brandwag" 'n
geliefde naam by die kleinspan oor die hele land is.
Veel het die blad ook daartoe bygedra om gesonde begrippe oor kuns
ingang te laat vind. Deur goeie vertalings en studies oor buitelandse
kunstenaars is 'n poging gedoen om in voeling te bly met Europese kuns,
terwyl talryke sketse, veral oor die Voortrekkers, die historiese
belangstelling aangekweek en wakker gehou 't. So word b.v. aangedring op
die publikasie van ou handskrifte: "Daar is al soveel in die laaste
oorlog verlore gegaan, dat ons nou betyds moet begin om te red, wat nog
te redde is." (15 Julie 1910.)
Gesond was die letterkundige kritiek van die blad. Reeds in die eerste
jaargang waarsku die opstelle-kommissie teen verhale met "awonture en
kunsmatige verwikkelinge. Daarin moet die bekoring van 'n verhaal nie
gesoek word nie, maar wèl in onopgesmukte voorstelling van buitengewone
of gewone gebeurtenisse--met ware en rake tekening van karakters." (Des.
1910.) Die krietikus X verklaar: "Ons skrywers begin in te sien, dat die
krag en betekenis van 'n verhaal nie geleë is in gesogte samevlegting
van buitengewone gebeurtenisse, opsetlike mooi-soekery, maar juistheid
van skildering, natuurlike voorstelling, diepte en waarheid van
karakter-uitbeelding, selfs in wat grappig is." (15 Feb. 1911.) Dit is
nog iets anders as die "gemoedprikkelende verrassingen", waar _De Goede
Hoop_ na gesoek het!
Ofskoon in die eerste jare die blote verskyning van 'n Afrikaanse boek
al 'n gebeurtenis van belang was, laat die blad hom nie verlei nie tot
wat G.S. P(reller) noem "onnadenkende, steriotiepe koerante-aanprysinge"
(15 Sept. 1913). Nadruklik word gewys op die waarde van elke boek vir
die besonder Afrikaanse kultuurtoestand, maar steeds ook aangetoon, dat
dit geen blywende maatstaf moet wees nie. 'n Mooi voorbeeld daarvan is
J.F.E. C(elliers) se beoordeling van _Stompies_ deur Adv. J.H.H. de
Waal. "Ons is bly met die verskyning van sulke werkies. Wat in ander
land daarvan gesê mag word, gaat ons nie aan nie; ons weet net dat 't
vir ons S.A. goed is, en dat manne wat hul daarop toelê om ons volk aan
lees en aan dink en aan gebruik van sy eie taal te bring, alle lof
verdien. Die skrywer siet goed in dat romanties aangelegde verhaaltjies,
met 'n pikante sousie van awontuurlikheid of wonderbaarlikheid daaroor,
meer lesers sal trek dan iets wat bepaald op letterkunde aangelê is, op
karakter- en gevoelstudie van 'n fynere soort.... Nou die skrywer die
_groot_ publiek al by herhaling tevrede gestel het, spreek ons die hoop
uit nog eendag 'n roman van sy hand te sien wat in diepgang, in
gevoel- en karakterstudie, 'n letterkundige eersteling sal wees in ons
wêrelddeel ..." (15 Jan. 1912.)
In die laaste jaargange tree veral Adv. Eugène, N. Marais op as
krietikus, en ofskoon sy opmerkings meestal raak is, sou mens van een
wat self digter is, nie sulke snaakse bewerings oor poësie verwag nie.
Sonderling is b.v. die volgende uitspraak na aanleiding van Van Bruggen
se bundel _Lente-Stemme_: "Om die soort van gediggies goed te maak, is
veel moeiliker dan om 'n goeie stoel te maak. Dit vereis meer tegniese
bekwaamheid en seker veel meer arbeid. Dit kos altyd handwerk om alle
spore van sukkel uit jou werk te skaaf en weg te polieer" (Maart 1920).
Nadat hy die aanwesigheid van "ware poëtiese gevoel" gekonstateer het sê
hy: "Al wat makeer is die handskaaf en die sandpapier.... En laat die
digter dit vir 'n grondbeginsel eerbiedig: in die maak van 'n volmaakte
rympie is handewerk van net soveel betekenis as inspirasie." Na
aanleiding van dié resensie het ek aangetoon, dat so 'n beginsel 'n
absolute miskenning van die wese van alle egte poësie is. (_Die
Brandwag_, Okt. 1920.)[82] Dit is bes moontlik, dat Marais met _skaaf_
en _handwerk_ iets anders bedoel as die gewone opvatting van dié woorde
in die letterkundige geskiedenis, wat uit die agtiende eeu dateer. Hy
moes egter bedenk 't, dat die woorde 'n danig slegte reuk het met
betrekking tot poësie en aanleiding kan gee tot fatale misverstand.
Een van die trouste medewerkers was
Jan F.E. Celliers.[83]
As digter is hy bekend genoeg, maar dat hy ook een van ons mees
verdienstelike prosaskrywers is, daarop mag nog wel gewys word. In _Die
Brandwag_ het onder sy eie en onder verskeie skuilname heelwat
prosastukke van hom verskyn, waarin hy op populêre wyse allerlei
historiese, sosiale en wetenskaplike onderwerpe behandel. In dié stukke
munt sy styl uit deur helderheid en logiese gedagtegang, eienskappe, wat
dit dan ook bevatlik maak vir selfs onontwikkelde lesers. Die meeste
daarvan is later herdruk in sy _Afrikaanse Leesboek_ (1920). Veel het hy
ook gedoen om juiste begrippe oor kuns en meer besonderlik oor
letterkunde te bevorder. In dié verband kan gewys word op 'n reeks
artiekels, getietel _Lewe en Lettere_ in _Die Burger_, 1921,[84] waarin
hy blyk gee van 'n gesonde kunsopvatting. In die stadium van
ontwikkeling, waarin ons volk tans verkeer, is so 'n causerie oor kuns
van groot waarde. 'n Verdienstelike omwerking van 'n roman van Henri
Bordeaux, _Bang vir die Lewe_, het ook van hom in _Die Brandwag_ verskyn
en is later opgeneem in Die Burger-leeskring (1919). _Colombo_ van
Prosper Mérimée het hy ook daarvoor vertaal (1920).
Dit is veral in sy natuurbeskrywings, dat Celliers as woordkunstenaar
verdienstelik is. Hier openbaar hy 'n fynheid van gevoel vir die
kleinste klanknuansering, 'n liefde vir die woord, wat ons dan ook van
hom as digter mag verwag. Skoonheid in die natuur bring hom in 'n
jubelende ekstase: "O _laat_ my hier verlore raak, hier altyd bly, hier
sterwe as dit moet, want hier bereik die lewe sy hoogste heerlikheid, so
naby die Onsienlike as nêrens anders nie...." (_Die Brandwag_, Jan.
1917.) "Ons wil een word met die gaos van dartelende geluk en
ongebondenheid, ons wil verfrommel word in die mallende, krullende
skuim, ons wil onsselwe vergeet en verloor in die wilde vrye roes van
uitjuigende, uitspattende beweging en krag ..." (Jan. 1918). In sy
uitgelatenheid laat hy die woorde om ons wirrel-warrel, soms wel in
verbysterende veelheid, maar altyd vol suggestiewe klank. "Die see in
die rotse! O, nêrens soos hier is die water 'n beeld van krag--dronk,
mal van pret, van selfbewuste eie weelderige oordaad, sigself
oortreffend, oorrollend, oorbotsend in aksie-begeerte teen hindernis,
swelgend in oordaad van alles-oorswalpende aanstorming, melk-wit
oor-soppend die rotsbanke se skulp-skurfte, swoep! opdoeffend teen
blinde klip, oppluimend, uitspattend in 'n wolk van skuim wat bo in
puntjies uitpyl en wind-verwaaid neerswiets in die siedende karning
omlaag; na aanstorming waggel-wild wegvallende elke keer, in
rotstregters ingesuie, maar opgudsend weer na halwe wegsakking, in
altyd-durende dans van strydlustige durf en ongeduld." (id.)[85]
"Malkop-moedwillig spring waterdruppeltjies af van die oorleunende
kranse bo, om te kyk wie die beste kan duik--met 'n stadig-lange swaai,
net of die lug hul dra in hul val, seil hul neer, en pets op onse hande
of val in die rivier naas die skuit." (_Die Brandwag_, Jan. 1917.)
Sulke impressionistiese prosa is in ons letterkunde maar al te skaars!
Noem dit navolging van die Tagtiger woordkuns as jy wil; praat van
Querido-aanse oorlading--ook goed; maar hier is in elk geval 'n
ontroerde, wat soek na treffende segging en juiste klank.
Celliers raak nie alleen in vervoering oor die skoonheid in die natuur
nie; hy is die peinsende wandelaar, wat steeds na dieper waarheid soek,
telkens met 'n wondervraag stilstaan. "Pylsnel skiet 'n groot
naaldekoker soos 'n blou bliksemstraal deur die lug en is weg met een
van die stryders. En ek verwyder my, met die ewige vraag op my lippe,
hier as in die groot wêreld daarbuite: Waarom, God, waarom?" (_Leesboek_
p. 206.)
"Die genius van die veld het die invloed op ons, dat ons telkens die
vraag aan onsselwe doen: het ons lewe en bestaan op aarde 'n doel of is
alles sommerso?" (id. p. 204.)
"Soek ons hier nie wat ons soek in die donkere dieptes van ons eie gees,
in elke ander gees, in elke oog, in boeke, in die natuur: _wat, waar is
die groot geheim, is daar skoonheid, is daar waarheid vir my te ontdek?"
(In die Kango-grotte. Die Brandwag_, April 1918.)
Mooi plastiese uitbeelding is daar ook in _Winter-môre-mark_: "Kaffers
wat werk toe gaan, loop met skouers hoog opgetrek, hande diep in die
broeksakke, elke voet eina-eina neergeset,--almal ewe stuurs.... 'n
Pikenien het 'n soldaatbaadjie aan; en as jy daar so inkyk, sien jy sy
kaal pensie, en daaronder sy nakende maer beentjies, wat lyk of daar as
aan kleef." (_Leesboek_ p. 133.)
Drie verhaaltjies van 'n wonder-mooi innigheid het Celliers ook
geskryf: _Sy tel nie mee nie_, en _Nie nodig nie_, in sy _Leesboek_ en
_Waarom Hy en nie Ek nie?_ in _Die Brandwag_ (15 Maart 1914). Hier is hy
ook die woord-arties, wat ons verras met fris beeldspraak. "Arme Gawie
verwag 'n bondgenoot en uitredder in oupa en begin dadelik: "Meneer, is
dit nou reg...." maar, wie sê, die ou-meid blus hom in 'n kits, met 'n
maxim-sarsie van kort en klein gekapte skreeuerige woorde...." Onder sy
ander verhale munt die volgende uit: _Suster Greta_, (5 Aug. 1913); _'n
Ou Vlam_, (1 Mei 1912). _Vyf Minute_, (15 Junie 1913), is besonder goed
gestileer. Die goeie beginsels wat hy in _Die Huisgenoot_, (Aug. 1919)
aanbeveel, word hier toegepas--geen kakelbonte awonture nie--maar studie
van die mens.[86] Van sy hand is ook die reeks didaktiese _Briewe van
Bram_, waarin 'n paar treffende gedagtes voorkom.[87]
Vir 'n juiste begrip van Celliers se kunsopvatting is die volgende van
belang: _"Kuns is nie daar vir die kuns nie, maar vir die mens_,[88]
omdat dit ook maar een van die middele in die mens se hand is in sy
strewe naar geluk, deur volmaaktheid, waarheid, skoonheid.... In ons
land het 'n skrywer 'n besonder moeilike taak: hy staat voor die
moeilikheid dat die buite-bevolking ander leesstof nodig het as die
dorpsbevolking; en hy mag die buite-bevolking nie sommer aan hul lot
oorlaat nie, en sê, "ek bemoei my net met die dorpsmense", omdat die
Afrikaners te min in aantal is teenoor die inkomelinge van buite, omdat
elke Afrikaner 'n onmisbare gewig in die skaal is vir ons taal- en
volksbestaan. _Die nasionale skrywer moet as-ware elke Afrikaner uit
snuffel en soek om hom 'n skool te gee, 'n meester, 'n boek, wat hy kan
verstaan, wat hom voorlig en opvoed_.[89] Hier staan Celliers dus op
dieselfde standpunt as Langenhoven en in verband met die se opvatting
sal die vraag nader bespreek word.[90] 'n Groot gedeelte van Celliers se
prosawerk is dan ook suiwer didakties en ontstaan uit 'n drang om die
volk op te voed tot 'n beter begrip van kuns. In dieselfde artiekel sê
hy verder: "Aan die ander kant staat die dorpsman, wat al gesnuffel en
geproe het in die letterkundige tuin van die groot wêreld.... Aan hom
moet ook gegee word wat sy smaak bevredig en wat enigsins 'n vergelyking
kan deurstaan met die letterkundige voortbrengsels van die buiteland....
Die Afrikaanse kunstenaar moet dus _nie altyd_[91] uitsluitend aan die
beginner dink nie _en sy gevoel of siening in-toom nie_[91]--hy moet
daar dikwels die volle teuel aan gee en die allerbeste lewer wat hy kan,
want veral die opgevoede man moet vir ons taal en nasionale saak gewin
word ..." In sy poësie word die twede gedeelte van die program uitgewerk
en gelukkig het dit weinig gely onder sy didaktiese en patriotiese
geteoretiseer. As 'n =digter= ons kom vertel, dat hy _nie altyd_ ... _sy
gevoel of siening in-toom nie_, m.a.w. dat hy dit soms tòg doen om vir
die "beginner" bevatlik te wees, dan sou ons verwag dat dit met sy kuns
heeltemal misloop, hoe goed die bedoeling ook al mag wees. Gelukkig is
dit by Jan Celliers nie die geval nie. Wat C.R. de Klerk van Vondel sê,
geld ook hier: "De beste schilders zijn niet zelden de onbeholpenste
stamelaars als ze hun eigen werk trachten te duiden in woorden."[92]
"Nut en stichting", "nuttigheid voor de scholieren en opluikende
jonkheid", sulke woorde kry mens in meer dan een Berecht van Vondel,
maar in sy beste werk, soos b.v. die _Lucifer_, vergeet hy totaal, dat
hy die mense wou "verbeter" en is hy veral 'n _soeker van skoonheid_.
Verblydend is dit, dat Jan Celliers in die laaste tyd ook in sy
teoretiese beskouing 'n veel juister standpunt inneem. "Geniale
uitbeelding, plastiese voorstelling, dis die eintlike werk van die kuns,
die letterkunde. En die uitbeelding is hier alleen goed as dit,
daardeurheen, die gronde en dieptes laat sien, _sonder dat dit die
eintlike welbewuste doel van die kunstenaar was om bepaald sedelik of
opbouend te werk te gaan, soos die predikant of die onderwyser_. 'n Ware
kunswerk kom alleen voort uit 'n vrye estetiese stemming of gevoel, wat
sy doel bereik sonder dat dit lyk of hy 'n bepaalde doel gehad het. As
die vrye uiting hom 'n rigting laat voorskrywe deur 'n sedelike of ander
doel, word persone en toestande vanself verdraai, pasklaar gemaak, om
aan die doel of strekking diensbaar te wees, en dan is so 'n werk, as
kunswerk, nie meer van die beste nie."[93]
* * * * *
Een van die skryfsters wat baie opgang gemaak 't in die tydskrif en wie
se werk herhaaldelik bekroon is, is
Hettie Cillié.
Sy is die dogter van 'n onderwyser, wat in 1884 uit Wellington na
Transvaal getrek 't. Na die Engelse oorlog het sy haar opvoeding aan die
Hugenote-Seminarie ontvang. In 1906 en 1909 het sy Taalbondpryse vir
histories-romantiese verhale gekry. 'n Twintigtal van haar stories en
sketse is in verskillende krante en tydskrifte gepubliseer.[94]
Sy teken by voorkeur 'n eenvoudige verwikkeling, waarin die liefde 'n
rol speel en verstaan die tegniek van die kort verhaal goed. Haar
karakteruitbeelding getuig van groot mensekennis, maar is nie treffend
genoeg om 'n blywende indruk te maak nie, veral omdat haar styl so
onpersoonlik is. _Twee Susters, (Die Brandwag_, 1 Maart 1913) en _'n
Ongeluk_, (15 Des. 1910) is tiepiese verhaaltjies, op rustig-aangename
toon vertel.
Emanuel H.F. de Roubaix.
Van hierdie skrywer het 'n hele reeks verhale in verskillende tydskrifte
verskyn. Hy is gebore in 1880 op Tabaktuin, 'n plaas digby
Nieuwoudtville. Jare lank het hy sy vader se skape opgepas. Die enigste
lektuur was die Bybel, Katkisasieboek, _Ons Kleintji_ en _Ons Tydskrif_.
In 1898 kon hy op Nieuwoudtville skool gaan en met die Engelse "Step by
Step" begin. Gedurende die oorlog het hy by Gen. Maritz aangesluit.
In die Boland het hy gematrikuleer en sedert 1907 hou hy skool in
Namakwaland. Veertien jaar was hy op Roggeland en vanaf 1922 is hy op
Paardekraal (Noord-Bokveld).
Die gewoontes van die Boesmanlanders, hul awonture op lang
trektogte--dit is die tema van Roubaix se verhale. Soms gee hy 'n reeks
los anekdotes, (_Op wag in Boesmanland_ b.v., (_Die Brandwag_, 1 Mei
1916), maar meestal 'n afgeronde verhaal. Hy ken die mense deur en deur,
en in eenvoudige, ongekunstelde taal, wat uitstekend pas by sy
onderwerp, vertel hy die ervarings van eenvoudige siele. Dit is 'n
primitiewe beskawing, wat hy beskryf in onopgesmukte toneeltjies van
roerende eenvoudigheid. Treffend het hy die agterdog van die
Boesmanlanders teenoor allerlei nuwighede geteken in _In die Land van
Dr. Steenkamp_, (_Die Brandwag_, Julie 1920). In sy styl is daar af en
toe 'n fris oorspronklikheid; sy taal en beeldspraak sit vasgewortel in
die Boesmanlandse aarde. Met sy dialoog is hy minder gelukkig. Daar
stuit mens telkens op gedagtes van die skrywer self. Onwaarskynlik klink
dit b.v. om 'n Namakwalandse "boggie van veertien jaar" te hoor praat
van "ware skuldvergiffenis, (wat) altyd volg op ware skulderkentenis",
(_Die Brandwag_, 1 Des. 1917). Ook die outa in _Maar 'n ou Hotnot_ praat
'n opgepoetste, onware taal.
In die laaste tyd vertoon De Roubaix 'n neiging vir melodramatiese
grieselighede. So teken hy in _Pietertjie en Johannetjie_ 'n verlore
seun, wat op sy ouers se graf met 'n skeermes sy nekare afsny. (_Die
Huisgenoot_, Junie 1920.)
Iz. van Heerden--(VAALSWAER).
Onder die jagstories, wat in _Die Brandwag_ verskyn het, verdien die
reeks _Herinneringe van 'n Jagter_ deur _Vaalswaer_ vermelding. Dit is
geen geweldige awonture wat hy verhaal nie. So af en toe vleg hy wel 'n
klein anekdote in, maar hy is in die eerste plaas die peinsende jagter,
wat onder die bekoring van die bosveld sy gedagtes vrye loop gee en met
'n paar trekkies mooi 'n stemming aandui. 'n Goeie voorbeeld daarvan
staan in die nommer van 1 Oktober 1916. _Vaalswaer_ is in 1870 in die
distrik Cradock gebore. Sedert 1905 het hy met Preller saamgewerk in die
taalstryd, o.a. as sekretaris van die A.T.G. Met sy eggenote, _Tannie_,
woon hy nou op Potgietersrust.
* * * * *
_Die Brandwag_ bevat ook verskillende goed geslaagde oorlogsverhale,
waarvan o.a. die volgende kan genoem word: _'n Bestorming_ deur Nig
Mimmie (15 Mei 1911); _Oormag_ deur P. (Sept. 1921); _Boere op See_ deur
O.D. (Sept. 1921).
Onder die groot aantal verdienstelike kort stories verdien die volgende
veral aandag: _Die Bymot_ deur Carl Jeppe (15 Des. 1910); _Sy Terugkoms_
deur Steph. Maré (1 Des. 1912); _Wraak_ deur J.F. Engelbrecht (15 Des.
1912); _'n Brief_ deur H. (1 Des. 1915); _Oom Hans_ (Sept. 1921). Van
sulke min of meer onbekende outeurs sou daar 'n mooi bloemlesing kan
saamgestel word. As vervolgstorie het vanaf 1 Oktober 1914 'n roman in
Afrikaans: _Die Niggies van die Kommandeur_ verskyn deur J.F. van Oordt
(1856-1918),'n skrywer, wat onder die naam _D'Arbez_ 'n hele reeks
Hoog-Hollandse romans gepubliseer het[95]. Van hom is ook die verhaal
_Die Wolwegat_, later opgeneem in die bundel _Losse Klippe_.
§ 3. Die Huisgenoot (1916-1921).
In Mei 1916 is _Die Huisgenoot opgerig_ onder redaksie van Prof. J.J.
Smith, as vertegenwoordiger van die Afrikaanse Taal-Vereniging en C.J.L.
Ruysch van Dugteren, van die Nasionale Pers. Met die blad is verenig die
A.T.V. orgaan, _Ons Moedertaal_, wat onder die oorlogsdruk moeilik kon
bestaan[96]. Na die dood van Ruysch van Dugteren in 1918 is Prof. Smith
alleen redakteur. Ofskoon Hollandse stukke natuurlik nog 'n enkele maal
opgeneem word, verskyn die blad sedert 1918 feitlik uitsluitend in
Afrikaans. Dit is ook die offisiële orgaan van die =A.T.V., A.C. V.V.,
O.V.V.= _Helpmekaar_ en _Werda_.
Die doel van _Die Huisgenoot_ word in die uitgawe van Julie 1917 só
aangedui: "_Die Huisgenoot_ is 'n tydskrif, wat tot doel het die
handhawing van ons taalregte en die bevordering van Afrikaans. Dit wil,
sonder die terrein van partypolitiek te betree, meewerk in die opbou van
ons nasionale lewe deur die aandag te vestig op alles wat goed is in die
geskiedenis, owerleweringe en ideale van Hollands Suid-Afrika." Heel
goed word die geaardheid van die blad deur die redakteur beskryf: "_Die
Huisgenoot_ het probeer om populêr te wees, sonder om juis die wetenskap
enige geweld aan te doen; en dit was altyd sy strewe om vir elke leser
in die Afrikaanse wêreld iets boeiends te verskaf. Deur
lewensbeskrywinge van groot Afrikaners, deur sketse uit ons dierewêreld,
deur stukke oor Suid-Afrikaanse kuns, deur verhale vir kinders en
grootmense, deur die bespreking van taalkwessies, deur wenke vir die
vrou, deur foto's, grappies en ander sake, het ons probeer om met die
smaak van al ons lesers enigsins rekening te hou. Ons het, met ander
woorde, 'n bont verskeidenheid nagestreef...." (Mei 1918). Met groot
sukses het die blad sy program uitgewerk. In die moeilike taak om
wetenskaplik en daarby ook populêr te wees, het die redaksie vry goed
geslaag. Voorlopig skyn die bestaan van 'n tydskrif nog daarvan af te
hang, want pas in 1922 het die pogings om 'n suiwer wetenskaplike en
kuns-blad te stig sukses gehad[97].
Deur 'n konsekwente, ofskoon krietiese toepassing van die
Akademie-reëls het _Die Huisgenoot_ veel gedoen om aan die verwarring op
spellinggebied 'n einde te maak en die afdeling _Taalvrae_ was seker een
van die nuttigste. Tog het die redaksie nooit uit die oog verloor nie,
dat daar naas die taal nog ander belangrike sake was. "We moeten een
volk zijn met eigen taal niet alleen, maar met eigen tradities, eigen
bouwkunst, eigen schilderkunst, eigen muziek, eigen levensopvatting."
(Feb. 1917.)--"'n Volk wat hom ten volle wens te ontwikkel en wat 'n
waardige plek onder die nasies van die wêreld wil beklee moet hom op
alle gebied(e) ontwikkel. Dit is nie genoeg dat ons vir ons taalregte
stry nie; en dit is ook nie genoeg om na politieke mag te strewe
nie...." (Julie 1919).--"Uit ekonomiese afhanklikheid spruit alte
dikwels kultuurslawerny...." (April 1919).
Daar is een geval waar die ywer vir die taal van letterkundige standpunt
minder gelukkig was. B. Spoelstra bring, "op 'n heel interessante
manier", seg die redakteur 'n versameling van ses-en-vyftig spreekwoorde
in 'n verhaaltjie byeen, (Jan. en Mei 1921) en ander lesers word
aangespoor om die spreekwoord-gimnastiek na te volg! Tot watter
verwarrende beeldspraak dit aanleiding gee, blyk al uit die eerste sin:
"Toe ons die ander dag _'n voëltjie gehoor fluit 't_, dat twee jong
mense _die huweliksbootjie wou instap_, en al taamlik gou _die
vierperdewa wou inspan_, het _menigeen sy tande geslyp_ vir die bruilof
en gehoop om weer 'n keer lekker _te gaan skoffel_." (Jan. 1921.)
Letterkundige kritiek beslaan 'n vername plaas in die blad en oor die
algemeen is dit op gesonde beginsels gebaseer. Dat die blad hom nie leen
tot onoordeelkundige ophemeling van minderwaardige of middelmatige werk
nie en by sy kritiek steeds 'n hoë peil handhaaf ten spyte van heelwat
teenstand is 'n verblydende teken.
Dit spreek egter vanself dat met ongeveer 'n vyftiental resensente dit
moeilik gaan om die eenheid op krieties gebied te handhaaf. So word
dieselfde stuk by 'n eerste en twede druk nogal heel verskillend
beoordeel. Dit is die geval met _Die Vrou van S.A._ (Nov. 1918 deur H.A.
Fagan, Feb. 1922 deur F.B.).
Veral in die begin van 1919 het 'n paar resensies van verskillende kante
teenspraak uitgelok en aanleiding gegee tot vrugbare polemiek.[98]
In Februarie 1919 wys J.J. S(mith) op die algemene gebrek aan tegniek:
"Ons wil (die) skrywers net daarop wys, dat hul ons letterkunde 'n groot
diens sal bewys as hul, voor hul aan die skrywe gaan, eers 'n bietjie
wil studeer en nadink oor die wette wat gedurende die eeue heen in hul
besondere kunsvak geformuleer is." In 1920 word dit nodig om aan die
talryke skryflustiges die volgende waarskuwing te gee: "Kyk, die
Afrikaanse Taalbeweging het darem nou 'n stadium bereik waarin ons nie
meer alles wat daar in druk verskyn as hemelval hoef te begroet nie"
(E.C. P(ienaar) Nov.). _Slypsteen_ ontlok aan M.T. die versugting: "Van
Lennep, Van Lennep en sy geesgenote--dat hulle tydperk hier in S.A.
verbygaan!" Daarby word gevoeg: _Slypsteen_ "weet oënskynlik nog niks
van die groot strome in die hele nuwe Europese letterkunde nie." (Julie
1921.)
Dat daar vir die Europese en meer spesiaal vir die Nederlandse
letterkunde so weinig, of glad geen plaas ingeruim word in _Die
Huisgenoot_ nie is 'n gebrek, waarop ek in die uitgawe van Desember 1920
gewys het. "Van die kunsafdeling in ons tydskrifte verwag ons veel meer.
Dit behoort ons op die hoogte te hou van kultuuruitinge en -strominge in
ander lande. Deur ons geografiese ligging loop ons groot gevaar om op
kunsgebied agterlik en geïsoleerd te bly. Ons land lê in 'n uithoek, en
die storme wat die gemoedere elders in heftige beroering bring, gly as
geruislose kabbeling om ons kuste heen, soms 'n paar verdwaalde
opdrifsels meevoerende. Vir ons tydskrifte meen ek is die tyd tans gekom
vir 'n breër behandeling van die literatuur, vir 'n intenser meelewe in
die literêre strominge van die wêreld, sonder welke dit onmoontlik is om
die literatuur van enige land te begryp. Deur vergelykende studie alleen
kom ons tot 'n besef van die groot eenheid, tot 'n begrip van die
menigvuldige aanknopingspunte tussen die nasionale en die internasionale
kultuur. Dit is onmoontlik om elke literatuur in 'n aparte hokkie te
hou. Ons moet in staat wees om 'n blik oor die gehele wetenskap te werp,
en op dié wyse alleen kan ons die onderlinge verband tussen die
verskillende dele en die grote geheel begryp."[99]
Tot die prosaskrywers, wat in _Die Huisgenoot_ gedebuteer het, behoort
A. du Biel, (_Getrou_ en 'n paar kort verhale) en A.A. Pienaar
(Sangiro). Die kort verhale, wat enigsins bo die middelmatige uitkom is
besonder skaars. Die meeste daarvan verraai 'n ongeoefende hand.
_Onsigbare Hande_ deur M. Linde (Maart 1920) en veral _Die Bosduiwenes_
deur J.W. (Des. 1920) verdien vermelding. Laasgenoemde is sonder enige
mooi-doenery, vol stemming en goed vertel. Ook die volgende bevat 'n
belofte: _Die Ou Bliktrommel_ (Aug. 1917) deur _Kleinjan_, J.R.L. van
Bruggen, die digter van _Lente-Stemme_, en _Vergeet-my-Nietjies_ deur
Rikie Postma (Des. 1921).
Van die digter, Dr. C. Louis Leipoldt het o.a. verskyn: _Wit Anjeliere_
(Nov. 1919) en _Die Transportryer se Storie_ (Okt. 1921). Hy laat graag
'n onopgeloste raaiseltjie aan die leser oor om tot nadenk te prikkel.
Dit is in ooreenstemming met sy kritiek oor Van Reenen se _Celestine_,
waar hy sê: "'n Ware kunstenaar fluister as hy by so 'n punt (waar jou
hare moet rys) kom: juis die sagte gefluister gee die indruk van
geheimsinnigheid, moedeloosheid, angs, gevaar, smart, vertwyfling."
(Nov. 1919.) Maar sy besgeslaagde verhaal het in _Die Brandwag_ verskyn
(1 Aug. 1914). Dis 'n digterlike sprokie van wondervolle teerheid: _Die
Weeskindjie, wat 'n moeder wou hê!_
Die griep-epidemie, die opstand in 1914 en die druk van die oorlog, dit
is oorsake, wat die getal "blyeyndende" verhale so klein maak in die
jare 1918 en 1919, en 'n besondere voorliefde vir die skildering van
treurige voorvalle in die hand werk. Die strekkings-verhale van
_Hermanus_ behoort tot die gebied van die traktaatjiesliteratuur. _As
Vader gaan Biljart speel_ kan dien as staaltjie, (Nov. 1921). 'n
Voorbeeld van valse romantiekerigheid gee N.H. Theunissen in sy verhaal:
_Tussen die Aand- en Môre-skemer_ (April 1920). Hy wil 'n digterlike
Voortrekkersdogter en haar dom-onnosele vryer uitbeeld. Dit sou moeilik
gaan om meer staaltjies van verknoeide viesie en onware tekening in 'n
kort verhaal bymekaar te bring. "Oor die lieflike gesiggie sprei daar 'n
tergende glimlag, ... en haar oë, _diep poele van geheimsinnigheid_,
verduister, en word _onleesbaar_." Die arme Jan kry les in digterlike
natuur-beskouing. "Kom en kyk hoe mooi lyk die groot bome, hoe hulle
hulde bring aan die sonsondergang." Die raadselagtige nooi word so
geteken: "Sy was die verpersoonliking van leed en van vreugde. Die groot
ruimtes was haar wêreld. Sy het geleef en gevoel vir alles om haar. Vir
haar _mede-wagenote_ was sy _onaantasbaar_. Hulle siele kon nie saamgaan
met haar langs die babbelende strome, na die _soemende_ bosse op 'n
blosende môre nie." As Jan haar in sy arme neem is daar in haar "geen
antwoordende vuur nie". Gelukkig, want in die dae was daar nog geen
brandweer nie! Maar nou kry Jan weer les in sielkunde: "Die bloed wat
deur my stroom, het die are van die wêreld gegee; die hart wat in my
klop, is die kloppende hart van die see. Sien jy, Jan, ek kan ook
rym!... Van uit die diepe aarde, van uit die waters het my liggaam
gekom; en my liggaam is 'n _hok_ (sic!) van drome" ... Sy dowwe verstand
kon haar woorde nie volg nie. Die beeldspraak was buite die enge kring
van sy gedagtes." Ook ons slaan dit totaal dronk! Maar die domme Jan
ondergaan 'n gedaanteverwisseling. "Sy ontvang sy lippe sonder weerstand
... Hy trek hom weg en kyk na haar oë. 'n Straal van kennis, 'n
profeteviesie het hom ingevloei". Soe! maar dis darem vir jou 'n nooi!
In die aand het "die stergegordelde nag haar omhels" en na die Soeloes
se aanval "sluit hulle hul lippe in wederkerige, ewigdurende liefde,
terwyl die bloed hulle monde oorstelp. Al die vlekke op die gesigte van
die dode word deur 'n engelehand uitgewis. Die man se gesig word kalm,
oorsprei met 'n waas van alomkennis ..."--"Geef ons natuur en waarheid
weer" mag ons wel uitroep! Gelukkig is dit op ander plekke in die blad
wel aanwesig.
§4. Ander Tydskrifte.
In _Die Boerevrou_, 'n damesblad, opgerig in Maart 1919 onder redaksie
van Mevrou K. Malherbe het 'n paar mooi verhale van Adv. Eugène, N.
Marais verskyn, o.a.: _Die Brief van Nooitgedag_ (Des. 1919)[100]. Ook
F. v.d. Heever,[101] van wie in 1919 'n bundel gedigte uitgegee is, het
'n paar veelbelowende sketse geskryf, waaronder: _Werkstaking by die
Kleigat_ (Mei 1922) uitmunt deur plastiese tekening.
Sedert Maart 1920 het 'n orgaan van die Afrikaanse Studentebond as
byvoegsel van _Die Brandwag_ verskyn onder die naam _Die Banier_. Die
inhoud was meestal van wetenskaplike aard en word hier dus nie nader
bespreek nie.
In Junie 1922 het onder redaksie van Dr. D.F. Malherbe verskyn die
_Tydskrif vir Wetenskap en Kuns_. In die voorwoord word gesê: "Ons (wil)
met hierdie Tydskrif 'n gees van ernstige studie help aankweek,
geleentheid bied vir elkeen wat oorspronklike beskouinge het of nuwe
resultate of nuwe materiaal om te publiseer.... Laat die Tydskrif dan 'n
middel wees om Afrikaans betekenis te verleen in die wetenskaplike
wêreld, om te ontplooi die rykdom van sy vormende krag, sy vermoë om die
nuwe woord te skep wat met raak seggingskrag verras, om te openbaar sy
suiwerheid en helder eenvoud, om te getuig van sy mondigheid en
bruikbaarheid op elke gebied van die geestelike lewe, om deur sy
veelsydigheid van uiting ons volkskultuur tot skoner bloei te bevorder."
Die blad wil ook gee "kunskritiek wat kan oprys uit die vlakteveld van
dorre eensydigheid tot 'n hoër plan met wyer uitsigte." Die oprigting
van so 'n tydskrif is 'n bewys van die gestadige ontwikkeling en
ernstige strewe van die Twede Beweging.
VOETNOTAS:
[74] Werk, wat later gebundel is en ook los artiekels of verhale van
skrywers, wat in die volgende hoofstukke ter sprake kom, word hier nie
behandel nie.
[75] _Goede Hoop_, Julie 1903.
[76] In die Junie-nommer 1905 merk hy op dat sommige lesers beswaar het
teen te veel Afrikaanse stukke en gee die versekering "dat na Juli de
bijdragen in 't Kaapsch-Hollandsch een zeer gering deel van ons
maandblad zullen opnemen." Na aanleiding van Preller se brosjure _Laat
't ons toch Ernst wezen_ sê hy: "Wij willen (Preller) in alle
vriendelikheid waarschuwen niet te haastig te werk te gaan.... De
invoering van Afrikaansch als schrijftaal moet zacht en geleidelijk
geschieden" (Sept. 1905).
[77] Na aanleiding van die kwessie het daar 'n vinnige polemiek ontstaan
in _Die Burger_, 12, 13, 22 Aug. en 5, 14, 16 Sept. 1921. Prof J.J.
Smith het in _Die Huisgenoot_, Sept. en Okt. 1921, 'n helder
uiteensetting en samevatting van die korrespondensie gegee. Oor die
geskiedenis van die Twede Beweging is die laaste woord seker nog nie
gesê nie, maar voorlopig is m.i. Prof. Smith se konklusies heeltemal
juis.
[78] Vgl. die eerste no., Julie 1903.
[79] Die lewensskets is aan _Die Brandwag_, Des. 1918 ontleen.
[80] 'n Paar daarvan het eers in _Ons Moedertaal_ gestaan.
[81] Ek kursiveer.
[82] In sy repliek hierop maak Preller hom van die kwessie af met 'n
paar kwinkslae oor "inspirasie-bakoond" (!) en ontydig slapende of
badende digters--grappies wat in 'n hoogstaande tydskrif seker ongepas
is. En hyself het nadruklik verklaar: "Die digkuns is geen handwerk
nie". Voorwoord, _Die Vlakte_, (1920) p. 7.
[83] Vir lewensskets, sien dissertasie Dr. E.C. Pienaar, p. 209.
[84] Vanaf Feb. 1922 voortgeset in _Die Huisgenoot_.
[85] Op die mooi passage het Dr. E.C. Pienaar in sy dissertasie ook
gewys, 2de druk, p. 228.
[86] Vgl. p. 21 vlg.
[87] Een daarvan is opgeneem in die _Leesboek_, p. 185.
[88] Kursivering van die skrywer.
[89] Ek kursiveer. _Die Brandwag_, Julie 1917.
[90] Sien Hoofstuk VII.
[91] Ek kursiveer. _Die Brandwag_, Julie 1917
[92] _Kultuurbeschouwende inleiding tot Vondels spelen_, p. XI.
[93] _Kuns en Sedelikheid. Die Huisgenoot_, Jan. 1922. Ek kursiveer.
Vgl. egter _Reg bo Reg_ (1922): "In onse tyd van Jonge nasionale opbou
... is kuns wat 'n sedelike of ander strekking het, ook te verdedig."
(Voorwoord).
[94] Lewensskets aan _Die Brandwag_, Des. 1918 ontleen.
[95] Vgl. _Z.A. Prozabundel_: Hoekstra--Viljoen, p. 102.
[96] Op die betekenis van _Ons Moedertaal_ is in Hoofstuk II al gewys.
[97] Vgl. § 4.
[98] Vgl. die nommers van Feb. en April.
[99] Uit 'n artiekel: _Oor Letterkundige Kritiek_. t.a.p.
[100] Nadat dit afgedruk was, het twee daarvan in die
_Almal-se-Boeke-_Serie verskyn onder die tietel _Margriet van
Laastelust_, (1922).
[101] Gebore 1894 op Heidelberg, Tvl. Sedert 1921 as advokaat gevestig
in Windhoek.
HOOFSTUK IV.
G.R. von Wielligh.
"Die Laaste Stem uit Die Genootskap van Regte Afrikaners".
Die stamvader van die Von Wielligh-geslag was offisier in die
Oos-Indiese Kompanjie. Gideon Retief is op 1 April 1859 gebore in die
Pêrelse distrik. "Van sy sewende jaar af moes hy ploeglei, vee-oppas, op
die oesland hopies maak en meer dergelike werkies wat vir 'n plaaskind
nie ongewoon is nie."[102] Deur borgstaan het sy vader alles verloor en
so moes Gideon self sy studie bekostig. Op sy elfde jaar het hy sy vader
vergesel op 'n handelstog na Boesmanland. Toe hy by sy terugkeer op die
Pêrelse Gimnasium kom, het hy net soveel Engels as Jakob Platjie geken,
maar binne vyf jaar was hy al landmeter. Deur sy beroep het hy groot
streke van Suid-Afrika goed leer ken. Op vyf-en-twintig-jarige leeftyd
is hy benoem tot Landmeter-Generaal van Transvaal.
In 1903 het hom 'n ongeluk oorkom, wat byna tot volslae blindheid gelei
't. Hy het na Delagoabaai gegaan om die astronomiese instrumente van die
Transvaalse regering te haal. By dié geleentheid is op 'n karnaval kalk
in sy oë gegooi. Mediese behandeling het sy toestand sover verbeter "dat
hy nou in sy regteroog 'n kwart natuurlike gesig teruggekry het. Hy lees
met 'n sterk bril en 'n dubbelde vergrootglas--sy neus byna op die
papier, en dan sien hy nog maar vyf tot ses letters tegelyk."
"Omdat hy lange tyd op die platteland deurgebring het en 'n ystersterk
geheue besit, beskik hy oor 'n skat van tiepiese Afrikaanse uitdrukkinge
soos miskien geen ander lewende persoon op die oomblik nie."
Vanaf 1876 het Von Wielligh geskryf in _Die Patriot_, maar toe die blad
'n onnasionale politiek begin te verdedig, het hy hom daaraan onttrek
(1891). Later was hy weer medewerker vir _Ons Kleintji_, waarin die
eerste paar hoofstukke van _Jakob Platjie_ verskyn het. Ook aan die blad
_Ons Taal_ het hy bydraes gestuur.
In 1907 het sy eerste _Dierestories_ verskyn, vier dele waarvan tussen
1917 en 1922 uitgegee is. Verder: _Jakob Platjie_ (1918); _Eerste
Skrywers_ (1918); _Boesmanstories_ I-IV (1919-1921); _Staan jou Man_
(1920); _Robinson Crusoë_ (1920), _Huis en Veld_ in 1921 gepubliseer,
maar reeds in 1916 geskryf; _Nimrod Seeling_ (1921); _Ghwennie Barnveld_
(1922). 'n Groot aantal stories en artiekels het in die tydskrifte
verskyn, o.a. _Ons Geselstaal_ in _Die Huisgenoot_ (1921-'22), terwyl
nog 'n paar werke in die pers is.
Von Wielligh is feitlik die enigste voorstander van die Eerste
Beweging, wat ook aktief opgetree het in die twede. In _Eerste
Skrywers_ (1918) skets hy die ontstaan en werk van _Die Genootskap van
Regte Afrikaners_, en verdedig die opvattings van die genootskap
teenoor verskillende aanklagte van die Twede Beweging. Hy deel
allerlei feite mee wat van groot belang is vir die geskiedskrywer van
die Patriotbeweging, polemiseer teen die spelling en organisasie van
die Twede Beweging en gee talryke taalkundige beskouings, wat getuig
van 'n uitgebreide kennis van die volkstaal, maar wat soms minder juis
is deur sy gebrek aan wetenskaplike insig in taalverskynsele. Reeds
vanaf 1877 het Von Wielligh "alle egte en suiwere Afrikaanse woorde,
uitdrukkings, sinswendinge, ens." opgeteken, maar sy werk het in die
Anglo-Boere-oorlog in die hande van die vyand geraak.[103] Sy
uitgebreide studie oor _Ons Geselstaal_ in _Die Huisgenoot_ (1921-22)
getuig van 'n onverfloude belangstelling in die ontwikkeling en
dialektiese verskynsels van die volksspraak. Hy is 'n voorstander van
purisme. Woorde soos "energie, soliditeit, affiliasie, alternatief"
noem hy _taalkriekies_, "wat ons mense op die platteland--en ook baie
dorpelinge--hoor sing, maar hulle weet nie waar die goedjies presies
sit nie."[104] Hy waarsku veral teen die gebruik van Neerlandse
uitdrukkings "deur skrywers wat in Hollands en in Holland gestudeer
het."[105] Eienaardig is dan ook die poging wat hy doen om Hollandse
en vreemde uitdrukkings "nae 's landts gheleghenheyt" te verafrikaans.
Woordevloed word "'n waterval van woorde" (_Eerste Skr._, p. 9);
wierookvat, "wierooktessie" (p. 59); 't onderspit delven, "die
onderspit byt" (_Huis en Veld_, p. 31); wittebroodsdagen,
"soetebroodsdae" (p. 32); clairvoyance, "heldersienery" (t.a.p., p.
177); propaganda, "voortplantingplanne" (_Die Brandwag_, Feb. 1918).
Von Wielligh se oordrewe purisme hang saam met sy opvatting van kuns.
Eweas die ou Genootskap streef hy daarna om "die grote gros te bereik,
wat letterkundig honger en dors ly".[106] "Die ou Genootskap het vir
leesstof vir die minder bevoorregtes gesorg, terwyl die nuwe net vir
lektuur vir ontwikkelde persone wil sorg". Hulle stelling is "Ons mik
hoog".[107] In die voorwoord van _Huis en Veld_ verklaar hy: "Nog
vashoudende aan die ywer om ons mense meer en meer te laat lees, het ons
vir ons meer deur die populêre Afrikaanse verhaaltrant laat lei, as om
ons aan praalgeskrif te bind, want ons volk hou min van geskrifte,
volgeprop met dromery, maar verlang wel om verhale met korte bewoordinge
in sy (_lees hul_) ware kleure afgeskilder te sien. So het ons die wenk
gevolg van "praat gou want ek woon ver"." Von Wielligh staan dus nog
heeltemal op die Ou _Patriot_-standpunt. Hy vergeet dat daar sedert 1875
groot dinge gebeur 't, dat die Twede Beweging die taalstryd gewin 't,
juis omdat die _intellektuele gedeelte_ van die bevolking die voortou
geneem 't en nie tevrede was alleen met rympies en grappies nie. Vandag
mag nie iedereen meer rympies maak nie "van Generaal Smuts af tot die
veewagtertjie in die veld", en hom dan verbeel dat hy ons letterkunde
help opbou. Dit neem natuurlik die feit nie weg, dat in die periode vóór
1900 die Patriotskrywers op kulturele gebied nuttige werk gedoen 't, dat
hulle die land geskoffel het waarop ons vandag ploeg en saai. Maar vir
my is dit nog 'n ope kwessie of die taalstryd nie al vóór die
Anglo-Boere-oorlog kon gewin gewees het nie, as die leiers van die
Eerste Beweging hoër gemik 't.
Dit is onloënbaar dat daar tans nog 'n groot skare rustelose soekers na
skoonheid is, wat spartel om hulself te verhef bo die wanhopig reëlmatig
terugkerende besighede van die alledaagse lewe, mense wat bevrediging
soek vir dieper behoeftes dan dié van geldsak en liggaam. Hul sit
dikwels op afgeleë buiteplase, waar alle middele om die vae drang na
iets hoërs en skoners te verwesenlik heeltemal ontbreek en waar 'n
oorspronklik warme aandrif langsamerhand jammerlik verkwyn.[108] As Von
Wielligh hom geroepe voel om vir die "minder bevoorregtes" te skrywe,
dan doen hy seker nuttige werk, maar dit ontslaan hom nie van die plig
om "hoog te mik" nie, en daarby tog te sorg, dat hy nie bokant die
vuurmaakplek van sy lesers gaan nie. Daal hy af tot hulle peil, wat hy
in _Huis en Veld_ en elders maar al te dikwels doen, dan leer hy hul
miskien wel hul eie taal lees, maar dan is daar geen sprake van
kulturele opheffing nie. En dit is tog sy doel, want hy verklaar sy
standpunt as volg: "Die kunstenaar lewer 'n kosbaar monument om sy volk
onder die ander volke te laat uitblink; maar die Volksskrywer saai die
sade, wat voedsel vir sy eie Volk lewer."[109]
Von Wielligh is geen dienaar van die skoonheid nie. Sy begrip van kuns
druk hy so uit: "Kuns is skoon, kuns is verhewe, kuns is edel en
bo-aards; _maar dit neem 'n kunstenaar om kunsstukke te waardeer_. En
dis daarom dat die grootste gros net baie van 'n goeie "rympie" dink(,)
want dit klink in hulle ore nes die Walse van Strauss en nie nes die
Sonatas van Beethoven nie."[110] Die gekursiveerde stelling is vals.
Tussen die kunstenaar en leser moet daar natuurlik 'n seker mate van
geestelike affiniteit bestaan, voordat daar sprake kan wees van
kunsgenot. Maar terwyl die kunstenaar, gedrewe deur 'n aangebore
skeppingsdrang die diepste aard van 'n wese of ding peil en dit dan tot
skoonheid herskep, hoef die kunsgenieter alleen 'n normale mens te wees
met 'n klein bietjie aanvoelings-vermoë. Die kunstenaar dring deur tot
die kern, verwyder daarvan al wat bykomstig is en bied ons dit aan in sy
suiwerste skoonheidsessensie. Hy doen die werk, ons moet alleen die
vreugde, wat hy by sy skeppingsdaad ondervind het, kan navoel en
hervoel. Von Wielligh speel dus maar 'n eenvoudige deuntjie op die
konsertiena of "ramkie", omdat hy meen dat daar tog so weinig mense is
wat iets beters kan geniet.
Vir sy opvatting van die ontstaan van kuns is die volgende sitaat ook
van belang: "Daar was baie briewe en gedigte uit alle oorde van die
land.... (vir _Die Patriot_.) Baie minderwaardige stukke werd ook
geplaas om skryflus aan te wakker. Diegene wat beter kon doen, het nie
stil bly sit nie, en die wat swak was, het bygeleer. _Want as iemand
iets herhaaldelik aanpak, leer hy vanself om die volgende keer dit beter
te doen. En so werd die wieg vir aanstaande skrywers gereed
gemaak."_[111] Hier staan Von Wielligh dus nog op die agtiende-eeuse
standpunt: "Kunst wordt door arbeid verkregen". Sy werk dra nog
heeltemal die stempel van die _Patriot-periode_, en die ideale, wat hy
na streef is die van 'n verbygegane geslag. Hy staan met sy gesig
agterwaarts gekeerd en is "'n laaste stem uit die Genootskap van Regte
Afrikaners".
Jakob Platjie.
In _Jakob Platjie_ gee hy "egte karaktersketse uit die volkslewe van
Hotnots, Korannas en Boesmans".[112] Platjie woon met sy ouers, "twee
opregte peperkorreltjie Hotnots" by die Drakensteinberg. As hulle op die
end van die maand hul loon ontvang, peil hul kantien toe. Iedries en
Sina, Platjie se ouers raak in die tronk en hyself verdwaal op weg plaas
toe en loop Koos Fonk, 'n smous raak, wat hom saam neem op 'n handelstog
na Boesmanland, ens. Dan word die verhaal 'n aaneenskakeling van los
anekdotes; Hotnotsfeeste word beskryf, Koos vier sy verjaarsdag en
agtervolg Boesmans, wat sy beeste gesteel 't, terwyl saans om die
wagvuurtjie allerlei Hotnotstiepes hul stories aan die nuuskierige
Platjie vertel. Koos Fonk trek ook na Griekwaland, waar ons Kleopas
Kipie hoor preek en twee kapteins sien oorlogmaak.
Platjie keer na sy ouers terug, trek met hulle na Stellenbosch en kom na
hul dood op die sendingstasie Genadendal. Daar maak hy kennis met Dr.
Kleiner, wat uit Europa gekom 't vir etnologiese studie en vergesel hom
op sy togte as tolk. Platjie raak net hooggeleerd, word kristen, vertel
wolf-en-jakkalsstories aan sy kinders en sterf.
* * * * *
In die voorrede verklaar Von Wielligh: "Wat die taal betref, wat ons in
die mond van die sprekers geleg het, mag ons in die rede geval worde
deur iemand wat sê dat in sommige gevalle die taal te verhewe is vir die
onbeskaafde inboorling. Dit mag so wees, maar ons het genoeg aanhalings
in hulle gewone spreekwyse gelewer om te toon van watter woorde hulle
hul bedien het om hulle gedagtes aan ander bekend te maak. Alleen het
ons gevrees om deur aanhoudend van die plattaal gebruik te maak, dat ons
die lesers sou hinder." Uit 'n kunsoogpunt bederf hierdie besluit die
hele boek, want dit beteken 'n opsetlike vervalsing van die dialoog. Dit
was Von Wielligh se plig as kunstenaar om 'n Hotnot soos 'n Hotnot te
laat praat en ofskoon sy standpunt verdedigbaar was in die dae van die
Eerste Beweging, toe "Patterjots" sinoniem was met plat taal en die
getroue weergawe daarvan die taalsaak sou benadeel het, kon daar geen
rede bestaan om in 1918 nog so 'n apologie te maak nie.[113] Ek gee 'n
paar staaltjies van die kunsmatig vervalste dialoog: Sina praat van
konstabels "wat net _daarop uit_ is om _hulpelose_ mense die tronk in te
prop" (p. 5); Iedries vertel: "Boems! Daar val 'n kanon_skot_ op see in
Tafelbaai--_die egó bulder_ van klofie tot klofie...." (p. 14), "So 'n
_toestand van sake_ kon nie lank aanhou nie. Daar moes _'n toenadering
plaas vinde_" (p. 16); die ou toordokter sê vir Toel: "... maar jy is my
regterhand en _die voorwerp van my ongeveinsde vrindskap_", (p. 62); ou
Bleskop, 'n Koranna veewagter, vertel van die waterslang: "die water
maak agter hom sulke wit _kabbelings_ en hy klowe die water _soos 'n
skip_" (p. 98); Platjie sê: "die baas het hom _in vrindelikheid_ vanmôre
gestewel en gespoor" (p. 132); Samuël praat van kieries wat "begin _te
kletter_" (p. 77).
Gelukkig staan naas sulke papiertaal baie dialoge, wat bewys, dat Von
Wielligh die Hotnotsspraak goed beheers en hul mentaliteit deur-en-deur
ken. En dis 'n kennis wat berus op 'n intieme aanraking met die
inboorlinge. Hy het hul bespied in al hul gewoontes en gebruike. Veral
die tekening van die parmantige Tys Bokkies is goed geslaag. Die
grootste gedeelte van die Griekwapreek is ook 'n bewys, dat hy hom
heeltemal ingeleef het in die psiege van die mense wat hy uitbeeld. Hy
slaag daar uitstekend in om die naïewe taal en beeldspraak, die
primitiewe gedagtegang weer te gee. Ook van die eienaardige humor van
die inboorlinge het hy gelukkige staaltjies gegee. By die beskrywing van
sulke toneeltjies is hy op sy beste, en ofskoon daar groot foute in die
komposiesie is, bly dit tog altyd nog 'n verdienstelike werk deur die
raak tiepering van enkele figure. _Die sentrale fout is, dat die mense
daar is ter wille van die taal en nie die taal ter wille van die mense
nie_. Von Wielligh het sy taal hartstogtelik lief. Jare lank is "pittige
taal" sy spesialiteit gewees. Reeds in 1881 het hy die burgemeester van
Utrecht (Holland) met sy "naieve uitdrukkingen" dronkgeslaan.[114] En
nou het hy in _Jakob Platjie_ probeer om sy moeisaam opgegaarde taalskat
te verwerk. Mens kry soms die indruk asof sekere anekdotes opsetlik
bedenk en ingelas is om 'n treffende uitdrukking of komieke
woordverdraaiing te kan gebruik.
_Jakob Platjie_ is 'n etnologiese museum, vol opgestopte Hotnots,
Korannas en Boesmans. Hulle is kunstig opgestel te midde van 'n
nagebootste omgewing. Daar is 'n klipspelonk met mooi tekeninge, 'n
Boesman wat staan uintjies uitgrawe met sy harde kierie, en 'n paar
ander wat wild bekruip. Verder lê daar egte Boesmanspyle, ramkies, ens.
Die ou wildvelle wat die Hotnotpondokkie bedek, is effens opsygeslaan,
sodat ons 'n goeie idee van die konstruksie kan kry. Von Wielligh loop
tussen die opgestopte poppe rond, vertel allerlei anekdotes, verklaar
hul lewenswyse en die gebruik van die primitiewe gereedskappe. En in sy
hande dra hy 'n besonder oulike Hotnotpoppie, wat hy Platjie noem en wat
hy soos 'n geoefende buikspreker allerlei vrae laat stel, as die
museumbesoekers al bietjie dooierig word van die muwwe lug. "Tata en
memme, waar lê tog die danige geboorteland van julle?" (p. 6); "Toel,
waar lê jou geboorteland?" (p. 58); "Oom Bles, waar lê daardie land van
jou?" (p. 95); "Oom Ruiter, wat moes 'n mens eintlik maak as hy skielik
in die veld teen wilde Boesmans dam?" (p. 188), ens. En dan begin Von
Wielligh, as museumdirekteur weer te vertel van die ou dae se volk,
terwyl Ruiter, Toel, Oom Bles en Tys Bokkies by ons staan met hul stywe
gesigte en beweginglose lede. Telkens verseker hy ons, dat alles werklik
waar is: "Die verhaal lyk baie romanties, maar is eg Hottentots in al sy
besonderhede." (p. 58); "Hier volg nou 'n diskoers wat ons so dikwels
onder Hotnots, Korannas en Boesmans hoor vertel." (p. 95.)[115] Soms
raak die direkteur so erg boos op sy poppe, dat hy hulle reguit
toespreek en dan gelyk sy beeldspraak erg veel op die van 'n Griekwa
predikant soos Kleopas Kipie "O skynheilige mensdom, wat sy medemens
oordeel. As die helder soeklig op almal gedraai word, hoeveel
blikskottels en blikborde sal van die rakke tussen die silwergoed moet
pad gee. En hoeveel sal bly staan, wat as egte sterling silwer verklaar
word!" (p. 51.) Maar as Von Wielligh regtig ernstig word, dan draai hy
sy rug op die poppe, gooi vir Platjie ook weg en trakteer sy besoekers
op 'n lang etnologiese verhandeling. (Hoofstuk X.)[116] As 'n mens ook
so oorloop van kennis is dit erg lastig om nog altyd eers iemand 'n
sopie te moet injaag voor sy tong loskom! Of om iemand van Europa te
laat oorkom soos Dr. Kleiner....
Ons moet dit op prys stel dat Von Wielligh sy ervarings onder die
inboorlinge te boek stel. Maar dit is erg jammer, dat hy nie ingesien
het, dat hy sy eie kuns vermoor deur kort-kort allerhande didaktiese
byvoegsels en onnatuurlike dialoog daarin te wring, in plaas van sy
uitgebeelde persone, _soos die lewe self is_ deur hul eie natuurlike
geaardheid en as gevolg van die omstandighede van hul bestaan _vanself_
een of ander mening te laat bewys of suggereer. Hy is verplig om soos 'n
museumgids by sy eie werk lang toesprake te hou, waarskynlik omdat hy
gevoel het, dat die werk self nie sprékend leef nie.
Platjie is, soos reeds aangedui, niks anders as die pomp, wat Von
Wielligh gebruik om die water bo die aarde te kry. Ook in sy droom bly
hy nuuskierig. "Hy voel hom so kalm as 'n lam en luister met gespanne
aandag" (p. 224). As Platjie moeg word vir die pompery, dan kom Koos
Fonk help en later Dr. Kleiner. Maar die droom van Platjie is tog nog
die wonderlikste ding in die boek! Dis nie sommer vandag se Hotnot, wat
só kan droom nie! Platjie hoor 'n koningin sê: "Sien jul daardie
berge--ver en naby? Sien jul die klowe met hul trippelende en murmelende
kristal strome? Sien jul die vlaktes waarop die heide vir die
skoenlapper en die by met nektar versadig? Sien jul die hemelpurper,
waarheen wolkies van vlas deur die son met goud geverf word?" (p. 224.)
As Von Wielligh dan so veel belang stel in die goudmyn van Ofir--'n
onderwerp, wat ook die leier van die Patriotbeweging in 'n roman bewerk
het--laat hom dan in 'n wetenskaplike blad sy opienie lug. Maar hy hoef
ons nie te kom wysmaak, dat 'n Hotnot, al is hy ook so danig geleerd
soos Platjie, só kan droom nie. Dit is 'n psigologiese onjuistheid, so
onbeskaamd-astrant, dat dit selfs die onnoselste "minder bevoorregte"
moet opval.
Huis en Veld.
Willie Rosveld is vyf jaar op jag gewees, neem sy vader se
produktebesigheid oor en trou met Hessie Bendel. Sy vrinde is Frans le
Blanc, 'n ongetroude slagter, en Dolf Baumann, 'n rytuigverhuurder en
groenteboer. Die famielies gee 'n piekniek, vier nuwejaar en gaan saam
strand toe. Dan trek hul na die diamantvelde. Ewert, Dolf se oudste
seun, gaan saam met 'n trek na die Dorsland. Frans word intussen
voorsien van "'n altyd laggende Amalie" (p. 146), 'n weduwee met 'n
groot veeplaas in Transvaal, wat hom trou "omdat sy (hom) van sy jeug af
ken ..." en omdat hy "as slagter, so grondig met veeboerdery bekend was"
(p. 147). As die goudvelde in Transvaal ontdek word, dan trek Willie en
Dolf weer soontoe. Hulle word ryk, kuier rond, besoek Pretoria, waar hul
met Oom Paul en Genl. Joubert gesels, maar word op hul ou dag van mekaar
geskei.
* * * * *
_Huis en Veld_ is 'n poging om die maatskaplike en ekonomiese toestande
omstreeks 1870 te skets. In plaas van _memoires_ te skryf, probeer Von
Wielligh om die mense van 'n halwe eeu gelede self op die toneel te
voer, wat hom egter jammerlik misluk. Hy piets hul met 'n swepie deur al
die vier provinsies rond, sodat hy 'n kans kan kry om van die ou dae te
vertel. Dolf het gelukkig 'n seun, wat Dorsland toe kan trek, maar ons
voel nie, dat dit Ewert is wat al die ellende deurmaak nie. Dis
eenvoudig Von Wielligh, wat 'n opstelletjie skryf. Hy laat Willie trou
"nie om 'n liefdesverhaal in te voer nie, _maar wel om die gebruik, of
gewoonte, van daardie tyd aan te gee_" (p. 30). So gaan dit die hele
boek deur. Hy vertel, o so veel van die uiterlike omstandighede en van
die swerftogte van sy mense. Ons hoor wat die koring gekos 't, waarvan
hul brood maak, ons weet hoe hul 'n kers snuit, dat hulle "in daardie
tyd net so goed tandpyn gekry (het) as nou" (p. 22)--maar die mense self
ontmoet ons nooit. Hulle is nie eers aangeklede poppe in 'n museum van
oudhede nie, hulle is bloot _name_.
Met 'n klein wysiging kan ons Von Wielligh sy eie woorde toeroep: _"Die
huis moenie 'n preekstoel wees nie en die veld nie 'n voorlesingsaal
nie."_ (p. 88.) Dit is juis wat hy doen. Luister maar na hierdie
ouderwetse preek: "Jare is die vasgeklinkte skakels van 'n eindlose
ketting, en snoer aan mekaar tot in ewigheid; ons persoonlikheid is maar
as druppeltjie daaraan, om spoedig te verdamp en sy plek ken hom nie
meer nie ... Dis die laaste dag van die jaar; maar nie die einde van tyd
nie--(sou die "minder bevoorregtes" dit miskien nie weet nie?
P.C.S.)--tussen die begin en einde van oneindig ewigheid is geen middel
nie. (Q.E.D.!) Net soos die grootste hemelliggaam 'n stoffie in die
oneindige ruimte is, net so is eeue 'n oogwenk in die ongebroke snoer
van tyd," (p. 48-49.)[117] Op p. 32-33 word ons in egte traktaatjiesstyl
vertel hoe iemand "diep onder die grond in 'n dronkaardsgraf" geraak
het.
Dat daar 'n geestelike verwantskap tussen Von Wielligh en Kleopas Kipie,
die Griekwa-predikant bestaan, bewys die volgende: "Net so onsierlik as
'n blomtuin sonder blomme, so nutteloos as 'n horlosie sonder wysters,
of so onhoubaar as 'n mosterd-pleister onder 'n hond se bors, net so sal
die samelewing op aarde sonder vrouens wees. Daarom, groot is jou mag, o
vrou, sien toe dat jy dit op die regte tyd, en op die regte wyse
gebruik. Maar nie om berge te wil versit, of te uithaler te wees in 'n
kamer waar rotte komedie speel nie ..." (p. 121).
Die selfde Oom Ignaas, wat beweer dat die huis geen preekstoel moet
wees nie, sit ewe getroos twee paginas vol te preek oor huweliksgeluk
(p. 87-88), en sy vrou klop hom nog, want sy het byna drie blaaie nodig
voor sy uitgepraat is, (84-86). Op p. 79 preek Oom Ignaas weer oor
weeskinders en so sou daar nog meer voorbeelde aan te wys wees, wat net
danig "met slaapstof gespesery" is.[118]
Die dialoog is meestal onnatuurlik. Soos 'n egte boekeheld sug Willie:
"Ag mag ek die onsterflike glimlag nog eens op moeder se lippe sien, of
die welgemeende raad van vader aanhoor!" (p. 4.) En watter Boermoeder
sou so praat: "Willie, ons is bly dat jy die veld deurreis het, _waar
alles deur die Natuur self geplant is_...." (p. 9). En Frans, die
slagter, die man wat sê: "Liefde is eiebelang en selfvermaak" (p. 148),
slaan ook 'n snaakse taaltjie uit by die Duiwels-Kantoor: "Waar is die
skilder wat die landskap op seildoek kan weergee! Waar is die digter om
die grillerige aanblik in woorde te beskrywe!" ens. (p. 157).
Ou Kammies, wat so dapper met die doringstomp spook is goed geteken. As
hy praat dan luister ons graag, want sy taal is nie net 'n aftreksel van
Von Wielligh s'n nie. "Maar seur,--nou?--nou kraak my ou litte van
kanniemeernie en ek kan nie eers meer daardie klip raak spuug nie" (p.
47). Een so 'n sinnetjie laat ons direk voel dat ons met 'n _mens_ te
doen het. Hoe raak is ook die toneeltjie waar Kammies met die
piekniekwaens aankom: "Wel, hoe het dit gegaan, outa Kammies?" vra
Willie. "Nee, goed seurtjie. Net jammer die wiele van die wa het van
droogte begin skree," antwoord die ou wynvlieg. "En die swaarste van al
was, outa, dat die smeergoed al die tyd op die waentjie lê," las Dolf
tussen in. "Dis by my kool die waarheid, seur Dolf! Toe het ek maar soos
bobbejaan gemaak--ander pad sit kyk." (p. 41.)
Waarom sleep Von Wielligh kinders in sy verhaal as hy hulle net heeldag
toesnou: Moenie dit nie en moenie dat nie! nes 'n kwaai oupa wat hoofpyn
het? As die arm goedjies iets wil doen, dan moet hul altyd hoor: "Nee,
volstrek nie, die muile sal jul skop" (p. 57), "die slange sal jul byt"
(p. 44) en so word hul nog vyf keer iets verbied, (p. 42, 50, 56, 57
voorlaaste paragraaf, en 67.)[119]
Wat hy in _Staan jou Man_ verklaar, is maar al te waar van homself: "...
ons wat groot en oud geword het, het magtig baie vergeet wat in die
kindersiel woon." (p. 147.) Anders sou hy die twaalfjarige Ester nie so
'n ou-menstaaltjie laat praat nie: "Kom ek om, dan kom ek om.... Sit ons
stil tuis, dan is ons tog kinders van die Dood." (p. 177.) En die
wonderlike Amerikaner, wat so netjies sug nes 'n middeleeuse rederyker
(p. 201) het ook 'n snaakse begrip van 'n kinderverstand as hy vir Ester
sê: "Hulle (die eierdoppies) het wel eens die kiem van lewe gedra, maar
is nou siellose stof geword en is tans oorblyfsels van verongelukte
verwagtings, nes die graffies van kinders wat slegs tydelik aan hulle
volk geleen was." (p. 201.)
Eweas in _Jakob Platjie_ hou Von Wielligh ook in _Huis en Veld_ lang
verhandelinge oor die toestande van 'n halwe eeu gelede, wat heeltemal
los staan van die verhaal. So kry ons in hoofstuk III besonderhede oor
poswese, boerdery, kerk, skool, spoorweë en ... swawelhoutjies. Daar is
historiese uitweidings en 'n beknopte geskiedenis van die
Patriotbeweging; 'n definiesie van 'n lugspieëling (p. 109), wat sou pas
in 'n handboekie oor aardrykskunde, 'n boereraad teen koorssiekte en 'n
persoonlike appresiasie van die deugde van Engelse sout, kienapille en
"grou vomitief", ens. ens. Von Wielligh het ongetwyfeld 'n goeie kennis
van die tydperk wat hy beskrywe en sou seker 'n handboekie kan opstel
wat vir die historikus en argeoloog nuttig sal wees, as hy maar net leer
om te onderskei tussen gewigtige en onbelangrike sake en hul nie heel
deftig vertel dat "die graanboer meestal sy gesprek voer oor graan ploeg
en afoes; die wynboer belang (stel) in wingerde en wyn, en die veeboer
verdiep (is) in sy skape en beeste ..." (p. 57-58). Hy kan gerus aanneem
dat iedere normale mens dit oor vyftig jaar ook nog sal weet! Laat hom
in elk geval nie weer probeer om sy kennis soos Koos Fonk in 'n roman
rond te smous nie, want ook op letterkundige gebied is sulke
smokkelpraktyke strafbaar.
Staan jou Man.
In _Staan jou Man_ word die boerelewe op die ooster-grense van die
Kaapkolonie in die tyd net voor die Groot Trek geskets. Gert Markeland,
weens sy groot lengte bekend as "Groot Fant" woon op die plaas
Kliphuiskoppie in die nabyheid van Grahamstad. Een van sy bure is Samuel
Firtree, 'n Engelse "setlaar", wat egter heeltemal Afrikaner geword het.
Jakob Raster, 'n Hollandse matroos, is Daan Wiks se skoolmeester. Groot
Fant gee op sy verjaarsdag 'n groot fees, en later word trekplanne op
Org Dapperman se plaas bespreek. Daar word 'n tier geskiet, by welke
geleentheid Raster les kry in perdry. Frankie Daai, 'n ou-jonkman maak
flikkers by Sytjie, wat skielik ryk geword het deur 'n groot erfenis,
maar word deur sy handelsvennoot Soekie Grasman uitgeoorlê. Victor, die
seun van Firtree, skiet per ongeluk Org Dapperman dood en verwond sy
vrou, waardeur die trekplanne uitgestel word. Allerlei kaskenades van
Rennie, Groot Fant se seun en Ester, Dapperman se dogter, word verhaal.
Ester red die bewoners van Kliphuiskoppie deur op dapper wyse die aantog
van Kaffers aan die bure bekend te maak. Plase en meubels word verkoop
en voorbereidings vir die Trek gemaak. Intussen het Daai en Grasman in
die tronk geraak en Groot Fant Sytjie gekies om die plek van sy oorlede
vrou in te neem. Die verhaal sluit met enige awonture van die trek.
* * * * *
Uit _Staan jou Man_ blyk ten duidelikste dat Von Wielligh se
intriegemasjienerie net 'n paar radjies het, wat al lelik uitgeslyt is.
In _Huis en Veld_ het hy tweemaal gebruik gemaak van 'n verlore brief
(p. 117 en 125), in _Staan jou Man_ doen hy dit nog eens (p. 103) en ook
in Jakob Platjie speel 'n brief die rol van verklikker (p. 85). In
_Staan jou Man_ bewys Sytjie ook nog Daai en Grasman se onskuld deur 'n
brief (p. 237).[120]--Koos Fonk se verjaarsdagfees by Gansmond word
beskryf (Hoofstuk XII)[121]; in _Huis en Veld_ is daar Nuwejaarviering
(Hoofstuk VII), in _Staan jou Man_ alweer 'n verjaarsdagfees (Hoofstuk
VI), en daarby nog 'n poffertjiesparty (Hoofstuk III).--Platjie sien
"skrifgeleerde" visioene, nadat hy soutvleis en stormjaers geëet 't (p.
222), Frankie Daai ooreet hom aan buffelkarbonaadjies en word deur 'n
lelike nagmerrie gery (Hoofstuk IX).--In _Huis en Veld_ skrik die
vrouens hul lendelam vir spinnekoppe (p. 181) en Tant Annie het groot
respek vir klipsalmanders (Hoofstuk II).--Die vrindskaplike verhouding
tussen die famielies in _Huis en Veld_ vind ons onder gewysigde
omstandighede terug in _Staan jou Man_. Jakoba word skielik ryk (_H. en
V._ p. 114), Sytjie ook _(S. jou M._ p. 90) en albei kry dadelik vryers.
Birdie se twee vryers raak albei in die moeilikheid deur hul slim
planne, Sytjie s'n netso. En so sou daar nog meer ooreenkomste aan te
wys wees.
Die oorvloed van los anekdotes in al drie boeke is ook opvallend. In
_Staan jou Man_ loop so baie kruispaadjies, dat ons glad van die
grootpad verdwaal. Die skrywer het dit blykbaar self gevoel, want hy
begint Hoofstuk XIV aldus: "Ons verlang nou al so baie na Kliphuiskoppie
... dat ons nou g'n minuut langer sal versuim om daarheen te gaan nie."
Die enigste draad, wat die anekdotes verbind, is dat almal bewys, dat
die persone hulle _man kan staan_. Dit word so 'n opeenhoping van dapper
dade, dat mens naderhand voel, dat die kindere Enaks weer opgestaan het,
terwyl Groot Fant 'n reinkarnasie van Simson is. Dat hy nog die moeite
doen om die pilaar van die kliphuis met kruit weg te blaas en dit nie
sommer omstoot nie, soos sy prototiep met die tempel van die Filistyne
gemaak 't, bly 'n raaisel!
Dit spreek vanself dat by 'n roman, waarin die skrywer probeer om deur
'n semelagtige aaneenstrengeling van awontuurlike voorvalle te bewys,
dat die vernaamste persone almal hul man kan staan, van die psigologiese
uitbeelding niks tereg kom nie. As hy die smart van die trekkers moet
uitbeeld, wanneer hul die Kolonie verlaat, dan roep hy uit: "Ons verberg
ons gesig vir die warme trane van afskeid, ons sluit ons ore vir die
_hartverskeurende_ snikke, wat sielesmart vertolk.... Vroue en kinders
wink mekaar toe met hulle hande of sakdoeke, en die mans waai met hulle
hoede--alles tekens van 'n _hartgevoel wat woorde magteloos slaan om
(dit) te verklank"_ (p. 240-241).[122]
Dieper dan die trane en die sakdoeke kan hy nie sien nie en daarom wil
hy sy oppervlakkigheid agter 'n retoriese poespas wegsteek. Met die een
voorbeeld kan ek volstaan en merk alleen nog op, dat daar selfs geen
goedgetekende Hotnotsfiguur in _Staan jou Man_ is nie.
Die neiging om lang "moralisatiën ende contemplaciën" oor sy persone
te hou, is in _Staan jou Man_ nog baie hinderliker dan elders. "En as
ons Frankie Daai so sien lê, dan rys die volgende oorwegings in ons
gedagte op:--" (p. 86). Wat die "oorwegings" met die slapende Frankie
te doen het, weet Von Wielligh alleen, want dis 'n beskrywing van die
winter!! As Frankie egter eers gedroom het, dat Sytjie hom wurg, maak
"hierdie afgryslike gesig ... verder 'n beroep op ons nadenking" en
dan pas merk ons dat die wintertoneeltjie 'n aanlopie was vir 'n
uitgewerkte preek oor die "vraatsugtige Mens", by welke uitroep ons
seker aan Frankie se gulsigheid met die buffelkarbonaadjies moet dink!
Maar dis glad mis! Die "vraatsugtige mens" handel nes die "kille
nagwindjies"! So raak ons "toegespinnerak" in die "stowwerige webbe"
(p. 88) van onverstaanbaarheid.
Op p. 186 versoek hy die "waarde leser" om die pen uit sy hand te neem
"om die blydskap van tant Annie _in skrif_ ... neer te _skrywe_"; op p.
147 staan 'n prekie oor kinders in Griekwa-styl; op p. 270 vertel Ester
en Rennie "hulle awonture en uitredding, _wat ons as volg teruggee_".
Die verklaring van _stormjaers_, p. 26, wat hy oor en oor gee in byna al
sy boeke, en die beskrywing van 'n _kakebeenwa_ moet hy bewaar vir sy
oudheidkundige handboek.
Boesman-Stories.
"The religion of the Bushmen is made as clear from their own recitals
as such a subject can be, when it is remembered that the minds of the
narrators were like those of little children in all matters not
connected with their immediate bodily wants. Their views concerning the
sun, moon, and stars seem utterly absurd, but a European child five or
six years of age, if not informed, would probably give no better
explanation. Their faith too, that is, their unreasoning belief in many
things that to an adult European seem ridiculous, is seen to be that of
mere infants." So lui die verklaring van Dr. Theal in sy inleiding tot
_Bushman Folklore by Bleek and Lloyd_ (p. XXXVIII) en wie die eerste
deel van Von Wielligh se _Boesman-Stories_ (1919) gelees het, moet die
juistheid daarvan erken. Die stories verplaas ons in 'n spook-wêreld,
waar alles met toordery aanmekaar hang, waar die snaakste
gedaanteverwisselinge plaasvind en die aller-gekste maneuwers uitgevoer
word. In die wonderlike gedoentes is daar weinig logiese gang; daar is
geen kliemaks wat steeds die belangstelling gespan hou, geen goeie
motivering, geen artistieke, harmoniese eenheid nie. Meestal weet ons
nie of ons met mense of diere te doen het nie, want ofskoon die diere
gewoonlik enkele kenmerkende eienskappe hou, word die juiste maat in hul
vermensliking selde getref, en verrig hul dade, wat al te spesifiek
menslik is. So lees ons van 'n uil, wat sy mes laat val (I, p. 117), 'n
aasvoël, wat 'n springbok skiet (II, p. 19), 'n leeuwyfie, wat met
Boesmankinders saamwoon en hulle met knopkieries wapen (II, p. 109), 'n
tier wat hom as 'n reisiger vermom (II p. 140). En van sulke voorbeelde
krioel die stories. Dit word ten slotte 'n marteling om die grillige
kronkelinge van die Boesman-fantasie te volg. Van skoonheid uit
letterkundige oogpunt is daar heel weinig te bespeur in die kinderagtig
inmekaargedraaide versinsels, waaraan mens geen osseriem kan vasknoop
nie. Vir die etnoloog mag die gegewens, wat Von Wielligh met sulke
prysenswaardige ywer byeenversamel het van groot waarde wees, maar vir
die letterkunde is alleen enkele verhale uit die eerste twee dele van
enige betekenis. Mooi is nommer 41 waar 'n leeu met 'n klein meidjie by
die wagvuur speel. En so is daar ander toneeltjies uit die swerwende
jaglewe van die Boesman, wat treffend is deur oer-naïewe eenvoud; ook
raak skildering van diere (b.v. in nommer 44), maar selde 'n skone
geheel.
In die eerste deel word hoofsaaklik die mitologie behandel, deel twee
bevat dierstories, terwyl die derde deel eintlik geen reg op die naam
_Boesman-Stories_ het nie, want dis 'n geskiedkundige verhandeling oor
die "sedes, gewoontes en bekwaamhede" van die Boesman. Heelwat
besonderhede, wat reeds in _Jakob Platjie_ en die eerste twee dele
voorkom, word hier herhaal, te same met persoonlike herinneringe en
allerlei anekdotes, wat die skrywer van ander persone verneem het. In
eenvoudige taal vertel Von Wielligh alles wat hy van die Boesmans weet.
Gelukkig het hy sy meedelings nie "met 'n vergulde nerfie
oor(ge)blaas"[123] nie, want soos uit 'n nader bespreking van sy styl
sal blyk, is 't juis dìt, wat hinderlik is in sy romans. Hier loop hy
eenvoudig padlangs en vir die ondersoeker van Boesman-gewoontes deel hy
heelwat wetenswaardigs mee. In die voorwoord van die derde deel verklaar
hy, dat dit "van 'n wetenskaplike aard" is. Populêr-wetenskaplik sou
juister wees, want Von Wielligh is met als sy persoonlike ervaring 'n
leek sonder etnologiese vorming, wat geen begrip het van die groot
verband van sy onderwerp, en wat hom deur sy hartstog vir die Boesman
tot allerlei gewaagde en moeilik bewysbare generalisasies laat verlei.
So verklaar hy op p. 73, dat die Boesman 'n paar oë het, "om ver en raak
te sien soos nog geen ander menseras hom op kan beroem nie", en op p. 68
verseker hy ons, dat daar "op die Europese toneel min ... dansers (is),
wat 'n Boesman in 'n riel sal uitstof ..." Op p. 21 verklaar hy: "soiets
as mis-skiet ken 'n Boesman glad nie", terwyl hy kort daarop moet erken:
"In sterk wind is hy minder gelukkig". Die meedeling oor die slangsteen
op p. 52 is seker ook nie van wetenskaplike aard nie, ewemin as die
snaakse definiesie van "deursigkunde--dit wil sê, om voorwerpe op 'n
tekening op verskillende afstande voor te stel" (p. 67). Vir die vakman
sal die volgende bewering ook stellig nie van veel nut wees nie: "Sy
voedsel (d.i. die Boesman s'n) bestaan byna uit enige ding--al wat hy
nie eet nie, is wat hy nie in hande kan kry nie." (p. 21).
Die vierde deel bevat "gemengde vertellings, mees van 'n awontuurlike
aard", wat die skrywer gedeeltelik self opgeteken 't en gedeeltelik aan
ander bronne ontleen 't. Daar is 'n paar goeie jagstories en verhale wat
ons 'n kyk gee op die awontuurlike lewe van die boere teen die end van
die negentiende eeu. Uit letterkundige oogpunt is dit die besgeslaagde
bundel, ofskoon ook hier die psigologie soms nie dieper as die boonste
nerfie gaan nie, soos blyk uit die volgende: "Dis wonderlik watter
indruk so 'n verandering in die lewe van 'n Boesman maak. Hy kom uit die
wildernis, alwaar beskawing nog op sy beurt wag. Hy kom in Kaapstad en
sien treine, skepe, hoë huise, en hoe baie mense daar besig is. Die
groot winkels met alle soorte goed wat hy nie ken nie, is vir hom 'n
wonder bo wonder." (p. 132.) Met dit al het Von Wielligh met die
versameling van die stories 'n verdienstelike kultuur-historiese bydrae
gelewer. Wat hy met onvermoeide speursin uit verborge hoekies en
gaatjies gehaal 't sal altyd van belang bly, maar waar dit ons hier te
doen is om letterkundige skoonheid, moet gekonstateer word, dat die
geaardheid van 'n groot gedeelte van die stof sodanig is, dat dit slegs
vir wetenskaplike doeleindes geskik is.
Gewoonlik word die serie _Boesman-Stories_ as boeke vir die jeug
beskou. Blykens die voorberig van die vierde deel was dit allermins die
bedoeling van die outeur en uit die karakterisering van die inhoud is
dit duidelik, dat hy gelyk het. Daar is seker min Afrikaanse ouers, wat
sou wens, dat hul kinders so 'n volledige kennis van al die
Boesman-bygelofies bevoorbeeld moet hê, as wat Von Wielligh ons aanbied.
Niettemin sou daar seker 'n klein bloemlesing uit die vier dele kan
saamgestel word, wat sal voldoen aan die vereistes van 'n kinderboek.
Maar Von Wielligh is veels te optimisties waar hy sê: "...daar sal gewis
'n tyd aanbreek dat nie alleen kinders nie, maar meer as kinders hulle
ore sal hou teen die blaaie van _Boesman-Stories_ om te luister na
sprokies en vertellings _asof die woorde direk en duidelik afkomstig is
van die oorspronklike lippe wat hul vertel het_."[124] Dit is in
flagrante teëspraak met die volgende: "Met die skrywe van hierdie
_Boesman-Stories_ het ons die gedagtes van die Boesmans _in ons eie
woorde vertolk ..._"[125] en gee aanleiding tot 'n ander opmerking. Die
eienaardige bekoring van die inboorlingestories sit ongetwyfeld
grotendeels in die persoonlikheid van die oorspronklike verteller. Dit
het Von Wielligh self gevoel, want in die voorberig van _Diere-Stories_
verklaar hy: "Niemand kan 'n Diere-Storie so smaakvol as 'n Hotnot
vertel nie. Dit smaak of hy alles daar voor hom sien en hoor, wat hy
verhaal. Haarfyn kan hy die Diere naboots en namaak--so natuurlik, dat
ons daarvan soms bang word." Nou is dit juis dié natuurlike element, wat
ons in die _Boesman-Stories_ mis, terwyl in _Diere-Stories, soos deur
Hotnots vertel_ die juiste toon baie beter getref word. Gelukkig het Von
Wielligh besef dat 'n kinderboek nie "deurspek met lesse, met sedepreke"
moet wees nie en met uitsondering van sekere minder artistieke
stylwendings kan die _Diere-Stories_ as aangename kinderlektuur beskou
word, wat egter in hierdie verband nie nader kan bespreek word nie.
Al dadelik blyk egter weer uit die volgende aanhaling, dat Von Wielligh,
as leek hoegenaamd geen insig het in die wordingsgeskiedenis van
dierverhale nie. In die voorberig van _Boesman-Stories I_ stryk hy met
'n klein vetkersie ewe parmantig in die volle lig van 'n stralende son:
"In Europa en Amerika word tot nog toe vrugtelose pogings aangewend om
gewilde en ingrypende (?) "Diere-Stories" te skrywe; hier in Suid-Afrika
het die Hotnots en Boesmans dié reeds vir ons eeue gelede uitgewerk. Al
wat ons te doen het, is om die ryk oes in te samel." Hy weet dus nie,
dat feitlik alle volke hul dieresprokies het nie, dat selfs vandag nog
sulke vertellings van mond tot mond gaan oor die gehele aardbodem en dat
baie van ons jakkalsstories groot ooreenstemming vertoon met die
Europese verhale van die vos.[126] Wat die digter van _Reinaerts
Historie_ (II), reeds in die 14de eeu geseg het bly nog altyd waar, ook
in literêr-historiese sin: "Van Reinaerde es een groot saet Ghebleven
dat nu seere up gaet."
Van Von Wielligh het ook nog verskyn 'n Afrikaanse bewerking van
Robinson Crusoë (1920) en 'n Boesman-Robinsonade, _Nimrod Seeling_
(1921). Nimrod is 'n seuntjie van vier jaar, wat in die hande van
Hotnots en Boesmans val en by hulle bly tot sy veertiende jaar. Deur
'n aaneenskakeling van awontuurlike gebeurtenisse kry die skrywer nog
eens 'n geleentheid om die gewoontes, sedes en bygelowe van
verskillende inboorlingstamme te skets, terwyl ook die jag op groot
wild beskryf word. Aangesien die verhaal vir die "jonger geslag"
bedoel is, word 'n eenvoudige styl gebruik. Maar selfs die spannendste
awonture word op dorre betoogtoon verhaal, sonder enige poging tot
plastiese uitbeelding. "Die leeu is nou kort agter ons. Toe Saba in
haar boom was, steek sy haar hand uit om my op te help. Maar helaas,
my lang hare raak verward in 'n droge tak. Saba breek met wilde krag
die stuk tak en pluk my op; net toe kom die leeu onder die boom en
vang met sy voorpoot naar my voete. _Hierop_ maak Saba haar man as of
hy uit sy boom wou afklim. Die leeu sien dit, hol soheentoe en kry 'n
skoot met 'n gifpyl, deur die ander Boesman afgeskiet. _Hierop_ gee
Saba haar man hom nog 'n skoot, en hy was nie meer nie." (p. 33-34.)
Dit is maar een voorbeeld van die dooierige, kroniekagtige
vertellings, waarin die verskillende insidente deur 'n uitgerekte
string van hierop--daarop--waarop--daarna--verder--voorts en
soortgelyke woorde aanmekaar geryg word.[127] Dat ook hier herkouing
van ou motiewe aanwesig is, bewys o.a. die Griekwa-preek op p. 76.
Hy tok-tok, hy tok-tok,
Hy tok-tok, hy tok-tok, ens. ens.[128]
Dit is die enigste ritme, wat daar in Von Wielligh se prosa is. Gevoel
vir die klankwaarde van woorde, vir die fyner modulasies, vir die mooi
melodie van glydende woordereekse besit hy nie. Ewe geduldig stryk hy sy
ramkie en op die eentonige deun "kerf" hy riel na riel uit. Dit is die
totaalindruk. In _Jakob Platjie_ word ons af en toe deur 'n mooi
klankeffek verras en ook in die _Boesman-_ en _Diere-Stories_, maar in
_Huis en Veld_ dreun die dowwe preektoon dwarsdeur.
Herhaling van dieselfde woorde is 'n vaste kenmerk van sy styl. "As 'n
man wild na huis bring, dan word die afgekoude _bene_ 'n entjie van die
deur van sy hut op 'n hopie ge_gooi_. So het elke man in die kraaltjie
sy eie _been_hopie. Die af_geëte bene_, so lank _geëet word, word_ in
die hol bak van die bors_been_ van 'n volstruis geplaas. Is daardie
_been_skottel vol _bene_, dan word dit na die _been_hopie gedra en daar
neerge_gooi_." (_Boesman-Stories_ III p. 34-35.) En so gooi Von Wielligh
nog 'n paar paragrawe aldeur _bene_ op die _beenhopie_, totdat dit 'n
berg word! In _Huis en Veld_ (p. 145) kom behalwe ander herhalings voor:
herstel--stel--stel, alles in een paragrafie.[129]
"Onder sy aanvoer kom hul altyd vier_kant_ veilig ander_kant_ uit"
(t.a.p., p. 67). "Dit het Daan gesê, en hy gaan toe op 'n verraderlike
blok _sit_, wat sy plesier daarin vind om óm te slaan en die een wat
daarop wou _sit_, nog die moeite te gee om dit weer met sukkel in ewewig
op die grond te plaas en dan daarop te _sit_, met meer aandag wat onder
as wat voor die _sit_ter plaasvind" (t.a.p., p. 24). Afgesien van die
storende herhaling is dit seker besonder lompe styl. En sulke voorbeelde
is daar soos bossies![130]
Met nog een tok-tok-deuntjie kan ons volstaan. _"Daar_ was nie lopende
_water_ in die _kloof_ nie; alleen was _daar_ 'n gat _water_ onder 'n
_water_val. _Daar_ was geen ander ingang tot die _kloof_ as van onder af
nie. Ons vind die dooie kalf bo in die _kloof_ digteby die _water_val en
_daar_ het ons die slag_yster_ gestel soos dit behoort te wees, sonder
die _yster_ aan iets vas te maak--anders draai die tier sy poot _daar_in
af. Lê die _yster_ los, dan kan hy wel 'n entjie _daar_mee stap, dog van
ontvlug is glad geen sprake nie, _daar_ die _yster_ te _swaar_ aan sy
seer poot hang." (_N. Seeling_ p. 77-78.) "Ma, Pa vra of Ma nie Pa se
osse na die wa sal laat ja nie?" is kindergestamel van dieselfde
klankwaarde.
Vir kombinasies van verwante gedagtes is Von Wielligh baie lief en
dikwels gee hy _in aliis verbis idem_. "Dit vul ons hart egter _met
blydskap_ om _met vergenoegdheid_ 'n terugblik te mag werp ... (_Eerste
Skrywers_ p. 7); "Maar gelukkig het 'n _verwydering_ van liefde en
vrindskap die lede nie van mekaar kon _skei_ nie. Vrinde as altoos!"
(t.a.p., p. 49)--wat onsin is! "Hulle (verstaan: die Engelse) beskik oor
wêreldberoemde skrywers en _vertalings uit ander tale"_ (t.a.p., p. 91);
"_Hy het_ die Britse gesag _verlaat en vaarwel gesê_, en met sy Groot
Trek _het hy_ in 1836 die Kolonie _verlaat_ ..." (t.a.p., p. 103); "'n
lappies dorp _van tente_ of 'n blikkies dorp _van sinkhuise_" (_H. en
V._, p. 111); "_Rusteloosheid_ egter gun hom _geen rus_ nie"[131]
(t.a.p., p. 6); "die renbaan het Freddie se beurs omgedop, _sodat die
binnekant nou buite sit_" (t.a.p., p. 128); "alles natuurlik onder vier
oë _en in diepe vertroue"_ (_J. P._ p. 94); "Die trekboere het in tente,
maar liefs _by voorkeur_ in matjieshuise gewoon" (t.a.p., p. 92); "die
man se lyf was amper kaal en _met min klere bedek_" (_Boesman-Stories_
I, p. 148). Dieselfde neiging om tog maar veral niks aan die fantasie
van die leser oor te laat nie blyk ook uit tal van nuttelose opmerkings
by die _Boesman-Stories_. Die tietel van No. 58 in deel III lui: "Nog
meer oor Bygeloof" terwyl die _Opmerking(s)_ ons nog ewe deftig
verseker: "In hierdie Verhaal sal ons nog meer vertel oor die bygelofies
van Boesmans"! By No. 53 en elders gaan dit net so!
Ick sie: geen dingh en is soo kleyn,
Of 't gaet u tot het innigh breyn:
Geen dit of dat, geen boere-schuyt,
Of gy en treckt er voordeel uyt.[132]
As Von Wielligh in die sewentiende eeu geleef 't sou hy seker 'n tiental
emblematabundels geskryf 't. Wat van Vader Cats geseg is, geld ook van
hom: "Niets is hem te gering; geen afstand is hem te groot, geen
combinatie te zonderling; zijn blik volgt de vloo, dwaalt van de oester
tot het haantje van den toren."[133] "De voorstellingen (in Sinne- en
Minnebeelden) zijn meerendeels ontleend aan het dagelijksch leven; een
doorgehakte paling welks twee deelen zich zoeken te vereenigen, een
brandend hout en een mooi meisje, eene papegaai in een kooi, een
spinneweb, een windhaan, een rattenval, een bordurende juffer ...
verwelkte rozen, een vlinder, eene fuik, enz."[134]
"Frans weer was soos sodawater: druk jy die prop in, dan bruis dit, maar
die gas is gou uitgekook. Gou driftig, maar gou weer goed." (_H. en V._,
p. 14.) Met 'n mooi plaatjie daarby sou dit 'n goeie _sinnebeeld_ wees.
Cats redivivus, maar dan tog in onderbaadjiesak-formaat, want van sy fyn
vertellerstalent is daar by Von Wielligh weinig te bespeur. Dit is
bekend, dat Cats twistery tussen man en vrou verdedig deur daarop te
wys, dat 'n braakmiddel af en toe goed is vir die maag. Dit is wel iets
na Von Wielligh se smaak: "Om iemand kwaai woorde toe te voeg, of om hom
_vomitief_ in te gee, kan jy iets onaangenamer terug verwag" (_H. en
V._, p. 88). Dieselfde skerp "tegenstelling van verheven en plat" wat by
Cats so 'n komiese indruk maak, tref ons ook by Von Wielligh aan. As
Cats bevoorbeeld wil duidelik maak, dat die gedrag van iedere vryer
noukeurig ondersoek word, dan sê hy:
Een vryer moet het lyf als op de rooster leggen,
Om daer, gelyck een worst, te worden omgewent,
Totdat men aen den reuck syn roet (vet) en reuzel kent.[135]
Von Wielligh verklaar met groot erns: "... so nutteloos as 'n horlosie
sonder wysters, of so onhoubaar as 'n mosterd-pleister onder 'n hond se
bors, net so sal die samelewing op aarde sonder vrouens wees." (_H. en
V._, p. 121).
"Zeker, Potgieter had gelijk toen hij, met het oog op Huygens, zeide
dat voor den waren dichter niets te laag is om het tot zich op te
beuren. _Indien_ de dichter het lage dan ook maar opbeurt. Dat doet Cats
zelden. Gewoonlijk bukt hij zich of hurkt er bij neer ... Liefst houdt
hij zich bij het dagelijksch leven; maar het dagelijksche wordt licht
alledaagsch, het alledaagsche staat niet ver van het platte, het platte
daalt gaarne af tot het ruwe."[136] So gaan dit ook met Von Wielligh.
Dat hy sy boere ens. van die ou dae, beelde ontleen aan hul daelikse
bedryf laat gebruik, is goed gesien. As Frans die slagter b.v. in _Huis
en Veld_ na aanleiding van 'n opmerking dat gebrekkige en sieklike mense
nie behoort te trou nie sê: "Dus hulle is van egtelike Liefde
uitgesluit. Hul moet hulle geluk in Vrindskap gaan soek--en is stompoor
gesny en op die stoppelland geja." (p. 16), dan tiepeer dit meteens die
man se hele persoonlikheid. Willie se grappie: "Ons het die ou jaar net
vandag nog aan die puntjie van sy stert, vannag glip hy hand uit en
slaan bolmakiesie oor die afgrond van die verlede" (p. 47) pas mooi in
die koffiedrink-atmosfeer. Maar wanneer Dolf se vrou in volle geselskap
sê: "dan maak Ma eers goed vuur op hulle asplekke" (p. 74), stap sy oor
die grense van alle welvoeglikheid. Von Wielligh moet bedenk, dat wat
uitstekend pas in _Jakob Platjie_ nie orals kan gebruik word nie. Koos
Fonk se mikstuur "maak vrolik en olik en dan moet daar weer van die hond
se hare gehaal worde om op die hond se bytplek te sit" (p. 81). Sina is
"vir die tronk so bang ... as 'n bobbejaan vir die hits van 'n gloeiende
yster" (p. 5)--dit is raak opmerkings, wat ons dadelik as psigologies
juis voel. Maar ongelukkig het die Hotnot-Griekwa-Boesman-suurdesem deur
_al_ Von Wielligh se werk getrek. Dolf se "beskouing omtrent sake het
nie dieper ingedring as 'n speld in 'n aap se duim nie" (_H. en V._, p.
13); sy gestalte "laat iemand aan 'n bobbejaanpaal dink ... terwyl Frans
iemand aan 'n ronde-rib skapie herinner" (p. 13)[137]; Hessie "kielie 'n
kort stukkie op die klavier" af (p. 36); Dolf lyk "net verspot ... asof
hy te veel galsterige varkspek geëet het" (p. 97) en in _Staan jou Man_
sit "algar ... by hierdie tyd soos paddas danig erg van die gemmerbier
opgeblaas" (p. 61); "Die son steek asof hy Fant in 'n groot stuk kaiings
wou opsmelt" (p. 18); Soekie Grasman is "so grappig dat hy 'n hele vrag
ape van lag sal laat uitskater" (p. 104) en druk Sytjie "om haar
beenderige ribbe" (p. 131); "M.A. en B.A.-tietels was vir hulle net
soveel wêrd as 'n broeksak vir 'n hond" (p. 149); "ons almal weet dat
die troos wat hieraan ontleen is, maar altyd 'n handvol vlieë bly" (p.
244). Met sulke beelde sal Von Wielligh seker die outas en aias in die
kombuis laat lag.[138]
Met eienaardige logika probeer hy om die plat taal van die
_Patriotters_ goed te praat: "'n Fout werd gevinde met die Eerste
Skrywers, dat hul ongekuiste taal gebruik het. Maar dit vind 'n mens by
die eerste skrywers van alle volke en die rede is hierin te soek: dat as
iemand van 'n vlooi praat, dan is dit onbeskaaf, maar hy mag wel van 'n
vlieg praat. Dis niks om van 'n koei te praat nie; maar pas op om van 'n
bul te praat. Iemand kan sê: "dis leuenagtig"; maar "_dis waaragtig_"
dan is dit vloek. In die opvoeding word hom geleer wat te sê en nie te
sê nie. Dus hy word geleer hoe om in die sitkamer te praat. Alle dinge
is geoorloof; maar alle dinge is nie oorbaar nie". (_Eerste Skr._, p.
38.) Met iemand wat hom van sulke argumente bedien, val daar nie te
redeneer nie.[139] Dat "die eerste skrywers van alle volke" hul van
ongekuiste taal bedien het, is 'n bewering wat stellig onwaar is in sy
algemeenheid; bowendien kan die gebruik daarvan in die negentiende eeu
beswaarlik geregverdig word deur 'n vergelyking met toestande van vyf of
ses eeue terug.
In sy studie _Ons Geselstaal_ verklaar Von Wielligh: "Dog iemand wat
regtig meen om suiwer Afrikaans te bestudeer, moet peil tot die bodem om
die Afrikaanse gedagtegang baas te raak. Hiervoor lewer Plat Taal ons 'n
uitstekende geleentheid om te leer hoe woorde van suiwer gehalte te
vorm. Dit wil sê, as ons meester van die Afrikaanse Plat Taal is, dan
besit ons die sleutel om woorde van 'n hoë gehalte te smee; besit ons
dan sulke doeltreffende woorde, dan word praalskrif op suiwer grondslae
vir ons so duidelik as die son aan die hemel--altyd opklim, opklim tot
die hoogste sport."[140] Von Wielligh is hier ongetwyfeld op die regte
spoor, al raak hy ook verward in sy beeldspraak. Met _plat taal_ bedoel
hy blykbaar die geselstaal van die onderste lae van die samelewing, wat
volstrek nie noodwendig plat is nie, terwyl onder _praalskrif_, taal van
letterkundige gehalte moet verstaan word. As Von Wielligh dus bedoel dat
die kunstenaars die volkstaal moet beluister, dan gee hy 'n raad wat
baie groot skrywers van alle volke gevolg het. Dit is bekend hoe Vondel,
Hooft, Brederoo en ander sewentiende-eeuers gedurende die wordingsproses
van die Neerlandse taal geput 't uit die sappige volkstaal. Hooft sê in
'n brief van 1630: "Verworpelingen van woorden van straet op te raepen
ende doen dienen daar ze deugen, al was 't onder de edelen, daer kan men
eer af hebben". Van Vondel vertel G. Brandt: "Om op elke stof en zaak de
rechte spreekwysen te vinden, onderzocht hy, by allerley slagh van
menschen, wat Duitsche woorden elk ontrent zyn werk, handteering en
kunst gebruikte. De landtluiden vraagde hy, hoe sy spraaken ontrent den
landtbou, en hoe ze 't geen daar toebehoorde noemden, en uitdrukten.
Ontrent den huisbou vraagde hy op gelyke wyse de timmerluiden en
metzelaars: ontrent de zeevaart en 't scheepstuig de zeeluiden; ontrent
de schilderkunst, en wat daartoe hoorde, de schilders: en zoo voort
ontrent alle ander bedryf, wetenschappen en kunsten. Dit strekte tot
opbou der taale en om van al wat hem voorquam met woorden die de zaake
eigen waaren te spreken."[141] Dit is presies wat Von Wielligh met groot
ywer en toewyding gedoen het en die uitkomste van sy jarelange ondersoek
is dikwels verrassend. Maar dit is van meer belang vir die taalwetenskap
as vir die letterkunde, omdat Von Wielligh geen kunstenaar is nie, wat
uit sy versamelde gegewens 'n werk van skoonheid kan skep. Hy is
eenvoudig 'n belangstellende leek, wat hom verlustig in die "raak
kolskote"[142] van die "spraakmakende gemeente", wat "sy lag nie kan
bedwing vir die raaksê-uitdrukkings"[143] van die volksvernuf nie. As hy
binne "die grense van sy eie ploegland"[144] bly, en die gesprekke van
eenvoudige volkstiepes of inboorlinge weergee, bereik hy dikwels 'n mooi
effek, maar sodra hy hom "werp op die vleuels van praalskrif" dan gee
dit 'n lelike misoes af. Van sy fyn opmerkingsgawe waar dit dinge uit
die alledaagse lewe geld, uit die boerebedryf en jagveld getuig byna
iedere pagina van sy werk. Ook die gewoontes van die diere het hy ywerig
bespied. Hy het honderdmaal geluister na geselsery oor "pynplekkies en
weersgesteldheid"[145], hom "knippeldik" versadig aan die kwinkslae en
"pittige" gesegdes van eenvoudige siele, wat jarelank in die veld- en
woestyneensaamhede rondgeswerf het. Daarom is daar in sy beeldspraak so
dikwels 'n plat-by-die-grondse geestigheid, 'n kombuisagtige bysmakie,
daarom verlustig hy hom in bywonergrappies.
Wanneer hy binne "die grense van sy eie ploegland" bly, dan is sy
beeldspraak ook baie beter as die van sy "praalskrif". Ter tiepering 'n
paar voorbeelde: "Mog daar 'n verskilletjie ontstaan, word dit so gou
doodgedruk as die vonkie wat val op 'n pyproker se broek (_H. en V._, p.
15); "Niemand kry die eer om hom te fop nie; hy lê altyd vir hulle
klaar, nes 'n haas wat met sy oop oë slaap, of nes 'n ystervark met sy
skerp penne, na die bedrieër toe." (_S. j. M._, p. 68.) "Vat hom aan sy
hakskeen, en jy kry 'n terugskop met die polvy van 'n velskoen, waarin
'n nommer-12-voet sit, om jou maagpyn en winduit op jou hurke te bring;
dan pak hy die parmant aan die arms, ... stamp hom nes 'n karringstaf op
en af, tot hy hik." (id., p. 12); "Daarom het al die mans in daardie dae
nes spinnekoppe gelyk wat tot agter hulle nekke oopgeboener was." (id.,
p. 6); "Fant het net soos iemand wat korhaan jag, om en om Sytjie gestap
tot sy gaan sit, toe korrel hy" (id. p. 229); "Wie sy ou steeks perd,
wat gewoonlik agteruitbeur as daar seekoegate agter is, verruil vir 'n
ander wat gewoonlik die vaart neem as daar miershope en slote voor is,
weet bepaald dat hy deurgaans in die midde van onsekerheid verkeer."
(id., p. 239). Rosa "sal haar laaste seep uitleen en dan haarself met 'n
baksteen skrop" (_Jakob Platjie_, p. 166). Abdol maak geld "soos
gemaalde koffie uit 'n meul." (id., p. 71.) "Oom, my bokke is regtig
mooi--hulle kloue kraak nes blinkleer stewels as hul so rondstap." (id.,
p. 57.)
Wanneer Von Wielligh nou sulke uitdrukkings gebruik, dan bly hy binne
sy eie ervaringssfeer en ofskoon daar geen sprake is van digterlike
siening nie, voel ons direk dat alles eg en deurleefd is. Maar te
dikwels vergeet hy dat die lekker-gesels-praatjies om die wagvuurtjie in
die oop veld sleg pas in die sitkamer en dan verspreek hy hom lelik. So
lank as hy nog by die wagvuurtjie bly, kan ons soms met genoege luister
na sy jaganekdotes en vertellings van die ou dae, dan hinder sy gekruide
styl ons nie, omdat dit so innerlik-eg is, so getuig van intieme omgang
met die natuur in sy oer-staat. Maar sodra hy die sitkamer binnestap,
begint hy op onnatuurlike toon te preek,--dan rek hy "'n
taai-tammeletjie so lank uit as (hy) kan"[146] en jaag die geselskap
uitmekaar deur sy "pittige plat taal". Die gedurige botsing tussen sy
natuurlike geselsstyl en sy onegte "praalskrif", wat hom verlei tot 'n
ridikule vermenging van hoog en laag is juis wat ons kriewelrig maak.
By die bespreking van _Huis en Veld_ is aangetoon, dat hy _Kleopas
Kipie_ maklik uitstof, wanneer hy sy sondagse manel aantrek. Dan word hy
gewoonlik onverstaanbaar in sy geaffekteerde hoogdrawendheid. "Met hulle
(die Trekkers) aangesigte na die noorde gekeerd, dwaal hulle dáár ver in
die suide op die agtergrond en sit op die verlede te broei. Die verlede
is vir vleis en bloed onnaakbaar; dog ons herinneringe, nes 'n
vliegtuig, is in staat om ons uit die deinsige hoogte op ons ou
dwaalplekke te laat neerkyk. Hulle sien uit hulle voëlvlug die ouderlike
woning, waarin hul die besitters van lewe met sy worstelinge geword het;
hulle sien die speelplekke met die waentjies en poppe wat hul
verbeeldingskrag gevoed en uitgeswel het, om deur bespieëling die weg
van toepassing te volg; ... Daarop keer die herinnering langsaam terug
... tot waar hul daardie aand gesit het. Dan lei Herinnering hul tot
onder die uitgebreide vleuels van Hoop, wat hul aan die hand vat ..."
(_S. j. M._, p. 282-283). Dit is seker nie moontlik om meer "vishoekvas
in die spinnerakke"[147] van jou verbeelding te raak nie, om nou 'n
tiepiese Von Wiellighaanse uitdrukking te gebruik. Eers _dwaal_ die
Trekkers, dan _sit_ hul "op die verlede te broei". Hul herinnering word
met 'n vliegtuig vergelyk; die vliegtuig kry 'n hand wat deur die
gevleuelde Hoop gevat word! Hiermee kan vergelyk word _Eerste Skrywers_,
p. 106: "Die heldemoed van die Afrikaner daar aan die dag gelê, het die
sluise van nasionale ontwaking oopgetrek; want die volk werd daarvoor
intyds ryp gemaak, sodat die verrassing nie as 'n onweerslag op hulle
gekom het nie."
In die voorwoord van _Huis en Veld_ kom nog 'n voorbeeld van verwarde
beeldspraak voor: "Hierdie swakke poging, deur ons aan die hand gegryp
om 'n druppeltjie in die emmer te laat val--is dit mis, dan is dit
mis,--is die uitvloeisel van 'n dryfveer, wat ons aanspoor, nie alleen
die skouer teen die wiel te sit nie, maar om ook volhardend ons hele
gewig daarop te werp. Ons mog in die voorreg deel om vanaf 1875 as
handlanger en baksteen-aangeër met die opbou van ons Afrikaanse
taalgebou mee te help ..." Sulke voorbeelde is daar baie in Von Wielligh
se werk.
As voorbeeld van die komiese effek veroorsaak deur die teenstelling van
sy gewone en kamma-verhewe styl kan die volgende uit die twede paragraaf
van _Eerste Skrywers_ (p. 1) dien: "Graag het ons gesien dat 'n
bevoegder lid ... sy kop oor die onderdeur van ons hartbeeshuis gesteek
het om te antwoord op die herhaalde aanklop." Maar dan word hy meteens
deftig: "Broeders en Susters! Blyhartig werp ons vir ons op die vleuels
van die gedagte om terug gedra te worde tot daardie dae, toe die sonskyf
van ons goeie nasionale taalsaak sy vergulde rand nog net so effentjies
bokant die donkere berge van onbewustheid en sluimer uitgesteek het."
Dan hoor ons van "'n koue harnas van geheimhouding oor ... brandende
gevoele", van "'n Afrikaanse boom, wat daar sy takke vry in ons heldere
lug uitbrei ..." en verneem dat in die dae "besigheid so slap soos
pannekoekdeeg en handel so plat soos die pannekoek self was"!
Tot welke onsinnigheid Von Wielligh hom deur sy opgeskroefdheid laat
verlei, blyk uit die volgende voorbeelde: "Hierdie pragtige stukkie
landskap is met die penseel van die verwoestende mensehand op die
seildoek van die skone panorama doodgeskilder, sodat dit daar nooit weer
sal verskyn nie." (_H. en V._, p. 71.) Die herhaling op die end is
tiepies. "Watter angs dit op die kindersiel afgespieël het val beter vir
die gedagte om dit te ontplooi as vir die pen om dit neer te grif" (_S.
j. M._, p. 272); "Hulle monde was meer vloeibaar as die vloeistof wat
uit die man se klere tap." (id., p. 243); "Toe eers ontprop hy sy
opgebottelde gedagtes en gee hul onsigbare vleuels om oor die
gebeurtenisse van die dag, oor die twee jongmeisies en oor homself te
laat vlie." (id, p. 84) "Selfs die kristallug, waar die sterretjies uit
die onmeetlike verte neerkyk, is tans met 'n swart plafon toegespyker."
(id., p. 167.) 'n Voorbeeld van Laag-by-die-grondse humor staan op p. 95
van _Staan jou Man_. Daar ontmoet ons ook nog juffroue, wat bordjies dra
met die opskrif: "alle toegang ten strengste verbode" en wat hul
voorstel hoe hul "'n weg sal baan deur 'n Eden van aardse saligheid"!!
Dikwels gee Von Wielligh se neiging om abstrakte begrippe te
verpersoonlik, of met iets anders te identifiseer aanleiding tot die
allersnaakste kombinasies. "Die wapenhuis van Rennie en Ester was
taamlik gevuld met 'n rommel van deug en ondeug; die taak om die gebruik
daarvan onder 'n ystervoet vas te trap was aan streng moeders en minder
geduldige vaders oorgelaat." (id., p. 148); "Die woorde was maar die
vingers wat die harpsnare van aldaagse gebeurtenisse bespeel" (id., p.
158); "Het die uitlegginge ... altyd die blou strikkies van waarheid om
hulle nekke gedra?" (id., p. 147); "Hoe verkwikkend dit ook al vir
moeder en dogter was om in die arms van liefde te val ... tyd, egter,
het die skerp snede van die swaard van skei stomp gevyl en dit minder
gevoelig gemaak." (id., p. 144); "Hulle prikkelende nuuskierigheid om
die groot dorpe en see te sien, was die goue eiers van hulle verwagting
waarin die kuikentjies van verrassing reeds piep." (id., p. 218). Op die
jagveld is die Boesman "vis in die water en stuurman aan die roer van sy
verstand". (_B.-St._ III, p. 47). "Waarom moet ons ons woordeskat gaan
verryk met woorde wat yskoud is en wat met ons geen meegevoel koester
nie?" (_Eerste Skr._, p. 80).
In _Eerste Skrywers_ (p. 125) haal Von Wielligh met instemming 'n
veroordeling van retoriese uitdrukkings aan, maar juis die twee
gewraakte beelde is hy besonder lief voor. In die voorwoord al vertrou
hy dat hy "in die _arms_ van 'n genadige beoordeling sal val" en so is
daar nog baie ander soorte _arms_ in sy werk te vind,[148] terwyl
"Dingaan die _teuels_ van tirannie en dood gevoer het net waarheen hy
wou" (_S. j. M._, p. 11). Von Wielligh is trouens die laaste man, wat
oor retoriese styl moet klaag, want dit sou geen sware taak wees om 'n
paar paginas afgeslyte frases uit sy werk neer te skryf nie. In _Huis en
Veld_ vind ons: "steunpilare van die samelewing" (p. 128), "stortvloed
van trane" (p. 130); "op die louere gaan rus" (p. 177 en 14); "om 'n
luisterend oor te neig aan die sang ... van voëls, wat ... hulle
lieflike akkoorde laat weergalm" (p. 43). In _Eerste Skrywers_: "Toe het
die son van ons nasionale ontwaking ... sy ligdolke in die duisternis
van ons slapende harte ingepriem ..." (p. 103). In _Staan jou Man_: "Dit
het 'n vaste fondament van seltstandigheid onder hulle voete geskuiwe en
die vryheidsvlam in hul harte aangeblaas" (p. 149); "Die nag het met sy
sneeuwit kleed gekom ...; verkwikkende slaap ... het sy sagte ferwele
hand oor die vermoeide ooglede gestryk; die ongestadige weer het sy
septer van gesag aan 'n kalm dag oorhandig" (p. 277). So word soms lang
stukke aanmekaar gelas deur die banaalste beelde,[149] waarvan
_sluier_,[150] _floers, tyd_,[151] _weegskaal_ en _spinnerak_ die
vernaamste is.[152] Wat 'n _floers_ is weet Von Wielligh blykbaar nie,
want hy skryf: "Om die floers van treurigheid te _onderdruk_ staan die
haan ... vlerk klap en kraai ..." (_S. j. M._, p. 240).[153] En hoe mens
se _oogmaat_ jou 'n _sluier voor die oë_ kan _hang_ is ook nie duidelik
nie, (id., p. 5).
'n Totale gemis aan digterlike siening openbaar Von Wielligh in sy
natuurbeskrywing. Hy het ongetwyfeld veel opgemerk en kan ons vertel van
watter bossies skape en bokke die meeste hou. Iemand wat van plan is om
in die Karo te gaan boer, sal heelwat praktiese informasie in _Huis en
Veld_ vind. Maar 'n kunstenaarsblik op die natuur soos die van Malherbe
het Von Wielligh nie. "Bome is hier in oorvloed, ons sien hier die soet
doring, kaffer wag-'n-bietjie, kiepersol, naboom, sekelbos, wilde vy,
waterbessie, wilde sering, vaarlandswilg en nog honderde ander tesame
met soveel soorte bosse." (_H. en V._, p. 155.) So kry ons telkens 'n
dorre opsomming, presies asof dit die jaarverslag van 'n botaniese
vereniging is. Op p. 44 gee hy 'n katalogus van die soorte voëls, op p.
45 en 104 van die veldblomme, op p. 106 van die Karo-plante--"sommige
egter word nie deur vee gevreet nie"![154] 'n Enkele maal tref ons 'n
opmerking, wat van eie siening getuig: "die stoere akkerbome (brei)
hulle arms in alle rigtings (uit) om die kleinere gewasse 'n seën toe te
wens. Aan die stroom swaai die wilg lustig sy groen snoere en speel met
sy swepies in die wind." (_H. en V._, p. 40.) Maar meestal vergenoeg Von
Wielligh hom met 'n verwerking van sy boerekennis, waarin hy af en toe
'n skoolmeesteragtige opmerking vleg om te wys dat hy ook 'n bietjie in
botanie gepeuter 't. "Ja, so noem ons mense dit, maar die plantkundiges
het dit 'n lang, ja 'n beesagtige lang naam gegee van Mesembrianthemum,
wat middagblom beteken." (_H. en V._, p. 104).[155]
Soos iedere boer stel Von Wielligh ook groot belang in die weer. "Kalm
en rustig werp die _goue_ dageraad sy _sombere_ lig oor die vlaktes van
Gwaggas. [Contradictio in terminis. P.C.S.]. Weldra verrys die son; maar
is van sy _oogverblindende_ ligglorie ontroof--die dig gepakte dampkring
het al die sterk uitskietende strale opgesuig. [In Gwaggas was ek nog
nie, maar ek twyfel sterk of die lig van die _opgaande_ son daar direk
"oogverblindend" word. P.C.S.]. Die son lyk nou so groot as 'n wa se
voorwiel (in alledaagse taal). [?? P.C.S.]. Vroeg laat die sonbesies
hulle hoor; die mense voorspel 'n warme dag en spoedig verandering in
die weer." (_Jakob Platjie_, p. 115.) Natuurlik kom daar allerlei soorte
_sluiers_ te pas by sulke beskrywings. "Kyk, hoe pragtig staan elke
bossie onder 'n sluier van allerhande kleure van blomme" (_H. en V._, p.
103); "die appelkoos is oortrek met 'n rooskleurige sluier" (id., p.
40), terwyl "die ruisende melkstroom nog sleg(s) deur die mistige sluier
van die aand sigbaar is." (id., p. 101.)
"Seurtjie, kyk daar steek die dagbreek reeds sy rooi neus agter die
bergkam uit ..." (_H. en V._, p. 38) sê Kammies, en Von Wielligh vind
die beeldspraak so treffend, dat hy dit self gebruik: "Die grou dag
steek spoedig sy droewige wenkbroue agter die bergrand uit...." (id., p.
3). Hoe banaal en konwensioneel is ook die volgende: "Dit was amper,
sononder, net toe die son die weste ligpoorte wou gaan sluit. Alvorens
die gulde deure te grendel, werp die son eers 'n blik terug om te sien
of die Nagwagter met sy vet gesig nog nie deur die oostelike vensters
loer nie. Toe die laaste sonstrale wegsterf en hulle betower en die
liggloed van die omliggende bergtoppe onttrek...." (id., p. 156); "Voor
die vuurstokers van die son nie ekstra brandstof op die sonnehaard plaas
nie om die slapers onder hulle komberse uit te brand...." (id., p.
52.)[156] Dit skyn wel die vernaamste besigheid van die son, want ons
verneem dat "die oprysende son 'n ligstraal deur die skeur van (Soekie)
se venstergordyne (prop) om hom in die gesig wakker te kielie" (_S. j.
M._, p. 119), en Victor "skrik in 'n vaart wakker, een oggend toe die
grou oggendlig die gordyne van sy slaapkamer _aantas_(!)" (id., p. 109).
Ou Kammies sal onder sy kornuite ook seker eer inlê met die volgende:
"Die daeraad steek sy grou sakdoek hoog uit aan die oostekant, asof hy
daarmee in die lug waai...." (id., p. 43).
Nog 'n banale beeld is dat 'n maand of dag _sterf_ en _begrawe word_
(_S. j. M._, p. 99, 277); die jaargetydes of dae is die _jasse_ van die
veld[157] (id., p. 191), terwyl die berge _wit pruike_ dra (id., p. 100
en _H. en V._ p. 101).
"Rapen as kinderhoofies" het Potgieter in sy novelle _Blaauw Bes,
Blaauw Bes!_ "'n ongelukkige vergelyking" genoem, wat mens "van het
kannibalen-maal gruwen doet!" By Von Wielligh gaan "pluimvee,
speenvarkies en lammers", wat so skoon gemaak is as "poedelnakende
babetjies" in "die hongerige poorte des doods, of liewers gesê, die
snakkende monde"! (_Jakob Platjie_, p. 130-1).
As staaltjies van die onbeholpe uitdrukkingswyse, wat mens so dikwels in
Von Wielligh se werk aantref, kan die volgende dien:
In _Jakob Platjie_: "Dan kom hul luidrugtig in geselsery ... huistoe".
(p. 3); "By wyle het my vader in sy stadjie by sy famielie deurgebring"
(p. 59); "Hul had dun arms en bene met volwasse buikies, wat nie op
gereëlde voeding kan beslag lê nie ..." (p. 108); "Hul is by
uitnemendheid byejagters, om byneste op te spoor" (p. 112); "Dit was
genoeglike dae van wetenskaplike voedsel vir altwee partye" (p. 211).
In _Huis en Veld_: "Edelmoedig het hulle (die Uitgewers) op die
voorgrond getree om hulle medewerking tot die bloei van 'n eie
Afrikaanse letterkunde geldelik te ondersteun"[158] ('n Woord vooraf);
"Die lug is ... elektries swanger" (p. 154).
In _Eerste Skrywers_: "Dit was die skone ideale en toewyding" (p. 1).
"En dan draai ons 'n sterker soeklig op al hierdie _gesigs_punte in ons
_gesigs_veld om te getuig, nie wat ons _uit_ ander bronne ontleen het
nie, maar waar ons oog- en _oor_getuige van was." (p. 3); "Hulle moes
onder die wapenrusting van geheimhouding van hulle persoon hulle
skuilhou." (p. 6.) "Hiermee word dus 'n maatstaf in die hande van die
beoordelaars geplaas, wat wel in toepassing mag geneem worde ..." (p.
7); "Die skrywer het ... al die westelike distrikte van die Kaap weer
besoek met opmetings van plase" (p. 28); "dan ontruk ons nie _uit_[159]
nie; maar werp juis gemaakte geskiedenis _in_[159] die gapende kake van
die vergetelheid" (p. 47). "Nog minder het iemand getrag om die skone
wêreld, wat medegevoel afdwing met te veel geleerdheid te bederwe" (p.
53); "As 'n skrywer baie met geoefendes (in plat taal) omgegaan het, en
hy self daar nie mis in bedeeld is nie ..." (p. 101); "Hierdie bewering
klop ons op die skouer, eis verdediging om nie abuislike foute te maak
nie" (p. 129).
In _Staan jou Man_: "'n Lusoord van aardse skepping" (p. 3);
"aangematigde skrik" (p. 15); "die liewe brawe koffie" (p. 37); "Sytjie
(was) reeds daar, want sy het die aankoms van haar pleegouers eerder
ontvang as die huismense gedink het" (p. 102)[160]; "Toe word 'n Hof van
Heilige Geloofsgerig aangestel" (p. 150). Wat dit nou eintlik is, sal
Von Wielligh wel alleen weet! "Sy voel gelukkig om spoedig van aardse
smart verlos te wees en te herenig met haar eggenoot ..." (p. 164).
In _Nimrod Seeling_: "twee wakker blou oge wat 'n lig van bewussyn laat
uitstraal het ..." (p. 59); "Hulle toon toe aan dat dié soort lewe, wat
ek verkies, 'n afbrekende eeu is ..." (p. 116).
In _Boesman-Stories_: "Want 'n weerklank klink altyd mooier as die stem
wat dit weerkaats" (I, p. 34); "sy pylkoker val aan stukkies en die pyle
daarin verdor sy in kaf" (I, p. 141); "So gevoel die kinders hul veilig
onder die beskerming van hulle ouers--al groei hulle op omsingel deur en
onder verskeurende ongediertes. Een dag leef hul in oordaad, dae daarna
vergaan hul onder die gevreet van ondraaglike honger en dors. Hulle ken
net 'n dag van vandag en bekommer hul glad nie oor die dag van môre deur
voedsel en deksel daarvoor opsy te sit nie." (III, p. 31); "om dit mooi
te bewerk en glad te slyp, het hy die kuns nog nie verstaan nie" (III,
p. 5); "Watter ander gevolg moet ons hieroor vel ..." (III, p. 105).
In _Diere-Stories_: Outa is "uitgedos in vriendelikheid self ..." (I, p.
9); Die dierestories "verskaf ... sielslewe in die hart van die ou
bokwagter" (I, p. 12); "Toe lag die Voëls nie meer nie; maar sit mekaar
knersend van verontwaardigheid kwaai aan te kyk ..." (I, p. 24).
Oor die algemeen is Von Wielligh se taal suiwer, maar spore van Engelse
invloed kom tog voor.
"Wydbegrippig" (_broad-minded_) (_Eerste Skr._, p. 59); "Koos vra hul
om saam brekfis _te neem_" (_J. P._, p. 70); "'n Korte wandeling gaan
neem" (_H. en V._, p. 34); "Toe die klok twaalfuur slaan, rys die vrinde
..." (id., p. 52); "nukomelinge" (id., p. 174); "Moet tog nie
moeilikhede halfpad gaan ontmoet nie" (_S. j. M._, p. 17); "alles het sy
natuurlike self gebly" (id., p. 39); "'n dood geheim" (id., p. 136);
"die naarste van drome" (id., p. 263); "toe hy so 'n skewe kyk na Kraai
gooi" (_B.-S._ II, p. 4 en 155);[161] "ondergroei" (id., p. 107); "Die
Boesman kan baie wreed wees en 'n plesier daarin neem ..." (IV, 121);
"Julle neem dit lekker" (_D. S._ I, p. 43); "Jakhals het uit sy eieself
geweet ..." (id., p. 48); Jakhals vra aan Wolf "hoe 'n tyd hy daarvan
gehad het" (id., p. 61); Wolf vra "in 'n fluister" (id., p. 66); "En jy
meen te vertel die kinders het dit alles opgevreet?" (II., p. 11); Die
kat "pir" (id., p. 19). Ook in _Robinson Crusoë_ is daar voorbeelde van
letterlike vertaling.
Met die voorsetsels raak Von Wielligh soms verward: "met bliksem ...
vergeseld; in vatbare (?) wyse opgestel" (_E. Skr._, p. 32, 120); Die
Boesmans "bedien hul met ribbebene wat hol geslyp is" (_B.-S._ III, p.
20). "Kamma-geleerdes" (_E. Skr._, p. 108) is 'n gelukkige neologisme,
"pou-trots" (_S. j. M._, p. 6) egter nie, en nog minder "posing" (id.,
p. 27). Von Wielligh gebruik ook graag vorme soos: "as komme kan",
"ontvalle", "soude", (_E. Skr._, p. 6, 8, 53). 'n Paar voorbeelde van
verkeerde woordskikking kom voor, o.a.: "Oom Willem word tot kommandant
gekies, omdat hy dapper is en kan in die grootste gevaar sy hoof koel
hou." (_J. P._ p. 151.)
VOETNOTAS:
[102] _Die Brandwag_, Des. 1918, waaraan hierdie lewensskets ontleen is;
1850 is egter verkeerd, vgl. _Eerste Skrywers_, p. 151. In _Die
Huisgenoot_, Nov. 1919 staan 'n uitvoeriger biografie.
[103] Vgl. _Eerste Skrywers_, p. 57.
[104] _Eerste Skrywers_ p. 35.
[105] t.a.p., p. 85.
[106] t.a.p., p. 159.
[107] t.a.p, p. 124.
[108] Vgl. my artiekel oor Letterkundige Kritiek in _Die Huisgenoot_ van
Des. 1920.
[109] Private meedeling van die skrywer.
[110] _Eerste Skrywers_, p. 113. Kursivering van my.
[111] t.a.p., p. 54. Kursivering van my.
[112] Vgl. Dr. L. v. Niekerk: _De Eerste Afrikaanse Taalbeweging_^1, p.
189.
[113] Vgl. oor "Patterjots" Dr. L. v. Niekerk t.a.p.
[114] _Eerste Skrywers_, p. 101.
[115] Vir hinderlike tussenkoms van die outeur kan ook nog vergelyk word
p. 12, 21.
[116] Vgl. ook nog p. 217 et passim.
[117] Vgl. _Staan jou Man_, p. 88, 143.
[118] _Staan jou Man_, p. 55.
[119] Vgl. ook _Staan jou Man_ p. 47.
[120] Waarom Daan Wiks so lank wag met sy gewigtige getuienis word nie
opgehelder nie.
[121] Ook nog verskillende fuiwe van Hotnots.
[122] Vgl. ook die flou praatjie oor Ester se droefheid, p. 169.
[123] Vgl. Voorwoord.
[124] _Voorberig_ 4de deel. Kursivering van my.
[125] _Voorberig_ 1ste deel. Kursivering van my.
[126] Vgl. o.a. Prof. J.W. Muller se inleiding by sy Reinaert-uitgawe.
[127] Vgl. o.a. p. 93, 22-23, 52, ens. Of daar in _Ghwennie Barnveld_,
'n boek "vir jong meisies" in dié opsig verbetering is, kan ek nie
beoordeel nie, omdat dit na die skrywe van hierdie bespreking verskyn
het.
[128] _Boesman-Stories_ II, p. 194.
[129] Vgl. nog _Eerste Skrywers_, p. 27:
gedruk--gedruk--drukkery--drukpersie; p. 60: "Ons was met ons deurkruis
van ons land ...", ens.
[130] Vgl. o.a. _H. en V._, p. 143: "Al hierdie gebeurtenisse het baie
gevoelig 'n diepe indruk op die Afrikaanse huislike lewe en dinkwyse
gemaak en nagelaat." Lomp is ook: "Hy skuif sy raam op en staan die
heerlike koffie met tyd te geniet, terwyl sy oë 'n blik werp wat buite
in die fris oggendlug plaasvind." (_S. j. M._, p. 119).
[131] Vgl. _Boesman-Stories_ I, p. 55, "'n woelige Gees sonder rus".
[132] Jacob Cats: _Houwelijck_ I, 235.
[133] J. Prinsen: _Handboek tot de Ndlsche Lett. Ges.^2_, p. 335.
[134] G. Kalff: _Ndlsche Dichters der 17de Eeuw_, p. 37 (Cats).
[135] Vgl. Kalff, t.a.p., p. 100.
[136] Kalff: t.a.p., p. 98.
[137] Vgl. in _Glorie Pan_: "Niks op aarde is bestendig nie; alles is
van korte duur nes 'n lappie op die seer vinger van 'n bobbejaan." (_Die
Brandwag_, 10 Des. 1913).
[138] Vgl. ook die onsmaaklike opmerking in _S. j. M._, p. 65: "Ons ou
mense het min van snorbaarde gehou, wat so hinderlik met, soen en
sop-eet geblyk het"!
[139] Vgl. ook die snaakse betoog om te bewys dat _jy, jou_, ens., nie
plat is nie. _Eerste Skr._, p. 97.
[140] _Die Huisgenoot_, Okt. 1921, pag. 247. In Hoofstuk XII van _Eerste
Skr._ behandel hy plat taal en ook in _Die Huisgenoot_ Junie 1921,
Hoofstuk XV van _Ons Geselstaal_. Vgl. die voetnoot van die redaksie oor
wat Von Wielligh onder "plat taal" verstaan.
[141] _Leven van Vondel_, Ndlsche Klassieken, p. 123.
[142] _Eerste Skr._, p. 100.
[143] _Die Huisgenoot_, Okt. 1921, p. 247.
[144] _Eerste Skr._, p. 126.
[145] _H. en V._, p. 15.
[146] _Die Huisgenoot_, Mei 1921, p. 25. _Ons Gesels taal_.
[147] _S. j. M._, p. 133.
[148] Vgl. o.a. _S. j. M._, p. 144, 195, 270, 282; _H. en V._, p. 146;
_N. S._ Voorwoord.
[149] Vgl. b.v. _S. j. M._, p. 191.
[150] O.a. _S. j. M._, p. 213, _H. en V._, p. 123, 67, 86, 101, 130.
[151] O.a. _S. J. M._, p. 167, 143.
[152] Uit _Die Huisgenoot_ van Febr. 1922 blyk dat Von Wielligh nog
lustig op sy "praatmasjien" die ou deuntjies afdraai. Die "spinnerakke"
en die "kloue (wat) nes blinkleerstewels kraak" is daar, terwyl die
katalogus van die verskillende soorte koppies en rante uitgebrei word
deur ... "pramkoppies"! (p. 421).
[153] Vgl. ook _Eerste Skrywers_, p. 49, waar "'n floers van
neerslagtigheid" 'n somber gevoel "verwek".
[154] Vgl. ook nog p. 185.
[155] Vgl. ook p. 104 en p. 109 waar 'n verklaring van 'n
"lugverheffing" gegee word.
[156] Dieselfde beeld kom ook voor in _S. j. M._, pag. 19.
[157] Ook die voëltjies dra "winterjassies", _H. en V._, p. 43.
[158] "Ondersteunen" is waarskynlik 'n drukfout. Die twede "hulle" slaan
op "ondersteuners" in die vorige sin. Vergelyk _S. j. M._, p. 239:
"Rustig verhef hulle die woonhuis ... deur die Trekkers hulle eie hande
opgebou".
[159] Kursivering van Von Wielligh.
[160] Vgl. _N. Seeling_, p. 57: Baie seediere, wat my geheuge ontsnap
het ..."!
[161] _N. S._, p. 50, "afskeidskyk".
HOOFSTUK V.
Romans, Verhale en Sketse.
§ 1. Adv. J.H.H. de Waal.
Jan Hendrik Hofmeyr de Waal is gebore op 30 Desember 1871 op die plaas
Bakkerskloof, Stellenbosch. Sy vader was boer en handelaar, sy moeder
die oudste suster van "Onse Jan". Aan die Normaal Kollege in Kaapstad
het hy gematrikuleer en daarna was hy 'n tydlank onderwyser o.a. op
Uitenhage en Utrecht. Later het hy 'n betrekking aangeneem in sy vader
se ysterhandel, maar die joernalistiek het hom aangelok en as
voorbereiding vir dié vak het hy regte gaan studeer in Londen, waar hy
aangesluit 't by die Inner Temple en as studievrind o.a. Generaal Jan
Smuts had. Nadat hy in besonder kort tyd sy wetseksamens afgelê het,
tree hy in die huwelik met Emma de Kock (1898) en woon vir ses jaar in
dieselfde huis as "Onse Jan", vir wie hy as "luitenant" dien.
In Julie 1903 word hy redakteur van die tydskrif, _De Goede Hoop_,
waarin _Stompies, Johannes van Wyk_ en _Die Twede Grieta_ verskyn het.
"Sy bedoeling met daardie geskrifte was om die jong lesers soveel
moontlik met leesstof in populêre skryftrant te voorsien, en wel in die
taal wat hy van jongsaf voorgestaan het--Afrikaans."[162]
Op sy kantoor is op 5 Oktober 1906 die Afrikaanse Taal Vereniging
ontstaan. Aan sy inisiatief is die erkenning van ons taal in die Kaapse
geregshowe te danke.[163] In Des. 1914 het hy afgetree as redakteur van
_De Goede Hoop_, as gevolg van 'n wryving met die uitgewers oor
politieke kwessies. Onder die _nom de plume_, _Jan van Rozenburg_ had hy
naamlik Generaal Hertzog se politiek verdedig by die kabinetskriesis in
1912. Nederland het sy dienste as voorvegter vir ons taalregte erken
deur sy benoeming tot lid van die Leidsche Maatschappij. Op die oomblik
is hy lid van die volksraad vir Piketberg en een van die voormanne van
die Nasionale Party in die Kaapprovinsie.
Johannes van Wyk, (1906).[164]
Johannes van Wijk is 'n jongeling van edel inbors, wat deur sy
onbesproke gedrag, hoflike maniere en fyn beskawing die gunsteling van
die Kaapse samelewing word. Dit wek die jaloesie en haat op van sy neef,
Gert Rass, wat besluit om sy ondergang te bewerk. 'n Plan om Johannes
deur die Boesmans te laat doodmaak misluk. Gert word egter tot nuwe
wraakplanne geprikkel deur die feit, dat Hester Linde aan Johannes die
voorkeur gee. Deur vervalsing van 'n brief slaag hy daarin om Johannes
op 'n aanklag van hoogverraad teen die Goewerneur, Adriaan van der Stel,
in die gevangenis te kry. Johannes ontsnap, word deur Gert en sy
handlangers agterna gesit, maar vind eindelik onder die naam Koos Emmert
'n skuilplaas by 'n boer, Pierre de Villiers aan wie hy hom as kneg
verhuur. Hier raak hy weer deurmekaar met die Boesmans, maar word op die
laaste tippie deur sy vrinde, Malherbe en Joosten, gered. Intussen het
die goewerneur sy ontslag gekry en hoef Johannes nie meer as droster te
lewe nie. Gert drink 'n vergiftigde kelkie wyn, wat hy vir Johannes
bestem had en sterf. Met 'n driedubbele huwelik eindig die verhaal.
_Johannes van Wyk_ het oorspronklik in _De Goede Hoop_ verskyn, die
eerste hoofstuk in Jan. 1904. Die skrywer verklaar self, dat die
ontstaan van die roman te danke is aan sy betrekking as redakteur van
die blad.[165] De Waal het skrywer geword, nie deur 'n innerlike
skeppingsdrang nie, maar deur die dwingende mag van omstandighede.
Toevallig het 'n yweraar en hartstogtelike voorstander van die lang
geminagte volkstaal die middel in die hand gekry om aan verstokte
teëstanders te wys, dat in dié taal 'n roman kon geskrywe word. Eers
probeer hy om deur uitlowing van 'n honorarium die skryflus van sy
lesers op te wek, maar die resultaat was teleurstellend; al die stukke
moes in die snippermand. Aangemoedig deur die sukses van sy toneelspel
_Angelina_ het De Waal toe besluit om self 'n roman te skrywe. Met sy
nugter verstand het hy 'n reeks toneeltjies op kunsmatige wyse inmekaar
gepas en die resultaat was 'n leesbare roman, wat veral die jongeliede,
vir wie _De Goede Hoop_ in die eerste plaas eintlik bedoel was met
groot spanning gevolg het. Ons staan hier voor 'n gewigtige
kultuurgebeurtenis. Dit naamlik: _in 1904 het die eerste Afrikaanse
roman van die Twede Beweging verskyn_.[166]
Die skrywe van _Johannes van Wyk_ was 'n daad van betekenis. Na al die
gekibbel 'n _daad_. En 'n daad, wat vir meer as een die oë laat oopgaan
het. Vir lange jare had die teëstanders van Afrikaans met triomfantlike
gebaar hul onweerlegbare stelling opgedreun: "Het Afrikaans heeft geen
letterkunde!" De Waal se antwoord was: _Johannes van Wyk_. "Die eerste
oplaag het bestaan uit 500 eksemplare, en die drukkerskoste was toe
slegs een-sesde van wat dit vandag vir so 'n aantal sou wees. Tog is ek
destyds gelukgewens geword met my moed dat ek dit gewaag het om 'n boek
in Afrikaans uit te bring."[167] Vir die voorstanders van Afrikaans was
_J. v. W._ dan ook 'n welkome bondgenoot. Die Afrikaanse Taalgenootskap
in Pretoria het onmiddellik 'n beroep gedoen op alle Afrikaners om dit
te lees, en die meeste krante het dit warm aanbeveel.
By die beoordeling van _J. v. W._ moet veral rekening gehou word met die
omstandighede waaronder dit ontstaan het. Maar sedert die eerste uitgawe
het nou byna twintig jaar verloop. De Waal het dit herhaaldelik omgewerk
en in 1921 het reeds die vyfde druk verskyn, veral omdat dit vir drie
publieke eksamens tegelyk voorgeskrywe was.[168] Noudat die taalstryd
verby is moet ook die literêre waarde van _J. v. W._ bepaal word. Omdat
egter in bou en opset _Die Twede Grieta_ soveel ooreenkoms daarmee
vertoon, kan die twee romans tegelyk bespreek word.
Die Twede Grieta
is die dogter, van Johan Conradie, wat kort na haar geboorte, waarby
haar moeder sterf, uit die huis van haar vader gesteel word en in Natal
as Miss Grace Palmer opgroei. Andries Burger, pleegsoon van Conradie,
loop saam met sy vrind, Bertie Muller, van die S.A. Kollege weg aan die
begin van die Anglo-Boere-oorlog en hul sluit by die republikeinse leërs
aan. Phineas Marais, stiefbroer van die "eerste" Grieta, Conradie se
oorlede vrou, is die sondebok van die roman. Hy verlaat die Teologiese
Kweekskool op Stellenbosch na die dood van sy vader, wat 'n groot
erfenis nalaat, word 'n geldwolf, loop in die oorlog oor na die Engelse
en vervolg Andries en Bertie, vir wie Hester Fourie, sy verloofde
afgewys het as doodsvyande. Andries en Bertie beleef die wonderlikste
awonture in die oorlog. Andries red Grace uit die hande van Kaffers, en
Bertie word verpleeg deur Hester. Na die oorlog ontdek Conradie dat
Grace Palmer sy doodgewaande dogter is, 'n feit wat Phineas se
roofproses teen hom in duie laat val. Presies soos Johannes van Wyk
eindig die verhaal met 'n driedubbele huwelik. Andries trou met die
twede Grieta, Bertie met Hester en selfs Conradie slaag daarin om "'n
sagsinnige liewe vroutjie van ag-en-twintig jaar" raak te loop, terwyl
Phineas na Engeland vertrek om die reputasie van S. Afrika daar te
verbeter.
Ook die _Twede Grieta_ het in _De Goede Hoop_ verskyn, vanaf Jan. 1912.
* * * * *
"Het grondplan van de meeste Scottsche romans is: de held trekt de
wereld in, beleeft komische of tragische avonturen en sluit in het eind
zijn bruid in de armen. Dit geldt voor Waverley, Old Mortality, Abbot,
Fortunes of Nigel, Peveril of the Peak, Quentin Durward, Rob Roy en meer
andere; de avonturen zijn meestal die van den oorlog en van de politiek
... En naast dit hoofdtype spreekt dikwijls de sensatieroman van
Radcliffe in de geheimzinnige verwikkelingen, het duistere mysterie, dat
den lezer tot het eind in spanning houdt."[169]
In hoofsaak pas hierdie karakteristiek ook op die twee romans van De
Waal. Dit word begryplik as ons lees, wat hy self omtrent die ontstaan
van _Joh. Van Wyk_ meedeel:[170] "Ek het tevore (d.w.s. vóór die skrywe
van _J. v. W._) maar min romans gelees--net die van Van Lennep, Victor
Hugo en 'n halfdosyn ander ..." Van Lennep herken ons dan ook dadelik in
De Waal se romans en aangesien Van Lennep al sy slim draaitjies van
Walter Scott geleer 't, het ons hier te doen met 'n navolging uit die
twede hand.[171]
Aan 'n goeie historiese roman kan die volgende eis gestel word: "Hij
make gansch een tijdperk uit het verleden weer levend, in den vollen
rijkdom van al wat er in omging, idealen en vooroordelen, zeden en
gebruiken; hij geve voor een oogenblik de illusie, dat we tijdgenooten
zijn van een voorbijgegaan leven, van een vergeten beschaving."[172] So
iets eis natuurlik diepgaande historiese studie en nog veel meer. "Het
is een gave van het genie, het algemeen menschelijke, het grootsche en
geweldige, zoowel als de teerste gevoelstrillingen in de tragédie
humaine onder welke vormen, in welke tijden ook, te voelen, te zien, te
grijpen en uit te beelden met middelen die altijd treffen, die altijd
leven van innerlijke waarheid."[173] Die historiese romanskrywer moet,
soos Victor Hugo van Scott gesê het, wees: "'n buigzame solide geest,
die in zich opneemt als weeke was het cachet van iedere eeuw en van
ieder land en dezen indruk voor de nakomelingschap bewaart als
onvernielbaar brons.[174]
Nou ontstaan die vraag: In hoeverre het _Johannes van Wyk_ reg op die
naam historiese roman? Walter Scott maak gebruik van 'n spannende
intriege om sy historiese stof kleur en lewe te gee. Daar is 'n sterk
didaktiese element in sy werk: "het aanbrengen van historiekennis, niet
zoo zeer tot leering en waarschuwing voor toekomstige geslachten als wel
uitsluitend om het hebben van die kennis zelve, het wekken van liefde en
belangstelling voor het verleden. Die tendenz spreekt duidelijk uit de
lange inleidingen, de geleerde noten bij den tekst, de ophelderingen en
citaten aan het slot, de historische uitweidingen in de romans
zelve."[175]
In _Joh. van Wyk_ is egter die _intriege hoofsaak_. Die historiese
agtergrond word gebruik alleen om die leser die illusie van werklikheid
te gee. Daarvoor het De Waal 'n besonder awontuurlike tydperk uit die
vroegste geskiedenis van die Kaap gekies, waarin hy sy karakters die
wildste kaskenades kon laat uitvoer, sonder om die skyn van waarheid
prys te gee.
Pas in 1911 is die dagboek van Adam Tas ontdek op die Kaapse Biblioteek
en in 1914 het Dr. Leo Fouché dit uitgegee. Die aantekeninge van Adam
Tas stel ons in staat om diep in te dring in die Kaapse toestande
gedurende die stryd van die boere teen W.A. van der Stel. Op vertroulike
manier deel Tas allerlei klein feitjies mee, met behulp waarvan 'n
romanskrywer sonder veel moeite 'n kleurryke beeld kan skilder van die
boerelewe aan die begin van die 18de eeu. In 1904 het De Waal natuurlik
nie die dagboek tot sy beskikking gehad nie, maar selfs na 1911 het hy
skynbaar geen aandag geskenk aan die nuwe gegewens, met die gevolg dat
sy uitbeelding van die historiese persone en toestande vaag en soms
heeltemal onjuis is. Selfs die dokumente wat reeds in 1904 beskikbaar
was,[176] het De Waal nie geraadpleeg nie, want die historiese vernis,
wat op _J. v. W._ lê, is _baie dun_. Die feite wat die outeur verwerk,
kon hy uit die eerste die beste skoolhandboekie gehaal het. Hy doen
hoegenaamd geen poging om deur te dring tot die psiege van die manne,
wat in die worsteling teen Adriaan van der Stel die eerste saadjies van
ons nasionale bewussyn gesaai het nie. "Adam Tas en de mannen van 1705,
die de rechten en voorrechten der kolonisten zo onmiskenbaar
geformuleerd en zo dapper gehandhaafd hebben, mogen ... met recht
genoemd worden de grondleggers van ons politieke zelfbewustzijn."[177]
Wat vertel De Waal ons van die manne? Hulle was "_almal welopgevoede,
knap boere, hoog aangeskrywe in die samelewing"_.[178] Henning Huising
het _"die rykste man aan die Kaap geword deur 'n monopolie_". En die
arme drommels is so onversigtig om by 'n "_effe opgeskuifde raam_",
waarvoor "_net 'n dun wit gordyntjie_" hang "_op nie 'n alte sagte
toon_" 'n gesprek te voer sodat Johannes _elke woord_ kon opvang! En dit
terwyl daar sulke mense soos Piet Rob was, van wie Tas verhaal: "Mij is
vertelt als dat de noordse Piet Rob deese morgen met zijn Paarde wagen
na Hottentots Holland is gereeden, die Schoft heeft welligt op deese
Lichtmis dag weder wat aan te brengen, want het een zeekere zaak is dat
die vent 't verklikkers ambagt sterk oeffent, dan hij staat er
mettertijd voor beloont te werden....[179] Selfs die gewigtige dokument
teen die goewerneur lê oop op die skryftafel! En dis die manne, wat flou
grappies maak met Starrenburg, die vent wat hul soos die pes gehaat 't,
en van wie Tas in sy dagboek praat as "de schoft Landdrost,[180]
Landdrost Beelzebub,[181] schofagtigen roffiaan".[182] Set maar 'n paar
sinnetjies uit Tas se dagboek naas die floue geteem, wat De Waal hom in
die mond lê en dan voel iedereen direk hoe onwaar, hoe absoluut vals die
uitbeelding in _J. v. W._ is. Op Van der Bijl se raad om die dokumente
teen die goewerneur liewer stukkend te skeur antwoord Tas: "Ag", sê Tas
spottend, "lelik in die pekel bring! Wat is daar op stuk van sake, om te
vrees? In g'n een van die ag-en-dertig beskuldigings teen die Goewerneur
kom daar 'n sweem van sediesie voor nie...."[183] Vergelyk hiermee wat
Tas in sy dagboek onder datum 28 Des. 1705 aanteken: "... immers zoude
die eervergeeten vend (A. v.d. Stel) ons gaarne van kant helpen zoo 't
hem anders doenlijk was, die vervloekte Tyran heeft de Ingeseetenen
zederd eenige jaaren op een ongehoorde manier gedrukt en geplukt, dat ze
bijna baloorig zijn geworden, nu soekt die onbeschaamden schendbrok de
schuld van zijn hals af te schuiven en mannen van eeren op dusdanigen
manier een smette aan te wrijven. O Tijden! O Zeden! dog de regtvaardige
God mag men hoopen zal 't quaad eens op des bazen kop doen nederdaalen
en niet toelaaten dat de Vroomen langer onderdrukt worden."[184] In die
paar sinne voel ons die woes-laaiende passie van 'n man, wat veel gely
't. Dis glad 'n ander kêrel dan die Tas, wat De Waal so kalmpies laat
redeneer oor die Goewerneur wat "ons planne mag dwarsboom".[185]
Op pagina 186 word ons meegedeel, dat die goewerneur die volgende
persone gevange geneem 't: Wessel Pretorius, Jacob van der Heiden,
Pieter van der Bijl en Henning Huising. Op die volgende pagina begin
Hoofstuk XXX met die woorde: "Op las van die Goewerneur en sy raad ...
is Pieter van der Bijl, Henning Huising _en die twee ander_ op 'n skip
wat op weg was na Amsterdam, gesit...." Wie is die _twee ander_? Uit die
verband kan ons alleen tot die gevolgtrekking kom, dat De Waal Pretorius
en Van der Heiden bedoel. Maar wat hy daarop laat volg is in stryd
hiermee, want ons verneem, dat Van der Heiden in die Kaapse tronk bly.
Hier bestaan dus duisterheid in die voorstelling.[186] Die historiese
waarheid is, dat Henning Huising, Pieter van der Bijl, Ferdinand Appel
en Jan van Meerland na Holland gestuur is om voor die Here XVII te
verskyn.[187] Dat àl die gevangene, met uitsondering van Tas en
Louw[188] die goewerneur om vergifnis gevra het, is ook in stryd met die
historiese feite. Zevenhoven b.v. kon die landdrost met al sy
dreigemente nie klein kry nie, en toe die raadslid Brommert hom aanraai:
"Ga bij den Goeverneur en bid hem om vergiffenisse" was sy manlike
antwoord: "Dat kan ik niet doen, ik hebbe de waarheid gezegd.... Is dit
naer recht handelen? 't Lijkt beter naer Inquisitie."[189]
Op pagina 186 kom daar nog 'n onjuiste bewering voor: ".... Willempie
het aan die kêrels te kenne gegee dat, as hulle die waarheid van die
klagtes wil ontken, hy hulle sal laat loop; maar _die laaste een het
geweier."_ Fouché egter beweer: "Enkelen werden reeds bij het eerste
verhoor door de dreigementen van Starrenburg zo bang voor "de scherpere
middelen" die hen wachtten, dat zij alles deden, wat hun gevraagd
werd."[190] Ook die spesiale pluimpie wat De Waal aan Tas gee, kan die
leser onder 'n verkeerde indruk bring. "Na zijn gevangenneming gedraagt
hij (d.i. Tas) zich niet met de standvastigheid, die velen van zijn
minder begaafde broeders tonen.[191]
Ook _Die Twede Grieta_ noem die outeur "'n historiese roman", maar weer
is hier die intriege hoofsaak en staan die geskiedkundige gedeeltes
meestal geheel los, nes hoofstukke wat gelig is uit 'n historiese
handboek. In Hoofstuk II b.v. gee die skrywer op p. 52-62[192] 'n skets
van die Engelse anneksasie-politiek. Op p. 159-163 word die oorgawe van
Cronjé beskrywe; op p. 290-295 vind ons militêre beskouings en selfs die
vernaamste punte van die vredesverdrag van Vereniging. Waarskynlik het
De Waal met hierdie opsetlike byvoegsels die bedoeling gehad om sy jong
lesers op aangename wyse 'n les in vaderlandse geskiedenis te gee, wat
hulle in 1912 erg nodig had, want dit is bekend, dat die onderwys in dié
vak veel te wense oorgelaat 't en dat selfs vandag nog die waarheid op
allerlei wyse verdraai word. Die didaktiese element is dan 'n welbewuste
poging van 'n patriotiese skrywer om die anti-nasionale onderwyspolitiek
van die Engelse oorwinnaar teë te werk. Hier het ons dus 'n voorbeeld
van die wyse waarop die politieke toestand na die oorlog invloed
uitgeoefen het op die letterkunde.
Dat die skrywer alleen deur 'n dorre betoog die nodige atmosfeer vir sy
verhaal kan skep is 'n teken van swakheid. So kry ons geen begrip van
die dramatiek van die worsteling nie. "De moderne historische romankunst
veronderstelt, dat ge uw historie kent en dat een enkele toespeling
genoeg is, om u in den tijd te verplaatsen en wie ze niet kent, moet aan
die enkele toespeling maar genoeg hebben om zich het noodige decor te
fantaseeren."[193] Die historiese verhoudinge moet ons voel "als een
vanzelf sprekende bijzaak". Die doel moet wees om ons die reële lewe te
laat meelewe, "gezien in zijn algemeene menschelijkheid door een
modernen mensch en kunstenaar...."[194] Die moderne historiese roman is
"een roman als elke andere, een greep uit het leven, het algemeen
menschelijke in schoonheid gezien en uitgebeeld, om esthetische motieven
gedacht en gevoeld in oude tijden en verhoudingen. De historische
romanschrijver is niet langer de soms weerspannige slaaf der historie;
de historie is zijn dienares geworden, die onderdanig en hulpvaardig,
zich op den achtergrond houdend, aanbrengt, wat tot kennis van de
economische, sociale, maatschappelijke toestanden, waarin de helden van
's kunstenaars verbeelding leven ter beschikking moet zijn."[195]
De Waal staan dus nog heeltemal op die ou standpunt en dit spreek
vanself, dat vir ons jongere, wat die moderne opvatting ken en waardeer,
sy historiese uitweidings die eenheid van sy romans hinderlik verstoor.
Die ware kunstenaar laat ons deur middel van die ervarings van sy
persone, deur die uitbeelding van hul sielelewe voel, wat daar omgegaan
het in die hart van die volk gedurende 'n seker tydperk. In Hoofstuk
VIII slaag De Waal dan ook uitstekend daarin om ons deur middel van 'n
samespraak tussen Bertie Muller en Kaptein Glide 'n stukkie
oorlogspsigologie te gee. Maar meestal bly die intriege hoofsaak en is
die oorlog 'n handige raam waarop die outeur oneindige awonture borduur.
Dit was dan ook volstrek nie sy bedoeling om die innerlike roersels van
die volksiel gedurende die wanhopige worsteling uit te beeld nie.
Presies soos by _Johannes van Wyk_ het hy 'n periode uit die geskiedenis
geneem, waarin hy sy persone die bontste awonture kon laat beleef en tog
'n glimp van waarheid behou.
De Waal se twee werke is geen historiese romans nie, maar wel
_intriegeromans_, presies soos die van sy leermeester, Jacob van Lennep.
J.H. van den Bosch het op voortreflike wyse hierdie soort roman
geskets[196]: "De stof der kunst is het karakteristieke en typische in
zijn steeds nieuwe verwerkelijking. Als voortbrengsel der phantazie,
behoort tot de kunst ook de reproductie van het toevallig-uiterlijke.
Niet echter tot de beste. Het toevallige is niet noodwendig, het is waar
noch onwaar. Tijdelijk mag het behagen, misschien door nieuwheid en
gloed, voor een oogenblik spannen door vreemde ongewoonheid--weldra is
het achter de bank geworpen en verouderd; de onverschilligheid der
nakomelingschap velt er een zwijgend maar welsprekend vonnis over. Wil
het eeuwig leven als de natuur, dan moet het kunstwerk--zelve Eeuwige
natuur zijn, typisch en voleindigd.
De Intrigeroman als zoodanig, niet kind van rijpe ervaring ... kind van
één dag daarentegen is bestemd om op denzelfden dag te sterven. Het is de
roman der willekeur, wier type men in den Graaf de Monte Christo heeft
leeren kennen. De intrigekunstenaar (al is zijn gave benijdenswaardig)
geeft ons geen werkelijkheid, niet de wereld vol karakter rondom ons te
aanschouwen,--het is de droomwereld eener spelende phantazie. Zijn helden
zijn marionetten, hij de man in de poppekast. Het is de roman der
oppervlakkigheid, zonder diepte van leven, zonder inwendigen samenhang. In
de mysterieuze natuur is ook alles bont en willekeurig dooreen-geworpen,
als in een uitdragerswinkel;--voor oppervlakkige blikken: want in de
diepte is alles één. Het is kunst zonder waarheid, zonder wijsheid, geest
en beteekenis, omdat het kunst zonder idee is."[197]
Ook De Waal se helde is marionette, aangeklede poppe, waarby die
awontuur alle psigologie verdring. "Scherp getrokken is de lijn tussen
deugd en boosheid. Hier ontwikkelen zich dan ook geen karakters; hier
wordt ook geen moeite gedaan, om uit elk, overigens zo wonderlik
samengesteld menselik hart, te halen, wat er, onder de werking van
allerlei samenlopende of elkander strijdige invloeden, uit te halen is;
verre van daar; onder al het levendig bedrijf, speelt ieder zijn hem
toebedeelde rol op de meest passieve wijze; ieder van zijn kreaturen is
gewaarmerkt tot een vast en onmiddellik te herkennen tiepe...."[198] Die
enigste ontwikkeling, wat daar by De Waal se hoofkarakters te bespeur
is, bestaan daarin dat die oorspronklike eienskap waarmee hy hul bedeel
het, hoe langer hoe sterker word. Sy helde word al dapperder, sodat
hulle in die laaste hoofstuk _Uebermenschen_ is, sy skurke al hoe
swarter, totdat hul die baarlike duiwel in persoon word. Hy bedenk
allerlei middeltjies, wat daarop bereken is om ons bewondering vir sy
held te laat styg, of ons veragting vir sy skurke te vergroot.
Johannes van Wyk bied homself as vrywilliger aan teen die Boesmans; hy
is vergewingsgesind teen Gert en verpleeg hom as hy gewond is; hy red
Hester Linde op besonder dapper wyse; as hy Gert heeltemal in sy mag
het, neem hy geen wraak nie, maar wil alles vergeef; selfs Gert prys sy
saggeaardheid: "As 'n vlieg in sy karringmelk val, dan red hy dit!"[199]
Hy gee twintig guldens aan ou Fekkie; "die gebrek aan intellektuele
geselskap het hy geweldig gevoel"[200] op die plaas by Villiers; van
Fritz Köhler wil hy nie skinder nie; en as Gert sterf, dan voel Johannes
"weer die kinderlike, broederlike liefde van jonger jare opstyg in
hom".[201] Voorwaar, 'n voorbeeldige jong kêrel! 'n Tugendheld!
So ook Andries Burger. Hy is wel 'n bietjie koppig op skool, maar De
Waal laat ons goed voel, dat dit eintlik 'n goeie eienskap is, wat net
pedagogiese leiding nodig het. As Andries dan ook Perold se skool
deurloop het, word hy 'n tiepe van die nasionale student. Hy wil nie
eers met sulke "rou rooi" dametjies, soos Grace Palmer praat nie, en die
koppigheid van die kind moet ons bewonder, omdat 't die onversetlike
wilskrag van die jongeling verklaar, wat teen die wens van sy pleegvader
en professor tog oorlog-toe gaan. Andries is ook 'n sportsman van die
eerste water; hy weier om met sy beste vrind 'n dop te gaan steek en
verwyt hom ernstig sy losbandigheid en gebrek aan nasionale sin. Bertie
se swakheid moet dien om ons 'n hoër dunk van Andries te gee. In die
oorlog word Andries so gou gebrei, dat, "hy amper enigiets sou
waag".[202] Hy maak 'n stoutmoedige aanbod aan Generaal De Wet (p. 159)
en as verkenner is hy die dapperheid in persoon, wat altyd die vyand
baas raak. Op 'n koppie red hy Bertie, neem drie National Scouts gevange
en skiet een dood. Sy gewonde vrind verpleeg hy met die grootste
selfopoffering (p. 206). Phineas voel "glad ongerus in Utrecht" as hy
hoor, dat daardie waagduiwel ... in die rondte swerf as verkenner"[203]
en al is hy ook nie vandag se kind nie, waar dit op geslepenheid aankom,
moet hy telkens erken, dat Andries hom uitoorlê. Andries kry altyd die
mooi rol; hy red Grace van die Kaffers, bring haar in veiligheid en
voorsien haar van geld; hy maak die geld buit, wat Phineas en Loogman
van die weduwee afgeneem het en stuur dit aan haar terug met De Jager.
As Genl. De Wet 'n skitterende oorwinning behaal, dan is Andries
daarby.[204] As veldkornet Potgieter in die nood raak, dan is 't
Andries, wat hom raad gee[205], en met die hulp van twee vrinde bestook
hy die Engelse uit 'n voordelige posiesie sodat die kommando ontsnap en
die vyand groot verliese ly. Maar Andries is nie alleen 'n onverskrokke
krygsman en verkenner nie, hy kan ook 'n mooi gedig maak en behaal selfs
'n prys daarmee.[206] As die vrede gesluit word, dan hoor ons: "niemand
het die prysgee van die duurgekogte onafhanklikheid van die Transvaal
dieper ter harte geneem nie as die jong hooghartige Andries."[207]
By die tekening van sy skurke gaan De Waal presies op dieselfde wyse te
werk. Die een laag swartsel na, die ander smeer hy op.
Gert Rass steel blomme, bring Johannes daardeur in die moeilikheid, val
hom aan met 'n karwats en wil hom verwurg; hy stook Abram op om Johannes
deur die Boesmans te laat vermoor; wil die laken nie opsteek om Johannes
te red nie, en het selfs minder gevoel vir sy neef dan die Boesman,
Abram; jak Johannes af, wat hom verpleeg 't en laat sy ouers onder die
indruk kom, dat sy neef hom gewond 't; aan Klaartjie vertel hy kluitjies
oor sy neef; op die basaar fop hy met sy nommer, beskinder Joosten en
beroof hom van sy "violet"; hy laat 'n vervalste brief in Johannes se
sak stop om hom van hoogverraad beskuldig te kry; is dadelik gereed om
sy ontsnapte neef te agtervolg en wil hom koelbloedig doodskiet; bedreig
Hester Linde met 'n pistool, lieg as hy in die moeilikheid raak, en
huigel vrindskap vir Johannes om hom te kan vergiftig. Gert word só
gevaarlik in sy duiwelagtige haat, dat De Waal verplig is om hom op te
ruim voor hy Johannes en sy vrinde kan beloon vir hul deug.[208]
Phineas Marais, die eks-teoloog is ook 'n monster, wat al monsteragtiger
word. Sy huigelary word hoe langer hoe geraffineerder, en om die
bewondering vir Andries des te hoër te laat styg word sy teëstander al
hoe gewikster in Fariseïese listigheid. Hy moet deur sy verraad en
geldsug die nodige verwikkelinge skep, sodat Andries 'n kans kan kry om
sy edelmoedigheid en onverskrokkenheid aan die dag te lê. Die laagheid
van Phineas is die terrein waarop die patriot Andries, _le chevalier
sans peur et sans reproche_ steeds met sukses opereer. Andries is
dwarsdeur die roman die lieweling van die outeur, orals word hy
verheerlik, orals word die pad vir hom skoongemaak.
Op De Waal pas dan ook uitstekend die volgende verklaring van M.H. van
Campen: "Twee eigenaardigheden hebben alle pseudo-menschscheppers
gemeen, ten eerste: het verzoeten hunner nobele figuren tot dupen en
engelen--welke twee begrippen, als men de gewikstheid der duivelen
daarbij in aanmerking neemt, vrij wel elkander dekken!--; zij doen dit
zuiver instinctmatig, of wel: een onduidelijk bewustzijn van hun
onvermogen, in de menschschepping de aesthetische schoonheid te
bereiken, doet hen streven naar de ethische, welk streven tevens tot
gevolg heeft dat zij hun ignobele schepselen zoo zwart maken als de
satan zelf is, daardoor wordt de ethische schoonheid langs een omweg
bereikt: de lezer voelt, hoe boos de auteur op zijn figuur, hoe
verontwaardigd hij is, het ethisch schoon bevindt zich dus in den
auteur-zelf! En als het tweede dezer eigenaardigheden moet genoemd, dat
de pseudo-menschschepper, hetzij min of meer bewust van zijn onvermogen
als zoodanig, hetzij zelfs geheel onbewust daarvan en instinctief, de
menschbeelding op het zooveelste plan doet terugwijken en het bijwerk
brengt op het allereerste: het bijwerk van de "intrigue", van de taal,
van de natuurbeschrijving, het bijwerk van alles en nog wat. Schiep de
Heer in zes dagen heel de wereld en één menschenpaar, zij besteden dunkt
mij, volle zes dagen aan het scheppen eener menschenlóóze wereld en
stelen vijf minuten van den sabbath, om honderd menschen te maken! Die
menschen zijn er dan ook naar ...--"[209] Alleen die volgende reserwe
moet ek maak: wat bywerk van taal en natuurbeskrywing betref, is daar by
De Waal geen sprake nie--hy vertrou enkel op 'n spannende intriege en 'n
historiese versiering om sy verhaal leesbaar te maak--wat later bewys
word.
Hoe dat by De Waal alles afhang van die grillige toeval blyk uit die
verlowing van Hester Fourie en Bertie. Hester sê Phineas af, nie as
gevolg van 'n geweldige sielekonflik nie, waarin haar patriotisme en
liefde in botsing kom. Tot op die laaste behou sy haar naïewe geloof in
sy opregtheid, ja verneder haarself voor haar veragtelike aanbidder: "Ek
weet, dat jy my sal beskou as 'n bedriegster, 'n valse skepsel ... Ek
weet dat jy die naam van Hester Fourie sal verag, sal verfoei, sal wil
uitdelg uit jou geheue, ...[210]. Sy is selfs gewillig om Phineas te
trou al was hy ook "handsupper"--eenvoudig omdat haar eie pa ook sy
nasie verraai het--'n rede wat psigologies absoluut vals is, omdat juis
die skrynende pyn daardeur veroorsaak, haar die verlore ideaal des te
inniger sal laat koester en haar verlange om dit in die minnaar terug te
vind oneindig versterk. "Pa het my diep teleurgestel, maar Phineas sal
sy man staan--_hy_ sal aan sy volk getrou bly", so sou die _vrou_ Hester
geredeneer het, die vrou wat geloof het dat hy 'n volksleier behoort te
word![211] As De Waal wou gehad 't, dat ons Hester Fourie moet bewonder
as 'n fiere dogter van die Vrystaat, dan moes hy die bitter kneusing van
haar meisieshart uitgebeeld 't by die oorlopery van haar vader en
minnaar, die wondere, geheimnisvolle rypwording van haar kinderliefde
vir Bertie en haar langsame bewuswording van die feit, dat haar gevoel
vir Phineas 'n vergissing was. Maar in die roman gehoorsaam sy aan "'n
onverklaarbare, waarskuwende stem ... 'n instink wat na geen menslike
raad wou luister nie",[212] terwyl sy tog héél goed =weet=, dat Bertie
die plaas van Phineas in haar hart ingeneem 't. Of het Phineas haar ook
leer huigel?
Haar liefde vir Bertie is nie 'n allesbeheersende, allesoorwinnende
passie nie, wat haar met dwingende mag na die geliefde dryf, maar haar
lot word beslis deur die absoluut _toevallige_ ontdekking van Nurse
Nellie. Haar lewe is nie die langsame ontplooiing uit 'n innerlike
drang, wat onverbiddelik dryf na die vervulling van 'n eie
sielsgeaardheid nie, omdat die skrywer _nog nooit_ geloop 't op die
slingerpaadjies, wat soos 'n wirrel-warrel-vlegwerk uitgesprei lê oor
die groot wonderland--_das Ewig-Weibliche_.
Die _blinde_ toeval! In _Johannes van Wyk_ het die nommertrekkery op
die basaar 'n beslissende invloed op die lewensgeluk van ses persone. En
as Johannes sy kans laat glip, dan speel dieselfde _blinde_ toeval hom
die meisie nogeens in die hand, dan kry hy 'n geleentheid om Hester te
red en verseker die flink optrede van sy vrinde hom 'n ongestoorde
wandeling met haar. By die eetmaal is dit wéér die _blinde_ toeval, wat
hom 'n sitplaas naas Hester gee; wat die kaptein en kolonel met
plotselinge doofheid slaan, sodat hy sy geheimpies uitvoerig aan haar
kan vertel. Voorwaar, Johannes laat ons dink aan Van Lennep se motto by
_De Roos van Dekama_. Hy is die man wat: _"wacht en stille sitt"_ en tog
alles kry, terwyl Gert met al sy slim planne homself in die ongeluk
stort.
Joosten, vir wie Fritz Köhler, "g'n enkele keer die kans wou gee
nie"[213] om met Jeanette te praat nie, word ook deur die _blinde_
toeval gehelp--anders was hy vandag seker nog ongetroud!
En Grace Palmer? Haar huwelik is afhanklik van die toevallige
ontdekking, dat sy die Twede Grieta is. Sy self gee drie redes op,
waarom 'n huwelik met Andries onmoontlik is.[214] "De Intrigeroman kan
alles bewijzen. Hij is een droom; de natuurwet is er buiten dienst
gesteld."[215] Om dié rede behoef dit dan ook geen verbasing te wek nie,
dat daar nog 'n hele reeks onwaarskynlikhede in die twee romans te vind
is, o.a. die verdwyning van Grieta, die onvoldoende motivering van die
haat tussen Andries en Phineas en veral die feit, dat Conradie die Kaap
verlaat sonder Andries mee te deel wie Grace is. Op die manier kry
Andries nog 'n kans om sy koppigheid te wys en die feit, dat hy nou al
deur sy oorlogervarings tot selfstandige man geryp is, verhinder sy
pleegvader nie om hom nog soos 'n stout seuntjie te behandel nie! In _J.
v. W._ laat die karakter van Abram ons ook twyfel aan die egtheid
daarvan; die skoot wat Abram net presies in die hart tref, terwyl hy op
Johannes se hart mik, verwek 'n skeptiese glimlag. Dat Gert in die
gifdrinktoneel hom so maklik laat fop, klink ook onwaarskynlik. De Waal
slaag daar nie altyd in om sy sterk-romantiese gegewens deur 'n
onweerstaanbare suggestiewe werking tot onbetwyfelbare realiteit te maak
nie.
Dit blyk ook duidelik uit Andries se awontuur by Utrecht. Ons verneem
dat 't "buitengewoon donker" is--só donker selfs, dat die ruiter
"nouliks die kop van sy pêrd kon sien."[216] Tog laat "'n warrelwindjie
'n dun stofwolkie ... opstuif"! Later eers word die terrein deur bliksem
af en toe verlig. Maar dit bly só donker, dat die kaffer "slegs 'n
donkere gestalte" is. Die skrywer laat ons egter nie =voel= deur
allerlei fyn trekkies nie, dat dit werklik donker is. Hy teken die hele
toneel asof dit alles in die skroeiende son gebeur 't. "Verbysterd en
asof half lam leun sy (Krysie) met haar een hand teen een van die
opstaande rotse." Het Andries kat-oë gehad, of het hy dit ook alles,
"met die hulp van (die) weerlig" so haarfyn gesien? Hy soek nie
voel-voel na die gewere en bandeliers nie--hy tel sommer "een van die
twee Lee-Metfords en die bandeliers op ...". Hy loop nie
struikel-struikel oor die los klippe in die donker nie--"hy _nader_ ...
die meisie". En sy =sien= hom "verward" aan; "sy skud haar kop", as hy
haar iets vraag en "aan haar kappie en jas kon jy ... =sien=, dat sy
terdeë met klei in botsing gewees het." Het dit ook alles gebeur met die
hulp van bliksemstrale, want dis nog só donker, dat hy byna oor die twee
doodgeslaande perde val.
Die gebrek aan suggestiewe besonderheidjies belet ons om die waarheid
van die nagtelike toneel te voel. Die skrywer het dit nie innerlik
deurleef nie, maar met sy nugter verstand die awontuur inmekaar gesit.
En hy was hier tog op bekende terrein, want hy was self onderwyser in
Utrecht en het seker meer as een van die donderstorme gesien, wat met
sulke plotselinge felheid kan neerswaai, so geheel anders as in die
Kaap.
Die donderstorm word as volg beskrywe: "Die stormwolk, waaruit soveel
_vog gegiet_ en _vuur geskiet_ was, was nog met onverminderde water en
elektrisiteit belaai en woed nog aldeur voort, (dus 'n wolk, wat
voortwoed!) maar nie meer vlak bo-kant die hoofde van die jong twee nie.
Die reusagtige massa was na die noordweste gedrywe, en slegs die
nadruppels val nog by die vlugtelinge. Met die ooptrek van die hemel kom
ook die opgaande maan te voorskyn."[217] Van natuurviesie geen sprake
nie, nog minder van indiwiduële impressie of verrassende segging. Die
hele beskrywing word gegee enkel om die laaste sinnetjie, want Andries
moet 'n kans kry om "die sewentienjarige poppie" te bekyk.
Die beskrywing van Patrysvlei[218] is soos die van 'n afslaer, wat 'n
plaas wil verkoop. Patrysvlei is "'n lushof" met mooi draadheinings.
Daar is 'n "deftige woonhuis" met "netjies ingerigte buitegeboue,
stalle, krale, kampies en pluimveehokke"; "_in_ sag groen gelowerde
vrugteboorde", 'n groot tuin, 'n "massiefgewalde dam", deur 'n
"altydlopende stroom gevoed" en verder "uitgebreide, duidelik
afgebakende saai- en weilande". Die skrywer verseker ons, dat 't "'n
bekoorlike landgoed, 'n paradysie" is, maar so 'n vendusieagtige
ophemeling laat ons totaal koud en het met kuns niks te maak nie. Die
van buitegekome obserwatoriese gewaarwording is nie deur die van binne
opstygende deurvoeling tot 'n psigiese verbeelding geryp nie.
Die verslag van die voetbalwedstryd in hoofstuk vyf van _Die Twede
Grieta_ is ook 'n bewys van De Waal se onmag as kunstenaar. So 'n
beskrywing kan 'n rapporteur van 'n agterveldse krantjie ook gee, want
dis kleurlose joernalistiek, sonder 'n persoonlike aksent, in die
allergewoonste voetbaljargon. Die partytjie by Bertie was in 'n groot
saal "waar die meeste _van_ die mense in vrolike gebabbel vergader
was.... Verversings en lekkernye is intussen rond_gedeel_ en van die
keurigste sterk dranke kon jy te drink kry."[219]
In _Johannes van Wyk_ nog 'n staaltjie: Hester en Johannes sing saam op
die rots: "Toe begin hulle _weer_. Al die ander was stil as die graf.
Heerlik _weer_ lui (weerlui?) die skone melodie. Trillend _weer_ het
iedere noot in die rotsagtige kloof van kant tot kant _weer_klink. Met
soveel _ge_volg is elke woord uit_ge_bring _ge_word dat dit in_ge_dring
het tot in die diepste hoekie van elke hart en die fynste snare daar
_ge_roer het. Was dit dan wonder dat selfs Louise haar oë vogtig
_ge_word het?[220] Viermaal _weer_; sesmaal _ge_ opmekaar gestapel! en
dit in ses-en-'n-halwe reël! By die waaragtige kunstenaar, wat hom diep
in sy stof inlewe, verander ritme, styl, taal, woordekeus voortdurend al
na gelang van die stof. De Waal wil hier musiek in woorde verklank en hy
hakkel soos 'n doofstomme. Die mooi alliterasie: "Trillend weer het
iedere noot in die rotsagtige _k_loof van _k_ant tot _k_ant weer_k_link"
gaan verlore in die aanswellende gutturale kakofonie.
De Waal se styl het geen eie geluid nie. Sy taal is die van die koele
gedagte, ontspring nie uit 'n ontroerde gemoed nie, mis harmoniese
ritme. Nooit voel ons; daarin die koorsagtige klop van die digter, nooit
tintel daarin die warm liefde vir singende woorde nie. Kort en saaklik
deel hy ons mee, soveel as nodig is om die intriege te verstaan, soms
met katalogusagtige dorheid. Grace word ingelei in "'n kamer van
middelmatige grootte, wat klaarblykelik gedien het vir eet-, slaap- en
werkkamer tegelyk, want in die middel staan daar 'n tafel met 'n bord,
'n kaasbak, 'n suikerpotjie, 'n standertjie, 'n paar koppies en
pierinkies en nog meer sulke goed; naby die venster sien jy 'n tafeltjie
met 'n goedkoop naaimasien en 'n werkmandjie daarop, terwyl, aan die
teenoorgestelde kant van die kamer, die voetenent van 'n ledikant van
agter 'n Japanese skerm uitsteek. Verder bemerk jy daar ook 'n
wastafeltjie en enige ander meubelstukke--almal oud en eenvoudig, maar
net en sindelik."[221] Geen verrassende wending, geen metaforiese
vermoë. Dit is net asof hy 'n reusagtige settery het, waarin die sinne
netjies in hul bakkies gerangskik staan--_la phrase fait une fois pour
toutes_.[222] As iemand skrik of verbaas is, dan het hy "wydgespalkte,
wit kykers", (_J. v. W._, p. 37); Malherbe en Joosten volg Johannes se
bewegings "met beklemde harte en wyd-geopende oë", (_J. v. W._, p. 71);
"Die dominee sien sy dogter met wydgespalkte oë aan", (_J. v. W._ p.
149); "die meid, met 'n uitdrukking van angs in haar groot, wit oë".
(_Tw. Gr._, p. 7). "'n Klein gil _verlaat_ sy bors, en met wydgespalkte
kykers starend staan hy vir 'n oomblik asof versteend", (_Tw. Gr._ p.
173); "ontsettend verras staar hy die meisie met wydgespalkte oë en ope
mond aan", (_Tw. Gr._, p. 392); "Palmer!?" roep Conradie, met groot oë,
verbysterd", (_Tw. Gr._, p. 353); "Maar voor hy iets meer sê, deins hy
verskrik terug, en staar haar met wydgespalkte oë aan", (_Tw. Gr._, p.
350); "Met wydgeopende, verwilderde kykers staar hy die besoekster
asemloos aan", (_Tw. Gr._, p. 369); "Met ope monde asof deur towery
geboei, gaap hulle die singers in verlore bewondering aan", (_J. v. W._,
p. 97); "die trotse Chrissie staar met wye fonkelende oë vaag op na die
plafond", (_Tw. Gr._, p. 224). As Boonzaaier dié romans moes illustreer
...! Dieselfde uitdrukking kom ook by Van Lennep voor: "Welnu! waar
wacht gij op?" vroeg de man, wien de uitdaging gold, aan den voerman,
die _met wijd opgespalkte oogen_, dit tooneel stond aan te gapen."[223]
Soms laat De Waal nogal wonderlike maneuwers uitvoer: "Maar Jeanette het
alreeds haar _oë_ met stille valksblikke na huis, werf en elke plekkie
daar rondom, vir sover as haar gesig nie =versper= was nie _geslinger_",
(_J. v. W._, p. 199); "Sy oë begin van vooraf in sy kop te rol", (_J. v.
W._, p. 15).
Nog 'n ander stylverstening is: "'n Rilling loop deur sy lyf", (_J. v.
W._, p. 38); "'n Vinnige rilling loop deur die hele lyf van Johannes",
(_J. v. W._, p. 215); "'n Ysige rilling tref die lede van die
sielvermoeide student", (_Tw. Gr._, p 389); "Hester haar liggaam tril
van die skok", (_Tw. Gr._, p. 200); "wat 'n gril skud sy lede", (_Tw.
Gr._, p. 250); "Dit was of Andries 'n geweldige skok deur al sy lede
kry", (_Tw. Gr._, p. 314). "Wat 'n rilling loop daar deur sy hart", (_J.
v. W._, p. 72). Van Lennep gebruik die uitdrukking ook: "Een koude
rilling liep mij door de aderen."[224]
Nog 'n ander stylverstening is _asvaal_ of _vaal soos as_.[225] So sou
ons die hele inwentaris kan opmaak van die bakkies in De Waal se
settery; van die beperkte aantal stereotiepe uitdrukkings, wat met
tergende reëlmatigheid by amper elke dialoog voorkom--die "knersende
tande", "geamuseerde gesigte", die "hande in die hare", die krappery
agter die ore, of op die kop, die "bevestigende knikkies", "wit bewende
lippe", "glinsterende, _wetende_, verwilderde, verslindende ... oë";
"vuurrooi wange", "veel-betekende (?) glimlaggies", "angstig-kloppende,
bonsende harte" en al die verskillende soorte _kyke!!_--o.a. "die kyk
... wat as 'n dolk tref", (_J. van W._, p. 46). Dan nog De Waal se
besonder hartlam-uitdrukking =kykers=--van allerlei aard, diep, vurige,
swart, donkerbruin, glimlaggende, skitterende, medely wekkende,
sielvolle[226], glimmende, bewonderende, grys, groot, ope, blink,
pragtige, patetiese....[227]
'n Enkele maal word ons verras deur 'n raak tekening: "rooi as 'n
granaatappel", (_Tw. Gr._, p. 121); "met 'n berouvolle krakie in sy
stem", (_Tw. Gr._, p. 269),--maar dis nes 'n eensame blommetjie in 'n
vaal stoppelland. Meestal is De Waal doodtevrede met die ou beskrywende
adjektiewe, wat die Neerlandse skrywers van vóór 1880 duisendmaal
afgerinkink het. Dit blyk veral waar hy die uiterlik van sy persone
teken. Hester Linde het "'n _lelie-blanke_ kleur, afgewissel deur die
_roseblos_ van gesondheid, ... daarby vertoon sy 'n paar oë so helder,
so _hemelsblou_, so _sielvol_, as g'n digter of skilder sou kan teken
nie; 'n lieflike neusie gelyk en reg _as van 'n marmer beeld_." (_J. v.
W._, p. 63). Sy is 'n _engelagtige_ wese, (_J. v. W._ p. 72 en 162) met
_hemelse_ oë; ook Grieta is "'n _beeldfraaie_ mens.... meer geskik vir
die tuiste van engele, dan vir hierdie prosaiese aardbol", (_Tw. Gr._,
p. 1); "'n buitengewone _juweel_" met "melkwit hals" en "goudbruin hare,
wat tot sieraad sou gestrek het vir die skoonste _towergodin_", terwyl
Hester weer 'n "liewe _juweeltjie_" is, "'n allerpragtigste kind, die
_beeldskone_ predikantsdogter" met "'n _sneeublanke_ gelaat". Sy is "die
liewe engel wat dag en nag Johannes se gedagte besig hou en 'n _vuur_ in
sy hart _aangesteek_ het wat niks kan uitblus nie...." (_J. v. W._, p.
178). Ook Grace laat "'n _vlammetjie ... ontbrand_, wat Andries nie lig
kon _blus_ nie". Nes by Hester word ons verseker van die magteloosheid
van die skilder en nou ook nog van die beeldhouer: "Het ooit 'n skilder
'n kinnetjie pragtiger geskets? Het ooit 'n beeldhouer 'n mondjie bedeel
met soveel uitdrukking, soveel karakter, soveel _soete onskuld_, as wat
vertoon word deur daardie twee gesonde, klein, allerliefs gevormde
lippies?" (_Tw. Gr._, p. 239). Sy is ook soos haar moeder "meer geskik
vir die tuiste van engele": "Dat 'n regtige, gewone, aardse mens so
_fouteloos_ (anglisisme!) daar kon uitsien, sou hy nooit kan geglo het
nie." Ons glo dit dan ook nie!! Mens moet na Tollens en sy konfraters
gaan om die sussies van De Waal se engeltjies te kry. Hoor maar hoe
Tollens "_Het Ongenoemde Meisje_" "besing"[228]:
"Der nachtegalen zang is schoon,
Maar tienmaal schooner is haar toon,
Haar stem doortintelt merg en bloed;
Geen ziel, die zij niet smelten doet;
Geen booswicht is er, als zij zingt,
Wien niet een traan in de oogen dringt.
Zij zweeft, als had zij wiekjes aan:
Haar zooltje laat geen teeken staan.
Haar vlechten zijn als ravengit,
Haar boezem is als zwanenwit;
Geen enkel sproetje vlekt haar kin
En 't englenzieltjen evenmin.
Wie zulk een meisje ooit ontmoet,
Zoo schoon, zoo rein, zoo engelgoed;
Wie 't orglen van een stem vernam,
Zoo fraai of ze uit den hemel kwam,
Geloof hij 't vast--zweer hij 't vrij:
Dat is mijn meisje! dat is zij!"
De Waal se "fouteloos fraai" meisies dra natuurlik ook klere, "fouteloos
passend" soos Grieta; hul het "lieflike gelaatstrekke", "pragtige
elegante" gestaltes, of anders "heerlik-fraai--slank en tog vol";
meestal "langwerpige" gesiggies soos Hester Linde, Hester Fourie en
Grace; maar die koddigste is wel die _plomp_[229] wange, wat by De Waal
blykbaar die betekenis van die Engelse _plump_ het!!
Vergelyk ons nou hiermee die manier, waarop Van Lennep sy dames en
here teken, dan val die sterk ooreenkoms dadelik in die oog. In _De Roos
van Dekama_ word Madzy as volg voorgestel: "Voor zooveel men, nu zij
gezeten was, haar gestalte kon beoordeelen, was zij rijzig van postuur;
doch haar fijne leest was gewikkeld in een zwarten zijden mantel, die
niets liet bespeuren dan de bevallige ronding van een _leliewitten_
arm.... De kap van den mantel bedekte het hoofd, en was onder de kin
vastgestrikt, doch liet echter vryheid om de _edelste_ en tevens
innemendste _wezenstrekken_ te beschouwen, welke immer in het hart eens
jongelings liefde verwekt hebben[230]. De strenge regelmaat des beloops
van neus en voorhoofd, welke aan het profiel der Grieksche Juno
herinnerden, was getemperd door den zachten, minzamen opslag van _twee
groote, helder hemelsblauwe oogen_, overwelfd door gitzwarte
wenkbrauwen, zoo zuiver van omtrek, _als waren zy door een
penseelgevormd_, en door de kuiltjes welke in de van gezondheid
schitterende wangen en in de ronde kin als tot een schuilplaats voor de
bevalligheden gevormd waren. Een klein vlekje ter zijde der bovenlip,
instede van het gelaat te ontsieren, stak geestig af tegen de blanke
tinten van het fijne, met blauwe adertjes gemarmerde vel, en verhoogde
de levendigheid van uitdrukking der wezenstrekken, vooral wanneer zij
zich tot een lachje saamtrokken, en de halfgeopende rozemond, de dubbele
rij der hagelwitte tandjes ontdekken liet."[231] Vir Reinout is Madzy
dan ook dadelik 'n "_lieve engel_". "Reinout ... had een wel niet
rijzige, maar toch in allen deele _fraai gevormde_, gestalte.
_Ravenzwart haar krulde_ hem met bevalligheid om de slapen; zijn
gelaatstrekken waren fijn en regelmatig, en schoon van nature bleek en
door de zuiderzon en de vermoeienissen des oorlogs met een gele tint
overdekt, hoogst bevallig en innemend. Geest en _scherpzinnigheid_
straalden uit zijn gitzwarte oogen, wier _levendigheid_ waarde gaf aan
alles wat hij zeide."[232] Malherbe "was middelmatig van gestalte,
welgeset, kragtig gebou. Sy blas kleur en Paryse neus het duidelik te
kenne gegee dat hy van Franse afkoms was; en sy groot welgevormde kop,
versierd met 'n bos digte, _pikswart krulhare_, het blyk gelewer van
meer dan 'n gewone mate van harsings; terwyl sy diep, vurige,
donkerbruin kykertjies, wat treffend gepas het by sy swaar wenkbroue,
die _wakkerste skerpsinnigheid_ verraai het." (_J. v. W._, p. 61.)
Daar is nog meer reminisensies aan die versteende terminologie van vóór
1880 by De Waal. "Iedereen luister met ingetoë bewondering na die
_sielverheffende_, heerlike musiek", (_J. v. W._, p. 228);
_verbryselende_ tyding, (_J. v. W._, p. 251); "wat daar in sy gemoed
omgaan, kan beter verbeel dan beskrywe word", (_J. v. W._, p. 106); 'n
_ontluikende_ man, (_J. v. W._, p. 8). De Waal besef nie die
gevoelswaarde van die woord _ontluikende_ nie, want ofskoon "'n
ontluikende _maagd_" 'n doodgewone staaltjie van die Parnastaal is, kan
ons ons moeilik 'n ontluikende _man_ voorstel. In _Die Twede Grieta_ kom
ook nog voor: "_verhewe_, edele gelaatstrekke", (p. 209);
"_onvergeetlike, hartstrelende_", (p. 318); "'n soet druppel in die
bitter beker", (p. 12); "_hartedrif_" (p. 382); "dit was asof 'n _priem_
sy hart deurboor en sy bloed yskoud word", (p. 96)[233] "'n Vloed van
bitter onaangename gewaarwordings deurstroom sy beklemde gemoed", (id.
vgl. _J. v. W._, p. 174); "sy was weggevaar na die heerlike wêreld van
die sorglose vergetelheid, rustig in die arms van die slaapgod ...", (p.
238); "_oorstelp_ van vreugde en droefheid", (p. 174).
Aan beelde waag De Waal hom baie selde en as hy dit doen, dan is 't
gemeenplaatse, of ridikule voorstellings soos: "Hy kon sy brein in geen
ander rigting laat vloei nie" (_Tw. Gr._, p. 259); "Die nommer van die
meisie wat nou so dryf op die hete onstuimige stroom van sy gedagtes",
(_J. v. W._, p. 64); sy gedagtes rol oor al die gebeurtenisse van die
aand terug", (_J. v. W._, p. 106); "Die digte sluier wat haar geestesoog
bedek het, is afgeruk", (_J. v. W._, p. 174); Andries hoor Grace se
"silwerstem. Dit _tril(!)_ die snare van sy hart", (_Tw. Gr._, p. 259);
"Byna onmiddellik daarna, soos in 'n towerslag verander haar gelaat in
glad 'n ander plooi ..." wat net so 'n wonderlike metamorfose is soos
die van Andries, wat volgens Phineas van 'n _askoek_ tot 'n _doring
ontwikkel_, (_Tw. Gr._, p. 242 en 382).
"Jacob van Lennep was van 1829 tot zijn dood in 1868, Rijks-advokaat;
bijna 40 jaar dus. Het ambt maakt de man. Deze man moet dus wel tot in
z'n tenen advokaat zijn geworden, vooral omdat-ie van z'n eigen natuur
al had, wat dat ambt in 'n mens pleegt te ontwikkelen: handigheid in 't
pareren en uitvallen; scherpzichtigheid van elk plekje dat de
tegenpartij bloot geeft; en bij deze schermmeesters-talenten, toch
eenvoudige waarheidszin en oprechtheid....[234] Dieselfde eienskappe is
ook te vind in die romans van Advokaat De Waal. Hy het sy eie
pleiterstalent aan Malherbe geskenk en die kruisverhoor van Gert is een
van die besgeslaagde gedeeltes van _Johannes van Wyk_. Phineas behaal
ook 'n advokate-oorwinning op die Smithfielders en die weduwee, en sy
listige draaitjies laat ons meer aan die geregshof dan die Teologiese
Kweekskool dink. Vir die samestelling van sy intrieges kon De Waal dan
ook profiteer van sy eie ervaring by die geregshof, 'n element wat 'n
ruim plaas beslaan in albei romans. Die lewendigheid van sy dialoog laat
aan dieselfde invloed dink. Oor 'n raak antwoord staan sy persone selde
verleë, en tog ontaard dit nie in 'n vernufsdialoog nie, maar is
gewoonlik 'n weergawe van die los natuurlike gesèlstoon. Dat hy dit
egter nie altyd tref nie, bewys die volgende kromtaal, wat hy in die
mond van Professor Clarke lê: "Jy het skone vooruitsigte, _my jong_
(sic!), as jy net getrou by jou studies wil bly; en ek gee jou my woord,
dat alles, wat ek kan doen om jou meriete bekroon te kry met die sukses,
wat dit verdien, _sal_ ek.[235] Ook Ds. Kestell en Conradie spreek
Andries toe as _my jong_.[236]
'n Staaltjie van gebrekkige psigologie vind ons in _Die Twede Grieta_.
Dis Andries se verjaarsdag en hy moet natuurlik die gewigtige
gebeurtenis aan sy maat op skool meedeel. "Mag jy soet opgroei! fluister
die ander grappig terug."[237] Wie sou so 'n ou-tante-agtige wens verwag
van 'n kind van elf jaar? As hy nou nog gevra 't: "Het jy baie presente
gekry?" dan kon ons dit verstaan!
By De Waal kan ons konstateer 'n byna volslae veronagsaming van die
volkstaal. Hy was een van ons eerste skrywers en het soos weinig ander
die kans gehad om gebruik te maak van tiepies Afrikaanse wendinge, wat
in die rykste verskeidenheid net op die lewewekkende adem van die
kunstenaar gewag 't. Maar in plaas daarvan gebruik hy die dorre beendere
van 'n voos ou-tydse retoriek, wat al twintig jaar morsdood was. Of wat
uit kultuuroogpunt nog veel erger was, hy leen hot en haar van die
Engelse en set die jong lesers van _De Goede Hoop_ 'n onsmaaklike
hutspot à l'anglaise voor--juis dié mense, wat hy, as taalyweraar, moes
oortuig van die deugdelikheid van die Afrikaanse taal. As De Waal
woordkunstenaar gewees 't, dan sou hy op sy togte met die Rondgaande
Hof, wat hom in nou aanraking met al die klasse van die samelewing oor
'n uitgestrekte gebied van die Kaapprovinsie gebring 't, die volkstaal
beluister 't, met volle teue die fris veldgeur van die ongerepte
Afrikaanse idioom ingedrink 't. En indien hy ook al dikwels die
verpestende lug, wat stadig maar seker by ons taalvensters ingewaai het,
moes opsnuif, was dit dan nie juis sy heilige plig as _voorman_ om met
speurende sorg alle uitlandse bysmakies uit die nasionale taalspys, wat
hy vir argelose jongeliede opgedis het te verwyder nie? Maar die Engelse
stormwind het De Waal omgewaai en al het hy in die afgelope sewentien
jaar effentjies gespartel om op te staan, die vyfde druk van _Johannes
van Wyk_ en die twede druk van _Die Twede Grieta_ bewys dat dit hom tot
nog toe nie geluk 't nie.
In sy dissertasie _Taal en Poësie van die Twede
Afrikaanse-Taalbeweging_ het Dr. E.C. Pienaar gekonstateer, dat met
betrekking tot anglisismes _Johannes van Wyk_ "aan 'n ongeneeslike kwaal
ly".[238] In _Die Burger_ van Augustus 1921 laat De Waal hom as volg
daaroor uit: "Is dit die skuld van die outeur dat soveel anglisismes
burgerreg verkry het in ons taal? Toe ek die boek geskrywe het, het ek
die spreektaal ten naastenby weergegee soos hy gebruik geword het, nie
soos ek of my taalvriende sou verkies het dat hy moet wees nie. My
skryftaal was maar 'n weerspiegeling van die spraak.... Die woorde lyk
(hou van) en kyk (blik) ... sou ek darem in geen geval laat vaar het
nie. Hulle het pos gevat in ons taal en verarm dit nie." Dr. Pienaar het
ongetwyfeld gelyk as hy beweer, dat De Waal se taal "'n weerspiegeling
was van 'n kunsmatigvervalste spraak-werklikheid, soos die onder
bepaalde anti-nasionale skool-invloede in bepaalde kringe geheers
het."[239] Tereg word ook verder gelaak die gebrek aan "historiese
atmosfeer" in _Johannes van Wyk_ "omdat die skrywer deftige Hollanders
van die jaar 1700 anglisismes in die mond lê, wat tuis hoort by
verengelste Afrikaners van twee honderd jaar later, en selfs dan nog
maar in sekere kringe."[240]
"Moed broei moed" is die vertaling, wat Grace Palmer gee van "Courage
breeds courage". Andries verbeter dit tot: "Moed kweek moed"[241]. Dit
is presies die wyse waarop De Waal te werk gaan. Sy _gedagtewêreld_ is
Engels; en sy skrywery is 'n langdurig gesukkel, 'n kriewelagtige
gepeuter om aan Engelse gedagtes 'n Afrikaanse tint te gee. Só kan geen
kunswerk ontstaan nie. Ons stuit gedurig op uitdrukkings en woorde,
waarvan die Engelse voorbeelde hul direk aan ons opdring. Dit is dan ook
'n vergeefse poging om die twee romans van anglisismes te suiwer, wat
die skrywer alreeds probeer doen 't; die rooi suurdesem het deur-en-deur
getrek tot in hul kern, soos blyk uit die volgende paar voorbeelde wat
gemaklik verdubbel kan word. In _Johannes van Wyk_, vyfde druk 1921, kom
voor: p. 29, "sou hy 'n twintigtal van daardie gebroed binne vyf minute
kon uitgevee het; p. 149, "Wat 'n jammer ..." p. 173, "dat F.K.... sy
kop mag verloor en 'n hand in so 'n daad hê; p. 174, Sou sy nie ... iets
kan sê of doen wat hom mag weggee nie? p. 215, (hy) bind sy rooi sakdoek
oor _die groter deel_ van sy gesig; p. 224, Die twee lawwe kêrels ...
vind hulle uitgesny deur "die Franse advokaat"; p. 76, "Gou nou!" _haas_
Joosten sy twee vrinde _aan_, ...
In _Die Twede Grieta_, twede druk, 1921: p. 11, watter adres hom in
Johannesburg sou vind, p. 54, Brittanje steek weer sy vinger in die
pasty; p. 136, 'n Stuiwer vir jou gedagte; p. 149, maar sy vrees het nog
die bo-hand gevoer; p. 213, Ons kon om die lewe nie raai; p. 242, in die
klein uurtjies van die nag; p. 308, die gees van jingoïsme--waarvan alle
... Afrikaners in die stede prooi was; p. 326, koerasie byeengesamel; p.
328, in watter woorde die nuus te breek; p. 377, Die aparte
uitdrukkings, wat daar beurtelings op die gelaat van Grieta verskyn het
... was 'n studie.--_Plompe_ wange is reeds in 'n ander verband genoem.
In _Die Twede Grieta_ hoor ons nog van 'n _milde_ behandeling! (Eng.
mild).
Ook die volgende uitdrukkings, meestal onbeholpe vertalings, toon
duidelik aan hoe De Waal in Engels dink en dan 'n woord of wending kies,
wat glad nie in die verband pas nie. In _Johannes van Wyk_ b.v. p. 48,
aan die agterdeel van die huis; p. 80, 84, 246 die gestremde (Eng.
strained) stilte, verhouding, ens.; p. 84, En hy ... ontmoet haar lippe
met syne ... in 'n soete, hartelike kus; p. 101, U het ons almal uiters
gul vergas; p. 180, Die stem klink op verhewe toon[242]; p. 217, jy 't
my in 'n desperate weg gedring; 'n goeie dag gee.
In _Die Twede Grieta_: p. 41, Die ruime stellasies ... was besprenkeld
van toeskouers[243]; p. 56, Op laasgenoemde plek spring daar 'n stad op;
p. 59, tegelyk sou die forte by Pretoria gegryp word; p. 198, sy
volledig die sin; p. 175, Intussen doen die verpleër aldeur alles in sy
vermoë om die vloei van die bloed te stuit, en werklik was die
lekkasie(!) binnekort aanmerklik verminder.
_Kyk_ (blik), _kom kyk_ (besoek) en _lyk_ (hou van) is vaste
uitdrukkings van De Waal. By die gebruik van voorsetsels is hy ook
gedurig onder Engelse invloed of maak hy die snaakste foute. In
_Johannes van Wyk_ b.v. p. 19, onttrek ... uit; p. 24, voorsien ...
met[244]; p. 59, trakteer met lekkers; p. 60, deelneem in; p. 61, Aan sy
breë mond kan jy ... lees; p. 71, vermorsel aan 'n rots; p. 96, hy roep
op die sangpaar; p. 128, vervang met; p. 170, gedagtes in die saak vorm;
p. 180, om jou naamtekening aan hierdie getuigskrif ... te verkry; p.
204, hy hou hom onledig aan die heel-maak van 'n ... mandjie; ens.
In _Die Twede Grieta_: p. 335, om hom met die nou gang te begewe na sy
kompartement; p. 344, berus by haar laaste antwoord; p. 369, hy spring
met 'n skrik _in_ sy sitplaas op; p. 388, 'n kelkie ... tot mekaar se
gesondheid drink; p. 227, "Kom!" roep die boer aan die pêrde; p. 156,
duskant van Paardeberg; p. 285, ryk in bobbiaan ...; ens.
'n Voorbeeld van stokkerige Hollands vind ons in _Johannes van Wyk_, p,
190: Die _verbeide_ vyand. Telkens is die woordskikking verkeerd. In die
_Tw. Gr._, p. 47, b.v. Die trant van die spel, ja, het so 'n keer
geneem, dat, binne vyf minute na die ongeluk, _was_ een van die
donkerbloues in staat ...; p. 79, Hy het my onder ander vertel ... dat
ofskoon Hollands en Engels op papier gelyke regte het, _word_ daar in
die praktyk gesorg....[245]
Die lidwoord ontbreek in: om sake weer op ou voet te kry; pas het hy
hierdie prooi in oog gekry; hulle wag tot oordeelsdag.[246] Of anders
staan dit waar dit onnodig is: Omtrent honderd kanonne (word) in _die_
werking gebring.[247]
Verder kom daar nog 'n hele stel uitdrukkings of woorde voor wat (a) 'n
allerkoddigste indruk maak deur hul lompheid; (b) volmaak onverstaanbaar
of ongebruiklik is; (c) waarvan De Waal die gevoelswaarde nie besef 't
nie. Ek gee enige voorbeelde:
(a) Uit _Johannes van Wyk_:
(p. 42) Toe verkwik hy sy gestel by 'n dammetjie; p. 68, die lewendige
kou water; p. 70, Versigtig en langsaam kom hy (die skuit) met sy
_swaarbelaaide_ mense_vrag_ gedurig nader; p. 82, die gemoedvolle vader;
p. 192, 't Was allesbehalwe 'n gevoel van gerustheid waarmee die
verdediger van die kraal nou _beset_ was. Hy moes die toneel ...
_toe_skou; p. 226, Die liewe natuurlike musiek, wat hierdie lewendige
water op sy weg ... ondertoe na die vlakte _baan_; p. 82, En wat kom die
gewaad ook daarop aan, solank as dit nog reg is miet sy _inhoud_! (Ds.
Linde tot Hester); p. 227, Daardie selvolle kykers, wat so sy hart
_verteer_ het.
Uit _Die Twede Grieta_:
(p. 236) Haar storie ... het sy op so 'n belang-prikkelende manier
vertel, dat dit van begin tot end die _aandag_ van haar _geleide
boeiend_ geïnteresseer het; p. 295, So het die burgers hulle _gelate wil
berus_ by die besluite ...; p. 394, die vooruitlopende weet-al-leser; p.
4, in die wye, rond-gegruisde tuinpaadjie.
(b) Uit _Johannes van Wyk_
p. 7, Sy ... _ontlos_ haar van haar helper; p. 201, die bedleërige; p.
163, 'n aangestrande vreemdeling, 'n vermoede gevlugte seeman; p. 24,
spieder en bespeurder; p. 2, sy goedbelynde gesig.
Uit _Die Twede Grieta_:
p. 295, die harttrillende vierkleur; p. 308, weervaardigheid; p. 381,
die salig-oorstelpte besoeker.
(c) Uit _Johannes van Wyk_:
p. 5, die dik _prettige_ dogter; p. 235, met 'n gesig oppervlakkig
prettig; p. 140, 'n prettige boer; p. 169, 253, nering; p. 102, Het komt
my voor dat tante Debora hem daartoe _aansart_; p. 58, die mense was
gemoedelik aangedaan; p. 68, Köhler het haar (die meisie) met geweld
_weggeraap_; p. 80, terugwerping; p. 75, toewerping; p. 165, Ek weet
waarlik van niemand wat 'n mooier _vorm_ en postuur het nie (van
Johannes geseg); p. 188, en al die huisgesinne ... het met waens en
karre _na die setel_ van plesier en vrolikheid vertrek.
Uit _Die Twede Grieta_:
p. 19, Wat sal van daardie verskriklike wil van hom word, as ...; As ek
jou belet om dit met geweld _uit_ hom te _delg_; p. 20, Phineas Junior
... het welig opgegroei; p, 34, Haar geselligheid, wat sy by al haar
kennisse ... _beoefen_ het; p. 114, na 'n koppie koffie by 'n buurman te
_benuttig_ het; p. 286, om Andries _handtastelik_ te verwelkom; p. 302,
tasbare dank; p. 265, nouliks was daardie aanval aanvaar.
Stompies.
_Stompies_, 'n bundel stories, rympies en toneelspelletjies is, wat die
prosastukke betref, uit dieselfde hout as die romans gesny. Tien of
twaalf sulke _stompies_ met timmermansvaardigheid aanmekaar gelas en met
historiese kleefstof van 'n patriotiese merk vasgelym vorm die lang
_stompe_ van die romans. Maar dis dorre stompe van 'n stokoue,
doodgebloeide boom, wat De Waal omgekap 't om die taalvuurtjie mee op te
stook.
In _Stompies_ (1911) word die getal van die "engelagtige" meisies met
hul "betowerende, hemel-fraaie kykers (o.a. p. 7, 10, 156), _plompe_
rooskleurige wangetjies (p. 98), Venusagtige gestalte (p. 140), ens.
vermeerder. Hulle "stuur 'n elektriese stroom deur al die lede" (p. 156)
van hul aanbidders en as hulle so onversigtig is om in die water te val,
of deur Kaffers toegetakel word, dan kry die dapper redders, wat
_toevallig_ daarop afkom die welbekende "koue rilling" wat "deur hul
hele lyf loop" (o.a. p. 78), totdat hul uiteindelik "die hemelse
gedaante van hul teergeliefde(s) te gemoet _vlieg_" (p. 83) en
"verrukkelike vreugde in hul _hart_ straal." (p. 83.) Die gelukkige
paartjies word dan nog almal voorsien van 'n liewe gesonde seuntjie (p.
60), "twee fraaie kindertjies" (p. 104) of "drie gesonde kleintjies" (p.
158).
Die voorwoord bevat nog 'n merkwaardige verklaring: "Soals die ironie
dit wil, gee _ek_, die alle digters en rympiesmakers beskou als
beklagenswaardige dromers en dwepers, nou self 'n klomp rympies uit!--"
Dat iemand wat so 'n beskouing daarop na hou, geen kunswerk kan lewer
nie, spreek vanself. Hy het self dan ook erken dat hy nie "in die wieg
gelê was om romans te skrywe nie. (Hy) het maar die leeslus onder ons
volk vir Afrikaans wil help opwek"[248]. Hierdie oordeel kan na ons
ondersoek volkome bevestig word. Sy romans het geen letterkundige, maar
wel kultuur-historiese waarde. Dit was propaganda-werk, wat verskyn het
in 'n tyd toe die meeste ander voormanne nog niks gepresteer had en daar
feitlik geen Afrikaanse leesstof was nie. Sy doel het De Waal dan ook
bereik; _Hy het 'n groot deel van die Afrikaanse volk hul eie taal leer
lees_. Wanneer ons nou dat die stryd vir Afrikaans gewin is, behoefte
gevoel om ook die letterkundige waarde van die eerste prosawerk te
bepaal, dan moet daar nogeens met nadruk op gewys word, dat _Johannes
van Wyk_ met al sy gebreke 'n faktor van belang in die taalstryd was.
Dat dit gelees is, is veral te danke aan die spannende intriege. Wat J.
Koopmans van Van Lennep sê is ook van De Waal waar: "Meesterlik worden
de draden in één punt samengetrokken; als in een vuurwerk knapt en
knettert de kruithuls aan alle kanten; de ene vonk ontsteekt de andere
en draait de spil naar de gewenste zijde"[249]. Solank as daar mense is
wat 'n boek lees alleen "vir die storie", sal De Waal se romans seker
gelees word.
§ 2. J. Lub.
J. Lub is op 1 Mei 1868 gebore te Garijp, 'n dorpie in die provinsie
Friesland. In 1892 het hy as onderwyser na die Transvaal gekom. In die
Anglo-Boere-oorlog was hy vir ses maande in diens van die Rooi Kruis as
bestuurder van die ambulanstreine. Na die vrede het hy opgetree as
Hollandse dosent aan die Johannesburgse Normaal-Skool en tans is hy
inspekteur van skole op die Rand. Vyf bundels sketse het van hom
verskyn: _Eenvoudige Mense_ (1908), _Donker Johannesburg_ (1910)[250],
_In en om de Goudstad_ (1912), _Het Zwarte Gevaar_ (1913), _Oom Frikkie
en ander Sketse_ (1918).[251]
Van Lub se sketse is 'n groot aantal in Afrikaans geskrywe, maar dit is
die Afrikaans van 'n buitelander, waarin, hoe goed hy die taal ook al
deur 'n langdurige verblyf onder ons mense geleer 't, tog altyd nog iets
vreemds klink. Omdat sy persone meestal in 'n Engelse milieu optree, kom
daar in sy werk nogal baie Engelse uitdrukkings voor en hoewel dit soms
deur die geaardheid van die sketse noodsaaklik word, moet die
veelvuldige gebruik van woorde soos "cab, stretsjer, uitgeswindel,
loafers, motormen, sweets, gingerbier" ens. beslis afgekeur word.
"George lyk om te "marry", maar sy "job" betaal maar net £12-10s., en hy
het die laaste tyd op die reisies verloor, want sy "friend" het hom die
"wrong tip" gegee" (_Eenv. Mense_^3, p. 52). Al dien so 'n staaltjie nou
ook ter karakterisering, tog word die herhaling van sulke gebrabbel op
lange laas onleesbaar.
Die verwording van die Afrikanerkarakter in die kosmopolietiese
goudstad--dit is die vernaamste onderwerp van Lub se sketse. "Daar binne
in die kuil (Johannesburg), vergaan 'n deel van ons arm mense, wat in
hoë plekke behoort te wees, maar wat nou in hole van ellende omkom en
bedelaars is ... of nog erger" (_Oom Frikkie_, p. 66). Die degenerasie
van sulke sosiale drenkelinge word in lewendige tafreeltjies beskryf.
Die algemene opset is gewoonlik so: eers word met 'n paar vegies die
stadsbeeld geteken; dan ontmoet "meester" een van sy oud-leerlinge of 'n
ander bekende van die plaas, wat nou in die uiterste ellende verkeer. So
kry "meester" af en toe 'n kans om die rol van Hildebrand teenoor die
diakenhuismannetje te speel. Anders word allerlei straattiepes op die
manier van Justus van Maurik beskryf, soms met 'n moraliserende prekie
as slot. "Dink tog 'n bietjie, as julle die busdrywer(s) sien, dat hy
ook een van ons medemense is", ens (_Eenv. Mense_, p. 36). Met 'n
poliesman as geleider besoek Lub die gevangenisse, agterbuurte en
reddingshuise. Die redakteur van _Die Brandwag_ het sy werk juis
gekarakteriseer: "Sulke sketse is menslike dokumente ... 'n simpatieke
argief, wat die koue koerante en dokumente-argief van vandag se
geskiedenis aanvul vir die toekoms" (t.a.p., Des. 1918). Dit is goeie
joernalistiek, met veel mensekennis geskryf, en dit werp 'n lig op die
ontstaan van ons arme blanke, 'n kwessie wat nog altyd aktuëel is.
By die beskrywing van sy melankoliese tonele gebruik Lub soms
melodramatiese motiewe, wat as pakkende slot moet dien. Op die manier
verswak hy die indruk van roue realiteit, wat sommige van sy woordfoto's
op ons maak. Ter afwisseling kry ons sketse in die komiese genre, wat
meestal goed geslaag is.
§ 3. J.G. Engela.
J.G. Engela is gebore in 1862 op Ceres, waar hy alleen Engels op die
skool kon leer. Op sewentienjarige leeftyd was hy al ouerloos en toe
moes hy tog-ry, skoolhou en allerhande ander werk doen om 'n bestaan te
maak. In die Transvaal was hy op die kantoor van die mynkommissaris, toe
die oorlog uitbreek. Hy is by Paardeberg gevang en na Ceylon gestuur. Na
die vrede was hy klerk in 'n winkel en in dié tyd het sy boeke verskyn.
In 1914 is hy as winkel-inspekteur aangestel, en toe hy op sestigjarige
leeftyd volgens die regulasies moes aftree, het hy gaan boer op "Die
Vlakte", in die distrik Bloemhof.
Afrikaanse Verhale en Gesellige Half-Uurtjies.
In die voorwoord van sy twede bundel, _Gesellige Half-Uurtjies_ verklaar
die skrywer, dat hy "in alle eenvoudigheid getrag (het) om ons volk tot
meer lees aan te spoor." Dié doel het hy seker bereik, veral omdat in
1909, toe die eerste bundel verskyn het, Afrikaanse boeke nog baie
skaars was, maar ook omdat hy sy grappies op aangename wyse vertel.
Engela laat gewoonlik een of ander norse persoon in 'n strik loop. Hoe
om iemand 'n poets te bak is sy spesialiteit. Wie onder humor nog iets
anders verstaan dan pure grapperigheid sal dit seker nie eens wees met
Nico Hofmeyr nie, waar hy in die voorrede van die _Verhale_ die skrywer
se "fyn humor" roem.
Minder gelukkig is Engela met sy ernstige verhale, wat by voorkeur 'n
moordgeskiedenis behandel en erg melodramaties is. Vir romantiekerige
situasies is hy ook lief. So hoor ons dat Gratia "plaas neem op die ou
omgevalle boomstam, en ... haar betraande oë omhoog-slaan, naar die
heerlike groen lommer waarmee die woud so kunstig in 'n Septembergewaad
versier was.... Saggies roer sy die snare van haar Mandoliene aan...."
(_Half-Uurtjies_, p. 33). Tog ken Engela Rhijnvis Feith seker net uit sy
gesangeboek.
Gesels.
_Gesels_ (2de druk, 1913) is die swakste van die drie bundeltjies. Taal
en styl is hier besonder onbeholpe, die grappies word flou, soms selfs
stuitend. _Die Storms van Bergendal_ is seker die summum van alle
bereikbare onnatuurlikheid. 'n Broer, wat met sy verlore gewaande suster
trou, haar dan keel af sny; 'n lyk, wat na 'n vreeslike storm deur die
"rumoerige woelwaters ... met alle sorg" in 'n kar "neergelê" word; 'n
gedrogtelike misgeboorte, wonderlike drome, en geesverskynings, waarby
vier predikante te pas kom, 'n groot skat, ens ... brr! Dis 'n
gruwelstuk, wat Jan Vos sou laat watertand!
As 'n staaltjie van Engela se gebrekkige sinsbou kan die volgende dien:
"David was 'n Hotnot van ongeveer 40 à 50 jaar: Kort en sterk geboud, en
was van nature 'n buitegewoon opgeruimde skepsel, en kon hom ..." (p.
41); "Hy was uit op huisbesoek, en waarmee hy toe klaar was, en weer op
die terugreis huis toe" (p. 42). Dié snaakse gebruik van die voegwoord
tref mens deur die hele boek aan.
§ 4. Adv. C.J. Langenhoven.
Polietikus, joernalis, digter, prosaïs en toneelskrywer is
Langenhoven, en veral in die laaste tyd toon hy 'n veelsydige
bedrywigheid op letterkundige gebied. Op Oudtshoorn was hy redakteur
van _Het Zuid-Westen._ In 1911 het verskyn _Stukkies en Brokkies_, "'n
leesboekie vir almaal en hulpboekie vir Kristelike Jongeliede- en
Debatsverenigings". Dit is in 1914 opgeneem in _Ons Weg deur die
Wêreld_,[252] grotendeels 'n didaktiese werk, wat egter ook verhale,
fantasieë, samesprake, aforismes en gedigte bevat. Die verhale en
fantasieë word hier bespreek, die didaktiese gedeeltes in hoofstuk VII.
Die samesprake behoort tot die toneel-literatuur en die "Spesiale
stukke vir Debatsvereniginge" (Afd. V.) kan buiten beskouing bly.[253]
Op Langenhoven se belangrike aandeel in die taalstryd het Dr. E.C.
Pienaar gewys[254]. Nadat hy 'n tydlank lid van die Kaapse Provinsiale
Raad was, word hy volksraadlid vir Oudtshoorn. Tans is hy senator.
Van hom het ook verskyn: _Die Pad van Suid-Afrika_, 'n digbundel; twee
satieries-humoristiese verhale: _Sonde met die Bure_ (1921) en _Doppers
en Filistyne_ (1922), wat in hoofstuk VI bespreek word; _Die Hoop van
Suid-Afrika_ en ander toneelstukke; _Twee Geskiedkundige Opstelle_[255]
in samewerking met G.S. Preller; in Engels: _Republicans and Sinners_ en
_The Everlasting Annexation_. _Aan Stille Waters_, wat nou in _Die
Burger_ verskyn, is 'n reeks artiekels oor onderwerpe van uiteenlopende
aard. Daar is verhale, fantasieë, gedigte en bewerkings van psalme,
gesange en Engelse liedere. Binnekort verskyn dit in die _Almal se
Boeke_-serie, terwyl die gesange al afsonderlik uitgegee is onder die
tietel _Afrikaanse Gesange_. _Die Eensame Hoop_ (1922) is 'n
kinderverhaal.
Ons Weg deur die Wêreld.
(Afdelings II en III.)
In die eerste verhaal raak Ou Verkeerde Faans "'n onvermoeide ou
twismaker" onder die strelende warmte van die kaggel al sy kwellings
kwyt. Maar daar sal "nie more weer vuur in die kaggel wees nie" en
daarom moet Neef Kerneels maar dadelik die saak oor die bogslootjie
tussen hom en sy buurman skik. _Lammetjie en Wolf_ is die verhaal van 'n
verdwaalde kindjie, wat in die hande raak van 'n verstokte misdadiger,
vir manslag tot lewenslange gevangenisstraf veroordeel. Klein Miemie
verteder die ou sondaar se hart en hy bring haar terug na haar ouers.
Die omkeer by Hans Bonsa word alleen op betogende wyse beskryf; daar is
geen plastiese uitbeelding, soos van Miemie se dwaaltog nie, wat met
mooi innigheid geteken word. Dieselfde innigheid tref ons in _Twee Oues
van Dae_, waar 'n grysaard op gevoelige wyse uiting gee aan sy liefde
vir 'n troue hond. _Die Nuwe-Jaars-offer_ is 'n verhaal van 'n jonge
man, wat gewillig die dood tegemoet gaan om 'n medeminnaar te red. In
die _Brief_ klink die fyn sarkastiese toon van _Doppers en Filistyne_ al
helder op, en ook die _Sonde met die bure_-motief is aanwesig.
"Eergister het Bertus Bakbene weer 'n straal van my beurt water gesteel
om sy ou pattatta-tuintjie nat te maak en ek het sy jong se graaf daar
uit sy hande geruk en hom 'n skrams raps daarmee oor die korrelkop gegee
en toe in die uitkeerplek ingerol om weer reg te lawe" (p. 48)[256].
Waterlei-moeilikhede gee ook in _Doppers en Filistyne_ aanleiding tot
kostelike humor, maar Oom Stoffel moet op die dorpse bure 'n meer
verfynde taktiek toepas. Die naskrif van die brief is 'n mooi voorbeeld
van misplaatste moederliefde. _Die Kluisenaar van die Karro_ "kon ...
uit elke bossie 'n preek haal" (p. 60). Dit is 'n botaniese les in
aantreklike vorm. _Meester_ bevat skoolherinneringe. Dat meester egter
"'n _suiwere_ Nederlandse aksent" had is onjuis, want die Nederlandse
"e" is allesbehalwe "presies die Afrikaanse ij" (p 62).
Die _Fantasieë_ begint met 'n allegorie in Bybelse styl. In die orige
stukke is "Boet Nelie" 'n grysaard, wat soos Jonathan in _Waarheid en
Droomen_ op weemoedige wyse aan mymer gaan. Hy het 'n hunkering na die
ou "romantiese, skilderagtige" boereplase "met onbewerkte hoekies en
kweek-plekkies onder 'n skaduboom om op te lê en droom" van sy kinderdae
(p. 77). Niks is daar wat hom so treurig stem nie as die gestadige
verwoesting van soveel heerlikheid in die natuur deur die moderne
boerderymetodes. "Alles moet nou gelyk gemaak word--gelyk en reghoekig
en reglynig. Die tyd van sentiment is verby: dis nou die dag van
besigheid". Daarom gaat Boet Nelie vir laas kuier na die ou watersloot
en hy gesels op vertroulike wyse daarmee oor die ou dae. Hy is ook, die
vriend van die ou wa, wat vir brandhout moet verkoop word. Die sê van
Nelie "Sy hart is so vol liefde dat daar plek is vir al die ou goedjies
wat hy as kind mee maats gemaak het en al is hy nou 'n bejaarde man ...
dan kom hy nog met my gesels net soos toe hy 'n kind was--met my, die
stomme ou wa asof ek 'n mens was net soos hy" (p. 100). Die motorkar wat
Nelie mee plaas toe ry "is 'n masien. Daar is geen siel in hom nie en hy
roof my van my siel ook." (p. 105.) Op die ou geboorteplaas vind hy
nêrens troos nie. "Al die ou dinge wat sy hart aan vasgekleef het en die
metgeselle van sy skooldae en die dierbare van sy huisaltaar word een
vir een weggeruk ..." (p. 107.) Maar die ou berg het staande gebly en
die moet vir hom die raaisels van die lewe help oplos. "Seg my, my ou
berg, wat is die plan van die hele besigheid?" (p. 109.) Net soos Elia
wil hy weg wees "van die kranksinnige gewoel van die wêreld en nader
naar die troosvolle rus van die voorportaal van die hemel" (p. 110). En
die berg vertel hom: "dis nie die groot dinge wat belangrik is (nie)."
(p. 110.)
Op die weemoedige kadans van sy mymerstemming laat Nelie hom saggies
voortwieg en die klare eenvoud[257] van sy volsinne, wat met rustige en
kalme geleidelikheid mekaar opvolg is in harmoniese ooreenstemming
daarmee. Maar die doodnugter opmerkings oor mishandeling van die maag,
en die walging vir "insak-gansveermatrasse", waarin party mense op
"bloedige Karro-somerdae" kruip--dit is wanklanke in die
fantasie-atmosfeer.
Blykens die voorberig van die derde druk het Langenhoven afgesien van
"die imperfektum wat (hy) eentyd van malligheid wou invoer".[258]
Eienaardig is die gebruik van "ieder 'n mens" i.p.v. iedere mens[259],
"tussenposend" (p. 67), "'n lustige gemak" (p. 84, _Ons Weg_). Enkele
minder gelukkige uitdrukkings kom voor: die kalwertjies wat wil laat
drink wees (p. 15); die dik doringplate ... het begint minder te
weergalm (p. 19); 'n groot karree-boom, _wie se_ diepgaande wortels....
(p. 41); hy stuur hom daar haal (p. 54). Daar is 'n paar
opslag-mangelwortels tussen die beetrye,[260] o.a.: "sonder om enige
partikuliere persoon toe te spreek (p. 6); met 'n effe suggestie van
rood (p. 80, _Ons Weg_); die doodskleed van die nag word ingegaar deur
die hand ... (id. p. 79).
Daar is oorspronklike beeldspraak: as verkoue en sinkings jou gelyk
beetkry "een aan die disselboom ... en die ander aan jou briek ..." (p.
6); maar taamlik afgeslyte kom ook nog voor o.a.: die veld ... weef 'n
prag-tapyt op die vloer van die aardse tempel ... (_Ons Weg_, p. 29);
die onstuimige boesem van die rivier (p. 88); om snare in die
liefde-ontblote hart aan te roer (p. 21); die laken of doodskleed van
die winter, (_Ons Weg_, p. 78).
§ 5. Christian Zinn.
Van Christian Zinn het in 1911 verskyn: _In Harte Verenigd_, of _Sketse
uit die Boere-Lewe_. Dit is 'n verhaal uit die tyd van die
Jameson-strooptog en Anglo-Boere-oorlog, waarin die skrywer geleentheid
vind om heelwat politieke beskouings aan die man te bring. Die dapper
held, mooi meisie en lae verraaier ontbreek nie. Die liefdesverhaaltjie
is vol soeterige sentimentaliteit. Daar is o.a. sprake van "'n miljoen
dralende soene"! Die historiese gebeurtenisse word oppervlakkig behandel
en die uitwerking daarvan op die uitgebeelde persone uiters gebrekkig
aangedui. Letterkundige verdienste het die verhaal nie, want die styl is
onbeholpe, gebrekkig en taamlik vol anglisismes. Vir die taalkundige kan
dit interessant wees, omdat daar soveel oorgangsvorme in voorkom. Van
die woord _baie_ het Zinn blykbaar 'n groot afkeer; dit kom glo maar
eenmaal voor (p. 127). As voorbeeld van taal, styl en spelling kan die
volgende dien: Dit was net als of Suid Afrika verdoemd was om 'n
vreselike terugsetting te kry net so's voorspoed in bereik was. Die land
had mooi vooruit gegaan, in alle rigtinge was verbeterings te bespeure,
kapitaal had ingevloei, en die wonderlike rykdom wat S.A. eige is, werd
geopend, (p. 33); Sannie haar auntie Maria maak net goeie vooruitgang
met haar jongste minnaar, 'n jeugdige luitenant die met 'n party van die
Yeomanry uitgekom had, en die so opgenome was met die lewe in die
uitgestrekte Karroo, dat hy met graagte daarnaar vooruitsiet om sig neer
te set tot vee-boerdery ... (p. 132).
§ 6. Dr. D.F. Malherbe.
Vir sy lewensloop en werk kan verwys word na Dr. E.C. Pienaar se
proefskrif.[261] Van belang is die volgende meedeling: "As 17-jarige
knaap het hy een keer deur die Karo gery sonder om meer te sien as 'n
vervelige uitgestrektheid van vlakte, dor en verlate. Maar toe hy in
1907 weer in daardie omgewing kom, het dit hom magtig aangegryp. Daar
was vir hom so 'n wonderlike geheimsinnigheid in, so 'n bekoring dat hy
gemeen het om daar vergoed te bly. In dié stemming is sy eerste werklike
gedigte geskrywe."[262] Vir sy prosawerk ook, is soos nader sal blyk, sy
verblyf in die Karo van groot belang gewees.
Vergeet Nie, (1913).
In die nabyheid van die rustige Karodorpie, Steenburg woon die Du Pré
famielie op die plaas Rietfontein. Oom Willem en Tant Annie het saam oud
geword in die Karo-eensaamheid. Hul dogter, Bettie is ook 'n "kind van
die vrye veld, 'n pragtige voorbeeld van die Afrikaner-meisie". Oom
Willem is enigsins melankolies van geaardheid en die oorlogsgerugte
vervul hom met 'n donker voorgevoel. "Die vuur sal brand van noord tot
suid ... en dit is my asof ... ek die end nie sal belewe nie", so lui sy
profetiese woorde op die vooraand van die groot kriesis. En die plegtige
huisgodsdiens is nog nie afgeloop nie, toe Servaas Vermaak, die bywoner,
wat dorp toe was en daar Adonis as skaapwagter gehuur 't, met die
oorlogstyding vergoed 'n end maak aan die "rustige rus" van die
plaasbewoners. Nie lank na Servaas kom Bettie se verloofde, Piet Marais,
geneesheer op Steenburg om afskeid te neem. Hy is Kolonialer, maar offer
al sy goeie vooruitsigte op om by die Boere-ambulans in diens te tree.
Oom Willem, wat in alle sake die Bybel tot rigsnoer neem, veroordeel
rebellie, maar heg tog sy goedkeuring aan Piet se daad, as hy hoor dat
hy veral gaan om geneeskundige hulp te gee. Met gloeiende geesdrif
verdedig Piet sy handelwyse teenoor Bettie se besware en peil dan op sy
vosperd reguit Boere toe. Ons ontmoet hom weer by die Boeretroepe, maar
nie meer as Rooikruisdokter nie, want dis al die tydperk van
guerilla-oorlog. Piet is trots al die teleurstellings nog dieselfde
vurige entoesias, die geswore vyand en bestryer van papbroekerigheid.
"Nee, manne, laat ons saamstaan(,) almal wat kan tot die end." Onder sy
invloed word die flouhartige Japie du Plooy en Oom Jan ook
"bitter-einders".
Intussen kom Bester, die beroemde rebelle-kommandant met 600 man die
eentonigheid van 'n vervelige namiddag verdryf op Rietfontein. Bester,'n
35-jarige man, wat tot hiertoe alle vroue met onverskilligheid verby
gegaan 't, moet dadelik "hands-op" vir Bettie! As sy na Piet verneem,
deel hy haar mee, dat hy weet van 'n Dr. Marais, wat vroeg in die oorlog
aan koorssiekte dood is. Hy beloof haar om nader inligtings in te win.
Oom Willem verwek heelwat ontstemming onder die rebellekommando deur die
verdediging van sy bybelse standpunt aangaande trou aan die regering.
Die volgende oggend sukkel hy dorp toe met sy eseltjies om die besoek
van die Boere aan Kommandant Hunt te rapporteer, en loop 'n lelike
skrobbering op, omdat sy rapport so laat inkom.
Bester se liefde vir Bettie beïnvloed die bewegings van sy kommando en
deur sy herhaalde besoeke aan Rietfontein raak die Du Pré famielie in
die moeilikheid. Oom Willem, pas herstel van 'n swaar siekte word in 'n
vreeslike storm dorp toe gevoer deur die Engelse. In haar radeloosheid
bedenk Bettie 'n wanhopige plan om haar pa te red. Sy skryf 'n brief aan
Bester, wat met sy kommando nog in die nabyheid verkeer, en laat dit
deur Servaas besorg. Maar Adonis verklik alles aan die Engelse en as
Servaas terugkom van sy vrugtelose tog, word hy saam met Bettie en haar
moeder na die tronk geneem. Oom Willem en Servaas word na Port Alfred
gestuur deur die militêre, Bettie kom agter die tralies, terwyl Tant
Annie vrygelaat word op parool.
Intussen het Dr. Marais een van Genl. De Wet se vertroudes geword en as
Du Plooy met rapporte na die Kolonie vertrek, kry hy 'n brief vir Bettie
mee, wat hy in Bester se hande laat. Maar deur sy poging om die brief
aan Bettie te besorg, raak Bester gevange en word ter dood veroordeel.
In die tronk kry hy geleentheid om Bettie te vertel, dat Piet nog leef.
Kort na Bester se teregstelling keer Bettie en haar moeder weer terug na
Rietfontein. Oom Willem het kort na sy aankoms in die kamp op Port
Alfred beswyk. Na die vrede kom Piet terug om sy bruid te trou.
* * * * *
Bettie word ons voorgestel as 'n ideale Boermeisie. Alleen die feit, dat
sy haar afgeleefde ouers nie kan verlaat nie, weerhou haar om Piet se
voorbeeld te volg en aan te sluit by die ambulans. In die gevangenis en
teenoor Hunt gedraag sy haar kloek. Sy is blykbaar trots op die rol wat
sy gespeel 't, en as Piet haar na die oorlog vra, of sy bereid is om vol
te hou in die groot stryd teen die Engelse kultuuroorweldiging, antwoord
sy met 'n tikkie verontwaardiging in haar stem: "Piet, mag jy my nog so
'n vraag vra nadat ek _soveel opgeoffer en gely het?_"[263] Dit kom my
egter voor asof Bettie haarself _moedswillig_ in die ongeluk gestort 't,
en as dit die geval is dan verloor haar "offer" vir die nasionale saak
heelwat van die heroïese kleure, wat die skrywer daarin geweef 't.
Op pagina 66 staan: "Al die veerkrag van haar nasionale gevoel is deur
die oorlog in volle beweging gekom, en niks is daar sterker by haar
gewees as _die wens om positief te mag meedoen aan die stryd nie_. Maar
hoe kon sy haar ouers verlaat? Onmoontlik vir haar om uit te gaan as
verpleegster! En so is dit haar ernstige gebed geword dat sy op watter
wyse dit God behaag 'n aandeel mog kry aan die oorlog. En as sy niks kan
meedoen nie, dan wou sy meely met haar volk." Hoe edel hierdie besluit
op sigself ook al mag wees, dit neem die feit nie weg, dat Bettie se
naasbysynde plig ongetwyfeld was om vir die veiligheid van haar
afgeleefde ouers te sorg. Maar as sy by haar vader se siekbed moet waak,
dan spook die gedagte van deelneem aan die oorlog, wat 'n _idée fixe_ by
haar word altyd deur haar brein: "Sou die Here haar roep om haar siek
vader op te pas, en mag sy daarom geen deel hê aan die oorlog nie? Sou
dit haar roeping en werk worde, beskeie en stil, _waar sy hoë aspirasies
had?_"[264] Piet Marais se oorlogsgeesdrif en wie weet, miskien ook die
Engelse romans, wat sy van die skool af meegebring 't,[265] het haar
blykbaar taamlik sentimenteel gestem en haar belet om 'n nugter kyk op
sake te behou. As Bester haar meegedeel 't, dat 'n sekere Dr. Marais in
die begin van die oorlog aan koorssiekte dood is, maak sy allerhande
onuitvoerbare planne--"sy sou stilletjies wegraak, te voet loop as dit
al was, haar lewe daaraan waag, sy sou sôre, dat sy êrens by die Boere
te lande kom, sy sou Piet soek ... en as hy waarlik dood was, _sy graf
met haar trane bevogtig!_"[266] Die laaste sinnetjie kon wel in een van
Feith se romans gestaan 't! Daar is trouens meer wat ons aan die
sentimentele romans van die agtiende eeu herinner. 'n Paar ou briewe van
Piet maak sy "met voldoening ope en lees dit in stil mymering en met die
gevoeligheid van 'n teer vrouehart." (p. 64.) Dat Bettie "in die
traag-skrydende ure van die nag" romantiese plannetjies uitgedink het,
is psigologies volkome juis, maar ons is nie gewend, dat 'n flink
Boermeisie van drie-en-twintig jaar, wat bowendien reeds op haar
agtiende jaar "selfbewus en ryp genoeg vir verantwoordelikheid" (p. 33)
was, dat so 'n meisie, tans die enigste[267] stut en steun van haar grys
ouers in uiters benoude dae haar al te lank oorgee aan 'n Wertheriaanse
sentimentaliteit nie.
Bettie se volgende dade toon dat sy doelbewus, ja moedswillig alles doen
om "'n aandeel aan die oorlog te kry"--m.a.w. sy leg die veiligheid van
haar ouers in die waagskaal ter wille van 'n meisiesagtige gril, wat sy
vir "hoë aspirasie" aansien! Sy weet, dat haar pa 'n swartkruis agter sy
naam het, dat die geringste suspiesie hom in lewensgevaar kan bring en
tog ontvang sy Bester "alleen in die sitkamer" (p. 92). Bester het
ongetwyfeld 'n sterk indruk op haar gemaak, en ofskoon sy trou bly aan
Piet en haarself wys maak, dat "as Piet dood is, sy ook dood (sou) wees
vir die wêreld" (p. 90), sien sy tog verlangend uit na Bester se
terugkeer. En nie alleen omdat sy hoop, dat hy nuus van Piet bring nie.
Piet behou wel die ereplaas in haar gemoed, maar uit die omstandigheid,
dat sy oorweeg wat Bester vir haar kan beteken in geval Piet werklik
dood is, kan ons besluit dat sy persoonlikheid haar diep getref het. Sy
redeneer so: "Sy is mos sterk genoeg, sy het Piet _te_ lief om aan enig
ander man te dink" (p. 95). En sy doen dit tog! Bettie maak 'n kriesis
van ernstige weifeling deur. Sy het Bester lief en al wat haar terughou
is "die dure besef van plig en eer." (p. 99.)
Oom Willem het dadelik die groot gevaar ontstaande uit die herhaalde
besoeke van Bester ingesien en Bettie ernstig gewaarsku (p. 95). Sy het
volkome goed geweet, "dat alle persone, wat geheime konneksies met so 'n
gevreesde en verwenste mens het op die ongenadigste manier sou gestraf
word." (p. 96.) Tog ontvang sy Bester nòg eenmaal alleen--sy dink nie
aan die gevaar waaraan sy haar ouers blootstel nie, ofskoon hy haar
meedeel dat sy stap gevaarlik is en dat die Engelse dus naby is--sy gaat
_swygend_ met hom die sitkamer binne en steek nog daarby 'n kers op (p.
97). Op die manier, bewerk sy haar pa se ongeluk. Kan ons haar dus glo
as sy uitsnik: "Ag Pa, ek kan dit nie help nie, ek is net so onskuldig
soos Pa"? (p. 102). Miskien wel; miskien was dit bloot vroulike
onversigtigheid. Maar die volgende stap van Bettie--die brief wat sy aan
Bester skrywe--is alleen verklaarbaar as 'n moedswillige poging om
haarself "'n aandeel aan die oorlog" te verskaf. Sy kom tot die
konklusie, dat alleen Bester haar pa kan red. Het sy gemeen, dat hy die
Engelse moet agtervolg en Oom Willem terugbring plaas toe? Moes Bester
vervolgens Rietfontein verdedig teen die Engelse oormag? homself, sy
kommando en die vrouens laat platskiet ter wille van één man? Of moes hy
die afgeleefde, sieklike grysaard, teen die se eie wil saamsleep op sy
swerftogte? In haar opgewondenheid het hierdie eenvoudige oorwegings nie
by haar opgekom nie en in haar naïewe geloof aan Bester se al-sterkheid
skryf sy aan hom--'n impulsiewe daad--psigologies volkome juis. Maar
haar moeder se opmerking, dat haar plan gevaarlik is, bring haar nie tot
nadenke nie. En plotseling blits dit deur haar gedagte: Nou kan ek my
"hoë aspirasies" bereik--sy kry die "besef ... dat sy self in die
draaikolk van gebeurtenisse begin meedans. Was dit dan nie altyd haar
ernstige versugting nie?" (p. 107). Juis, sy is lank al moeg vir die
eensame lewe op die plaas, waar sy al meer dan 'n jaar opgesluit sit.
Haar romantiese siel smag na dade van durf en intussen suggereer sy
haarself, heeltemal ter goeder trou, dat sy alles doen om haar pa se
ontwil!
Maar Servaas is die man, wat haar tot rede sal bring! Hy weet meer dan
sy: "Die vlakte, die bossies, dit lewe van duisende kakies so na Vaaldam
se kant toe. Die hele wêreld is vanaand vol van hulle." (p. 110.) Hy
erken: "dis byna verniet om so iets te probeer en daarby gevaarlik." (p.
109.) Helaas! Arme Servaas verloor ook àl sy gewone boere-nugterheid--hy
kan "die vurige pleit van 'n skoon jonkvrou" nie weerstaan nie! En hy
gaat jou waarlik waar op die dollemansboodskap uit, ofskoon sy vrou
uitdruklik verklaar dat dit "gek mense se werk is om so iets te doen"
(p. 112).
By 'n nugter beskouing van die feite moet ons kies tussen twee
opvattings: (1) òf Bettie is ten spyte van haar drie-en-twintig jaar nog
maar _'n bogkind_ soos Janetta haar noem, wat met die grootste
onversigtigheid haarself, haar ouers en Servaas in die ongeluk stort, òf
(2) in 'n toestand van radelose opgewondenheid maak die _idée fixe_ "om
haar deel aan die oorlog by te dra" haar onbekwaam om die simpelste
logiese gevolgtrekking te maak. In albei gevalle word dit dan egter
onmoontlik om haar handelwyse as 'n onselfsugtige, edele daad te beskou
en verloor haar =offer= sy grootse betekenis. Soos Malherbe haar geteken
't kan sy nooit as heldin, as die "moedige Boermeisie met haar sterk en
besliste karakter"[268] beskou word nie. Sy is eenvoudig die slagoffer
van haar kinderlike onnoselheid of van haar "hoë aspirasies", wat ons
medelyde opwek, en die bewondering vir haar kloek gedrag in die
gevangenis word getemper deur die bewussyn, dat dit alles onnodig was,
terwyl ons haar bowendien met reg kan verwyt, dat sy haar ouers en
Servaas met sy famielie in die ongeluk gestort 't--ja selfs die dood van
haar vader verhaas het. Bettie, soos die outeur haar wil voorstel, is 'n
psigologiese teenstrydigheid.
M.H. van Campen het die raak opmerking gemaak, "dat kunst het
_zichtbaar worden der noodwendigheid in 't, voorgesteld gebeuren_ ten
gevolge heeft, en dat het blijken dier noodwendigheid de schóónheid van
't _voorgesteld gebeuren_ uitmaakt."[269] Dit is juis die sigbaarwording
van die noodwendigheid, wat ons in Bettie se "offer" mis. Malherbe het
een van die mees dramatiese momente in sy verhaal laat glip. Hy gee ons
self die gegewens vir die uitbeelding van 'n geweldige konflik: aan die
een kant Bettie se geheime liefde vir Bester, die bestaan waarvan sy
self nog nie wil erken nie; daarmee saamgevleg die hoop, dat hy haar
iets omtrent Piet Marais sal kan meedeel en bo-op dit, haar kriewelige
ongeduld om na 'n jaar van gedwonge niks-doen eindelik haar lang
gekoesterde plan om aktief op te tree in die oorlog uit te voer. Aan die
ander kant: die besef dat dit haar plig is om terwille van haar ouers en
as verloofde van Piet, wat miskien nog leef alle omgang met Bester te
vermy. As Bettie in só 'n konflik eenvoudig haar naasbysynde plig gedoen
't, dan sou ons haar _ook sonder om te weet_, dat sy dapper was in die
tronk, as 'n heldin kan bewonder.
_Vergeet Nie_ is 'n aaneenskakeling van dramatiese tonele, waarin die
oorlog voor ons geestesoog verbytrek. Sonder veel verandering sou dit
dan ook moontlik wees om die roman om te werk tot 'n toneelspel, waarin
daar wel veel aksie, maar weinig botsing van hartstogte sou voorkom Ons
kry 'n indruk van wat daar gewoel en gekook het in die hart van die volk
gedurende die oorlogsjare, van die lyding van vrouens en oumense, van
die dapperheid van die Kolonialers, die laagheid van die _National
Scouts_, die vervolging en plaery onder die krygswet. Maar by die
beoordeling van die boek moet ons een faktor veral nie veronagsaam nie:
dit naamlik, dat die teenswoordige geslag nog in meerder of minder mate
_onmiddellik_ betrokke was in die gesketste gebeurtenisse, dat daar
tallose herinneringe van die groot oorlog nog lewe in ons bewussyn. Dié
herinneringe word deur die skrywer in dramatiese verhoudinge gegroepeer
en iedereen kan dadelik uit sy eie ondervindinge analoge gebeurtenisse
rekonstrueer. Dit versterk die indruk wat die gelesene op ons maak
honderdvoudig. Die skrywer roep ou halfvergete impressies uit hul
wegkruipplekkies te voorskyn. Op onbewuste wyse vul ons self die verhaal
aan, en so kry dit op laas 'n aktuële kleur, 'n sterk geprononseerde
persoonlike karakter, wat die leser tot in die diepste roersele van sy
siel beweeg, maar wat die verhaal _op homself nie besit nie_.
Ek noem een voorbeeld om my bewering te verduidelik. Die teregstelling
van Bester herinner ons dadelik aan Kommandant Scheepers. Die
oorspronklike ontroeringe, veroorsaak deur die tragiese uiteinde van
Scheepers, versterk die indruk, wat die soortgelyke lot van Bester by
ons verwek en raak daar gedeeltelik mee geïdentifiseer. Die gevolg is,
dat Bester-Scheepers in die roman 'n werklik lewende persoonlikheid vir
ons word.
Maar nou ontstaan die vraag: Is Bester, wanneer ons ons persoonlike
ervarings heeltemal uitskakel, nòg 'n lewende persoonlikheid, ontroer
die wyse waarop Malherbe hom uitgebeeld het ons dàn nog? Dit is die
enigste wyse waarop ons die kunswaarde van _Vergeet Nie_ vir die
_nageslag_ kan bepaal, want oor 'n tagtig of honderd jaar, sal die boek
nie meer in so 'n voordelige posiesie verkeer nie, dan kan dit alleen
nog profiteer van die nasionale oorleweringe van die groot stryd. En
selfs dìt sal die boek nog 'n groot voorsprong gee, want by 'n volk met
'n kragtige bewussyn word die nasionale helde uit 'n vergange
glanstydperk altyd met 'n stralekrans van heilige aanbidding versier.
Dit is bekend dat _De Geuzen_ van Onno Zwier van Haren lank as 'n
kunswerk van die hoogste skoonheid beskou is, eenvoudig omdat dit 'n
nasionale onderwerp behandel.
Maar ons keer terug tot Malherbe se karakteruitbeelding en vraag: Wat
weet ons nou eintlik van Bester? Hy is 'n bekwame en dapper kommandant,
wat verlief raak op Bettie. As hy hoor, dat haar verloofde nog leef,
besluit hy na enige stryd om haar dit mee te deel. In die hof verdedig
hy sy handelwyse op hartstogtelike manier en gaat sy dood tegemoet soos
'n held. Alleen by die beskrywing van sy laaste dae kry ons enigsins 'n
blik op sy sielelewe en die totaalindruk bly vaag. Bester is sonder
lewensdoordringing geteken, daar is niks indiwiduëels, wat hom tot 'n
duidelike persoonlikheid maak nie.
Piet Marais eweso. Hy is 'n tiepe van die ontwikkelde Afrikaner, wat
deur 'n vyfjarige studie in Europa sy insigte verruim en sy lewe verdiep
het. Hy het daar "jare van worsteling" gehad, hy moes dikwels "met smart
afskeid neem van oortuiinge wat (hom) in vlees en bloed oorgegaan (was)
van (sy) kindsheid af." Hy was 'n ernstige soeker na waarheid, wat uit
ou tradiesies en nuwe wetenskap vir homself 'n eie lewensbeskouing
gebeitel het. In die karakter van Piet lê seker 'n stukkie
outobiografie, maar in 'n oorlogsroman was daar geen kans vir 'n
psigologiese uiteenrafeling van hierdie interessante fase in die
ontwikkeling van die Afrikaanse student nie. Ons wag nog op die
kunstenaar, wat die botsing en gedeeltelike samesmelting van die
Afrikaanse en Europese kultuur moet uitbeeld.
Ons verneem ook nog enige besonderhede van Piet se oorlogservaring en
hoe hy verlang na Bettie. Maar 'n lewende persoonlikheid, met wie ons al
die wisselende stemminge van die awontuurlike kommandolewe deurvoel,
word hy nie.
Ook Tant Annie bly 'n vae figuur. Op Bettie het sy blykbaar geen invloed
nie. Selfs aan Hunt was dit duidelik, dat sy geen aktiewe rol kon speel
nie en die treurige gebeurtenisse slaan haar dan ook heeltemal terneer.
Oom Willem is met meer liefde geteken. In sy bybelvasteid, sy afkeer van
pronk en na-apery is hy 'n tiepe van die Afrikaanse boer. Ons verneem
dat "dors na kennis hom aangespoor (het) tot selfopvoeding", maar uit
die opgawe van sy biblioteek blyk, dat dit hoofsaaklik godsdienstige
kennis was, waar hy na gestreef 't. Hy bly getrou aan die Engelse
regering, omdat sy godsdienstige oortuiging hom leer, dat rebelleer
sonde is. Maar, as hy later persoonlik kennismaak, met die onregverdige
taktiek van die Engelse, laai sy haat op teen die vyand van sy volk en
kry hy simpatie met die rebelle. _Vergeet nie_ is die plegtige boodskap,
wat hy aan Servaas gee op sy sterfbed.
Bester, Piet Marais en Tant Annie is karakters, wat _getiepeer_, maar
nie psigologies _gekreëer_ is nie. Die skrywer staan te veel met sy eie
ekheid tussen die objektief beeldende teksdele, hy mis die gawe om sy
gegewens tot 'n saamgegroepeerde eenheid te bring, om sy persone
heeltemal objektief van uit hul eie innerlike wese te laat lewe. Deur
die subjektief deurleefde werklikheid vleg hy sy eie beskouings en
daardeur verdwyn die realiteitsillusie. Die roman word 'n
aaneenskakeling van dramatiese momente, maar geen epiese struktuur,
waarin die ganse sielelewe van 'n groot tydperk in sy gehele menslikheid
tot een grootse beelding samesmelt nie.
As Piet Marais oorlog toe ry hoor ons: "Dis die eerste rit vanaand van
'n besielde Kolonialer na 'n slagveld wat so groot sal word soos byna
die gehele beskaafde Suid-Afrika, na 'n oorlog wat nie sal oortref word
in gemene gruweldade nie ... ens." (p. 22). Dit is wat Malherbe weet,
maar Piet was tog geen profeet nie. Op hinderlike wyse dring die skrywer
homself hier op die voorgrond.
Sy historiese kennis verwerk Malherbe presies soos De Waal. Op pagina
52-54 staan 'n lang oorsig van militêre gebeurtenisse en op pagina 63-64
'n uiteensetting van die toestande onder die krygswet. Alleen deur 'n
betoog kan hy die nodige atmosfeer vir sy verhaal skep. Só kry ons geen
begrip van die dramatiek van die worsteling nie.
Soms egter slaag Malherbe daarin om deur pittige plastiek die leser
direk te tref. 'n Voorbeeld daarvan is die mooi kommando-toneeltjie in
hoofstuk X, waar 'n lewendige dialoog ons dadelik op hoogte van sake
bring. Die brief uit die konsentrasiekamp met sy bemoedigende woorde:
"Gaan voort, want ons saak is reg en God sal ons nie verlaat nie" laat
ewe ons gemoed tril en ons sien die duisende vroue in geduldige lyding.
'n Oomblik later vaag die nugter vraag van Generaal De Wet: "Hoe is die
posiesie?" alle droomgepeins weg. Maar as kort daarop "soos 'n magtige
gebed waar berusting in ruis" die burgers se plegtige lied tussen die
koppies weergalm en die generaal en sy staf met eerbiedig gebaar hul
hoede afhaal, dan sweef ons op die klankedeining na 'n wonderland van
heilige herinnering--dan sien ons die stoere manne "saamsing met vrou en
kind, met vrind en bloedverwant onder gewyde dak...." Hier is innigheid
van weergawe. Ons voel die diepe kneusing van sterk manneharte, wat op
die nuwe dag in stille Godsvertroue wag. 'n Skrywer, wat so mooi die
nodige sfeer met uiters gevoelige tikkies kan aandui, hoef waarlik nie
sy toevlug tot koel-verstandelike histories geredeneer te neem nie. Hy
hoef nie uit sy denkbewussyn allerlei verklarende toeligtings aan te
voer nie--die leser vang dadelik die aksent van waaragtigheid uit die
klank van sy woorde op.
Maar selfs by hierdie mooi veldtablo kom die skrywer se opdringerigheid
te pas. Hy vind dit nodig om weer blyk te gee van sy historiese kennis
en vertel ons dat "die wêreld in kampe van blokhuise afgeperk is ...
waaromheen swaar kolomme opereer met 'n onuitputlike gedetermineerdheid
om die groot veggeneraal van die Boere in die reusenetwerk van bewegende
lyne toe te wikkel".[270] Dat De Wet se gevangeneming die Boer-magte sou
knak is 'n feit, só vanselfsprekend, dat die meedeling daarvan absoluut
oorbodig is, vir ons _èn vir die nageslag_. Mens sou ewegoed 'n Fransman
daaraan kan herinner, dat Blücher en Wellington vir Napoleon wou vang by
Waterloo!! As die skrywer die orige informasie tog wou meegedeel 't, dan
moes hy dit so in die dialoog gevleg 't, dat ons dit nie voel as 'n
opsetlik skoolmeesteragtige opmerking nie.
Gebrek aan plastiek is daar in die volgende sinnetjie: "In 'n
omsientjiestyd is die welkom bevel uitgevoer." (p. 135.) Dit is 'n blote
konstatering, wat by die leser geen impressie van die handeling wek nie.
En juis in die vorige sin slaag die skrywer daar pragtig in om deur die
herhaling van die woord _afsaal_ 'n duidelike gehoorbeeld te suggereer.
"Afsaal", klink dit deur die rye, "afsaal tot ver agteruit en rondom".
Ons hoor hoe slaperige burgers met sware basstem mekaar die woorde nasê,
totdat die klankeketting dreun in die agterste gelid. Maar in plaas van
die gehoorhallusinasie te verinnig deur die geskuifel van die saals, wat
met dowwe plof en stiebeuelgerinkel op die aarde bons, kom die skrywer
met sy niksseggende verklaring: "In 'n omsientjiestyd is die welkom
bevel uitgevoer."
Nog so 'n geval vind ons op pagina 13. "Dit kan stil, ontsettend stil
word op Rietfontein. In die middel van die dag kan dit gebeur dat daar
geen lewensteken te bespeur is nie." Uit so 'n beskrywing blyk duidelik,
dat die outeur nie _in_ die toestand is nie, maar praatjies _oor_ die
toestand maak. Hoeveel mooier is die beeld waarmee hy ons dadelik die
stilte en eensaamheid op Steenburg laat voel--die dorp, "waar alle
geluid en rumoer van menslike bedrywigheid nietig wegsterwe _soos die
breek van 'n dun, droë takkie in 'n ontsaglike woud_".
Dan is daar nog iets wat hinderlik is in die kommando-toneel. Japie du
Plooy is "deur die invloed van Dr. Marais tot 'n waaghals en onvermoeide
verkenner _omgetower_." (p. 138.) Ook al "in 'n omsientjiestyd"? Vir so
'n sielkundige bolmakiesie het mens 'n ouderwetse toordokter nodig en ek
twyfel of Piet dié kuns in Duitsland geleer 't.
Daar is nog meer voorbeelde van die neiging van die skrywer om hom
tussen sy verhaal en die leser te plaas. Servaas kom die dorp ingery op
die 12de Oktober 1899. Dan kry ons in enkele raakgetekende lyne 'n
pragtige ets van Steenburg en omgewing,--maar dit is nie _Servaas_, wat
die dorp so sien nie--dit is _Malherbe_. Ons loop nie saam met Servaas
onder die peperbome nie. Nee, die skrywer sit op een van die koppies en
peins oor die "sukkel-werksaamheid" van klein mensies en die
wyd-omhemelde velde, waarin die dorpie "soos 'n nouliks sigbare stippie"
wegsink. Intussen vergeet ons Servaas totaal, verdwyn alle
realiteitsgevoel. Malherbe vertolk die gedagtes van sy persone deur _sy_
lieriese parafrase in plaas van die gedagtes self, in hul eie taal te
gee.
Op pagina 34 word die gang van die verhaal onderbreek deur die volgende
opmerking: "Arme Bettie en Piet, watter reggeaarde sou nie medely hê met
julle nie, ..." en op pagina 46 roep hy uit: "O, die wonderlike gawe van
heerlike ontboeseming aan die mensekinders gegee, ..."
Bettie se innerlike lewe word soms op fyn-psigologiese wyse deurvoel.
Haar tobbery oor die lot van die geliefde, die nuansering van haar
gevoelens by die verskyning van Bester, die manier waarop sy wik en weeg
wat hy vir haar sou kan beteken ingeval Piet werklik dood is, dit is
treffend uitgebeeld. Maar haar karakter word onwaar, omdat ons nie kan
glo aan die egtheid van haar "offer" nie. Ook die tekening van Oom
Willem is aandoenlik in sy egte menslikheid. Maar die groot betekenis
van _Vergeet Nie_ as literere kunswerk lê nie in die karakter-tekening
of komposiesie nie, maar in die styl met sy sterk persoonlike aksent.
Malherbe se prosa is byna heeltemal vry van vreemde invloed. Dit is
prosa met 'n eie ritme, prosa waarop 'n fyn digterlike waas rus. Hy
beskryf nie alleen die uiterlik van wat hy sien nie, maar dring deur tot
die innerlikste wese, sodat ons die geur daarvan kry. Die skroeiende son
brand ons deur die hele boek, ons sien die stowwerige dwarrelwinde op
hul grillige togte oor die vaal Karovlaktes. Al die wisselende
natuurtonele het die skrywer diep ontroer--die skaduwees van die swart
wolke, langsaam skuiwend oor die jong skaapbossies, wat "soos dwergies
koes"; die plasreens, wat neerbons met woeste geswiep, die langgerekte
kettingligte wat geheimsinnige tekens aan die swart hemel skrywe. Op
Rietfontein het hy die witgeswelde arms van die vyelaning gesien, "waar
die jong vye soos klein kindervuisies aan uitloer"; Steenburg teken hy
met 'n paar uiters fyn penseelstrepies--die "rustige Karodorp, dromend
in selftevredenheid en wyd omwoon deur slapende koprande wat in
donkerbruin pantser en ylvaal groei uitgebeiteld rus teen die ewig-blou
hemel aan."[271]
Sonder aarseling vertolk die digter die fantastiese skyn wat die dinge
in sy oog aanneem; sy impressionistiese beelde tril en bewe van jong
lewe. Sy metafore is nie spoggerige blinkgoed, wat as versiering van
buite opgeplak is nie, hul sit vasgegroei in sy skepping, wel spontaan
op uit sy onbewustheid. Adonis se ou baadjie is "lewensmoeg en klaar met
die wêreld", die kleurevariasie van sy gelapte ferweelbroek is "soos 'n
bont mensesee by 'n wedstryd waar die son sy ligte glans oor heenstrooi
op 'n vrolike somermiddag". So gee Malherbe ons telkens met 'n paar
raak-etsende woorde 'n verrassend-nuwe kyk, en haal hy skoonheid selfs
uit die flenter-ploiings van 'n ou Hotnot. Op die plaas het hy die
"dowwe basmusiek van die ooie, swaar van dreuning nes dié van 'n
aanstormende vloed afgewissel deur indringende skreenote van die
lammertjies" gehoor; hy het die kalwers stofdraaie sien maak as hul
onbekommerd die jong dag ingaan. Die swaar reendruppels spat teen die
vensterruite "of jy ertjies saai"; die westewind, "die hoopbederwer van
die Karoboer ... vlie tussen die wolke in en skeur hul uiteen met
dreunende en druisende gebaar. Wild klop hy hulle uiteen, die swaar
gepakte wolkemassas _soos 'n geoefende hanteerder van 'n sweep 'n digte
klomp vee_, totdat hul uitgedun heenseil, een-een wegsmeltend onder sy
verskroeiende asem, en die lug weer vry neerblou in die hittige
sonstrale."[272]
So magtig is die indruk van die natuur op die skrywer, dat hy al die
wisselende stemminge van sy persone met 'n stukkie natuurviesie
deurwewe. As Servaas "vol van vrees vir die toekoms" teen "die vaal
hange uitslinger met sy kar", dan lyk "die swygende rande so naar, so
onvriendelik nes dreigende ongediertes", dan ry hy op 'n pad, wat
"spookagtig wegslinger tussen die donker swartkoppe in." Wanneer Piet
Marais wegry van Bettie oorlog toe, dan is dit donkermaan, dan sing "'n
byterige Oktoberluggie 'n klaende sangetjie" in sy ore. En as Bettie hom
agterna kyk dan straal "die blinkende sterre met oë van genade op 'n
verbroke vrouehart" neer. By haar ontwaking die volgende oggend "lê die
sonnegoud heilig en skoon soos 'n glimlag van Gods genade" op tafelrande
en koppies. Vir Japie du Plooy en sy maats is die rooi lug 'n
onheilspellende teken. Die westewind laat Bettie huiwer; "net so wreed
en meedogenloos soos die stofstorm daar buite heenbruis, so het die
omstandighede ook met haar lewe gespeel!" Wanneer Oom Willem weggevoer
word van Rietfontein hang "'n afgryslike weer in die lug" en na die
storm ruis die sagte buitjies "soos 'n vreedsame verontskuldiging vir
verbygegane wreedheid" neer oor die onskuldige grysaard. En die vroue op
die plaas voel "of die natuur selfs geen simpatie en gevoel vir hul leed
had nie." Oor die kindertjies van Servaas "gly die sonstrale van 'n
koninklike somermiddag beskermend en seënend." Oom Willem sterf saam met
die ondergaande son en die geruis van die see is 'n plegtige dodeklag".
Wanneer Bester sy doodvonnis hoor, sien die son "soos 'n rustige god in
spraaklose medely op 'n toneel van menslike leed" neer. By die
uitvoering van die vonnis kom die son weer "net agter verre rande uit
... terwyl rondom die _ligfontein_ 'n bloedrooi halwe maan ver in die
blou uitsirkel. _Betyds gekom om bloedvermaak te aanskou_". Hier egter
kry ons die indruk, dat die son en die bloedrooi maan daar =met geweld=
bygesleep is. Veral die gekursiveerde sinnetjie bederf die stemming,
terwyl die omskrywing "ligfontein" banaal is.
Wanneer Piet en Bettie na die oorlog op die klipheuwel by Rietfontein
sit, dan "_treur_ ook die son in sy bloedrooi vlieserige omhulsel, 'n
weerglans van die bloed wat vergiet is op die Afrikaanse velde", maar
enige oomblikke later as hul twee siele "saam(vloei) in 'n heilige
vervoering van onvermengde geluk, van toekomsdrome en toekomsweelde" dan
"skemer die laaste _glimlag_ van die ondergegane son in roerlose stilte
uit...."
_Vergeet Nie_ begint met die son en eindig met die son. Meestal slaag
die skrywer daarin om met sy digterlike viesie op die natuur sy
stemmingsbeelde te verinnerlik, maar dit word ook soms bloot _manier_.
Naas eg-Afrikaanse beelde, wat getuig van fyn waarnemingsgawe kry ons
egter ook flou-geryde uitdrukkings soos: "Verder het hy die sleutel
waarmee hy onmiddellike toegang tot Bettie sou verkry", (p. 69); Bester
is oortuig van sy "onblusbare liefdegloed" vir Bettie (p. 96); Aan Oom
Willem het die willekeur sy skaamtelose hand geslaan (p. 149); Bester
het sy vonnis in die gesig gekyk soos 'n marmerbeeld (p. 186); die
maatskappy, waarvan hy 'n bruikbaar lid geword het (p. 17); vanaand sal
'n nog bitterder leed haar siel deurboor (p. 19); Daar brand 'n vuur,
daar gloei 'n drif, 'n hartstog wat geen stormvloed sal uitdoof nie,
daar setel 'n beslistheid wat die teerste bande nie sal verander nie.
(p. 22). En so staan hy daar voor Servaas as 'n toonbeeld van goeie
voornemens.... (p. 7); ens.
Ook onvervalste retoriek: Die suiwer suiderhemel met sy ontelbare
_flikkerbronne_ ... 'n _klanklose(?) prag van lewende juwele_ gesaai oor
die grondelose _boesem_ van die lug, ... (p. 44); 'n gloeiende naald
boor langsaam deur sy siel, agterlatend 'n smal baan van verskroeide
lewensvreugde (p. 44)--'n beeld wat positief walglik is.
Dan vind ons ook nog uitdrukkings, wat onduidelik en onbeholpe of
minstens vreemd is: Bettie is besig om met haar eenvoudige musiek "die
grond_toon_ van haar lewensgeskiedenis te _vertel_ (p. 73); die _trek_
van verwyt in haar vader se woorde (p. 105); 'n woord wat wreed sou val
op die tere _bodem_ van plegtige liefde ... (p. 38); Bettie is die
_voorwerp_ van die liefde (p. 18); Dit is of sy beperktheid oor homself
weggegroei ... het (p. 195); Bester met sy listige planne en
parmantigheid moes in die _hand_ kom, ja selfs op sy _lewe_ was dit
gemunt, waar kleurlinge in diens van Sy Majesteit hul _lewe_ moes
_prysgee_ onder sy _hande_! (p. 161); Bester "met sy onverskrokke
_bende_ (p. 161);[273] program (p. 31); _aan_speling i.p.v.
toespeling[274] (p. 77 en 90); vuurgeveg (p. 140); Daarheen word gestuur
wat in die oë van die Engelse outoriteite as lastige pro-Boer-mense
_verskyn_ het ... (p. 151). Alle kommunikasie met die distrik (is)
afgesny en handel _tot 'n nietigheid afgedruk_ (p. 82); sommige
oomblikke voel dit hom of sy verstand hom begewe onder die invloed van
gedagte (p. 150).
_Waagmoed_ is 'n ongelukkige neologisme; _wikkelwakkel_ is ontleen aan
Guido Gezelle se gedig: "_Bonte Abeelen_" "Die Dood se grillige
_ont_klemming" is geen Afrikaans nie. (p. 154). 'n Voorbeeld van lelike
klink-klank staan op p. 175: Dit was 'n beleefde voor_spel_ van die
treur_spel_." Malherbe is trouens nogal lief om kort op mekaar, soms in
een sin dieselfde woorde te gebruik. So kry ons tweemaal _toevallig_ op
p. 99; warrel op p. 65; huis op p. 17, skynbaar op p. 18, nou op p. 14.
Gevoel is maar al te dikwels _gemengd_--'n stereotiepe niksseggende
uitdrukking: (p. 24) daar woel 'n mengeling van gevoele in haar siel;
(p. 66) 'n warreling van gemengde gevoel.
As 'n kunstenaar ons vertel dat iets _onbeskryflik_ is, dan is dit 'n
belydenis van onmag of 'n retoriese reminisensie. Enige voorbeelde: (p.
65) Wie beskryf haar sielelyding ...; (p. 44) met 'n onbeskryflike krag;
(p. 46) die onbeskryflike weelde van onbeheerste gevoel.[275] Op p. 34
kom nog 'n ouderwetse slim draaitjie voor: "Bettie is toe na haar kamer
gegaan en ... wat sy daar gemaak het, sal iedereen wel weet wat van
meisies kennis het"! En wat moet ons dink van die "arme student wat met
'n _verskeurde_ hart en _verslae_ gees moet afskeid neem van sy
_dierbaarste op aarde_ en dit vir baie lang tyd"! (p. 34).
Afgeslyte uitdrukkings ontstel ons in dubbele mate by Malherbe omdat sy
stylkuns oor die algemeen deur so 'n innige, suiwer-eenvoudige woordkeus
beheers is. Ons voel dat hy gesoek het na die alleen-juiste woord en
dikwels klink daar 'n harmoniese toon in sy geïndiwidualiseerde sinsbou.
Hy wou méér gee, dan 'n gewone amusementsroman en as een van die eerste
_kuns_-uitings in prosa sal sy werk steeds van belang bly. Hy het die
joernalistieke vaalheid uit ons taal weggevaag deur sy fleurige beelde,
ontleen aan Afrikaanse veld en lug, en daarby besit hy as digter 'n fyn
gevoel vir woord- en klankwaarde.
Ten spyte van die foute in sy styl en komposiesie hang _Vergeet Nie_
soos 'n klein druiwetrossie in die groen wingerd van ons letterkunde.
Die beelde met hul Karo-omwaasde ongereptheid is die wynkleurige
korrels, mekaar verdeukend in die transparante ronding van sappige
swelling, wat die tingerige steeltjies in hul liefdegroei bedek. En wie,
stil-gelukkig, die korrels een vir een in al hul sonnegeurende
sappigheid geproef het, sal ook die tere stingeltjie nie àl te wreed
vergooi nie.
§ 7. Mej. Chris. C. Euvrard.
Van Chris. C. Euvrard, onderwyseres in Rhodesië het drie novelles
verskyn: _Twee Susters, Lena_ en _Twee Broers_. Haar werk word hier
alleen vermeld, omdat aan _Twee Susters_ in 1914 die eerste prys
toegeken is in die jaarlikse wedstryd van die Akademie. Dit is van geen
letterkundige belang nie, en bevat oorlogsondervindings in onbeholpe
skoolmeisies-styl. Ter tiepering 'n enkel staaltjie: "Lena was skaars
onder die _seil_ uit, toe een van die wagte wat by die wa was, vir haar
vra of hy die _seil_ sal aftrek. Lena sê ja en in 'n paar oomblikke was
die _seil_ af en kon almal weer lug kry. Die _seil_ was maar net af van
die wa, toe 'n offisier daar kom. Hy begin met mev. van Eeden en tant
Sannie te _praat_, en terwyl hulle nog _praat_, kom 'n paar soldate ook
by die wa en begin ook met die meisies te _praat_." (_Twee Susters_^2,
p. 45.) Die redakteur van _Die Brandwag_ het in Des. 1918 nog verklaar,
dat ofskoon haar werk oppervlakkig is dit "veel daartoe by(dra) om
leeslus op te wek by die wat anders nooit 'n boek sou opneem nie" (p.
214). Vir die taalstryd mag dit dus miskien wel van enige betekenis
gewees het.[276]
§ 8. Joubert Reitz (1880-1919).
Joubert, 'n seun van President F.W. Reitz is gebore op Bloemfontein in
1880, kort na die slag van Majoeba. Daarom het sy vader Generaal Piet
Joubert gevra om sy peetoom te wees. Met die oorlog van 1899-1901 het hy
dadelik aangesluit by die Pretoria-kommando. In 1900 het hy gedien onder
Kaptein Heinrich du Toit en terwyl hy in die Soutpansbergse distrik siek
lê aan die koors, het die Engelse hom gevang en na Bermuda gestuur.
Na die vrede is hy met twee broers Madagascar toe, maar omdat dit daar
nie na hulle sin was nie, het hulle teruggekom na die Transvaal. Joubert
het hom toe as prokureur op Potchefstroom gevestig, waar hy in 1919
oorlede is.
Van hom het verskyn twee romans: _Die Dolosgooier_ (1916) en
_Beproewing_ (1918). Vir die Potchefstroomse koerant het hy dikwels
gedigte en prosastukke geskrywe, meestal van grappige aard. Onuitgegee
is 'n reeks artiekels oor "_Oom Fanie_ en sy ervarings met 'n maai- en
vliegmasjien."[277]
Die Dolosgooier.
Frits Kok, 'n Johannesburgse klerk gaan na die diamantvelde by Bloemhof,
maar die groot geluk bly weg. Gedurende 'n aanval van moedeloosheid wil
hy vertrek, nadat hy op die stasie "'n sterretjie" gesien het, maar sy
kaffer gooi die dolosse en die se voorspelling blyk juis, want Frits kry
'n paar mooi diamante. Nou trek hy weg om sy "sterretjie" te gaan soek
en al gou blyk dit, dat sy die dogter is van Harvey, met wie hy 'n
vennootskap gesluit het. Met Collins het hy op Bloemhof moeilikheid
gehad en dié strooi nou skinderpraatjies uit, want hy het ook 'n oog op
die "sterretjie". Collins slaag daarin om 'n fabelagtige skat uit
Sekekoen se kafferstad te roof, maar hy beswyk aan 'n wond op die
hoëveld, waar Frits hom nog eers verpleeg. Frits laat die kaffers £5000
betaal vir die verlore diamante en die dolosgooier se twede voorspelling
kom ook reg, want hy sluit Maria in sy arms.
Beproewing.
Hierdie roman is meer of min op dieselfde plan gebou as _Die
Dolosgooier_. 'n Doodgoeie jonge man word vervolg deur 'n gewetelose
skurk, maar na baie moeilikheid triomfeer die onskuldige, word
plotseling skatryk en trou met die meisie, terwyl sy mededinger deur 'n
koeël uit die weg geruim word. Die ekspediesie na Duits-Suid-Wes en die
opstand vorm die agtergrond van die verhaal; 'n vervalste tjek gee
aanleiding tot verwikkeling en die spanning oor die erfenis word deur
middel van 'n naamsverandering tot die ontknoping bewaar.
* * * * *
Teen sy sin en oortuiging het die skrywer deelgeneem aan die
Duits-Wes-veldtog. Die raamwerk van _Die Dolosgooier_ het hy in 'n
militêre gevangenis geskryf, want hy het in die hande van die Duitsers
geraak. Later het J.H. Malan, die "Oom Fanie" van die voorwoord dit
persklaar gemaak, onvoltooide gedeeltes verder uitgewerk, taal en styl
verbeter, kortom die hele boek oorgeskryf met behoud van die
oorspronklike intriege.[278] Dat die aandeel van die bewerker taamlik
groot was, blyk uit 'n vergelyking met _Beproewing_, waarin taal en styl
so sleg versorg is, dat die verhaal feitjik onleesbaar is. Dit krioel
van anglisismes en alle moontlike foute. Reitz had aanleg om 'n
spannende intriege inmekaar te sit, maar sy uitdrukkingsvermoë was
hopeloos swak. Selfs na die skawery van die bewerker het daar in _Die
Dolosgooier_ soveel oorgebly, wat onbeholpe is, dat van letterkundige
verdienste weinig sprake is, ofskoon dit deur die handige toepassing van
Afrikaanse motiewe seker tot die beste van ons awontuur-romans behoort.
As voorbeeld van die kreupel styl en taal kan die volgende dien: "Frits,
hoewel 'n jonge, onervare man, terwyl hy nog onder sy komberse half-sit,
half-lê, naar die pragtige natuurprent kyk, gedronge om die natuurskoon
in oëskou te neem en, daar hy 'n dorpenaar was, moes tot die konklusie
kom ... ens. (p. 17); Harvey ... had die saak van die likwidasie moet
laat vaar.... Harvey het dit so haastig aangeneem, dat die kêrel had
begin te dink...." (p. 105). Anglisismes groei ook nog geil: (Hy) moes
van skool om sy eie lewe te verdien (p. 4); ons geluk is uit (p. 26); hy
begin te voel dat die grappie nie die kers wêrd was nie (p. 146), ens.
Op p. 3 is daar al 'n toespraak tot die "troue geagte leser" en
dwarsdeur die verhaal bly die skrywer aan die woord. Collins, Hooper en
Petrus is tiepes van die bekende volbloed skurke. In _Beproewing_ neem
die politiek 'n groot plaas in. Die skrywer sê self: "Maar laat ons
liewer nie van die dinge praat nie, anders word die verhaal 'n politieke
vlugskrif...." (p. 97), wat dit dan ook teen die end werklik word.
§ 9. Jochem van Bruggen.[279]
J. van Bruggen is gebore te Groede in die provinsie Zeeland, Nederland,
op 29 September 1881. In 1892 het sy vader hom in Johannesburg gevestig.
Aan die Pretoriaanse gimnasium het Jochem begint verse maak oor die
Voortrek. Die Anglo-Boere-oorlog het 'n end gemaak aan sy studie en vir
sewe maande was hy op kommando, totdat hy, by die oorgawe van
Johannesburg vasgekeer is. Van toe af moes hy vir homself sorg en in
plaas van ingenieur te word moes hy lewe van die geringe verdienste, wat
'n agentskantoortjie aan 'n onervare jong man in daardie tyd kon gee. Na
die vrede het hy in 'n wassery die gestrykte wasgoed in pakkies
opgemaak, boordjies getel, ens. Maar dit kon hy nie uithou nie. Hy het
uitgebars die veld in, ruimte toe en by sy boesemvrind G.J. Oosthuizen
op Steenkoppies gaan woon. 'n Tydlank was hy daar onderwyser aan die
C.N.O. skool. 'n Debatsvereniging en koor het onder sy leiding gebloei,
terwyl daar ook van hom toneelstukke opgevoer is. Sy volgende
onderneming was 'n tabaksbesigheid, wat hy met sy vrind Oosthuizen
opgerig het. Aanvanklik het alles goed gegaan, maar later, veral deur 'n
konneksie met 'n uitgeslape seun van Israel het die besigheid 'n totale
mislukking geword, met die gevolg dat albei in 1909 diep in die skuld
was. In _Ouboet_ is o.a. 'n sydelingse herinnering aan hierdie episode,
wat vir 'n tydlank sy letterkundige aspirasies heeltemal gesmoor het. In
1912 het hy sy Voortrekkerverse weer verwerk, maar kon geen uitgewer
daarvoor kry nie. In 'n wedstryd van _Die Brandwag_ het _Die
Praatmasjien_ in 1914 'n prys gehaal en van toe af het Van Bruggen sy
koers gekry.
In 1917 het sy roman _Teleurgestel_ die Hertzogprys van die Akademie
behaal en in 1920 is sy kort verhale onder die tietel _Op Veld en Rande_
gebundel. Van 'n nuwe roman, _Ampie_ het twee hoofstukke in tydskrifte
verskyn. "As boer moet ek in hierdie swaar tye net my kop gebruik om die
boerdery agtermekaar te hou, wat my werk as skrywer uitermate belemmer",
skryf Van Bruggen na aanleiding van _Die Burger_ se enquête. _Die
Burgemeester van Slaplaagte_ het in die serie _Almal se Boeke_ in 1922
verskyn.
Teleurgestel,
is 'n roman uit die Anglo-Boere-oorlog. Die Boere van Waterval en
omstreke is besig met skyfskiet as die veldkornet hulle kom
opkommandeer. Dirk Liebenberg het sy afgeleefde ouers na die kruitbadjie
by Waterval gebring en op 'n wandeling deur die kloof probeer hy om
Maria Brinkman oor te haal om sy vrou te word. Sy gee egter die voorkeur
aan haar ou speelmaat, Gys, wat as gevolg van 'n speelse opmerking van
haar die kordaatstuk uitvoer om 'n blom op 'n gevaarlike krans by die
waterval te pluk. By dié geleentheid word Gys en Dawid, Maria se broer,
deur Swartbooi, 'n geheimsinnige potteskuurder in 'n spelonk gelei, waar
hy vir hulle dolosse gooi en somber voorspellings oor die naderende
oorlog maak.
Na vyftien maande kom 'n kommando nuwejaar vier op Waterval. Dirk
koester hands-op-planne, wat afstuit op die idealisme van die vrouens.
Later vind hy geleentheid om met Stols en Greef, wat graag hul famielies
wil besoek stilletjies af te swenk van die kommando. Hy trakteer hulle
op 'n paar goeie doppe "perskesop". Stols is 'n swak jabroer en laat hom
maklik oorhaal, maar Greef ry met sy maats se perde terug kommando toe.
Dirk vind Maria nog onhandelbaar en sluit in groot verbittering by die
Engelse aan, waardeur hy sy pa se dood veroorsaak, Stols sukkel terug
Boere toe, maar laat in sy verbouereerdheid sy geweer agter, wat die
vyand aanleiding gee om die woonhuis op Waterval af te brand. Deur Dirk
se verraad word Gys en Dawid vasgekeer in Swartbooi se grot, waaruit
hulle met moeite ontsnap. Gys word later gewond, die vrouens raak in die
kampe, maar na die vrede trou Gys met Maria, en Dawid met Elsie Greef,
terwyl Dirk 'n suiplap word.
In _Teleurgestel_ het Van Bruggen sy oorlogservarings verwerk. "Hy het
die verwoeste plase gesien na die oorlog, en hy het geluister na die
ondervinding van die _Bittereinders_, na die verhale uit die tyd toe die
Engelse oor Steenkoppies en omgewing hot en haar getrek het en uit die
droewe tyd van Johannesburg se renbaan."[280] Swartbooi se prototiep was
"'n verdwaasde ou kaffer, wat die Hartleys--daardie tabakmagnate--se
kombuisgereedskap geskuur het, dag vir dag in 'n driffie en as 'n
malmens geskreeu het party nagte as hy rondloop."[281]
In _Die Burger_ het Van Bruggen verklaar: "In ooreenstemming met my
vorige werk, sal my strewe bly: 'n afbeeldsel van die lewe soos ek dit
gewaar, wat duidelik sal staan in die skynsel van romantiek."[282] Nou
is "romantiek" juis een van die terme wat moeilik definieerbaar is, maar
Van Bruggen wil blykbaar te kenne gee, dat hy geen realis in die enge
betekenis van die woord is nie. Is die opvatting juis, dan gaan hy van
dieselfde beginsel uit as meer dan een kunstenaar van betekenis. Johan
de Meester sê b.v. "En als ik iets als onbelangrijk voel--als een ding
dat me niet interesseert--dan is 't het realisme, dat aan de loutere
beschrijving zonder meer van een brok werkelijkheid z'n volle kracht
geeft. Dat zou ik nooit kunnen doen."[283] Cyriel Buysse verklaar: "De
beschrijving van een realiteit is toch heel iets anders dan die
realiteit.... Als de artiest niets aan de werkelijkheid toevoegde, zou
hij geen artiest zijn. Het beschrijven van détails zonder meer, zooals
Van Deyssel wel eens heeft gedaan, daar voel ik niets voor. Dat kan ik
niet mooi vinden. "L'âme des choses", zooals de kunstenaar die voelt,
moet uit zijn werken spreken."[284] En Is. Querido verklaar met die
grootste stelligheid: "Ik moet met mijn innerlijk leven ingaan op de
dingen ... ik kan de dingen niet klein zien: ik moet ze vergrooten,
doorlichten ... ik moet er heelemaal door vervoerd worden ... =Ik heb
niets aan de realiteit=!"[285]
Ofskoon ons Van Bruggen se beginsel dus kan aanvaar, lei sy
ver-romantisering dikwels tot 'n sodanige vermooiing en opsiering van
die werklikheid, dat die egtheid van sy figure in die gedrang kom. En
daarvan sê Querido: "Elke willekeurige fantastische belichting van 'n
werkelijkheidstafereel ... wordt valsch maakwerk, onechte,
gedrochtelijke romantiekerij."[286] Swartbooi met "sy dwalende brein,
wat sy lewe so vol misterie maak" (p. 195), sy geheimsinnige grot en
orakeltaal is seker romanties geteken, maar wek skeptiese bedenkings van
ernstige aard. Gys en Maria op wie ook 'n sterk romantiese skynsel val,
bly vir ons vae figure. Stols daarenteë, wat deur sy jabroer-geaardheid
geen aanleiding tot romantiekerige vermooiing gegee het nie, is deur 'n
raak-realistiese uitbeelding tot 'n lewende mens geword, wat ons nie
maklik vergeet nie. Arme Liepie met sy "bang-oormekaar-kyk oë", seer rug
en orige knipmes ken ons deur en deur. Nog 'n ander byfiguur, Moeder
Greef met haar laslappies en ou-mens gemaal is met trekkies van
boetserende fynheid geteken, terwyl Luikes Greef met sy droë humor ook
goed geslaag is.
By die uitbeelding van Dirk Liebenberg gee Van Bruggen 'n psigologiese
uiteenrafeling, maar sy afkeer van die skepsel van sy eie verbeelding is
só groot, dat dit hom nie geluk om onpartydig teenoor die figuur te
staan nie. Sy haat vir die walglike kreatuur het hom verhinder om
heeltemal op te gaan in Dirk se psiege. Reeds in die eerste hoofstuk
verraai hy deur 'n kwasi-twyfel sy vooroordeel. "Ons huiwer om hom so
wreed te beskuldig, _want ons ken sy verlede nie in besonderhede nie_.
Miskien sal die toekoms 'n gedagte aan die moontlikheid daarvan
regvaardig."[287] Nou weet ons al: Dirk gaan die sondebok word, en die
ongeregtigheid word dan ook by wavragte op hom gelaai! Maar let wel, Van
Bruggen sèlf _ken sy verlede nie in besonderhede nie_. Hoe kan so 'n
persoon nou ooit fel-lewend vir ons word? Met 'n sug van verligting neem
die outeur afskeid van hom: "En so het ons klaar met Dirk" (p. 219). Hy
het só boos geword, dat hy hom, na 'n paar kwaai trappe vir ou-laas, uit
sy verhaal bons! Dit word mos bruilofstyd en daarby pas Dirk, die
suiplap met sy "valse gryns" nie. Maar dis 'n oplossing, wat ons nie
bevredig nie. Geslaag is die figuur nie, ofskoon daar telkens brokke
treffende analiese is. Maar meestal neem Van Bruggen teenoor Dirk die
houding van 'n bestraffende regter aan. "Kan 'n wolwe-aard so gou
verander in skape-gedweeheid; 'n dwingeland in 'n oë-dienaar ...?" (p.
12). 'n Oomblikkie tevore het hy nog gehuiwer "om hom so wreed te
beskuldig", maar nou is sy vonnis al gevel. Juis die bo sy onderwerp
staande gevoelloosheid verhinder hom om 'n warm-menslike omtrek aan die
verraaiersfiguur te gee. Later word Dirk dan ook eenvoudig as 'n
_besetene_ uitgebeeld. "Die fluisterstem van sy gewete sterf in die
diepte weg, wat Satan bliksemsnel met misdaadplanne vul" (p. 145). By
die dood van sy moeder kry hy 'n "laaste kans" (p. 191). "Dis een van
die momente, waarin 'n goeie gees, so hom die tyd gegun werd om tot die
harde hart van Dirk deur te dring, 'n ander mens (van hom) sou kon
maak". Gelukkig bly ons die koddige psigologiese gedaanteverwisseling
bespaar!
Soms gaat Van Bruggen so op 'n paar tree van sy persone af staan en
bepeins dan hulle toestand. Gys is "in strak starend gepeins" (p. 216).
En dan roep die outeur uit: "O watter gedagtes! So sterk nog as in sy
volle kragtyd ...." ens. Daar is nog meer sulke hinderlike ingrypsels
van die outeur. "Die leser wat onsigbaar agter Dirk aangestap en oor sy
skouer geloer het ... Dirk is te ongeduldig om die kamer rond te kyk,
maar ons kan dit nog net doen, vóór die aandskemering ons dit belet" (p.
23).[288] Dit is verroeste romantegniek van die jaar nul! Dat Van
Bruggen egter 'n plastiese gawe van geen geringe betekenis het nie,
bewys die welgeslaagde toneel, waar Liebenberg vir Greef en Stols wil
oorhaal om die wapens neer te lê.
'n Weemoedige klaagtoon van verdrietige berusting deurhuiwer die ritme
van Van Bruggen se styl in _Teleurgestel_. Die smart oor verlore
onafhanklikheid en die droewige herinnering aan oorlogsleed tril na in
somber klanke. En teen die end word Van Bruggen moeg vir die trommelslae
wat "die doodmars deurdof". "'n Lange sombere storie ... ons wil hom
deurhardloop" (p. 222). Tog klink daar soms 'n skaterlag; as die kakies
retireer vir 'n rollende pampoen (p. 173) en Greef vir Stols laat
"handsop" (p. 156). 'n Paar mooi kindertoneeltjies beloof iets vir die
toekoms.
Opvallend is die gebruik van koppelwoorde soos:
knutselwerk-uitdenk-vermoë (p. 230), swaai-arm-beduie (p. 9),
goudblom-oorlaai (p. 20), droomglans-dowwe oë (p. 195). 'n Enkele maal
word daarmee 'n mooi effek bereik, maar meestal gee die oorvloedige
aanwending 'n indruk van gesogtheid, terwyl baie saamkoppelings in stryd
met die taaleie is. Die voorliefde vir lang-asem sinswendings versterk
die sware klank van sy prosa, wat met afgemete pas moeisaam voortbeweeg.
En daardeur ook hoor ons telkens dissonante b.v.: "Van onder oop, het
hoëveld se voor- en najaarsstorme daardeur gestroom en binne die lang
huise opgestuiwe in die smal-langwerpig drukke reghoek-ruimte, waar die
lewe in en uit rumoer na sy hokkies, en kinders spelend raas,
natbesweet" (p. 221). Tog het Van Bruggen deurgaans 'n fyn gevoel vir
woordklank. Telkens kry ons brokkies van sinne, wat in gereëlde
versritme vorentoe gly; "en vínnig word haar stáp, ofskóon sy dralend
peíns oor wóndervraág...." (p. 77). Maar ons stuit ook op klinkklank:
"terwyl sy _rol_-oë die kamer vergenoeg deur_rol_" (p. 114); _Al kante
uit_ wil hy koers vat, so rol sy uitpuil oë _al kante uit_ (p. 149); dat
drie ... by die _val_ hulle eie _val_ sal vind (p. 194); dit _beslis_
die twyfel van die _onbesliste_ goeie man (p, 150).
Koppelwoorde en sinsbou gee aan Van Bruggen se styl 'n moderne cachet.
'n Allersnaakste indruk maak daarnaas, die ouderwets-retoriese taal,
soos ons die ken uit die Hollandse predikante-literatuur van vóór 1880,
wat ook nog dikwels van Suid-Afrikaanse kansels gehoor word. 'n Knagende
wee, wat die hart verteer (p. 86); Daar drup dit in sy hongerige siel
heilsame lafenisdruppe en sy gedagte sien, as deur hemelse ingewing ...
(p. 83); wat alles die plegtige oomblik verhewe maak (p. 67); 'n Sug ...
tower 'n nuwe gevoel in sy boesem (p. 51); 'n swarte afgrond ... gaap
(p. 76), ens. Dit krioel ook van sulke domineesterme soos: hartsvriend
(p. 202), hartebodem (p 76), brandende gemoed (p. 50), tomelose hartstog
(p. 126), geestesoog (p. 57), skoonste hemeldeug (p. 80), ens.
En hoe deftig paradeer Van Bruggen met 'n hele kommando holrug perde!
Dit is perde wat al meer as 'n halwe eeu nie meer "pylsnel oor die pad
sweef" nie (p. 70), dis ou doodgemoorde knolle, wat skaars nog 'n
vuiliskar kan trek. Gys is die "eweknie van Dawid in geesdriftige
opwerping van oorloglugkastele"; daar is in die kloof "'n reusemagneet"
wat hom trek (p. 56); "Die ontboeseming was as 'n warme son, wat die
yskors ontdooi" (p. 82); "toegedekte liefde (het) haar windsels
afgegooi" (p. 99); Die liggie lei hom soos 'n vuurtoring die ... skip
(p. 167); aan bande gelê (p. 169); ens. Gelukkig kry ons tussen die
muwwe, onpersoonlike beeldspraak so 'n enkele keer 'n fris veldwindjie:
As Swartbooi die plaasmense sien wegvoer deur die kakies dan is "die
lewe wat in sy oë kom blink, ... soos die ... in 'n koei se oë, wat wild
oor die kraalmuur kyk, wanneer haar pasgebore kalfie hok-toe weggedra
word", (p. 196); "die stryd teen onsigbare wapens ... soos mambas in die
ruigte" (p. 192); "Af drif toe ... kom 'n groot tentwa aangeklop" (p.
7). Daarnaas kry ons egter weer sulke badkamer-beeldspraak soos: Maria
"aarsel niks om 'n doeltreffende bekoeling uit te giet nie oor sy
brandende gemoed"! (p. 50); "Of 'n vloed yskoue water oor hulle rugge
uitgegiet word, so laat, wat agter is hulle ril" (p. 65). Ook
onsmaaklike triwialiteite soos: "Daar is geen druppel bloed meer in
Stols se neuspunt nie; dis alles weggestroom na die midde van sy romp
..." (p. 157).
In sy natuurbeskrywing is Van Bruggen onbeholpe en soms banaal. Hy
skerm met groot woorde wat volkome retories en aandoeningloos van
algemeenheid is. "Die _skone dal_ lê voor die perdelose ruiters in
_volle somerweelde_. Die ou opstal lyk so _skilderagtig_.... Ook is dit
of die _skouspel_ hom _hipnotiseer_.... Die ganse moot brei uit _in
sombere somerweelde_" (p. 126-7). Sulke niksseggende frases laat ons
heeltemal koud. Nie deur die woord _somber_ ontstaan die indruk van
somberte nie. Die somberte-emosie moet hy in beeld bring, moet hy ons
laat aanvoel deur plastiese trekke. Maar hy verswak nog meer die indruk
van sy frases deur te praat van "die lentegroen, (wat) in jeugdige
ydelheid wou spog ..." En dan vervolg hy met valse, ondeurvoelde
beeldspraak: "Uit egaal donkergroen _spreek_ nou éénselfde stemmige
gedagte, waar uitgeswelde rypheid elke deeltjie van die _ernstige_
boskasie herinner aan verwelking." Dit is viesie-verknoeiing. "Die
stemming deel sig onbewus mee aan die twee ..." Juis, _onbewus_, want
hoe dit gebeur bly vir ons 'n raaisel. En dat Stols en Dirk albei in
presies dieselfde stemming geraak, is papier-psigologie! Daar is nog
meer holle frases: "Dieselfde voorjaarsagtermiddag het ook sy
toweraandeel volbreng in die natuurherlewing" (p. 20). Dirk kry
"lewens-lente-visioene"! Die voëltjies sing mooi "en dis of die ganse
omgewing wil meedoen aan 'n _gemoedsontboeseming_"! (p. 31) "Grootse
natuurskoon" (p. 47), "roerlose aandskoonheid" (p. 90); "dis van die
aande, waarin natuur sy _wonderskoonheid_ wys met _stille majesteit_"
(p. 166), "ruwe natuurprag" (p. 52); "Die lente het weer 'n jong gewaad
oor die velde gesprei" (p. 202). En op p. 52 is daar weer "'n grootse
gedagte, wat _setel_ in die lower-woestheid". Die gedagte spring van sy
"setel" af en hou 'n netjiese prekie in die tale Kanaäns. "Dis 'n
plekkie, wat mensekindere wil goedmaak en verhef bo wêreldse
nietighede," ens.
Duisterheid is dikwels die gevolg van die retoriese opblasery. "Die
kranse voor en weerskante is hoog en amper loodreg, bedek met ruwe
natuurprag, wat gestapel op kwynend-skemerlig en duister ... (p. 52).
Hoe moet mens jou nou 'n voorstelling vorm van wilde plante _gestapel_
op _skemerlig en duister?_ Op p. 32 is daar "_klanke_, wat hemelwaart
_denk_ en dankbaar swewe, vir sparende liefde ..." Al slaan _denk_ ook
op _gevoel_ dan is dit nog 'n onbeholpe parallelisme. Onverstaanbaar is:
"Ligvlekke, wat die boomskaduwees werk, hou vaste lyne" ens. (p. 87). En
wie hoor nie die gekreun van die bombastiese blaasbalk agter sinne soos
die volgende: "Dis pynlik om die _afbreuk van geesverbystering_ (?) te
sien, wat flou, al flouer 'n kwynend verset teen eie onmag vertoon en in
sielsmart oorgaan ..." ens. (p. 9). Maria se "sterk gestel (het) begin
te luister na die stem van siekte. Tallose skrikgedagtes het
senewee-skokkend met haar liefde gespeel en bondgenoot geword van 'n
ongesteldheid wat haar sou neerdruk ens. (p. 234-5) En daarom het die
siekte so gesloer om uit te breek, uit eerbied vir die grondigheid van
haar verset en heldepoge." Sy kom uit die hospitaal "met twee (!) grote,
siel-vertolkende oë, verhewe-boeiend"! En daar is nog meer voorbeelde
van sulke opgeskroefde woordkramery. Wat moet mens aanvang met
taalgeknoei soos die volgende: "Humeur lê diep bedolwe onder tallose
swaardrukkende gedagtes" ens. "'n Onmag van sy logies verstand, laat
pessimisme die vrye teuel" (p. 82); Luikes is "oortrek deur die waas van
sy karakter ..." (p. 35); "die inwendige Greef" (p. 36);[289] ens. ens.
Die verpersoonliking van abstrakte begrippe gee aanleiding tot
raaiseltaal en gesogte wendings. "As die _sluipgang_ van hulle
genegenheid tuis gekom het is dit getrouheid tot die dood ..." (p. 35);
"die koers ... waar vinnig verlange die bome deursoek" (p. 76);
"_Hartverheffende_ momente wat _grondslag_ vir 'n toekoms lê en lewens
bou of brokkel--kort as 'n sug, 'n fluisterwoord, 'n oogstraal as
diamante bly skitter aan die langste lewensdraad en nog glansies op sy
rafelpunt werp; gebonde aan seisoen nog tyd" (hoe rym dit met "kort as
'n sug"? P.C.S.) ens. (p. 106.) Met nog een voorbeeld van Van Bruggen se
onbeholpenheid kan ek volstaan: "Maar lewe het vasgeklem aan sy omhulsel
met ongekende adhesie, waardeur die wetenskap verbaas, wat eers
verwaarloos werd, omdat geen hoop bestaan het nie, met ywer die omhulsel
onder sy behandeling geneem het." (p. 214).
Die dialoog is meestal onnatuurlik-styf en soms so deftig as 'n
redevoering. Gys sê: "Dis of natuur 'n moedwil toon om haar wonderwerke
treffender te maak. (p. 53); Ons volksaard is opgeruimd en vol korswil,
wat wys veral op sulke dae, waar hoop, by nuwe begin, ook nuwe ambiesie
gee" ens. (p. 89). En hoe netjies ryg Dirk sy sinne aan mekaar as hy
pleit vir Maria! Hy eindig so: "Die hoop sal my in doodsgevaar
dapper-versigtig, in moedeloosheid vasberade maak en my nasie laat
liefhê, omdat jou ideale myne sal word!" Met dié woorde vat hy haar hand
"wat sy nie kon terug trek nie, omdat haar sielestryd _onbeskryflik_
geword het." Dieselfde onmag om heftige emosie plasties uit te beeld
vertoon Van Bruggen ook waar hy Dirk se houding moet beskryf: "As hy
verneem dat sy moeder gestorwe is, _voel hy getref en kyk somber na die
aarde voor sy voete_." (p. 191.)
Die taal van _Teleurgestel_ is sterk Hollands gekleur. Woorde soos _bot,
mat, meewarig, halfliggend, gebly_ (gesneuwel) (p. 111), _hawe, struik,
dryn_ word dikwels aangetref. Maar ook die sinsbou is onafrikaans en
veral die gebruik van infinitiewe vorme is storend. "Maria hunker na
meer _wete_, nou die _skiete_ opgehou het" (p. 171). Van sulke vorme
krioel die boek en dit gee soms aanleiding tot duisterheid soos op p.
184: "'n wese, wat versuim tot _sy kom_". Onafrikaans is ook: "Maria en
Elsie doen saam in die spel" (p. 91); "waarvoor diensies" (p. 6). Die
gebruik van die vorme _hê_ en _het_ is soms verkeerd.
Op Veld en Rande.
In _Op Veld en Rande_ (1920) is dit moeilik om die skrywer van
_Teleurgestel_ te herken, as die laaste verhaal, _Die Beeswagtertjie_
buiten beskouing bly. Alleen enkele stylwendings soos "wit orkaan
gedrewe wolke" (p. 122), en 'n paar geykte frases soos "toe twee harte,
wat lief en leed van die wêreld verstaan, opreg ineensmelt!",
"sielsgenot" (p. 109), "hartsgevoel" (p. 28), "hartetaal, vol gloed" (p.
59), herinner aan die manier van _Teleurgestel_. Hier ook geen
romantiekerige opsiering, maar onvervalste werklikheid. Hoe raak en
eenvoudig-waar word Sitman, die "meeldiaken" met sy "ongebleekte
kussingsloop" nie geteken nie! Hy is die man, "wat sit waar hy sit",
"die elfde plaag" (p. 27). Soos Van Bruggen hom geteken het met sy
astrante indringerigheid, altyd kunsies bedenkend om tog maar nooit aan
die werk te kom nie, sy windmaker-praatjies wat eie nietigheid moet
bedek, sal die bywonersfiguur lewe in ons letterkunde. Hy staan vlak
voor ons met al die flenters van sy verslegting. Hoe goed is nie geteken
sy poging om tog nog 'n skyn van vernaamheid te ontleen aan die
reputasie van sy onbekende "ouboet Karel van Staanderton se distrik". En
die dialoog is so spontaan--dis die lewende terugbeelding van egte
gesprekke sonder retoriese byspinsels van die outeur. Hoor maar ou
Sitman se gesanik: "Nou ja! ek hoor toe gister ... of was dit eergister
... nee dit was gister, dit wil my nou goed byval--Willemse het gister
hawer gelaai--ja dis reg, dit was gister.... Nou ja, ek hoor toe gister
by Oom Andries dat meneer de Klerk altemit iemand sal nodig kry om hand
by te sit" (p. 23). Hoe raak is ook die bywoner se hele persoonlikheid
geteken in die kwasi-gewigtige wyse waarop hy meedeel, dat hy "tot 'n
besluit gekom 't" (p. 256), of as hy klaag oor die baie werk (p. 43).
Uit so 'n paar plasties uitgebeelde toneeltjies word Sitman vir ons
meteens fel-lewend, terwyl Dirk Liebenberg, trots al die swaarwigtige
analiese alleen 'n toneelskurk bly.
Ook "kromrug Bettie" met haar huilende kleinspan in die rokerige lug van
die hartbeeshuis is goed getiepeer. Hoe mooi leef die moeder-instink op
in die verdwaasde skepsel, as daar planne gemaak word om haar kinders na
die weeshuis te stuur. Sy glo tog so vas, dat niemand anders so goed vir
hulle sal kan sorg nie, al sit sy in die grootste ellende. "Daar is
Driesie!... Uit die staanspoor is sy maag onderste bo!... Sal hulle
tussen die kliprandjies rondloop om aambeibossie te soek? En dit laat
trek? En dit vir hom ingee?--Nog nooit nie!..." (p. 54). Hoe diep het
Van Bruggen ingedring in die kommergedagtetjies van die arme sieltjie!
Die ander bywoners se mentaliteit word ook met 'n paar fors trekke
aangedui: Willemse, die staatmaker voorman, Neef Niklaas met sy
naïef-wysgerige praatjies oor "bestiering" en "bestuur", Gouws, die
dwarskop. Stols, uit _Teleurgestel_ kon deur die oorlog nie in sy gewone
lewe geteken word nie. Maar nou sien ons die bywoners in hulle daelikse
besigheid, hulle getob oor allerlei kwellings en die wrokkende gevoel
oor hul afhanklike posiesie. En ook hulle baas, Andries Vry, die
konserwatiewe boer en Bybelvaste ouderling ontmoet ons.
'n Enkele maal kom Van Bruggen self om die hoekie loer, op pagina 29
nl., waar hy verstandige maar onletterkundige opmerkings maak oor
kafferpolitiek.
_Ouboet, Oom Jannie_ en _Die Praatmasjien_ is ook goed geslaag. Veral
die lugtige verhaaltoon val op na die sware sleepgang van
_Teleurgestel_. Daar is 'n vaardigheid in komposiesie, 'n handige
groepering van allerlei tiepes uit die boerelewe, wat met al hul
eienaardighede goed geteken word. As realistiese skilder van die
plattelandslewe openbaar Van Bruggen 'n bewonderenswaardige
deurdringingsvermoë. Stoffel Harmse, die omslagtige verteller en
lastige buurman, met sy vervelende "jy kan vir Sarie ook vra", Oom
Jannie en die weduwee, wat by "gebrek aan stof vir vertroulike
konversasie hoofpersone uit geslagregisters van al twee kante opnoem en
bespreek" (p. 101)--dit is fyn-psigologiese trekkies, wat bewys dat die
skrywer hom ingeleef het in die mentaliteit van sy mense. Hulle
karakter word nie bestuur deur geestige bokkespronge van die outeur
nie, maar daar is 'n innerlike ontplooiing, wat ons direk as waar en
noodwendig voel. Dit geld egter nie van _Die Beeswagtertjie_ nie, wat
eenvoudig 'n nugter bedenksel is, en waar alleen Kleinbooi met enige
lewenswarmte geteken is. Die mynwerkers is alleen met so 'n paar
strepies toneelverf bestryk en die styl het weer dieselfde
opgeskroefdheid as in _Teleurgestel_. Veral pagina 140 is swak, waar
"die onmusikale Josef 'n singlus uiter", en "'n siel-treffende Engelse
liedjie" deur sy neus gons "met omgewing-influenserende dreun"! Die
beskrywing van die begrafnis in _Oom Jannie_ (p. 83) is ook gedeeltelik
misluk. Die toespraak tot die "onverskillige, gevoellose ligmis" is
heeltemal misplaas, terwyl die volgende sinne ons aan die paddas
herinner, wat met so 'n voortreflike gawe des onderskeids die boere op
Waterval verwelkom (p. 88). "Kyk! die osse hou op met wei, of die
redelose vee gevoel, dat nou die tyd nie is vir sinlike lus nie," ens.
(p. 83).
In die natuurbeskrywing tref ons nog gemeenplaatse aan. "In
lewensvolheid juig die veld-van-reuse-blare, vol frisse groeikrag,
(wat?) met die fynste silwer blink en as diamante skitter" (p. 121). 'n
Enkele stylwending en woord, b.v. mande (p. 21), welk (p. 112) verraai
nog Hollandse invloed. Onbeholpe of foutief is o.a. die volgende:
argelose boerewerwe (p. 55); voorbeeldige besef (p. 112). In sy beperkte
moreel-voel is 'n verdrietige wens (p. 129); _myners-_ontboeseming (p.
133); Met Sitman op die onderpunt ... gaap die reeks van bywoners en
spring op die gros ... (p. 12) diamante te grawe wat stadig in die
stroewe hersens vreet (p. 14); 'n Ry van arbeid (p. 15); 'n gehele
voorkoms, wat H. dadelik kooi toe bring (p. 41), ens. Die volgende
meditasie is van die outeur en nie van Oom Jannie nie: "Daar moet weer
lewe kom, waar sorgvolle vlyt...." (p. 90).
In die roman _Ampie_, waarvan nog net twee hoofstukke verskyn het[290]
is Van Bruggen op sy beste. Hier laat hy ons as objektief-beeldende
kunstenaar die lewe van die opgevoerde persone intens meeleef. Hoe
suiwer is die weergawe van Ampie se gewaarwordings as sy maat, die esel
verkoop word! En op wat 'n innerlik-ware toon is sy in-hom-self-pratery
meegedeel! Los en natuurlik is die dialoog, waarin soms ewe 'n toon van
die rou werklikheid opklink: "Ampie stamp sy simpel suster eenkant-toe:
"Gee pad van my plek af!--Ma, kyk vir Ampie!--Ampie jy sal bars! brom
die ma, sonder om te roer." Raak-psigologies is dit om ou "Goor Dawid"
saam met Booyse vir sy seun te laat vermaan: "Ja Ampie, doen jou bes,
... dis Kaffersleg as 'n mens ongeleerd bly." Hoe rats is hy om 'n
ekskusie te bedenk as hy die kontrak moet teken: "Oom Kasper, jy weet
die griep.... Ek het hom in my rug gehad, en my hande was daardie tyd
glad dood, en ek het glad verleer om my naam te teken. Kom Ampie, vat
die pen onder: ek sal bo vat."[291] 'n Enkel minder gelukkige
uitdrukking kom af en toe voor o.a.: "Nou is hy die voortbrengsel van
wat sy taaie liggaamstemming eis en sy sintuie."[292]
Die Burgemeester van Slaplaagte.
In _Die Burgemeester van Slaplaagte_ bly die opgaande lyn in Van
Bruggen se kuns gehandhaaf. Dis 'n heel eenvoudige geskiedenis van 'n
paar eenvoudige mense in 'n dooierige dorpie, maar Van Bruggen maak dit
tot 'n stukkie treffende realiteit deur sy lewensware uitbeelding. Oom
Lood wat "almelewe oorhoekse jukskeie en vrot voorslae" (p. 88) met 'n
toegeknypte oog verkoop, is famielie van Stols uit _Teleurgestel_. Maar
hy is met 'n dieper indringingsvermoë geteken. Ons ken nie alleen sy
uiterlike eienaardigheidjies nie, sy lus vir 'n boegoesopie, sy neiging
om alles voor die voet te sekondeer op 'n vergadering, maar droom saam
met hom oor sy toekomstige kosterskap, kreun saam met hom in sy
vadersmart. Want Lewina, sy dogter, doodmoeg vir die eentonige lewe in
'n slaperige stofholte trek na Johannesburg. Goed is die ouers se
instinktiewe wantroue vir die grote-stadslewe aangedui. Maar as hul
dom-gerus oor die dogter se toestand huistoe kom, is dit tog lekker om
so 'n bietjie te spog oor die ryk "huwelik"! Wanneer Lewina eindelik met
haar skande terugkeer, tob haar vader oor die raaisels van die
stadslewe, wat hy met sy onnosele Slaplaagte-logika wil oplos. Oom Lood
is met soveel gelukkige trekke uitgebeeld, dat ons hom deur-en-deur ken.
Die nasionale skoolmeester se skoene word toegedraai in die Engelse
krant, waarmee Peach hom wou oortuig van die Duitse gruweldade! Van
sulke kostelike humor is daar meer staaltjies. By Oom Lood staan dit
vas: "Daar was net een vèrplie baklei, en dit was in een-en-tagtig se
oorlog; en daarom het ons die Rooies toe uitgestof"! (p. 39). Van 'n
kunstenaar, wat so diep in die psiege van 'n eenvoudige siel kan
deurdring, kan seker nog veel verwag word. Treffend-juis is ook die
uitbeelding van Tant Lewina, 'n eenvoudige werk-esel met tog so 'n
gevoelige moederhart. As Boet Heina met sy plegtige waarskuwing kom,
gaan sy sit "soos 'n huismoeder op 'n Sondagmôre se boekevat as sy
tewens die kokery moet dophou" (p. 51). Deurtastend van geaardheid hou
sy haar met geen gepiep op nie (p. 84) en verstaan die kuns om
nuuskierige famielielede te troef met haar ratse tong.
Ook die byfigure word met enkele raak trekke geteken, sodat die hele
stowwerige Slaplaagte met sy bewoners helder voor ons staan. Daar is
Pieter van Staden met sy moedelose, _don't-kêr_-stemming, omdat die
reent nie wil kom nie, maar vol vuur op die skoolkommissie-vergadering,
waar hy sy wysheid oor windpompe uit. Die hele vergadering is 'n mooi
geslaagde voorbeeld van Van Bruggen se "copiëerlust des dagelijkschen
levens". Hy hoef ons nie nog te verseker, dat 'n voorval "histories" is
nie (p. 60), ons voel direk dat alles eg is, so noukeurig selfs, dat dit
telkens die indruk van 'n "document humain" maak.
'n Enkele maal kan hy 'n uitroep nie bedwing nie; "O, die kwaadpraat en
kwaaddink van die mensdom!" (p. 38). Ook in die dialoog is daar hier en
daar 'n plekkie, waar ons die skrywer, en nie die uitgebeelde persone
hoor praat nie. So sê die meester: "Ek hoop julle sal van teleurstelling
vrywaar wees" (p. 70), en Oom Lood: "Alles is net een infame bedrog" (p.
101). Komies is dit om net na die beskrywing van die groot droogte te
hoor dat "niks (voor)val wat _stof_ gee tot gesels nie"! (p. 4).
Onduidelik is die volgende: "Op die bulteveld ... boei die eensaamheid
deur 'n magtige bekoring die onsigbare werking van die skeppende
Almag...." (p. 73); en slordig: "'n _Trek_ van onverskilligheid om_trek_
haar oë" (p. 35).
§ 10. Gordon Tomlinson.
Gordon Tomlinson is gebore op Swellendam in 1889. Vir alles wat
Afrikaans is, was hy van jongs af aan 'n sterk propagandis, sodat hy
b.v. in die Anglo-Boere-oorlog van skool weggeja is, omdat hy 'n
Vierkleur-ruiker in sy knoopsgat gedra het. Later het hy voortdurend
stroebeling gehad met die Engelse hoof. Die meeste awonture, wat in
_Deur die Smeltkroes_ beskrywe word het in Swellendam gebeur tydens die
oorlog. Eers wou Tomlinson predikant word, maar weens 'n keelaandoening
moes hy die plan opgee. Op Stellenbosch het hy in die regte gestudeer en
daar het hy saam met Dr. Tobie Muller en Professor J.J. Smith een van
die voormanne van die A.T.V. geword, en deel uitgemaak van die redaksie
van _Ons Moedertaal_. Later het hy hom ingespan vir die Helpmekaar en
tans woon hy in Vredefort, waar hy hom met sy eggenote aan die
skilderkuns wy.[293]
Deur die Smeltkroes, (1917).
Op die dorp Vergenoeg woon Oom Gert de Bruyn, "'n egte tiepe van die
opregte Afrikaner" (p. 4) en Van der Bijl, 'n jingo, wat "rooier dan
rooi" is. As die Anglo-Boere-oorlog uitbreek kom daar 'n end aan die
vrindskaplike verhouding tussen die bure, tot verdriet van die kinders,
wat oor en weer verlief geraak 't--Piet de Bruyn op Susan van der Bijl,
en haar broer John op Lenie, Piet se suster. Susan het egter 'n "Engelse
modepoppie" geword en deur toedoen van Carel Nel, wat by die Van der
Bijls inwoon raak Piet in die moeilikheid en val in ongenade by Susan.
Verskeie awonture van Piet en John se skooldae word vertel, asook hul
ondervindings aan die Victoria Kollege. Hulle sluit by die kommando van
Scheepers aan en as John gevang word, slaag Piet daarin om die verraaier
Nel te ontmasker. Van der Bijl word 'n goeie Afrikaner en tussen die
jongspan kom alles reg, terwyl Nel so vrindlik is om in Australië
spoorloos te verdwyn.
_Deur die Smeltkroes_ het 'n sterk-propagandistiese strekking. Tomlinson
verdedig die Afrikaanse beginsels teenoor die imperialistiese idee van
Engelse en verengelste Afrikaners. Hy gaat te keer teen die
verwaarlosing van Hollands op die skole, die onnasionale
geskiedenisonderwys, die eksamenstelsel, "die oudwyfse Skotse sisteem
alhier deur 'n Dr. Muir ingevoer" (p. 59), en "die nuwe
kindergarten-metode" (p. 9). Hy laat "Jong Suid-Afrika sug om die
vryheidsin, wat leef en sal leef, solank daar Afrikaners op Afrikaanse
bodem wandel" (p. 53) en gebruik elke geleentheid om sy patriotiese
gevoelens te lug. As pleidooi vir 'n suiwer-Afrikaanse kultuur het die
boek ongetwyfeld waarde. Maar as roman beskoud is dit 'n mislukking.
Behalwe die regstreekse propaganda, tree die outeur van die staanspoor
af gedurig op die voorgrond. Hy spreek sy lesers toe,[294] vertel hulle
wat hy met "die spelers in hierdie drama" (p. 6) gaan doen, en omdat hy
hoofsaaklik 'n outobiografie skryf, verval hy telkens in persoonlike
mymeringe.[295] Telkens moraliseer hy oor die dade van sy persone, b.v.
"Arme Piet! Had hy maar geweet, wat voorlê. Gelukkig, egter, het die
Voorsienigheid ons so gevorm, dat ons slegs vandag kan sien--en skaars
dit" (p. 62)
Ofskoon hy blykbaar sielkunde by "Pappie (saliger gedagtenis)" (p. 69)
geleer het, blyk daar weinig van in die roman. Van kalwerliefde kry ons
die volgende vermaaklike verklaring: "Nie 'n nooi, leser, soos u en ek
seker al gehad het, maar een, wat jy in 'n meer idealistiese sin
liefhet. Jy het haar lief, maar hoe, weet jy nie. Jy het haar, hulle
ook, lief, as jy nog so jonk is, sonder dat die liefde miskien ooit
bekend word. Dis somar liefhê." (p. 17-18).
Hoe weinig begrip Tomlinson het van die ingewikkelde prosesse van die
puberteitsjare blyk uit die beskrywing van Piet se aankoms op
Stellenbosch. "Piet stuur 'n stille gebed van dankbaarheid op, dat hy in
so 'n omgewing kan studeer en besluit om van die studentelewe in sy
geheel gebruik te maak, sodat hy 'n veelsydige ontwikkeling kan geniet
om also bes sy land te kan dien" (p. 66). Dis kastig dieselfde Piet wat
sulke uithaler kaskenades op die dorp aangevang het! Nou is hy meteens
'n suikersoet oompie, op wie Van Alphen 'n mooi gedig sou gemaak 't!
As Piet die eerste maal in 'n geveg is, word sy gewaarwordings as volg
beskryf: "Die eerste paar oomblikke wis Piet nie eintlik, wat om te maak
nie. Sy hart klop vinniger, en as 'n koeël oor sy hoof fluit, koes hy
een kant toe. Maar gou-gou het die oorlogsgees hom oormeester...." ens.
(p. 125).
Hoe oppervlakkig die psigologie is blyk uit die pogings om felle emosies
te beskryf. As Piet onverwags op sy maat by die kommando afkom, word ons
vertel: "Soos 'n mens maklik kan verstaan, was die wedersydse vreugde by
die ontmoeting groot." (p. 122.) "Ons sal liewer 'n sluier trek oor die
afskeid tussen die jong verloofde; waar die liefdegodin alheersend vir
'n oomblik is, moet die gewone mens soetjies trap." (p. 96.) Met sulke
praatjies maak hy hom van die saak af!
Piet het die slapende Susan wakker gemaak met die vraag: "Het jy my
lief?... Vir Piet was daardie oomblik een van die vreeslikste, wat hy
ooit deurleef het. Dit was, asof die lot van die hele wêreld, van die
heelal selfs van haar hart afhang. Hy hoor duidelik die klop van sy
hart. "Is jy kwaad vir my?" fluister hy. Stadig draai sy haar hoof weer
om, en met 'n gloed van vreugde deur sy are, sien hy 'n vrindelike
glimlag op haar gesig. Hy buig neer, en die hele wereld verheug hom met
Piet, as hy die eerste reine soen van die onbevlekte lippies
ontvang...." (p. 37).
Van der Bijl se bekering tot opregte Afrikaner is seker goed gemotiveer,
maar dit is geen proses, wat as 'n _coup de foudre_ in een sinnetjie kan
beskryf word nie. (p. 110). Presies so gaan dit met Susan (p. 112) en
haar moeder (p. 111).
In die karakteruitbeelding is daar die bekende skerp teëstelling tussen
goed en sleg. Oom Gert is die ideale patriot, Piet en John die dapper
helde, Van der Bijl die vurige jingo, Nel die lae verraaier. Die meisies
is "twee beelde van deug en skoonheid" (p. 146). As Nel genoeg moeite
veroorsaak 't om die "dapper helde" se "verhewe" karakter aan die lig te
bring, word hy nog vir ou-laas ekstra swart gesmeer en dan eenvoudig
uitgewip (p. 141). Dit is "merely a mechanical device for stopping
somewhere", soos Cross tereg opmerk. "A literary form cannot exist
without its art. If a fable may drift along at the pleasure of an
author, with the episode thrust in at will, then anybody can write a
novel."[296]
Die swaarmoedige Piet werp hom "in wanhoop ... neer op sy bed, _wat
skud van die storm_, wat in die siel van die onstuimige jongeling woed"!
(p. 22). Die "edele siele" van die arm meisies word ook "deur storme
geteisterd" (p. 134, 92), hulle droom "van rose en melk, van ongekende
en verrukkende klanke, van ruisende strome en bedwelmende blommegeure"
(p. 72). Die toneel op die strand tussen Susan en Piet (p. 41) is
taamlik sentimenteel.--"Die misterie van die nag pak hul beet; en met 'n
kleine skudding,(?) skuiwe Susan nader aan Piet.... "Piet, wat makeer?
Waarom is jy so stil?"--"Dit weet ek nie, maar ek word so swaarmoedig.
_Ek dink, dit is die verhewenheid van die heelal, wat my aangryp_." ...
"Dit was asof hy met die onbekende worstel, asof daar 'n wêreld van
gedagte hom oormeester. Naderhand, asof tot homself sprekende, fluister
hy 'n Lied van Smart...." Die gevolg is "dat Susan bitterlik ween" en
"met geboë hoofde keer hulle huiswaarts."
Die talryke sugte in ons Afrikaanse romans vul Tomlinson onder ander met
die volgende variëteite aan: "geskok tot in die diepste wese styg daar
'n sug van die bodem van sy _beroerde_(?) hart--'n sug, wat 'n
wêreldspraak was. (p. 29); Susan sug alleen die sug van die tevredene en
die regvaardige"! (p. 116), ens.
Tomlinson skryf 'n gemaklike styl, sy taal is suiwer en die dialoog
meestal los en natuurlik. Daar is lewendige toneeltjies met rake praat
en weerpraat o.a. p. 44-45, waar Oom Gert en sy buurman aanmekaar
spring. Onwaar word die dialoog wanneer hy Piet, wat toe nog nie deur sy
matriek was nie, laat sê: "Kerel, wie sal hom daar onder daardie
mengelmoes begeef behalwe alleen die met Imperialisme besetene?" (p.
54.) Bybelse wendings word met voorliefde gebruik, en dikwels is daar
ook 'n predikanterige kleur, b.v. "om sy sondedaad uit te wis" (p. 30).
Die veelvuldige gebruik van stereotiepe beelde is opvallend. "Maar al
was hul harte bloedende, het niemand dit getoon nie. Hulle harte was
aanmekaar gesnoer deur nuwe bande en deur 'n gemeenskaplike liefde
teenoor hul geliefde Suid-Afrika" (p. 142). Sulke gemeenplaatse ontneem
aan die styl alle persoonlike aksent.
Onvervals retories word Tomlinson veral in sy natuurbeskrywings. "Die
son, bloedrooi, begin hom stadig in die arme van 'n veelkleurige see te
werp. Dit was, asof bruid en bruidegom ontmoet, albei in die fynste en
pragtigste kledy uitgedos.... Fyn goud val oor die hele aarde en
verfraai die skoonste _paleise_ en die armoedigste strooihuise--ens."
(p. 40).[297] Die _paleise_ sou 'n mens aan Potsdam kan laat dink! Maar,
die "ouderwetse woning" van Van der Bijl had ook "_honderde_ klein
venstertjies" (p. 4). Mooi is die stemmingsvolle gedig op p. 72, met
uitsondering van 'n enkele stoplap.
§ 11. Adv. H.A. Fagan.[298]
H.A. Fagan is gebore op Tulbagh in 1889. Van 1905 tot 1910 het hy op
Stellenbosch gestudeer en behalwe B.A. honneurs ook die Prel. L.L.B. en
Kerkadmissie-eksamens afgelê. Nadat hy ses maande op die Teologiese
kweekskool was, het hy vir enige tyd opgetree as waarnemende professor
aan die Victoria Kollege en vervolgens sy juridiese studie voortgeset in
Londen, waar hy advokaat geword 't aan die Middle Temple en ook die
L.L.B. graad behaal 't. In die begin van 1914 het hy hom gevestig as
advokaat in Kaapstad. Hy was een van die eerste direkteure van die
Nasionale Pers, 'n tydlank assistent-hoofredakteur van _Die Burger_ en
daarna vir enige tyd professor in Hollands-Romeins reg aan die
Stellenbosse Uniwersiteit. Tans het hy weer sy praktyk as advokaat in
Kaapstad hervat.
Van hom het verskyn _'n Eerste Digbundel, Uit 'n Studente-Album_[299] en
'n bloemlesing _Uitgesogte Afrikaanse Verhale_ (Burger-Leeskring, 2^de
jg.).
Uit 'n Studente-Album.
_Uit 'n Studente-Album_ bevat ses kort verhale, twee waarvan tot die
komiese genre behoort, _'n Vondeling_ lyk die meeste op jeugwerk. Die
beskrywing van Japie se ontnugtering bly aan die buitekant, en die
melodramatiese ontknoping word deur niks voorberei nie. _Op 'n
Vakansiereis_ en _Tableaux Vivants_ gaan baie dieper en bevat 'n
belofte. Dit geld ook van _'n Gewone Rosie_, waarin daar iets teers
sprokiesagtig is. Twyfel ontstaat egter aan die psigologiese
uitbeelding, wanneer ons hoor, dat die seuntjie hom die nag voorgestel
het "as 'n meetlose swarte ruimte, waarin jy sou dool en swerf as 'n
verlore siel" (p. 168). Ook die volgende sin mis die kinderlik-naïewe
toon, wat anders goed bewaar word: "Tog is daar 'n waas van
geheimsinnige betowering oor die hele natuur gesprei" (p. 169).
Fagan het 'n aangename verteltoon, 'n goedversorgde styl, wat net hier
en daar bietjie konwensioneel word. "Die dood van sy vrou het 'n
ledigheid in sy hart gelaat ... (p. 116); Sy was 'n sonnestraal in sy
koue, sombere woning (p. 117); die spore van wrange sielsverdriet" (p.
126). Erg ongemaklik moet Japie gevoel het "met 'n gloeiende vuur in sy
brein"! (p. 28).
_'n Eerste Digbundel_ bevat ook enkele prosastukke.
Uitgesogte Afrikaanse Verhale.
Hierdie bundel bevat negentien kort verhale van die volgende outeurs:
Helene Oldendorf, T. Schumann, G.R. von Wielligh, Rikie Postma, F.E. de
Villiers, C.R. Swart, Eugène C. van Wijk, Sarah Goldblatt, Essie Malan,
Frina Roux, Marjorie Hofmeyr, Chris. Fourie, N.H. Theunissen, D.W.
Wessels en "Veritas". Afgaande op die tietel sou mens verwag, dat dit 'n
bloemlesing is, maar die meeste verhale verraai 'n ongeoefende hand.
Daar is spore van diep gevoel, hier en daar 'n geslaagde toneeltjie,
maar weinig wat ontroer deur skoonheid van segging, klank of
uitbeelding. Die taal is deurgaans suiwer,--die skaaf van die
versamelaar het seker daaroor gegaan--en tog is daar kreupel
uitdrukkings soos die volgende: "Hy ken die druk van sy moeder toe hy
(aan) haar bors _gekweel_ het (p. 22); Sy vraag ... bring haar terug (p.
51); die vryerpaar wat hier ... staan te sug, te verwyt ... (p. 73); die
onmeetbare landstonele van die gedagtes (p. 145); in vyftig jaar het die
land die mantel van beskawing aangegooi (p. 147); Watter rede het u om
nooit ag te gee aan ons uitnodiginge nie? (p. 175); Is u boodskap in
militêre belange? (p. 198); Sy geheue hou nog 'n allerskoonste gesig en
onwillekeurig bring hy sy hand aan die saluut" (p. 202).
Die taal kon beskaaf word, maar die ouderwets-retoriese beeldspraak het
te diep gesit. Daar is b.v. 'n verhaal van "onbreekbare skakels in 'n
ketting deur smart gesmeed" (p. 42), waarin reeds op die eerste pagina
onder meer die volgende staaltjies voorkom: "Oorlog is in die lug. Selfs
die lieflike geur van die nuut-ontwaakte lenteblomme word verdring deur
'n verstikkende reuk van kruit en rookdamp; Offers ... op die altaar van
die nimmerversadigde oorlogsgod; die awendstond van sy veelberoerde
lewe", ens. (p. 36). So gaan dit die hele boek deur, alles mooi
grammatikaal korrek, maar sonder die fris geur van oorspronklikheid. Die
dames met hul "sielvolle blou oë" sug danig baie en die wind maak nogal
koddige maneuwers met die "geslaakte" dingetjies. "Dadelik skraap die
nagwind die suggie op, neem dit op sy vlerke en ry daarmee weg: oor die
velde en vlaktes, oor berge en dorpe, tot hy eindelik by 'n groot stad
kom. Tussen die hoë geboue deur vind hy sy pad tot by 'n oop venster.
Hier vertoef hy net 'n halwe sekonde, om die suggie van sy vlerke af te
skud, sodat dit binne in die kamer val"! (p. 128).
Van Von Wielligh is daar 'n soort politieke allegorie, waarin hy dit
regkry om Dr. Jameson vóór die Groot Trek te laat optree. Ook nog 'n
vaderlike predikasie oor blomme: "Eiliewe nee, laat ons hartsnare dan
liewer weerklank vind" ens. (p. 29). Sy gehoor het so fyn geword, dat hy
"_klap_wiekende skoenlappers" (p. 32) ontdek het!
Drie verhale gebruik die Duits-Suid-Wes-veldtog en verandering van
politieke oortuiging as motief en die meeste is dan ook geskryf tussen
1915 en 1918.
_Droogte_ van Helene Oldendorf bevat 'n belofte, _Oog om oog_ is in sy
soort goed. Die gelukkige en treurende paartjies van die meeste verhale
maak geen blywende indruk op ons nie, wat behalwe aan reeds genoemde
oorsake ook gewyt moet word aan onbekendheid met die tegniek van die
kort verhaal. "More real brains are required for the construction of an
excellent short story than for a hundred pages of many a novel", sê
Harry T. Baker,[300] en die uitspraak bevat seker waarheid.
§ 12. Reenen J. van Reenen.
Reenen J. van Reenen is in 1884 op Calvinia gebore. In 1902 het hy met
sy B.A.-eksamen die eerste Koningin Victoria-beurs aan die S.A. Kollege
behaal. Vier jaar later het hy in Amerika sy studie vir siviele
ingenieur voltooi en na 'n jaar praktiese ondervinding op groot
besproeiingswerke in Nebraska na Suid-Afrika terug gekeer. Gedurende sy
studiejare het hy hom ook op taal en lettere toegelê en reeds van 1898
af op die tekenkuns. Aan die _Brandwag_-interviewer vertel hy: "Dit was
met die herlewing van die Afrikaanse Taalbeweging, wat in 1915/16 so
sterk gegaan het, dat die skryflus by my opgekom 't. Ek het 'n paar
hoofstukke prosa en verse geskrywe, wat my vrinde hier op Bloemfontein
beval 't. Hulle aanmoediging het my beweeg om _Die Agterstevoortrekkers_
(1917) uit te gee. Maar gedurende die voorbereiding van dié werk moes ek
toe my ou teorie toepas: n.l. dat die poging om leeslus onder ons volk
op te wek, sal misluk, of in alle geval baie langer sal neem eer dit met
sukses bekroon word, as die leesstof nie geïllustreer is nie."[301]
Van Reenen is ook 'n kampvegter vir die bestryding van grondverspoeling
en het hom spesiaal gewy aan die studie van die Boesmankuns, nadat hy in
1917 'n voordrag van die skilder Pierneef oor die inboorlingekuns gehoor
het. Ook op die gebied van folklore het hy al interessante ontdekkinge
gedoen. Behalwe die genoemde werk het van hom verskyn _Celestine_
(1919), en _Verborge Skatte_ (1920), twee bundels sketse; 'n roman: _Die
Lokaas_ (1921) en twee kinderboekies. Hy het ook baie ander werke
geïllustreer. _Die Agterstevoortrekkers_ word in hoofstuk VI bespreek.
Celestine en Verborge Skatte.
Dit is twee bundels verhale, hoofsaaklik navolging van Edgar Allan Poe
aan wie _Verborge Skatte_ dan ook opgedra is. _Celestine_ bevat
spookstories, met een waarvan die skrywer in 1903 'n prys behaal 't in
_The South African News_. Dié verhaal, _'n Hopie Bene_, is 'n droom,
maar in die orige word die geheimsinnige element nie verklaar nie,
behalwe in _Tant Annie_. James Russel Lowell het aan Poe toegeken "a
power of influencing the mind of the reader by the impalpable shadows of
mystery".[302] Verder sê hy: "In raising images of horror, also, he has
a strange success; conveying to us sometimes by a dusky hint some
terrible _doubt_ which is the secret of all horror."[303] Dit is wat ons
grotendeels by Van Reenen mis. Sy voorstellinge is te nugter, sy
geheimsinnigheid te deursigtig. Die subtiele realistiese illusie, wat
Poe b.v. in een van sy beste verhale _Ligeia_ skep, lê buite Van Reenen
se bereik. Wie b.v. Poe se nagwake by die lyk van die Lady Rowena
vergelyk met die enigsins analoge situasie in die verhaal _Celestine_
(p. 30) voel direk, dat dit veral realistiese uitbeelding is, wat by Van
Reenen ontbreek. Poe verstaan die kuns om deur allerlei suggestiewe
besonderhede 'n dodelik beklemmende atmosfeer te skep--Van Reenen noteer
alleen die geheimsinnige feit. Die vergelyking wat Dr. Dorothy
Scarborough tussen Poe en Hoffmann maak, pas ook op Van Reenen "His
(Poe's) horrors have a more awful effect because he is an incomparably
greater artist. He knows the economy of thrills as few have done. His is
the genius of compression, of suggestion."[304]
Die _Verborge Skatte_ word deur Professor Erts se buitengewone vernuf
ontdek. Die raaiselskrif in _Die Voortrekker se Skat_ is gebaseer op die
van Poe se verhaal, _The Gold-bug_. In _Die Kinderdief_ word gebruik
gemaak van 'n motief, waarop Poe o.a. _The Purloined Letter_ gebou het:
"the intellect suffers to pass unnoticed those considerations which are
too obtrusively and too palpably self-evident. The Minister had
deposited the letter immediately beneath the nose of the whole world, by
way of best preventing any portion of that world from perceiving it."
Ook in die uitwerking van die besonderhede is daar ooreenstemming.
Van Reenen het 'n aangename verteltoon en sy verhale is verdienstelike
ontspanningslektuur.
Die Lokaas.
Gert Vermaak, 'n begaafde weeskind word deur oom Willem en tant Miem
aangeneem. Toe hy ses jaar oud was, kom 'n ontwikkelde Hollandse
skeepskaptein om gesondheidsredene op die Karoplaas woon. Onder sy
leiding word Gert so buitengewoon skerpsinnig, dat dit die
opmerksaamheid van 'n kapitalis trek, wat hom na Europa stuur om vir
advokaat te leer.
Na sy terugkoms vestig hy hom in Kaapstad en word gou een van die leiers
van die Boereparty. Maar die kapitalis gebruik 'n mooi vrou as lokaas,
en by die stemming oor 'n gewigtige wetsontwerp word Gert ontrou aan sy
party.
* * * * *
Voorop moet gestel word, dat die skrywer geen poging doen om die
geleidelik voortskrydende geestelike ontwikkeling van 'n geniale kind te
skets nie. Hy gee alleen "'n loshangende versameling van staaltjies wat
Gert (hom), af en toe in die laaste dertig jaar ... vertel het." Die
skrywer is nie die objektiewe uitbeelder van 'n deurleefde werklikheid
nie, hy is net die verteller van Gert se geskiedenis. Hy self tree
telkens op die voorgrond, spreek "die welwillende leser" toe (p. 29), en
voel hom kort-kort gedronge om brokkies van sy eie wysheid by die
verhaal in te las. Daarom mis dit die warme tinteling van intimiteit,
daarom bly die skrywer maar al te dikwels aan die buitekant van sy
persone. "Dit lyk asof (Gert) teenoor die kaptein voel soos 'n minnaar
teenoor sy nooientjie ... hulle gesprekke was hom heilig en dit sou
heiligskennis wees om dit te publiseer" (p. 29). Alweer die treurige
sluiertaktiek, 'n vyeblaartjie om eie magteloosheid as kunstenaar te
bedek! Is dit dan nie juis die kunstenaar nie, wat met sy wondere
intuïesie moet deurdring tot die heilige der heilige? Die uiterlike
lewensfeite sien ons almal, lees ons daagliks in die krant, maar dit is
die kunstenaar, wat die verborge roersele van die hart moet openbaar. Hy
moet so opgaan in die persoonlikheid van sy figure, dat hy alles _seker
weet_, dat hy die kleinste nuansering van gevoelens en gewaarwordinge
kan ontleed. As hy alleen kan sê: _"Dit lyk asof ..."_ (p. 29), dan
twyfel ons aan die egtheid van sy voorstelling. Hoe moet ons nou met
Gert meelewe, as van die drie belangrikste jare uit sy ontwikkeling
selfs geen "loshangende versameling van staaltjies" meegedeel word nie?
Maar wat wèl verhaal word is, dat die _R.M.S. Tartar_ presies om vieruur
uit Tafelbaai gestoom 't met Gert aan boord en dat hy met die _R.M.S.
Scot_ uit Europa teruggekeer 't! Van die jong advokaat weet ons nie veel
meer dan die plaat by p. 132 ons te sien gee nie--'n jongkêrel soos
duisend ander--geknip uit die eerste die beste kleermakerskatalogus!
Gelukkig is daar enkele gedeeltes waar Van Reenen nie alleen die
verteller nie, maar Gert self is. Die uitmekaarhalery van Oom Willem se
oorlosie (p. 19-20), die waterlei in die nag (p. 40) en nog ander
toneeltjies uit Gert se kinderjare toon, dat die skrywer 'n fyn
psigologiese insig het. Dit geld ook van die manier, waarop Gert sy
besluit neem om Stella nie op te gee nie. Hoe treffend-juis is dit
gesien om die nesmakende duiwe die deurslag aan sy redenasies te laat
gee! Maar die mooi gestileerde sinne, wat Gert se dink-taal moet
voorstel is weer van Van Reenen. Ook enkele gelukkige trekke in Tant
Miem en Oom Willem toon, dat die skrywer 'n taamlike uitbeeldingsvermoë
het. Maar dit is alles so fragmentaries, dat die persone tog vaag bly.
So word die planne van die intrigerende kapitalis met dieselfde
behendigheid as in _Verborge Skatte_ uitgewerk, maar daar is weinig
aanduiding, dat hy behalwe draadtrekker ook _mens_ is.
Gert is blykbaar 'n uitsonderingsfiguur, maar selfs so beskou, is daar
enkele trekke in sy karakter, wat wys op 'n verdraaide psigologie. Op p.
24 word ons verseker: "Soos 'n openbaring ... word sy volksbewussyn
skielik gebore". Hy is nog maar ses jaar oud, maar omdat hy so 'n
talentvolle knapie is, wil ons dit aanneem. Ongeveer ses of sewe jaar
later hoor ons egter: "Volksbewussyn sal hy maar ontwikkel in die
vreemde lande wat hy later sal deurreis" (p. 68). Afgesien van die
teëspraak is die voorstelling hier absoluut vals, want daar is geen
enkele jongeman van twaalf of dertien jaar nie wat, selfs al begryp hy
die abstrakte idee ook, so 'n wonderlike besluit kan neem. En die
wysgerige bespieëlinge op p. 52-53 is geen "raaisel" nie, maar eenvoudig
gedagtes van die skrywer self, wat hy aan die twaalfjarige knapie
opdring.
As voorbeeld van die swak tegniek kan aangehaal word, dat deur die lang
uitweiding op p. 11-12 die spelende Gertjie skoon vergeet raak. Net so
gaan dit met die kaptein. "Ons durf darem nie langer by hierdie
interessante woordkuns vertoef nie, want ons vriend die seevaarder wag
nog al die tyd vir ons op die drumpel van die voordeur ..." (p. 16). Op
p. 22 heet dit: "Maar ek loop my verhaal verby, en ons moet eers weer 'n
bietjie terugkeer."
Van Reenen het 'n los, gemaklik-vloeiende styl, wat egter weinig
persoonliks het. Beeldspraak gebruik hy maar selde; die "verdraaide
beeld" op p. 139 is nie gelukkig nie, en die "spatsels van die smeer van
die misvloer" wat mens aan golwe laat dink nog minder (p. 66). Die
"liefdesbeker" (p. 52) ken ons al van toeka se dae af! "In hierdie dae
begin Gertjie al in brein en liggaam tamelik uitrek" (p. 39)--'n pynlike
proses, wat mens aan die inkwisiesie laat dink! Verkeerd is: "Maar die
werk wat hy gedoen het, gee 'n _weerkaatsing_ in sy professionele werk"
(p. 92). Veral in _Verborge Skatte_ is die anglisismes volop. "Toe ek my
op my ou dag geskilder het as omring deur 'n kring talryke kinders (p.
112); om hande op die skobbejakke te lê (p. 151); Alles wys daarheen
...; Kan ek vanaand ... met my kollega opkom?" (p. 154) ens. In
_Celestine_ kom o.a. voor: "Gelukkig had ek nie lank te wag ... (p. 93);
van êrens ... val daar 'n geweldige hou (p. 33); haar brood en botter
verdien" (p. 20).
§ 13. Léon Maré.
H.L.F. Maré is in 1889 op Pietersburg gebore. Na 1902 het hy o.a. op
Wellington en Pretoria sy opvoeding voortgeset. Maar hy moes al gou sy
eie potjie skraap en toe het hy, terwyl hy in die posdiens was, privaat
gewerk vir Skool-Hoër. Hy is nou amptenaar in die Uniegebou, Pretoria.
Party van sy eerste stukke het in Nederlands verskyn. Van 1911 af is hy
'n troue medewerker van _Die Brandwag_ gewees. Van hom het verskyn: _Die
Nuwejaarsfees op Palmietfontein_ (1918) en _Ou Malkop_. Laasgenoemde is
bekroon met die Hertzog-prys van die Akademie (1919)[305].
Die Nuwejaarsfees, (1918).
Léon Maré is een van die weinige Afrikaanse skrywers by wie die
awontuur bysaak en die mens hoofsaak is. 'n Armsalige putgrawertjie, wat
deur 'n harde rotsrif skade ly, 'n houtryer op weg na die mark met 'n
vrag--sulke eenvoudige motiewe gebruik hy vir verhale. Tog leer ons Toot
veel beter ken in die omvang van 'n kort verhaal, dan al die
brawe-Hendrik helde van die awontuur-romans, wat hemel en aarde beweeg
deur hul buitengewone dade. Léon Maré besit die gawe om sy karakters te
laat lewe, só te laat lewe, dat mens hul asem op jou aangesig voel. Deur
die tekening van allerlei uiterlike eienaardigheidjies,
gelaatsuitdrukking, gebare, ens. sien ons hul vlak voor ons staan.
Terselfdertyd openbaar hy in sy beste stukke 'n indenkingvermoë, wat hom
in staat stel om selfs die fluistergeheimpies van 'n mensehart te
verstaan, deur te dring tot die diepste kern daarvan en al die
begeertes, stemminge en lewensaanvoelinge uit te beeld. Deur ligte
aanwaaisels van allerlei herinneringe laat hy ons heel die verlede van
sy figure begryp, terwyl ook die inwerking van hul omgewing plasties
voorgestel word. Selfs waar hy romantiese gegewens kies, soos in die
oorlogsverhale is dit tog altyd meer die mense, as hul awontuurlike
ondervindinge, wat Maré interesseer. Met hoeveel liefde verwyl hy nie in
_Die Kommandeer van Japie Moolman_ by allerlei besonderheidjies, die
aanval van die waghond, die trappery op die kat, ens. Soms is sy
tafreeltjies 'n byna dood-nugter kopie van die gewone lewe en tog
ontroer dit omdat deur die beskrywing so iets warm-mensliks huiwer. Daar
is b.v. die inmekaar gekrimpte Toot op die putwal (p. 152)[306] met sy
brood en koffie; langs hom sy verkluimde seuntjie. Hoe suiwer en eg word
die outjie se kindergedagtes weergegee! Dan weer Toot in sy huur-kamers,
met 'n konsertiena op die knie, of besig om 'n kinderskoentjie heel te
maak. Goed gesien is dit ook om Outa Booi na die oorlog op Japie Moolman
se geroeste ploeg te laat afkom (p. 85). Deur sulke eenvoudige middels
bereik die skrywer sy doel. Met tallose klein handelinge bou hy vir ons
'n lewende mosaïek.
Op iedere pagina gee hy blyke van fyn waarneming. Hy het gesien hoe
die wind met die ou ooms se baard speel, hoe die stoffies agter 'n
galopperende ruiter uitslaan en wegkwyn, hoe die wagvure opflikker en
fantastiese skaduwees ronddans. Vir al die wisselinge in die natuur
het hy 'n ope oog--vir die songetinte wolke, die wasige mis op die
bergrande, die wondere van die sterrehemel. Ook weet hy hoe die
steenbokkie "sy eerste bekkie vol soet gras onderuit 'n graspol"
afknyp (p. 195), hoe die rysmiere uit hul gaatjies glip, hoe die
muggies "in sirkels van tallose spikkeltjies wals en sigsag ... oor
waterpoele" (p. 102). Telkens weef hy mooi stemmingsstukkies inmekaar,
gee hy met 'n paar trekke die atmosfeer so duidelik aan, dat dit die
werklikheidsillusie versterk.
Altyd geluk dit hom natuurlik nie. Hy is te veel geneig om iedere keer
weer te praat van _gordyn, disk, karmosyn, silhoeëtteer_, ens. Op p. 42
las hy op storende wyse 'n kwasi-astronomiese opmerking in: "Die klein
fonkelende sterretjies is ligte van die eindelose Planete-wêreld ..."
ens. Grotendeels misluk is ook die tekening van Annie Bester voor die ou
harmonium: "In die voorhuiskamer, voor 'n oopgetrekte vensterraam ..."
ens (p. 37-38). Uit allerlei klein besonderhede blyk dat Maré die
toneeltjie alleen as toeskouer beskryf.[307]
In _Die Nuwejaarsfees_ word die vrolikheid van 'n klomp olifantjagters,
met forse trekke geteken. Die kaskenades van Oom Klaas, wat 'n ankertjie
egte brandewyn op slinkse wyse bespring, is goed beskryf. _Annie Bester,
Japie Moolman, Freek en sy perd Bles_ behandel episodes uit die
vryheidsoorlog. In _Wrange Vrugte_ word 'n geeerde volksraadslid deur
kindergebabbel en die afskietery van klappers op Krismisaand aan sy
verraad in dieselfde oorlog herinner. Die skets gee blyk van 'n goeie
psigologiese insig. Die afskeid van voortrekkers aan Dassieshoek in die
ou Kolonie en die rit van Frans Malan om die laers vir Dingaan te
waarsku, word in twee sketse beskryf. _Die Stem van die ou
Kafferkraal-Murasies_ is 'n poging om die mentaliteit van 'n
Soeloesoldaat te teken, 'n poging, wat herhaal word in _Soeloe-Eer_ uit
die bundel _Ou Malkop_. _Moebie_ vertel van die tobbery van 'n
kaffermoeder oor haar seun, wat toevalle kry en _Joggem Helberg_ is 'n
jongkêrel, wat in 1863 deur leeus verskeur word. Die eerste druk van
_Die Nuwejaarsfees_ het ook nog bevat 'n retoriese beskrywing van 'n
storm, wat met reg by die twede druk weggelaat is. Drie nuwe verhale,
_Wrange Vrugte, Moebie_ en _Joggem Helberg_ het daarvoor in die plaas
gekom, terwyl tallose taal- en stylverbeteringe gemaak is.
Onvoldoende taalkennis gee Maré se werk 'n lelike knou. Hy maak foute,
wat skooljongens kan verbeter. Sy interpunksie is swak, sy spelling
treurig. Hy skryf b.v. _lysels, geoeffende, vors_ (fors), _vergaarderde,
gesannikie_, ens. Die dubbele negatief ontbreek dikwels en anglisismes
is volop o.a. "die hele van die ander dag (p. 42); een onheil, wat moet
plaas neem (p. 56); 'n menende knik (p. 60); afwerk (p. 92); twee meer
veldstoele (p. 105); (ek) lei die weg soheentoe (p. 138); opgelig (p.
141); hy gee 'n ander gapie (p. 148); gesette kake (p. 193); as die
vlamme ... opflaar (p. 201); haar bors ... hewe op en af (p. 225); (hy)
rys hom uit sy sitplek (p. 61); toe het bloedvergiftiging in die been
gesit" (p. 217) ens. ens. Woordskikking en verbuiging van byvoeglike
naamwoorde is dikwels gebrekkig, b.v. "En hy word gou agterna gevolg, na
die plek van bestemming, _goed of sleg_, deur sy troue manskappe (p.
78); deftig_e_ geklede dames (p. 157); 'n spoelende en bruisend, kristal
stroom water (p. 102).
Die opdrag om 'n kort skets te skryf, waarin die woorde _alleenliks_ en
_nouliks nog_ nie mag voorkom nie sou seker vir Maré die swaarste straf
wees. Tot vervelens toe prop hy dié woorde in alle hoekies en gaatjies,
en naderhand weet hy absoluut nie meer, wat hul eintlik beteken nie! In
_Ou Malkop_ kom selfs voor _uiteindeliks_ (p. 145), _oogverblindeliks_!
(p. 148), _natuurliks_ (p. 195), en die volgende: "Guillaumet kan geen
woord uitkry van verbasenheid (!) nie en blik die gouverneur _alleenliks
net_ meer in verwondering aan" (p. 198).
Foutiewe meervoudige vorms soos die volgende kom voor: lofliede (p.
178), sugge (p. 95), streeltjies (p. 94), wandels (p. 131), getjilpe,
gefluite, gebruise (p. 43, 45, 52) ens. Die werkwoord word verkeerd
gebruik in: "Die son kom agter die koppie uit en _skitter_ strale van
goud oor ... (p. 101); 'n vensterraam, waardeur 'n groot hanglamp sy
breë wit lig ... na buite ... _stroom_ (p. 37); tante _sweef_ haar arms
so voor haar uit ... (p. 35). Maar hy _gewaarword_ nie 'n meisie nie (p.
75); Towenaars alleen _woon_ so 'n kluisenaarslewe (p. 131); deur sy
fluksheid het hy gou _bevorder_ tot kommandant ... (p. 209); Uit die
gewoel ... _hef_ 'n nat voorhoof omhoog (p. 211); agtervolg (p. 60); die
doudruppels ... blink en skitter en _rol_ boomstamme orals _af_" (p.
54).
Lomp, of heeltemal onverstaanbaar is o.a. die volgende: "Haar gemoed
skiet haar diep (p. 60); Die grasdak ... skep nuwe herinneringe ... te
voorskyn (p. 98); met 'n gefynde oor (p. 79); Ek worstel om van 'n
betowerende wilskrag los te kom (p. 123); 'n stulpende onderaardse skok
(p. 141); 'n Vaal hond ... vlieg ... uit sy skuilplek, haal-haal oor die
gedraai of die ruiter hou-hou met sy karwats agtertoe ... (p. 61); die
vroutjie ... word veronderstel deur haar rokende man langs aan (p. 152);
die agent is toegehul in die geheime; deur al sy omgewings van grootheid
en deftigheid, word geen ondersoek ingestel nie ... (p. 155); nog 'n
terugdeinsende tree vorentoe" (p. 228).
Die volgende rariteite gebruik Maré ook: geheelal (p. 42); die
_toeskou_ van so 'n klomp waens ... het 'n dagbreek-oujaarsmore net
toepaslik gekleur (p. 14); gewigte rapport (p. 40); 'n staanbeeld
uitgehou in graniet (p. 43); met opgestrekte lippe (p. 56); wyshooftig
(p. 70); diep bewoog (p. 72); Die jonge rapportganger ... arriveer terug
(p. 114); opgedoste krygsmanne (p. 125); sissende-vurige dinamiet
lonte[308] (p. 141).
Hoe die skrywer soms sukkel, blyk uit die volgende. In die eerste druk
kom voor: "'n toegerankte grennadella stoepie" (p. 43). Dit word in die
twede druk: "'n grenadella gerankte stoep"! (p. 44). Op p. 122 kry ons
weer "'n toegerankte grenadella-veranda".[309]
Soms is daar iets telegramagtigs in die styl, meestal veroorsaak deur
die veelvuldige gebruik van verlede deelwoorde. Wanneer Ter Blanche die
voorhuiskamer beskou, lees ons: "'n Mooi aardige skulpaddoppie kom
eindelik onder oog, _opgestaan en oorgetree, en_ dit word gou opgetel
van die tafeltjie, waar 'n groen kleedjie netjies oorgetrek is, _en_
waarop 'n groot lamp met 'n kleurige oorglas staan, _en_ dit word
noukeurig beskou _en_ bewonder." (p. 56.) Dit is 'n tiepiese voorbeeld
van Maré se verwarde, inmekaargedrukte sinne, slordig aanmekaar
gekoppel. Sulke _en-en_-reekse is daar soos bossies. "_En_ eindelik
sissend _en_ stomend verlaat die lokomotief die treinstasie stadig, _en_
onder 'n geween _en_ geskreeu van "hoeré!" _en_ hoede in die lug
opgegooi. _En sy_(!) trek voort, _en_ nouliks ... ens." (p. 68). Dat die
koppelwoord naderhand glad geen betekenis meer het nie, of heeltemal
verkeerd gebruik word, blyk uit sinne soos die volgende: "Onderwyl hy
besig is, kom die diensmeisie binne, _en_ met 'n silwer teepot, en
sinese koppies en pierings ... (p. 151); Behalwe vir 'n paar opmerkinge
nog oor die mooi onweer, wat diekant in die lug lê, _en_ die seun gaan
haastig vooruit ..." (p. 65). Ook _hul-hul_-sinne kom voor. "Menige van
die burgers ... is ... in _hul_ distrik teruggekeer as versterking, maar
hoewel in _hul_ eie deel van _hul_ land, was _hulle_ geskei van _hul_
famielie-betrekkinge, want _hul_ plase was so kaal ... en _hul_
famielies was almal _in_gevoer deur die vyand na die kampe ..." (p. 69).
Daar is nog meer sulke herhalings, wat aantoon, dat Maré se klankgevoel
soms erg gebrekkig is. "Bo op die kruin ... bars die son deur ... _en
verlig_ met uitgespreide trillende strale die gras_toppe_ van die
berg_toppe_, _en verlig_ donkere spelonke _op_(!) (p. 195). Maar hy
gewaarword (!) nie 'n meisie nie wat buite_kant_ _kamp_ drade die_kant_,
op haar knieë neersak, haar hande tesame omhoog _vou_, ver_trou_end op
na die _troue_ heldere wagtertjies bo haar kyk (p. 75); Skerp flikker
die staal mes voor aan die punt van sy ge_weer weer_ ... (p. 76); 'n
gekletter van _perde_pote van verwilderde _perde_" (p. 49). Maré is ook
te lief vir langdradige omskrywings, wat soos 'n remskoen op sy
verhaalgang werk. As ons lank al weet wie Annie is, dan hoor ons nog
altyd van "Oom Andries Bester se dogter Annie" of "oom se dogter", (o.a.
p 37, 38).
Nog 'n paar staaltjies van die skrywer se gebrekkige uitdrukkingsvermoë:
"Die tyd tree weer met haar sikkel soos gewoonlik in, en die uur of so
se vereniging hier word ook eindelik weer die verwyderde sny gegee[310]
(p. 73); Daar verlos hy hom gou van sy swaar dik winter jas (p. 147);
baie hartseer luister die oubaas na die laaste koei vanaand op die plaas
se melk ... (p. 93); die generaal halt voor en klim uit sy saal, die
manskappe uit hul saals, en nouliks is al die tooms versamel of 'n paar
burgers kyk voor vasgehoude perde hul maats agter, wat so agter die
leiers aan wegtree, met hul mousers (p. 72); Dan maak ou oom en sy troue
oujong Jonathan stoele en rusbanke uit aardige houtsny uit stinkhout ...
(p. 203); Die hele dorp spring in wakkerte" (p. 80).
Daar is ook voorbeelde van afgeslyte beeldspraak soos: "deurboorde harte
(p. 74 en 100); eindelik sprei die duisternis ... soos 'n swart kleed
wat neerval (p. 72); die bytende tand (p. 78); die hamer van Tyd" (p.
95). Komiek word dit wanneer ons hoor: "haar bors bewe meteens op en
neer soos die rustelose golwe van die see"!! (p. 60).
Maar ten spyte van sulke opvallende stylgebreke ontroer Maré se prosa
ons tog, omdat, soos Jan Celliers tereg opmerk in sy voorwoord, hy
"dinge so gesien en gesê het as nog geen ander skrywer in ons land nie".
Sy krag lê nie in die tekening van groot-opgesette tonele nie; dit is
die vlugge vegies, waarmee hy op verrassende wyse 'n realiteits-illusie
kan skep. In sy beste werk is daar 'n innigheid, wat die kleinste
voorval beglans met 'n sagte en suiwer lig. Dan klink daar ook op in sy
sinne 'n sterk persoonlike aksent, dan vind hy die juiste woorde om sy
emosie te vertolk. Dit is 'n gebrek aan tegniese vaardigheid, wat sy
werk hier en daar soos skooljongens-geskryf laat lyk.
Dié gebrek is in sy twede bundel
Ou Malkop
só markant, dat mens nie anders dan van _taalgemors_ kan praat nie.
Voorbeelde daarvan staan op byna iedere pagina, en sitate word feitlik
oorbodig. Heeltemal misluk is die beskrywing van die ontsporing van die
Engelse trein (p. 41-42). "Hy kom aangestoom en aangedroom op sy
masjienery en hardloop los vooruit met alle krag en verdelgende mag....
Die bodem van die aarde tril! Dis of die sterre in hul blou firmament
gril met iedere naderende stamp en uit hul gewelf wil losbeef!... 'n
Gehom-mmm! van raddewerk van masjienery!--en meteens! 'n lang ry
swart-kamers hol dol en ril duiselig oë verby!--'n groot windvlaag skep
alles op onder die kranksinnige gedruis! 'n Stulpende onderaardse skok!!
'n donderende donderslag!! en daar omrol 'n stuk swaar ysterwerk soos 'n
kanon in die lug" (p. 42). Dit is magtelose gestamel met viesie- en
taalverknoeiing, wat in die historiese skets _Etienne Barbier_ 'n
toppunt bereik en soms geheel onverstaanbaar word. "Mnr. Guillaumet gryp
_sy_ musiek in die een hand fermer, laat _sy_ krullende kop effens op
_sy_ skouer val en _sy_ basstem rol uit _sy_ breë bors:
Ons blink gespande snare!
Saam 't stem van sangster's hare;
Roep my hart van Cabo's kuste walm
Terug na Nederlandse strande kalm!
_En_ daar volg handeklappies onder 'n toejuiging, _en_ deur twenk!
twenk! snare alweer _en_ 'n basstem klink ernstig deur...." (p. 168).
Enkele staaltjies moet nog gegee word om aan te toon hoe Maré se taal
en styl verwilder het: "Die skaduwees dans en flonker hier en daar (p.
11); hy roep protestend deur 'n bol rook (p. 21); Uitgestrekte liggame
van slapende burgers is gedompel en verswak in die diepte van die nag se
boesem (p. 33); 'n opgeheefde sabel (p. 43); en nouliks of hy 's te
voorskyn gekom om te ontwapend (p. 44); met verslaagde oë (p. 53); ek
(het) my die vraag al gesit (p. 72); waar ... hiënas eentonig in
monotoon af en toe tjank (p. 81); ou Loftus ... wat 'n groot moege
glimlag vir hulle dra (p. 128); in 'n verre afwykte land (p. 133);
Borste hewe op en af ... (p. 142); die jagveld (is) nog in die luim van
die vroeë stilte gedompel (p. 154); Die meisie aan die sy van G. tree
die ontvlugte man uit die kasteel te voorskyn (p. 181); Vir 'n oomblik
is die voorgeneemde moordenaar ... in al sy ruheid gestem (p. 190); En
die aand laat, toe daar nog 'n tippie roesrooi in die verre geskiet
langs die verhewende bergkruine opskemer ..." (p. 200).
Dit alles en veel wat nog erger is staan in die boek wat _mirabile
dictu_ in die jaar onses Heren 1919 deur die Suid-Afrikaanse Akademie
vir =Taal=, =Lettere= en =Kuns= bekroon is met die Hertzogprys!
Hier en daar is natuurlik nog enkele gelukkige trekke, wat ons aan die
skrywer van _Die Putgrawer_ herinner. Veral in _Fekkie_, die verhaal van
'n blomverkoopstertjie en _O so 'n harde Hart_, waarin die besoekers van
'n kantien geteken word, is daar goeie gedeeltes. _Die Liefling van die
Korps_ gee 'n skildering van die kommando-lewe; _'n Wonderlike Ongeluk_
en _Die ou Poskoets_ voer ons terug na die ou dae. In 'n brief aan _Die
Burger_ praat Maré van "die onuitputlike bron van die lewes van ons
gewesene Afrikaners" en dit blyk dat veral "die stoere ou
olifants-jagters van 1861 se dae" hom aantrek. "In die algemeen is die
rigting van my strewe om al die goudgeel sonstraaltjies van die verlede
van ons voorgeslagte te herroep en te trag om dit vars te laat bly in
die geheues van ons jong geslag."[311]
In die skets _Ou Malkop_ word moralisasies van die skrywer tussen die
gepeins van die kaffer ingevleg en op p. 150 is daar 'n uitweiding oor
"die ou dae". In _Eensame Prospektors_ is die dialoog onnatuurlik.[312]
Ook in sy portret-tipiek is Maré nie gelukkig nie. As ons lees op p. 82,
dat Van der Walt 'n "dik gedraaide swart buffel-horing snor" het, en as
hy lag "geluide maak soos wat kom van wegdrentelende makoue" (p. 92),
dan ontstaan daar al twyfel; wanneer ons enige pagina's verder hoor, dat
Hoard "'n stywe snor oor die bo-lip soos gevoude swawelvlerkies" het (p.
100), dan versterk dit die suspiesie, dat die opsetlik bedagte kenmerke
meer van 'n lomp toneelspeler afgekyk is, dan na die lewe geteken.
Sal Maré na 'n paar jaar ernstige studie alle tegniese moeilikhede
oorwin, en ons 'n kunswerk van rype voldragenheid aanbied? Dan vergeet
ons sy jeugdige _malkop_-onderneming, ten spyte van die
onsterflikheidsstempel van die Akademie.
§ 14. D.P. du Toit.
D.P. du Toit is 'n afstammeling van die Du Toits Van Daljosafat, waar hy
groot geword 't. Sy moeder was 'n suster van Ds. S.J. du Toit. Omdat sy
gesondheid toe nie teen plaaswerk bestand was nie, het hy van 1891 af
onder Ds. S.J. du Toit gewerk op die redaksie van _Di Patriot_ en ander
blaaie. In 1896 was hy sekretaris van die eerste Afrikaanse Taalkongres
in die Pêrel en _Ons Kleintji_ het hy feitlik geredigeer onder toesig
van Ds. S.J. du Toit. Later was hy aan verskillende krante verbind, by
_Het Westen_ o.a. as redakteur. Sedert die oprigting van _Die Burger_ is
hy een van die subredakteure van die blad.
Een van sy toneelstukke, _Die Bedriegers_ is in 1893 geskryf. Wanneer
Melt Brink se toneelwerk buiten beskouing bly, dan is dit die eerste
Afrikaanse stuk wat gedruk en opgevoer is.[313] Op Somerset-Oos is dit
vir die eerste maal gespeel. Van Du Toit het verder verskyn die
toneelstukke _Geldsug of Jaloesie_ en _Die Herwonne Koninkryk_; 'n
roman, _Sy Pa se Skuld_ (1918) en 'n bundel grappige versies
_Treinnonsens_ (1922).
Sy Pa se Skuld.
Lina trou teen haar vader se sin met Fred, 'n volbloed skurk, wat met
die huwelik sy finansiële ondergang wil voorkom. Sy word onterf en Fred
moet vlug na 'n hele reeks misdade. Sy seun, Gert boet vir die misdade
van sy vader en word in sy liefde gedwarsboom. Op die ou end kom alles
tog reg en selfs die berouvolle Fred word in sy eer herstel.
Du Toit doen wel 'n poging om deur te dring tot die innerlike lewe van
sy karakters, maar vir die uitbeelding van 'n geweldige psigologiese
kriesis is hy te huiwerig. "Dis te heilig, ons mag nie probeer om dit na
te speur nie" (p. 99); "Die afskeid sal ons egter nie trag te beskrywe
nie, eenvoudig omdat dit nie kan beskrywe word nie"[314] (p. 113). Op
dieselfde manier glip hy oor die smart wat Gert en Lorrie uitstaan as
gevolg van die vervalste briewe. Dit is nie 'n deurleefde verhaal nie,
waarin die roersele van 'n mensehart blootgelê word. Du Toit beskou sy
persone meestal op 'n afstand as belangstellende toeskouer. "Terwyl hy
daar agter die randjie ry, raak hy ons ook uit die gesig" (p. 106). Die
handeling word nie direk in plastiese vorm gegiet nie, sodat iedere
leser onmiddellik sien en hoor wat daar gebeur. Die skrywer self is
telkens aan die woord en deur sy nugter opmerkings en prekerige
uitweidings kom die gebeurde tot ons langs 'n groot ompad, sodat dit nie
tot werklikheid kan vergroei nie. "Nou dis nie nodig om die twee nes hul
skaduwee te agtervolg nie...." (p. 48). "Die betrokke persone het ons
heeltemal uit die oog geraak" (p. 144). Daar is meer sulke aanduidings
van gebrekkige tegniek.[315] Die preek oor die teks "Ik stond op het
zand der zee" is 'n nuttelose uitweiding en die lang beskrywing van die
viskopery net so. Die skrywer vertel ons self ewe naïef, dat Gert en
Lorrie "ook maar bloed weinig van die hele toneel gesien het"! (p. 151).
Besonder omslagtig is Du Toit se verhaaltrant dikwels. 'n Enkele keer
besef hy dit self: "Dog ons sal nie op haar hande staan en kyk om te
sien hoe sy werk nie." ens. (p. 51.) Hy vermoei deur 'n langdradige
opsomming van allerlei onbelangrike besonderheidjies (vgl. b.v. p. 212),
terwyl ook die gesprekke met reportage-noukeurigheid weergegee word.
Die styl verraai die hand van die geoefende joernalis, wat met gemak sy
sinne aanmekaar ryg, sonder juis te streef na skoonheid van klank. Maar
selfs die haastige joernalis mag nie sulke sinne soos die volgende
neerskryf nie: "Hy herinner hom nou goed, so duidelik as kan wees, dat,
toe hy gistraand sy tabaksak uit die sak wou haal sy sakdoek bo-op die
tabaksak in sy sak was, dat hy toe die sakdoek eers uitgehaal het en toe
die tabaksak en toe weer die sakdoek in sy sak gesteek het, en na hy sy
pyp gestop het, het hy die tabaksak somar so onverskillig bo-op die
sakdoek in sy sak gesteek." (p. 104)[316] Maar sulke sinne is gelukkig
uitsondering en die styl is deurgaans helder en goed versorg. Om dié
rede veral moet die roman, ofskoon dit geen aanspraak kan maak op hoë
letterkundige verdienste nie een van die leesbaarste Afrikaanse romans
genoem word. "'n Rousteen vir die binnemure" noem die skrywer sy werk
met goeie selfkennis in die voorrede. Voorlopig kan ons sulke roustene
nog goed gebruik, al bestaan daar gegronde rede om te vrees, dat dit
mettertyd sal verbrokkel.
As 'n voorbeeld van Du Toit se beeldspraak kan die volgende dien: "'n
Vat kan maar 'n sekere hoeveelheid hou. Pomp jy daar meer in, dan loop
dit oor. So is ook die menslike gemoed." (p. 87.)
Engelse invloed blyk uit die volgende: "'n Man van professie (p. 178);
dit help nie vir ons om oor gestorte melk te huil nie (p. 190); tot my
dooddag toe (p. 207); 'n buig" (p. 160).
§ 15. A. du Biel.
A. du Biel is die 27ste Oktober 1884 gebore op Geelhoutboom, distrik
Mosselbaai. Gereelde onderwys het hy nooit gehad nie en in "die bittere
publieke skool van die lewe" het hy al sy kennis opgedoen. Van sy
twaalfde jaar af het hy baie gelees en van kleins af met sy vader lang
reise gedoen. Maar reeds op vyftienjarige leeftyd moes hy sukkel om vir
homself 'n bestaan te vind en 'n weinig later het die sorg vir sy ouers
ook op hom geval.
_Getrou_ het hy in 1914 onder baie moeilike omstandighede geskryf.[317]
_Die Misdade van die Vaders_ het in 1919 verskyn. 'n Nuwe roman, _Kain_,
wat oor die periode 1870-80 handel is nou in die pers. Op die oomblik
verskyn in afleweringe _Oor Berg en Vlakte of Onder die Vierkleur_, 'n
verhaal vir die jeug, in die eerste nommer waarvan "pakkende awonture"
in vooruitsig gestel word.
Die letterkunde beskou Du Biel as "die kragtigste wapen om ons volkie te
ontwikkel". Hy streef veral daarna om die leeslus van jong Suid-Afrika
op te wek.
Getrou.
Dit is 'n Hugenote-roman, die gebeurtenisse waarvan in Frankryk,
Holland en Suid-Afrika plaasvind. Die Europese atmosfeer is egter so
swak aangedui, dat dit net so goed Pole of Tibet kon gewees 't. Moet die
praatjies oor Lodewyk XIV, die "prag en praal van Versailles" en 'n paar
armsalige _ma chère's_ ons nou onder die indruk bring, dat ons in
Frankryk verkeer? Met die innerlike kern van die tydperk kom ons nooit
in aanraking nie, en die historiese vliesie is baie dun. Met 'n
komieklike naïwiteit vertel Du Biel ons in beeldspraak, wat baie op die
van Von Wielligh gelyk, hoe hy gesukkel het om "Vader Tyd se rytuig" te
laat stil hou! (p. 142). "Dit neem dan ook heelwat inspanning van die
verbeeldingskrag om die plek voor te stel soos dit twee eeue gelede was,
want die meedoënlose hand van vooruitgang spaar nie die oudhede nie" (p.
141). Dat die koms van die Hugenote was "die stigting van die Afrikaanse
volk" (p. 127), is 'n onjuiste bewering. Verrassend is die meedeling,
dat die sewentiende eeu veral die eeu was "waarin die hele wêreld sy eie
sienswyse wou handhaaf ten spyte van Kristelike liefde, van reg--ja, ten
spyte van die Almagtige" (p. 147). Ook die volgende slaan ons heeltemal
dronk: "As ons die Amerikaanse volk beskou ... dan vind ons oral 'n diep
bewussyn van die majesteit van die Allerhoogste" (p. 127). Sulke
bewerings toon duidelik dat die skrywer 'n primitiewe historiese insig
het.
Van 'n realistiese uitbeelding is daar dan ook geen sprake nie. "So 'n
man was ds. Pierre Simond, en ons kan aanneem dat voorgaande in hoofsaak
sy lewensgeskiedenis was" (p. 146). Moet hy felle emosie beskryf, dan
pas hy die welbekende _sluier-taktiek_ toe! "Wel, leser, ons sal die
twee vanaand nie verder volg nie. Daar is tye in die lewe van 'n mens
wat te heilig is om aan vreemde oë te ontbloot" (p. 30).[318] Gedurig
dring die skrywer homself op die voorgrond. Hy lewer prekies soos 'n
teologiese student en gebruik selfs die dialoog vir sedekundige
verhandelinge.[319] Die twee "ou seerobbe", wat op p. 160 begin te
praat, het nog nooit soutwater geruik nie! Hoeveel sou die sewejarige
Marie van Henri se storie (p. 15-20) verstaan het?
Die verhaal is van die _Johannes van Wyk_-soort--'n aaneenstrengeling
van awonture--soms erg onwaarskynlike. Daar is 'n toneelheld, wat
wondere verrig, 'n skurk doodsteek en selfs Adriaan van der Stel laat
sidder. Die skurk is "nie geheel sleg nie--geen mens is" (p. 99).[320]
Tog kom daar van die psigologie nie veel tereg nie. Die ontstaan van
liefde is vir Du Biel eenvoudig. "Daar is diepe agting in haar hart vir
haar vriend--'n agting wat besig is om in liefde te verander: _die
enigste weg_ waarlangs 'n edele liefde kan ontstaan"! (p. 53)[321] Die
ingewikkeldste psigologiese prosesse word ons in een sinnetjie
meegedeel. "In een uur het hy van 'n jongeling tot 'n man geword" (p.
38). Ofskoon heeltemal slegte mense volgens Du Biel dus nie bestaan nie,
skyn hy aan heeltemal goeies tog te geloof, want Van Bergen is stroperig
braaf en daar is nog ander ook wat niks op hul kerfstok het nie.
Potsierlik is veral die toneel met Juffr. Le Notre. (p. 54 vlg.)
Die Misdade van die Vaders.
Veel beter geslaag is _Die Misdade van die Vaders_. Hier is die skrywer
op meer bekende terrein, want dit is 'n verhaal uit die
Voortrekker-periode. Jan Alpenveld, 'n misdadiger besluit om aan die
Kaap 'n fatsoenlike lewe te begin. Met sy hoflike maniere verower hy die
hart van Annie Bester, 'n eenvoudige plaasmeisie, die aangenome kind van
Petrus Liebenberg, wat verloof was aan sy seun Tjaart. As Oom Petrus
beswaar maak teen die huwelik, vlug Annie met Jan Kaap toe. Annie is die
dogter van "'n roekelose kêrel en 'n hopelose dronkaard" (p. 11 2^de
druk). "Die Heilige Skrif is vir (Liebenberg) 'n lewendige wet en hy
trag om dit letterlik te volg". Na Annie se vlug sny hy haar naam uit
die famielie-register voor in die Bybel en lees daaruit die vervloeking
plegtig voor: "Die de misdaad der vaderen bezoek aan de kinderen, aan
het derde, en aan het vierde lid dergenen, die Mij haten." Jan Alpenveld
raak na enige tyd in die hande van die gereg maar tussen sy seun,
Nikolaas en Tjaart se dogter, Lenie ontstaan weer 'n liefdesbetrekking,
wat deur dieselfde Bybelteks verydel word. Nikolaas trek alleen na die
woeste Noorde, waar hy later op geheimsinnige wyse groot dienste aan die
Trekkers bewys. Hy ontmoet Lenie weer en val in 'n geveg met die
Kaffers. Tjaart word deur sy vrou geleer, dat die grootste gebod die van
die liefde is.
Twee motiewe uit _Getrou_ word nog 'n keer gebruik. Soos Annette in
haar eenvoud verlei word deur die genoegens van Parys en die mooi
praatjies van La Fontaine, word ook Annie Bester bekoor deur die fyner
lewe in Kaapstad en die vername houding van "Graaf Alpenveld". Van
Bergen bewys sy ou vrinde groot dienste sonder dat sy ware naam bekend
word, Alpenveld net so. Die geheimsinnige "Verdwynende Boerewag" is 'n
knap verafrikaansing van die dolende middeleeuse ridder. In plaas van
gifbrakende monsters veg hy teen leeus; die skone dame word nie uit 'n
onderaardse kerker van 'n betowerde kasteel gered nie, maar uit die hut
van 'n Kafferkaptein.
Die Voortrekkers word verdedig teen lasterpraatjies; die vrymaking van
die slawe, die kafferpolitiek van die Britse regering en die handelwyse
van die Engelse sendelinge word bespreek, 'n Poging word gedoen om dit
alles binne die kader van die verhaal te hou; die historiese uitweidings
is kort. "Dit sou te lank duur om alles hier mee te deel ... en dit is
ook geskiedenis." (p. 124). Dat Du Biel ten spyte van sy goeie verhaal
tog nie daarin slaag om ons in die volle werklikheid van die
Voortrekkertydperk te plaas nie, is hoofsaaklik 'n gevolg van sy
gebrekkige en verouderde tegniek. Hy hou gedurig 'n praatjie met die
leser, gee beskouings oor die gedrag van die karakters, las sedekundige
prekies in net waar hy kan. Die hoofverhaal loop oor drie geslagte, maar
daarby moet ons o.a. ook nog kennis maak met al die bewoners van Uitkyk.
Die gevolg is dat die meeste persone baie vaag geteken word. Selfs waar
dit enigsins uitvoeriger gebeur, soos o.a. met Lenie, kry ons selde die
indruk, dat ons met werklik lewende mense te doen het. Lenie word ons op
p. 59 voorgestel as 'n digteres. Dit word verseker, dat haar vader die
"kundigheid"(!) waardeer, ofskoon ons van die waardering nooit iets merk
nie. Die geduldige leser word op p. 135 weer aan Lenie se digterskap
herinner en 'n gediggie "wat sy in dié dae gemaak het" word meegedeel.
"In die dae" is net voor die Groot Trek, maar op p. 141 word ons
vertel--dis nou 'n goeie paar maande later--dat van dieselfde gedig, wat
ons al klaar gelees het nog net "enkele reëls" geskryf is! Deur sulke
onhandige sette[322] is dit, dat ons in plaas van die uitgebeelde
persone altyd sien Meneer Du Biel aan sy skryftafel, verskans agter
Theal, Cory en ander historisie!
"In 'n oomblik sien hy alles in sy ware kleure. Hy aanskou sy eie siel
in al sy naaktheid...." (p. 144). Dit is van die soort blits-psigologie,
wat so dikwels in _Getrou_ voorkom.[323] Van wat in die siel van
Nikolaas en Lenie omgaan na die indrukwekkende vervloeking deur Oom
Tjaart hoor ons weinig. Du Biel bly te veel aan die buitekant. Nikolaas
"lyk jare ouer: die gewone hoopvolle glimlag is van sy gelaat weg, en in
plaas daarvan staat erns geskrywe" (p. 98).--"Arme Lenie! Sy is nou maar
slegs die gees van wat sy vroeër was; en die treurige en hopelose blik
op haar gesig is onvergeetlik" (p. 99). Later slaag Du Biel daar veel
beter in om ons te laat voel die tragiese noodlot, waarteen Nikolaas
tevergeefs stry. Die vloek wat op hom rus deur sy geboorte kan selfs
deur sy dapperste dade nie weggeneem word nie. "Die misdade van sy
vaders" maak 'n volkome rehabilitasie in die trekkerslaer onmoontlik, en
dat hy sy lewe opoffer vir dieselfde mense, wat hom as 'n onwaardige uit
hul gemeenskap stoot is 'n treffende kliemaks van 'n eg-menslike drama.
Met sy dood is die drama uit, en die slothoofstuk verswak alleen die
indruk.[324] Lenie behoort aan niemand anders as aan die gevalle held
nie.
Deur die kreasie van Nikolaas Alpenveld word _Die Misdade van die
Vaders_ iets meer dan 'n gewone awonture-verhaaltjie. Die moralisasies,
wat 'n groot gedeelte van die roman inneem is van dieselfde gehalte as
in _Getrou_. Daar is geen sprake van mooiheid van segging of
oorspronklikheid nie. "Hoe wonderbaar is ons lewe! Alles is veranderlik;
niks bly vir een enkele uur geheel dieselfde nie." (p. 124.) Van sulke
afgesaagde bewerings krioel die boek. Of anders kry ons twyfelagtige
stellings soos die volgende: "Dit is een van die wonders van die
skepping dat dit in die mag van die mens is om te word wat hy verkies"
(p. 50).
"Die taal en styl openbaar 'n bekoorlike helderheid en eenvoud",
verklaar Prof. J.J. Smith in sy voorwoord. Helder en eenvoudig is dit
seker, maar dit mis alle bekoorlikheid, omdat Du Biel geen eie stem het
nie. Daar is niks persoonliks in sy styl, nêrens iets wat ons ontroer
deur fynheid van segging of klank, nie. Dikwels stuit ons op 'n
eentonige "hul-lerigheid" "_Hul_ wou blomme pluk. Plotseling het _hul_
'n aantal Kaffers na _hul_ sien aankom, en _hul_ het begin hardloop.
_Hul_ het gou gesien dat _hul_ nie sou voorbly nie, en het na 'n dik
plek bosse weggedraai, waar _hul_ gedink het dat _hul_ miskien kon
wegkruip. _Hul_ het die bosse gehaal; maar _hul_ was doodmoeg, en die
Kaffers was kort agter _hul_. _Hul_ moed was al byna op, toe _hul_ by 'n
erdvarkgat kom." (p. 187.)
In die taal is daar 'n paar anglisismes, onder meer die volgende:
"watter goeie doeleinde kan dit dien (p. 98); ontdoen" (p. 132, 228). In
_Getrou_: "En die dogter, is sy _skoon?_ (Hollandisme).--O ja, sy is
gangbaar (p. 39); sy is in geen haas om terug te gaan nie (p. 92);
vroulike vorms" (p. 48). Die gebruik van _beken_ en _erken_ (p. 65, 71),
gelaster (p. 86)[325] is verkeerd.
§ 16. Mevrou M. Jansen-Pellissier.
Martha M. Pellissier is gebore op Bethulie. Haar grootvader was 'n
Franse sendeling. Aan die Hugenote-Kollege het sy in 1909 die B.A. graad
behaal, daarna onderwys gegee in Pieter-Maritzburg en in 1912 in die
huwelik getree met Advokaat E.G. Jansen L.V. Vir jare al is sy een van
die stuwende kragte van die Afrikaanse saak in Natal. Vir verskillende
vereniginge het sy ge-ywer en onder haar leiding het die Saamwerk-Unie
die eerste openbare eksamens in Afrikaans gehou. In verband met die
eksamens het sy haar ook toegelê op taalstudie en met medewerking van
C.M. Booysen 'n Afrikaanse grammatika geskryf. Haar _Brandwag_-verhale
is in 1919 gebundel onder die tietel _Die Veldblommetjie en andere
Verhale_. Verder het sy nog geskryf _Afrikaner Harte_, 'n toneelstuk.
* * * * *
Die meeste verhale in _Die Veldblommetjie_ het 'n duidelike strekking.
Dit is veral pedagogiese en seksuele vraagstukke, wat behandel word.
"Die skryfster toon ons die sedebederf aan wat saam met 'n
bioskoopbeskawing tot ons oorgewaai het" sê Dr. W.M.R. Malherbe in sy
voorwoord. Daar is eintlik drie "veldblommetjies". Een volbring haar
kinderplig ten spyte van die ontevredenheid van haar verloofde, die
ander twee word verlei deur die skynskoon van die wêreld. _Waarom die
Agteruitgang?_ is geskryf "uit oortuiging dat die agteruitgang van ons
mense op godsdienstig gebied grotendeels toe te skrywe is aan die feit
dat Afrikaans nie van die kansel gebruik word nie ..." (p. 47).
Die skryfster gaan só te werk: verskillende episodes uit die lewe word
op so 'n manier samegevoeg, dat dit as afskrikwekkende voorbeeld of
direkte les kan geld. Om haar moraal beter te laat inslaan, verskerp sy
die situasie gewoonlik en eindig met 'n melodramatiese slot, wat soms
nogal onwaarskynlik is, soos b.v. die moord op p. 169. Om meer nadruk te
lê op die didaktiese doel word die lesers direk toegespreek[326] en
beskouings oor die gedrag van die karakters ingevleg.[327]
As gevolg van dié werkwyse het _Die Veldblommetjie_ 'n bydrae op
nasionaal-sedekundige gebied geword, wat 'n ernstige waarskuwing bevat,
en sal meewerk tot opbouing van 'n gesonde Afrikaanse kultuur. Uit 'n
letterkundige oogpunt moet egter die bewuste vooropstelling van 'n
tendens afgekeur word. Die vernaamste fout is "that the moral suggests
the tale far more frequently than the tale suggests the moral"[328].
"Zoodra je de bijgedachte hebt: ik wil 't leven zóó laten zien, dat de
menschen onder den invloed van mijn werk op ideeën komen, die ze anders
niet zouden hebben, moet je het leven een beetje verwringen, datgene er
uitkiezen, waardoor die ideeën worden opgewekt, en zoodoende een
eenigszins valsch beeld geven van het leven."[329] Dit is 'n gevaar
waaraan die skryfster in haar ywer om ons oor te haal tot haar
opvattings nie ontsnap nie, maar dit geld meer die bou en opset van die
verhale, want in die uitwerking van details word ons dikwels getref deur
raak tekening van die lewe op plaas en dorp. Natuurlik kan tendensieuse
werk ook goeie kuns wees. Volgens Frederik van Eeden is die verskil
tussen goeie en verkeerde tendens-literatuur dit: "dat de kunstenaar,
die een zuiver kunstwerk maakt, daarbij wordt bewogen door de schoonheid
van zijn idealen, ook al zijn dit ethische idealen. De mensch, die
onzuiver werk maakt, denkt om den invloed, dien hij op anderen zal
hebben, tracht zijn lezers over te halen tot zijn overtuiging. Dit nu
kan een echt kunstenaar als zoodanig niets schelen. Die let alleen op de
schoonheid van hetgeen hij voor zich ziet. Let u op een van de
hoofdwerken van Shelley, dan voelt u, dat hij in grenzelooze bewondering
is voor hoog-menschelijke eigenschappen. Maar u merkt niet in hem de
kleinste poging om iemand te bekeeren tot zijn opvattingen. Als die
bekeering komt, dan moet ze komen door de schoonheid van wat hij te
aanschouwen geeft."[330]
Bedenklik lyk my die houding, wat Professor Jan F.E. Celliers in sy
voorwoord by die sketse _Uit die Lewe_ van Gawie J. Otto aanneem teenoor
strekkings-literatuur. "Die meeste sketse laat hy heeltemal vir hulselwe
spreek. Dog as egte Afrikaner, wat voel vir sy volk, sien hy met
besorgdheid hoe gebruike en sede onder ons verander, en nie altyd in
voordelige sin nie. Daarom verwyl hy graag met liefde by herinneringe
uit die verlede ... en kan hy nie nalaat nie om nou en dan voor die
ligbeeld te tree wat hy op die doek gooi en 'n paar ernstige woordjies
met ons te praat.... So 'n opbouende strekking vra nie in die eerste
plaas of hierdie of daardie opvatting van kuns daarmee tevrede is nie;
en dit was maar altyd en oral die kenmerk van die letterkunde van 'n
jong volk, wat vir sy opbou waarskuwing en lering nodig het. Van die
ouere skrywers is daar menigeen wat ook, so tussenin, gemoedelik met ons
kan gesels." Die sedeprekery in ons letterkunde kan op dié wyse nie
geregverdig word nie. Aan 'n letterkunde wat in die begin van die
twintigste eeu pas ontluik, moet tog ander eise gestel word, dan aan die
van volke wat al vyf of ses eeue bestaan. Is daar dan miskien sedert die
tyd van Maerlant b.v. geen vooruitgang in kunsbegrip gewees nie? Moet
ons literatuur dan opgebou word op hopeloos verouderde beginsels? Die
Europese volke van vandag het seker nog net soveel "waarskuwing en
lering" nodig as in die tyd van Maerlant, en tog is daar geen enkele
kunstenaar, wat nou nog b.v. natuurlike historie op rym gee nie. As ons
skrywers voortgaan met die "gemoedelike geselsery" en sedeprekery, dan
kry ons 'n versameling van traktaatjies en geen letterkunde nie. Wanneer
iemand sketse _uit die lewe_ skryf, dan moet dit só lewend wees, dat die
skrywer nie nog met 'n stokkie by sy beeld hoef te staan en preek nie.
Teken hy die egte Boereseuns, dan sal ons vanself weet, dat hy nie die
"bioskoopaanbidders, sigaretteverslinders, ens." bedoel nie. (p. 16.)
"Al wat werkelijk schoon is geeft een zekere veredeling en heeft
daardoor ook overeenkomst met godsdienstige dingen. Als iemand die goed
begrijpt en als iemand een stuk kunst goed begrijpt, dan wordt hij
daardoor tot nadenken gebracht en dan wordt hij er ook beter door. Het
zal ethisch werken, zooals ook de muziek ethisch werkt ..."[331] Op dié
wyse werk die kuns mee tot die opheffing van 'n nasie. Die dae van Vader
Cats is verby. Ons het tot die oortuiging gekom, dat "juist het
aller-subliemste in den mensch, het edelste, door iemand die er
didaktisch naar zou streven niet kan worden bereikt ... Zoodra je
didaktisch te werk gaat, moet je de menschen al redeneerend er toe
brengen goed te zijn. Maar wanneer je de menschen kunt ontroeren door
schoonheid, dan worden zij vanzelf goed."[332]
Enkele verhale in _Die Veldblommetjie_ is sonder strekking. _Ons
Heldinne_ beskryf die tyding van vlugtende vroue gedurende die
Anglo-Boere-oorlog; _Andries_ is 'n grapperige vertelling van die
makmaak van 'n kwaai vrou en _Die Storie van 'n Lam_ 'n goeie
kinderverhaal.
Die skryfster het 'n aangename verteltoon, wat alleen in _Liefdeswee_
spore van retoriek vertoon. Hier hoor ons o.a. van _hartsnare_ (p. 177)
en dat "die tand van twee lange jare byt" (p. 183). Ook die beeldspraak
word troebel: "In sy donkere kykers, skuil daar nou weemoedige skaduwees
wat die weerkaatsing is van die soet-suur liefdesbrand in die hart" (p.
174). Die styl is egter deurgaans helder en natuurlik. In _Liefdeswee_
is daar 'n paar mooi brokkies natuurbeskrywing. Enkele anglisismes kom
voor, o.a.: "Perderuiters ... dring hul 'n weg deur die skaar (p. 24);
ek gaan vir 'n wandeling (p. 42); Tante ... haas na die kombuis (p. 88);
klok-gesig (p. 111); die kinders neem daar 'n pret in" (p. 142).
Foutief is: "eikeboom, _wie se_ spreiende takke (p. 154, 171) en
_gesuiwer_ (p. 115). Die dubbele negatief ontbreek ook soms.
§ 17. J.H. Malan.
J.H. Malan is in 1874 op Groenberg, Wellington gebore. Sy eerste
onderwys het hy van C.P. Hoogenhout ontvang. Van 1894-1897 was hy
onderwyser in die Vrystaat. Daarna het hy verder gestudeer en tydens die
Anglo-Boere-oorlog Hollands gedoseer aan die Hoëre Skool op Seepunt. In
1904 begin hy sy joernalistieke loopbaan by die _Re-Echo_. Vervolgens
het hy gewerk by _Het Zuid-Westen_ en _Het Westen_. In Potchefstroom was
hy ook redakteur van die tydskrif _Werda_, wat vir ongeveer 'n jaar
bestaan het. Op die oomblik is hy op die redaksie van _Die Volksblad_ in
Bloemfontein.
Na die drie-jarige oorlog het Malan sy historiese ondersoekings in die
argiewe begin en 'n versameling van Africana aangeleg. _Boer en Barbaar_
het in 1913 verskyn,[333] 'n toneelstuk _Na Olikheid kom Vrolikheid_ in
1917, en _Die Swerweling_ in 1921.
Tydens die veldtog van Dr. W.J. Viljoen ten gunste van die
Vereenvoudigde Spelling het Malan in _Ons Land_ vir Afrikaans gepleit
onder verskeie pseudonieme, soos _Cabo, Bonhomie_, ens. Op
joernalistieke gebied is hy as _Oom Fanie_ bekend. Hy het o.a. deur die
halfkroon-fonds £4000 vir Generaal De Wet se boete ingesamel. Vir sy
aandeel in _Die Dolosgooier_ van Joubert Reitz word na die bespreking
van dié boek verwys.
Die Swerweling.
_Die Swerweling_ is "'n verhaal uit die tyd van die Franse Hugenote in
Drakenstein". Lambert Lourier, wat in Frankryk baie Hugenote oor die
grense gebring het, word in Suid-Afrika "'n onverbeterlike makdroster,
swerweling en niksdoener" (p. 165). Hy is 'n sieltjie sonder sorg, wat
"geen staanplek in hierdie wêreld (wou) hê nie." (p. 40.) "Ek is wat ek
nog mag word. Ek glo aan geen instelling van die mens nie" (p. 47). Sy
vernaamste besigheid is dan ook rondkuier, jag en ipocras drink by die
landdros, Samuel de Meurs, wat ook vroeër Hugenote gehelp 't om te
ontvlug. Van dié vlugtelinge woon daar ook in Drakenstein, en in die
smidswinkel ontdek Danie Hugo, dat Lambert die melkjong van die Orleanse
klooster, en De Meurs die brandwag was, wat hom so fluks gehelp 't om
met die meisies Anne en Jeannette te ontsnap. Anne het die vrou geword
van Pierre Rousseau, maar Jeannette, Hugo se verloofde het aan die
ontberings op die vlug beswyk. Lambert toon 'n neiging om sy
swerwersbestaan op te gee as hy verliefd raak op Anna, die dogter van
Rousseau. Maar hy verspeel sy kanse, omdat sy Kaapstadse "pepermintjie"
Isabella so vrypostig met hom omgaan. Nadat Danie vir Anna uit die see
gered 't, kry sy die ou-jonkman lief, terwyl Lourier troos soek by
Isabella. Op voorspraak van sy vrinde, benoem die Goewerneur, Louis van
Assenburgh, Lourier tot onder-stuurman op die retoervloot en op die
Amsterdamse skeepstimmerwerf vergeet hy al sy swerwersideale en word 'n
rustige werksman.
_Die Swerweling_ is 'n historiese roman, die hoofdoel waarvan die
aanbrenging van geskiedkundige kennis is. Daar is tallose historiese
uitweidings o.a. oor die vervolging van die Hugenote in Frankryk, die
politiek van die Oos-Indiese Kompanjie, ens. Uit allerlei besonderhede
blyk ten duidelikste dat hier 'n historikus, wat jare lank met groot
toewyding in argiewe sy gegewens bymekaar gesnuffel het aan die woord
is. "Dit is 'n jammerte dat geen enkele brief uit die tyd bewaard gebly
is nie in sover dit die Kaapse Hugenote aangaan" (p. 17). Soms deel hy
sy kennis op betogende wyse mee, soos in hoofstuk V, of anders laat hy
iemand 'n opsetlike vraag stel. Anne wil weet, wat vir mense die
Dragonders is (p. 20); Anna vra: "Maar wat is nou eindelik (eintlik?)
die galeie? (p. 22); De Smit: "Maar Aploon, wat is nou eintlik die
Buddhisme? (p. 59); en op p. 105 vra Anna weer: "Maar wat doen die
Hugenote en die misdadigers dan nou eintlik op die galei?" En so is daar
meer voorbeelde, wat ons telkens laat voel, dat ons hier met geen
_mense_ te doen het nie, maar alleen met 'n skrywer, wat onder allerlei
vermomming sy byeengegaarde kennis aan die man wil bring.
"Koopmans heeft voor eenige jaren in _De Beweging_ (III jg.) den
historischen roman vergeleken bij die eigenaardige soort van publieke
vermakelijkheden, die zich toen nog wel als aanhangsel van
tentoonstellingen, onder den naam van Oud-Antwerpen, Oud-Dordt,
Oud-Holland en wat niet al voordeden. Een oudheidkundige en een
architect zetten zich aan het werk; oude prenten worden geraadpleegd, en
oude kaartboeken en werken over meubel- en kostuumkunde opgeslagen en
daar verrijst na wat passen en meten, wat "woekeren met de ruimte" een
marktpleintje met een straatje en een grachtje, overschaduwd door
vierjarige iepen, alles opgebouwd uit pleister, paklinnen, riet en
bordpapier. Een vroegere keukenmeid komt er u misschien als
oud-Hollandsche kellnerin een potje peuzelaar uit Heineken's brouwerij
brengen. Ge krijgt een oogenblik een gezellige illusie, maar dat is het
frissche, rijke leven niet. Gij houdt ten slotte het besef, dat alles
maar komedie en aanstellerij is, midden in de moderne maatschappij.
Achter gindsche schutting, die het raadhuis voorstelt, snort de
electrische tram voorbij."[334]
Die vergelyking pas op _Die Swerweling_, want ten spyte van die
argaïstiese tintjie in die styl, ten spyte van al die moeite wat die
skrywer gedoen het om histories juis te wees in die skildering van die
omstandighede, gewoontes, huisraad en klere van die Kaapse Hugenote voel
ons direk, dat dit 'n bordpapiere wêreldjie is, wat ons die moderne
werklikheid nie laat vergeet nie. Die indruk word nog versterk deur die
gebruik van sulke outydse foefies soos die volgende: "Ons mag 'n
gedeelte van die gesprek by die voordeur afluister, solang die slaaf in
die kombuis aan slaap is ..." (p. 92); As 'n mens 'n dag na die gebeurde
in die vorige hoofstuk vermeld, en dit kort na sonsondergang, saggies by
die opestaande gang binnestap en by die deur links in die kamer kyk, sou
'n mens 'n meisie van omtrent 19 jaar oud voor 'n groot spieël het sien
staan." (p. 144.) So teken die moderne kunstenaar nie. Die laat ons geen
gesprekke by die voordeur afluister nie, maar plaas ons in die volle
realiteit, omdat hy met sy eie persoonlikheid die lewe van sy
uitgebeelde persone deurleef het. "Il faut que la réalité extérieure
entre en vous; =á nous en faire crier=, pour la bien reproduire", sê
Flaubert.
Mens is halfpad deur die boek voor jy weet wie Anna en Anne is en die
ongelukkige gelykluidendheid van die name gee aanleiding tot
kindergestamel. "Anna mag wel verliefd op Lourier wees of word, maar dit
sal ten minste nie met die toestemming van Anne wees nie, as Anne weet
dat hy van Anna meer as van 'n vriendin hou." (p. 83.) Anna openbaar in
haar liefde so 'n netjies-redenerende nugterheid, dat ons twyfel aan die
egtheid van haar gevoel. Dit geluk haar uitstekend om haar vader se raad
op te volg. Sy moet "met Lourier se innerlike karaktertrekke soveel
moontlik in aanraking ... kom ... met intoming van gevoelens, sodat daar
'n terugtrekking kan wees" (p. 127). As Lambert by haar aandring op 'n
beslissing, dan antwoord sy ewe verstandig: "Dit is ingewikkeld vir 'n
meisie van my jare en onbedrewenheid om alles so haarfyn oor my verlange
en my wense uit te pluis en te beslis." (p. 133.) Tog het sy hom werklik
lief, maar na die onthullings in die bootjie volg daar so 'n plotselinge
ommekeer in haar gevoelens, dat dit baie op geestelike akrobatiek gelyk.
Vóór die bootongeluk het sy vir Hugo "nie die minste ontferming of
vriendelike nagedagte nie" (p. 168), maar kort daarna "huil (sy) bitter
en lang in haar pynlike verlange na hom" (p. 175). Sy is ongetwyfeld 'n
"fatsoenlike dame", wat heel verstandig handel en weinig las het van 'n
impulsiewe Franse temperament, maar in so 'n koel-berekende "liefde",
waarby finansiële oorwegings 'n groot rol speel[335] is niks wat ons
deur skoonheid ontroer nie.
Dat Lourier "die onverbeterlike swerweling en niksdoener" so 'n rustige
ambagsman in Amsterdam word, waar hy "'n verantwoordelike en winsgewende
pos" beklee (p. 198) is ook in stryd met die gewone menslike geaardheid.
Hugo, "die verstandige, kalme figuur aan die Bergrivier" (p. 125) bly
ook meestal doodbedaard. Hy vind dit heeltemal billik, dat Anna "die man
se innerlike (moet) leer ken, wat verlang dat hy haar lewensgesel sal
wees" (p. 84). En as dit blyk dat sy verwagtings op 'n sandbank gebou
is, bring Pascal hom tot die heldhaftige besluit: "Hy sal losbly van
homself(?), om nie te verlang nie, dat sy vir hom liewer as vir 'n ander
sal hê en dit net omdat hy vir haar lief het" (p. 116). Van lange duur
is die filosofiese wysheid egter nie, want hy gaan slaap "met die
gedagte wat streef om die holligheid in die huis en haard tog eenmaal op
te vul met die geluk waarna hy in sy troostelose allenigheid smag" (p.
117). Dit kom my voor dat die neiging van die outeur om in die persoon
van Hugo die Hugenote te idealiseer hom hier parte speel. "Hy (behoor)
ook groot genoeg te wees om vir hom (aan 'n teleurstelling) te
onderwerp, soos hy met sy geloofsgenote gewoon was om te doen" (p. 116).
Maar van die grootheid merk ons nie veel nie, want as hy gaan slaap,
verlang hy al weer na Anna, doen hy dus presies, wat hy hom voorgeneem
't om nie te doen nie!
Die slemppartye van Lourier en De Meurs is miskien die besgeslaagde
toneeltjies in die boek. De Meurs met sy toegeknipte oog en knorrende
brak. Lambert in sy astrante vrindskaplikheid is goed geteken, terwyl
die dialoog meestal fris en lewendig is. Hoe styf en onnatuurlik word
dit egter op ander plekke! "Ja, as dit (die liefde) die diepte van die
ware moederliefde het en 'n vermeende liefde nie 'n bandelose drif is
nie wat te dikwels en helaas, al te gou tot 'n ontnugtering van die
werklikheid (?) kom." Sulke en nog swaarwigtiger betoë lewer Jacob de
Smit op p. 137. Hy praat van "'n nimmereindigende lewenswroeging",
terwyl ook Isabella so deftig soos 'n dominee redeneer: "Jy sien daar so
beteuterd en ontredderd na liggaam en siel uit, asof jou sterwensuur
naby is." De Smit vertel Lourier dat sy ouershuis "nou 'n droom, 'n
ysingwekkende, nimmereindigende herinnering (is). Terwille van (sy
moeder) het (hy) nog teen die verdrietelikhede van die lewe manhaftig en
hygend geworstel...." (p. 46). De Smit met sy triestige beskouings moet
dien as teëhanger van Lambert Lourier met sy lugtige swerwersnatuur.
Maar die hele selfmoordepisode behoort tot die swakste gedeeltes van die
boek. Malan verstaan nie die kuns om deur intuïtiewe deurdringende
details sy persone te laat leef nie en De Smit bly vir ons 'n skim. Sy
teatrale lamentasies mis alle egtheid en die tekening van sy geval is so
alledaags, dat dit by ons geen dieper gevoel opwek nie dan soortgelyke
berigte, wat ons af en toe terloops in 'n krant raaksien.
Die onverstaanbare praatjies van Aploon oor Boeddhisme lyk baie na
onhandige vertalings uit 'n handboek oor Oosterse wysbegeerte. Onder
ander sê hy: "Die mens het geen eie ek nie. Hy bestaan uit 'n
liggaamlike uiterlike gevoel, waarneming, begeerte en bewussyn wat hy
hom kan verbeel en as hy sterf, plof dit almal uiteen" (p. 59). Die
vertalings uit Pascal is ook nie almal gelukkig nie "Die teenwoordige
is nooit ons _end_ nie...." (p. 115). Die Franse teks lui: "Le présent
n'est jamais notre fin: le passé et le présent sont nos moyens; le
seul avenir est notre fin".[336] Dit lyk baie of 'n Engelse vertaling
Malan hier op 'n verkeerde spoor gebring 't, want uit die verband blyk
dit dat Pascal wou sê: Die teenwoordige is nooit ons _doel_ nie.
Onduidelik is ook Malan se vertaling van: "Si nous naissions
raissonnables et indifférents, et connaissant nous et les autres, nous
ne donnerions point cette inclination à notre volonté.[337] "As ons
onverskillig--oplettend...." ens. (p. 115).
Onverstaanbaarheid is 'n vaste kenmerk van Malan se styl. Telkens stuit
mens op sinne, wat jy drie of vier keer moet lees, voordat dit op 'n
manier duidelik word. Sy verwronge uitdrukkingswyse laat mens dink aan
'n swaargelaaide wa, wat kreun-kreun teen 'n knaende opdraand uitgesleep
word.
Die duisterheid word meestal veroorsaak deur 'n onbeholpe sinsbou en
woordskikking, of 'n verwarde gedagtegang. "'n Halwe of hele bottel wyn
by glasieswyse genuttig in 'n aand deur een persoon, is nie juis beskou
deur die fatsoenlikste in die land nie, dat 'n mens op 'n ongeoorloofde
wyse oor jou maat gaan." (p. 92); "Ek snap dit nie, maar ek glo dat 'n
Indiese bende ook in die rigting van die onsienlike en harmonie vir
hulle beweeg" (p. 122); "Daarmee is hulle die aand, byna histories vir
die famielie se geskiedenis uitmekaar" (p. 126); "Hugo redeneer, dat
hier daar nou 'n mooi geleentheid moontlik sal kom ..." (p. 101); "Die
okkultistiese wysbegeerte ... had 'n vèrreikende invloed op die
ongelukkige man, waaroor hy dae lang steeds gedroom en met sy eie
toestand vergelyk het." (p. 61); "In geen land is 'n somersnag
bekoorliker nie as in Suid-Afrika.[338] Die suidooste wind het af en toe
die dag gewaai en alhoewel dit in Olifantshoek byna pynlik was, die
alom-besielende stilheid in die natuur, kon die aanhoudende dreuning van
die "Sedoos" se geblaas ... nog duidelik gehoor word ..." (p. 132); "Vir
sy onderwyserskap wil hy verhoging van traktement hê, wat maar twee dae
in 'n week ... duur" (p. 12); "Dit was ons leiers se grootste fout
gemaak, dat hulle ..." (p. 19); "Vir haar skyn daar met 'n oormate van
poeier aan die gesig, voorligting oor betaamlikheid en stemmigheid
sonder suur en spraakloos te wees, ten minste ontbreek te hê" (p.
144-5).[339]
Naas meer sulke voorbeelde kom daar nog baie staaltjies van onbeholpe
styl en verkeerde woordgebruik voor, waarvan enkele voorbeelde ter
tiepering gegee word: "Die geplas van die strooidak neerstromende water"
(p. 15); "oorstelp" (p. 64); "En as hy met ander honde op straat brutaal
is, dan as hy aan die kortend kom, vlug hy tussen sy baas se bene, wat
sy Nimf ... dan met sy stok verdedig" (p. 69); "ontbreek" (p. 72); "Toe
hy sy hand bo sy oë hou, om die gedaante ... te ontsyfer" (p. 74);
"herinner" (p. 124); "onderhoud" (p. 135); "Hy het ... so skokkend
geskrik" (p. 149); "bevel" (p. 178).
Storende herhaling van dieselfde woord kom maar al te dikwels voor:
"Hy kan moontlik Hugo se sukses al onmoontlik gemaak het;
ongetwyfeld--sonder twyfel; belangstelling ... gestel het of stel" (p.
82-3); "weer ... weer ... weer" (p. 86, in een sin); so ook "buurman"
(p. 102); "Toe was sy ook etlike male voor die spieël en vol van mooie
bespiegelings oor haar indrukwekkende postuur ..." (p. 146); "almal
... almal; wispelturige; Daar was ten minste 'n kenlike gemoedsvrede
... in die kombuis van Pierre Rousseau kenbaar" (p. 9); ens.
Die beskrywing van die verjaardagfees op die kasteel in Hoofstuk XVII
mag in alle opsigte histories juis wees, maar met kuns het dit seker
niks te maak nie. "Eindelik tree die goewerneur, onder menigvuldige
buigings van die gaste ... binne. Daaronder word opgemerk, onder meer,
landdros de Meurs, lede van die Politieke Raad, ander vernaamste
ingesetene van die stad.... Isabella was in 'n platgeplooide swart
syrok, mevr. luitenant Rheede in 'n polonnaise-plooirok...." (p. 153-4).
So 'n verslag kan die jongste rapporteur van _Die Volksblad_ ook skrywe!
In wat blykbaar as 'n kunswerk bedoel is, behoort so iets, om die minste
te sê seker nie voor te kom nie.
Malan het 'n manier om met die grootste erns uit te wei oor alledaagse
onbelangrikheidjies. "Anne wat in die kombuis besig was om te stryk, het
binnegekom nadat Anna, haar dogter, vir haar van die gaste vertel het en
sy het hulle almal hartlik welkom geheet, nadat sy vir hulle gegroet
het" (p. 8). Nou weet ons dit tog sekuur: eers groet, dan welkom heet!
Maar, "intussen sal Anna voorbereidsels vir die ete maak" en "solang die
gaste en Pierre oor die rit, die weer en die boerdery praat is die tafel
gedek en verder alles in verband met die aandete in orde gebring. Toe
hulle almal aansit, was daar genoeg vir almal." Gelukkig vir die
huisvrou, maar hoe sy dit so sekuur kan weet by die begin van die
maaltyd al, is nie erg duidelik nie! Dan volg 'n uitweiding oor die
"Fransche brood". "Na die ete is die huisgodsdiens, wat deur Pierre
_gelei is, waargeneem_. Eers is 'n hoofstuk uit die Bybel uit
voorgelees, toe 'n psalmvers gesing, ens ..." Waarom moet sulke
welbekende sake so plegtig meegedeel word? Hier het Malan nou 'n mooi
geleentheid gehad, om deur enkele plastiese trekkies, deur die tekening
van 'n paar gebare of die aanduiding van 'n reeks klein handelinge sy
persone uit te beeld. Maar vir hom is dit, as historikus hoofsaak, dat
die leser moet weet van "die worsteling van die Camisarde, (wat) op die
punt is om onderdruk te word".
Na die huisgodsdiens gaan die gaste in die kombuis om die vuurherd sit.
Die poging om die nuwe atmosfeer aan te dui is nie erg gelukkig
nie--daar is storende herhalings en verwronge sinsbou--terwyl die
volgende sin seker uit 'n kinderboekie verdwaal het: "Anne vra vir Anna
om die tessie met die stoof asseblief te gaan haal; en nadat sy dit
gebring het, (gewigtige meedeling! P.C.S.) het sy vir haar moeder daar
kole met die tang ingedoen en dit het onder Anna se voete in die stoof
gekom"! (p. 9-10).
Gevoel vir die natuur het Malan wel, maar hy vergenoeg hom meestal met
konwensionele beeldspraak. Die bergpunte gooi hul "wit musse" ongeduldig
af (p. 5); "van die sonneskyf (spat) 'n see van gloeiende vonke (af)"
(p. 6); "Statig en deftig is die son reeds agter die westerkimme
weggestap in sy fonkelende mantel van goud en oranje en violet" (p.
199). Waag hy hom aan 'n nuwe beeld dan kry ons rariteite soos die
volgende. 'n Wyfie-kokkewiek antwoord haar maat "in 'n perfekte maat
..., met _halleluja's_" (p. 63), terwyl die lenteson elke jaar
"nimmerfeilend oor elke boom en blad na 'n gure winternood _halleluja's_
neergiet--helaas, helaas, ook as requiem vir die voorgeslag wat verby
is, wat leef, wat kom." (p. 80-1). Halleluja's as requiem! 'n
_Voor_geslag wat leef, wat kom! Dit staan daar!
In hoofstuk III moet 'n vergelyking van die voortreflikhede van
"eiland- en waterleipatats" ons in die stemming bring vir 'n lofrede op
die Bergrivier "die lewensaar en voeder van die allereerste wegbaners in
die nuwe vaderland" (p. 38). "Aan sy oewers is hy die een na die ander
geslag as 'n neulende _kindjie_ in die skommelende wieg, 'n
nooit-vergete troos." Maar in die volgende sin hoor ons: "By hulle moes
die Bergrivier se aansyn en waterrippeling die afspieëling van 'n
_moederportret_ gewees het ..." Dat "die puriteinse gedeelte van die
volk ... die rooivlag ... uitgehang het" teen die ou bruilofsliedjies is
'n anakronistiese beeld, wat 'n snaakse indruk maak in die
agtiende-eeuse sfeer. (p. 183.) In die "aambeeldklanke aan die oewers
van die Eersterivier" klink 'n harmoniese toon, maar waarom moet ons
driemaal hoor dat die water "haastig" is? (p. 81).
Stereotiepe uitdrukkings soos die volgende kom dikwels voor: "'n
Skynende lig in die ... dikste duisternis" (p. 108); Lourier bly "as 'n
soutpilaar staan" (p. 86), en voel "asof hy langsamerhand in 'n see van
wanhoop wegsink" (p. 162); ens. Naas retoriese uitdrukkings soos: "Sy
kreun van sielswroegende spyt" (p. 173) ook die mees alledaagse
beleefdheidsfrases: "By die geleentheid het hulle vir hom met die
innigste hartlikheid vir sy heldhaftige daad bedank en Hugo het dit met
die minlikste bereidwilligheid aanvaar" (p. 176). En hoeveel "sugte"
word daar nie "geslaak" nie! De Meurs "slaak die een na die ander
sielsverstorende sug" (p. 72); Anna "slaak ... 'n diep sug van troos en
verligting" (p. 174); ens.[340]
Onder die anglisismes kom voor: kyk (blik, en iemand besoek, p. 6, 13,
186, 62, 76); sieniek (sienikus, p. 84); "om daar ... so 'n ekshibiesie
van hom te maak" (p. 162); afgetrek (p. 183). Malan gebruik dikwels
Hollandse woorde en wendings: tors (p. 27); desulke (p. 32); verhole (p.
44); ens. Die volgende voorsetsels is foutief: "Uit die gang uit gaan 'n
mens _by_ 'n rei[341] trappe op na bo" (p. 24); "student _in_ 'n
Neerlandse Uni(w)ersiteit" (p. 48); "die kroon was ... _deur_
mak-roosmaryn ... versier" (p. 183); "sakdoeke _aan_ die vertrekkende
gewaai" (p. 189); "As amptenaar van die O.I.K. het hy ... _by_ hom die
stempel van Batavia gedra" (p. 66). Uit 'n taalkundige oogpunt sou daar
nog heelwat op Malan se sinsbou aan te merk wees. Onder ander is sy
gebruik van die dubbele ontkenning, van _het_ en _hê_ dikwels foutief.
§ 18. Ds. J.H. Kruger.
Ds. J.H. Kruger is in 1878 gebore op Venterstad, K.P. Aan die
Teologiese Skool, Burgersdorp het hy gestudeer en daarna enige tyd
onderwys gegee. Sy teologiese studie is in 1899 deur die oorlog
onderbreek. Met die hulp van vriende het hy deur Grootrivier gevlug en
as rebel by die kommando's aangesluit. Na herstelling van 'n wond by
Spioenkop, Natal opgedoen, het hy by Generaal De Wet aangesluit, maar in
die verwarring by die slag van Sandrivier is hy gevang en moes twee jaar
as balling in Ceylon deurbring. In 1906 het hy in Potchefstroom
proponentseksamen gedoen. Sy eerste standplaas was Elliot en van 1911 af
Postmasburg. In 1921 het van hom verskyn 'n roman, _Twee Rampe en Twee
Gelukke_, waaraan in die prysvraag van die firma J.H. de Bussy die
twede, prys toegeken is.
Twee Rampe en Twee Gelukke.
Bram, die eienaar van die plaas Leeukop het agteruit geboer en was
verplig om geld op te neem by sy buurvrou, ou tant Anna Smal, wat van sy
verleentheid wil gebruik maak om haar buffelagtige seun Hans met sy
fynopgevoede dogter Isabella te laat trou. Met skinderpraatjies steek
tant Anna vir Bram op teen die Breed-famielie, sy beste vrinde, wat op
die aangrensende plaas Oupos woon. Isabella het vir Piet Breed lief,
maar haar vader se afhanklike posiesie verplig haar om met Hans uit te
gaan, wat haar na 'n dansparty sleep. Tant Anna en Bram jaag die Breeds
van hulle huurplaas weg, maar Bram se gewete plaag hom so, dat hy sy
dogter en die Breeds kort voor sy dood om vergewing vra. Hans word in
die pad gesteek deur Bram se weduwee en as tant Anna die geld opsê, word
Piet Breed deur die vrygewigheid van Oom Segrys Boshof in staat gestel
om Leeukop te koop.
* * * * *
Die roman is hoofsaaklik in dialoogvorm geskryf. Die gesprekke word baie
breedvoerig weergegee, en as gevolg kry die verhaal hier en daar 'n
slepende gang. Heel weinig word aan die fantasie van die leser
oorgelaat. Daar is soms 'n neiging om alles tot op die been af te kluif.
Groetery, koffiedrinkery en soortgelyke dinge word oor en oor vertel.
Die skikkinge vir die begrafnis word baie omstandig meegedeel en ou
Jefta se relaas (p. 37-40) kon heelwat korter gewees 't.
Die dialoog tref deur 'n besonder losse natuurlikheid. Die mense praat
geen kunstig inmekaar gesette vernufstaaltjie nie, maar hul gesprekke
word gekenmerk deur die sig-sag gang, die toevallig gebrokene van die
geselstaal.[342]
Maar, "gesprekjes weergeven is geen dialoog, hoe letterlijk de
weergegeven woordjes en zinnetjes ook zijn.... De hooge en werkelijk
groote dialoog ontstaat pas in de door de ziel van den kunstenaar
herschapen taal-levingen. Dialoog krijgt alleen dan diepte, als hy
geheel op hetzelfde geïndividualiseerde plan staat van de waarde der
menschen en omgeving. Dialoog scheppen is even moeilijk als tragiek
scheppen, of liever moet zich geheel scheppend oplossen in de gansche
uiting. Evenmin als 'n _fotografische_ opname eener omgeving, die alleen
door de ziel van een kunstenaar er in te brengen stemming kan weergeven
_van_ die omgeving, evenmin kan een _fonografische_ op- en overname van
een gesprek de stemming weergeven van de ziel der wezens die spreken.
Dialoog is stemmingskunst in de hoogste volmaking en 'n innig-levende
dialoog kan nooit 'n klankweergeving zijn van _afgeluisterde_
zinnetjes."[343] Fonografies korrekte sinnetjies is seker volop in die
roman, maar in die pratery van ou tant Anna bereik Kruger ongetwyfeld
iets van die hoë dialoog. En dat sy mense op natuurlike wyse gesels is
ook al iets om dankbaar voor te wees, aangesien so baie van ons skrywers
nog soos Bredero van Rodenburg sê "de Vrouwen, Dienst-meysjens, ja
Stalknechts doe(n) Philosopheren ... dat ick doch meer voor een bewijs
van uwe wetenschap acht, als voor een eygenschap in die slach van
Menschen."[344]
Kruger verstaan die kuns om uit die dialoog die innerlike wese van sy
mense te laat opduik en daardeur bereik hy meer dan baie ander skrywers
met analiese of beskrywing. Tant Anna het skaars haar mond oopgemaak of
ons ken haar al deur-en-deur in al haar skynheilige vroomheid. As
skinderbek veral is sy goed geteken. Op listig-diplomatieke wyse word
die driftige Bram eers opgestook, maar as hy te ver wil gaan in sy woede
laat sy hom bedaar met 'n bybelteks! (p. 66). Deur allerlei gelukkige
trekkies en haaltjies word sy so goed uitgebeeld, dat sy naderhand
lewendig voor ons staan met die vetswam onder haar kin, die vuil-gelige
tande, bleekrooi sakdoek en snuifdosie. Ook van Hans en Jan Booise kry
ons 'n realistiese portrettekening. Ou tant Anna se vroom uitvalle, haar
met bybeltekste deurspekte taal en haar manie om almal te dokter is goed
weergegee. So ook die buffelagtige lompheid van Hans. Maar die
kenmerkende eienskappe van moeder en seun word teen die end van die
verhaal só aangedik, dat die tekening karikatuuragtig word. Kruger moet
dit nie vergeet nie: "il n'y a point d'unité complète dans l'homme, et
presque jamais personne n'est tout à fait sincère ni tout à fait de
mauvaise foi."[345]
Tog is daar 'n paar mooi realistiese toneeltjies uit die lewe op
Tweefontein[346] en die manier waarop Hans van Leeukop verwilder word
(p. 202, vlg.) is 'n gelukkige vinding, wat van diep-psigologiese insig
getuig. Dit is ook waar van die uitbeelding van die oplopende Bram, wat
na die dansparty tot inkeer kom; die kwaai-koppige Oom Segrys, wat dit
nie kan kleinkry nie, dat dit na 'n dansparty altyd so mooi reent (p.
182); tant Martina, wat so trots is op haar "skoon geslagte" en die so
fyn kan uitrafel. Maar Piet bly 'n skim en die maklike manier, waarop hy
eienaar word van Leeukop gee hom die allures van 'n "romanheld". Dit is
die swak punt in die komposiesie van die boek. Oom Segrys se
buitengewone vrygewigheid word wel enigsins gemotiveer deur die feit,
dat die Breeds hom in die stormagtige nag gered 't, maar die oubaas, wat
so 'n swak het vir famielie-betrekkings het tog seker nog nader verwante
gehad, wat meer reg op sy geld het as Piet. Oom Segrys is eenvoudig die
_deus ex machina_, wat die ontknoping van die verhaal moet bewerk. Sulke
goedhartige ooms is maar bra skaars in die werklike lewe.
Die tekening van Isabella is ook net gedeeltelik geslaag. Haar
ervarings op die dansparty is meer die indrukte van 'n dood-onskuldige
teologiese student, wat vir die eerste maal iets van die sondige wêreld
sien en notiesies maak vir 'n retoriese preek teen wêreldsgesindheid.
"Will Bottel het op haar 'n treurige, sonde-vieslike[347] indruk gemaak"
(p. 151). Sy sien hom lê op die vloer "soos iemand in die poel van
rampsaligheid moet lê" (p. 172). "Dit was vir haar of sy in 'n onheilige
omgewing staan en 'n besoedelde atmosfeer inasem, 'n atmosfeer, waarin
verpestende sondekieme ronddrywe" (p. 152). "Die onreinheid en
onheiligheid het haar angstig gemaak, ontevrede, ongemaklik en
verwaarloos laat voel, net soos iemand, wat vuil was en lanklaas gewas
het"!! (p. 177). Sulke opmerkings bewys, dat hier die predikant baas
speel oor die outeur. Hy kon hom nie vereenselwig met die malkop-dansers
in hul "dolle gloria" nie, maar bly 'n onwillige _toeskouer_ van al die
sondige pret. Sy aanvoeling van Isabella se gewaarwordings is
grof-manlik en nie vroulik-subtiel nie. Maar as Isabella met Koos dans,
dan maak hy 'n raak opmerking: "Sy dans en voel, dat dit 'n genot moet
wees om te dans met 'n jonkman, wat sy sou bemin" (p. 163).
Oom Freek is geen figuur wat ons tref deur indiwiduële tekening nie. Sy
mymering op p. 10-11 sit te netjies inmekaar om eg te wees. Dieselfde
indruk maak ook p. 74, terwyl Hans onmoontlik ou Jefta se woorde so
presies in sy gedagte kan nasê (p. 78). Dat al drie reisigers dieselfde
indruk van die verlate Oupos kry (p. 138) is ook onmoontlik. Mooi word
egter die atmosfeer aangedui as Piet in die waanhuis die doodkis
toeskroef (p. 20) en treffend-eg is die uitbeelding van sy
grillerig-bange gevoelens. "Piet verbeel hom meteens, daar uit die
groot, wye spinnekop-nes kom 'n grillerige langbeen....; die verewa
agter in die waanhuis kyk hom aan met groot starende oë".[348] In die
damtoneeltjies is daar stukkies beskrywing van 'n suggestiewe
fynheid.[349]
In die verhalende gedeeltes is Kruger se styl soms so kort afgebyt, nes
een wat ver gehardloop het en nog uitasem sy storie vertel.[350] Eweas
in die dialoog kom hier ook 'n breedvoerigheid voor, wat af en toe
hinderlik word. "Die predikant staan op, maak keel skoon, haal sy bril
uit die skyf, vee dit af, hak hom met albei hande agter die ore vas, gee
'n versie op, lees 'n kapittel en begin toe, so effens oor die
brille[351] loerend." (p. 30.) So 'n eentonige reeks moment-opnames
steek lelik af by realistiese skilderytjies soos die volgende: "Ou tant
Anna lag met wyd oopgerekte mond, die vetswam onder haar ken uitdyend en
die gehemelterooi agter haar vuil-gelige tande wysend." (p. 65.) En wat
maak vlak-vaal sinne, waarvan die volgende maar een voorbeeld is in 'n
letterkundige werk? "Die meeste meisies was in die groot langwerpige
eetkamer, waarin, behalwe 'n eettafel en 'n paar ouderwetse swart
stinkhout stoele, niksnie besonders was nie." (p. 152.) Onbeholpe van
segging is o.a. die volgende: "'n groot mis_stof stof_wolk (p. 70); die
om sy lyf met 'n riem vasgegorde te wye ferweelsbroek (p. 86), Oom Freek
(vra) met bewende ken, waaraan die lang yl baard skud en vlammende oë"
(p. 87); die herhaling van _slaap_ op p. 181.
'n Voorbeeld van smaaklose klink-klank is die beskrywing van die wind op
p. 146. "Draaiende, swaaiende kom met die paaie aangewaai stowwe suile
(stofsuile?), wat soos geel krullende kuiwe opstuiwe. Die hollende,
jollende wind skop die stowwe bolle (stofbolle?) soos dwalende, malende
vuilkolle hoog in die lug in...." So rym en allitereer hy dapper voort
nes 'n poëtaster, wat sy eerste versfabriekie aanmekaar klink!
Ondertussen word die _stofsuile_ van _krullende kuiwe_ tot _stofbolle_
en die weer tot _vuilkolle!_ Komies is die klankeffek in die volgende:
"Die slappe wilkertakke ... skoppermaaie rusteloos, moedeloos, lindelam
heen en weer oor die dam"![352]
In sy beeldspraak is Kruger 'n enkele maal fris en oorspronklik. Ou
Jefta se hemp word deur die wind _bulsak_ geblaas tussen sy skouers (p.
147); Isabella sidder "soos 'n voëltjie vir 'n mamba-slang" (p. 153);
Jana lyk "soos 'n Bloemfonteinse straat, wat ... opgemaak (is) vir die
hertog van Connaught" (p. 149). Die gewone cliché-praatjies is egter ook
volop: Die lykpreek het "byna 'n eeu geduur" (p. 30); "Koud soos 'n stuk
ys, waaraan sy gloeiende hart raak ..." (p. 84); "Haar hart het ...
gebrand van verlange, maar sy moes daardie liefdekole in haar boesem
dra"! (p. 223). Arme meisie!
Storend is die gebruik van 'n driedubbele negatief en weglating van die
dubbele negatief. "Vir haar was daar _niksnie_ aangenamer _nie_ (p. 24)
nooitnie ... nie; ens. "G'n blaartjie het geroer" (p. 7); ens.
Ofskoon die gebruik van dialektiese vorme in die dialoog toelaatbaar is,
moet dit afgekeur word in die verhalende teks. Kruger gebruik o.a.
suffel, groos, espres, bebliek, ens. Wat hy o.a. met _preer_ (p. 204),
_effetroon_ (p. 62), _eenspaier_ (p. 141) bedoel is my onbekend.[353]
Verkeerd is: ongehawende stemme (p. 8), kostelike gordyne (p. 214),
terwyl _moedvallig_ 'n Krugerisme is.
Afsonderlik moet nog vermeld word, dat Kruger sy eie persoon nooit op
die voorgrond dring nie. Hy hou geen toesprake tot sy "geagte lesers" en
moraliseer nie oor sy karakters nie. Van 'n skrywer, wat in sy eerste
werk so 'n psigologiese indringingsvermoë openbaar en so realisties
teken, kan nog veel verwag word.
§ 19. Mej. Sadie Bosman.
_Langs Kronkelende Weë_ (1921). Dit is 'n verhaal van "hartverskeurende
afskeid", van eindelose gekreun en gesteun, van sugte en snikke! Dis nie
die gewoonte om statistiese tabelletjies in 'n letterkundige kritiek te
gebruik nie, maar in hierdie geval moet tog vermeld word, dat daar byna
_vyftig_ maal gesug word! Dan nog al die trane! Emmers vol! Soms kom al
om die ander bladsy byna die uitdrukkings "met 'n sug", "met betraande
oë" voor.[354] Met sulke en dergelike huilerige woordjies, met 'n
salwende tederheidsbetoon, 'n sieklik-verweekte gevoelerigheid probeer
die skryfster om ons te ontroer. Met sielsleë frases wil sy ons in 'n
droefnisstemming bring! "Duisenderlei bange vrese vervul steeds haar
treurende hart en die skoon oë was moeg van al die stil geween ... die
oë vol skaduwees (waaragter) 'n wêreld van wee verberg was" (p. 155).
"Maar vanaand moes die sterre hulle aangesig verberg vir die
hartverskeurende strome van mensebloed(!) wat orals vloei, en skyn die
hemelse vrede verder as ooit te wees van die oorlog-geteisterde aarde"
(p. 61). "Met gebukte hoof, verbleekte gesig, en dromende oë hervat sy
haar lewenstaak; maar die glimlag op haar lippe het vir altyd verdwyn,
(So, so! P.C.S.) en haar hart daarbinne was versteend" (p. 96). Nêrens
'n gevoelde woord, met pure aanstellerige bombas. Of anders 'n mislike
foefie om eie onmag te bedek. "Oor die bitter skeiding en
hartverskeurende vaarwel laat ons saggies 'n sluier neer" ens. (p. 47).
As Lear uiting gee aan sy droefheid oor die dood van Cordelia, dan sê hy
met 'n eenvoudige gebaar: "Pray you, undo this button. Thank you sir".
Só werk die beeldende kunstenaar.
Groot en egte lewensgevoel kan alleen geuit word deur groot
styleienskappe. Daar is duisende diep ontroerdes, by wie alleen
hakkelwoordjies of stomme gebare 'n aanduiding gee van die
lewenstragiek. Maar alleen die kunstenaar kan die donker dieptes vir ons
oopblits. Dit kan nie gedaan word met praatjies oor "snikkende geween"
en "gesmoorde smartelike kreune" nie. In Sadie Bosman se styl is daar
nooit 'n opglansing van oorspronklikheid nie. Dit is wat Querido noem 'n
"grijseffene breikousenstijl", waarin die dooiste gemeenplaatse met 'n
geroetineerde ratsheid afgerittel word. Nooit raak sy verleë oor 'n
woord nie, die naalde klik-klik met masjinale reëlmatigheid.
Tog het sy 'n stof behandel, wat by 'n waarlik voortreflike werker tot
'n geweldig aangrypende tragedie sou kon gegroei het. Hannes en Miemie
is verloof, maar deur die rebellie en die veldtog teen Duits Suid-Wes
(1914) ontstaan daar vyandskap tussen hul vaders. Hannes kom tot ander
insigte deur sy omswerwings in die Vrystaat en op die end van die
"kronkelende weë" kry hy tog vir Miemie. Geteken word dus die reaksie op
'n paar persone van die geweldige konflik, wat die Afrikanerdom in twee
partye verdeel 't en vandag nog soveel bitterheid veroorsaak. Maar die
twee vroue, deur wie Hannes tot _Nasionalis_ bekeer word is geen gewone
sterwelinge nie--hulle is engele! Veral Lida word ons voorgestel as "'n
vleklose engel" en selfs die dokter "'n bedaarde ou Engelsman" (p. 198)
verklaar, dat "vir so 'n engel ons besoedelde aarde 'n onwaardige
woonplek (is)" (p. 199). Maar ook Miemie is so 'n voorbeeldige
jongedogter, dat dit geen verbasing wek as ons hoor dat sy "engelagtig
lyk" nie (p. 16) en Hannes "met so 'n hemelse teder blik aan(sien)"[355]
(p. 44). Hannes is "'n treffende beeld van 'n flink jongeman, wat 'n
suiwer, eerbaar en opreg lewe lei" (p. 24). Sy enigste sonde is, dat hy
'n _Sap_ is, maar die stroopsoet seuntjie word deur die liewe engeltjies
so mooi reggehelp, dat hy ook volmaak word! Beskou ons nou die orige
figure van die limpatiese geselskap, dan blyk dit, dat Oom Gideon
ooreenkoms vertoon met die swaarmoedige grysaards uit _Vergeet nie_ en
_Teleurgestel_. Hoe dat Oom Koos nou eintlik tot berou kom, word nie
vertel nie. Die bedrywige Tant Lizzie, wat gelukkig geen tyd het om te
veel te sug nie is die bes geslaagde figuur. Waar daar geen geleentheid
vir sopperige sentimentaliteit is nie, blyk dit dat die skryfster 'n
goeie opmerkingsgawe het. Tant Lizzie is ten minste 'n menslike mens.
Tot watter onsinnigheid die sentimentele neiging aanleiding gee blyk
hieruit: Miemie het "'n ondeunde kuiltjie, wat elkemaal so skelmpies uit
die wange loer, en waarin die hart van Hannes lank reeds baie diep
ingetuimel het"! (p. 3). Sy gaan na die somerhuisie waar "die
roostakkies en kamperfoelie om die latwerk heen(slinger); daar steek sy
dikwels haar arms na hulle uit "om hulle aan haar bekommerde hart te
druk"! (p. 56). Stel mens jou die dinge nou nugter voor, dan is dit om
van te skater!
Die toneeltjie waarin die oue Basson, wat aan die maal geraak het oor
sy in die rebellie gevalle seun in die middel van die nag vir Hannes kom
vra: "Vir watter kant het jy gestem?" (p. 167) laat ons op plastiese
wyse voel, wat 'n lewenssaak die politiek vir ons mense is. Dit is
psigologie-in-aksie en heel wat anders dan 'n bewering soos die
volgende, wat ons op goed geloof moet aanneem, sonder dat ons daar iets
van gevoel het. "In die oorlogskool het (Hannes) geleer dat helde
gebore, en nie gemaak word nie, en dat die beesagtige in die mens soms
die redelose dier ver oortref" (p. 102).
Die politieke tendens en die feit dat daar resente gebeurtenisse van
nasionale belang in behandel word, gee die roman 'n aktuele kleur. Deur
die een party kan dit as 'n wapen in die politieke stryd beskou word,
maar van letterkundige belang is dit nie. Feitlik is dit dan ook slegs
'n vertaling, want die oorspronklike uitgawe van 1916 was in
Hoog-Hollands.
§ 20. G.J. Otto.
Gawie Joh. Otto is in 1880 gebore op Marico, Transvaal. Ottoshoop is na
sy vader genoem, wat onder die Republiek daar Mynkommissaris was. In
1896 het hy klerk geword in die Onderwys-Departement. Met drie wonde het
hy by die slag van Elandslaagte na awontuurlike ondervindings ontsnap en
deurgeveg tot 1901, toe hy gevang is en na Indië gestuur. Na die oorlog
was hy werksaam by C.N.O. skole. Hy het ook besonder aktief opgetree in
verskillende verenigings, asook op kerklike en politieke gebied. In _De
Volkstem_ het behalwe baie ander artiekels van hom 'n feuilleton, _Koen
Vermaak_ verskyn. Sy brosjure _Vreemde Stertvere_ (1910) is 'n
aansporing om ons taalregte prakties toe te pas. 'n Toneelstuk, _Josef_
het in _Die Brandwag_ verskyn, _Uit die Lewe_, 'n bundel sketse in 1921.
Sedert 1919 is hy Inspekteur van Blanke Arbeid vir die Vrystaat en o.a.
ook Sekretaris van die Raad van Advies vir Jongeliede.
Uit die Lewe.
Die skrywer vertel in 'n paar kort sketse hoe die Boereseuns in sy jong
dae skyfgeskiet, vis gevang en klippe gerol het. Hulle wys 'n Hollander,
wat sy Hoog-Hollands blykbaar eers in Afrika geleer 't, hoe om kalwers
te ry en met 'n nooi op te sit. Verder gee Otto 'n verslag van die
eerste twee maande van sy lewe en skets die ongerustheid van 'n paar arm
blankes wat ure lank op die Bloemfonteinse trein wag. Prof. Jan Celliers
het in sy voorwoord die bundeltjie goed gekarakteriseer: "Sonder te
danig hoë pretensies, wil (die skrywer) net die Afrikaanse lewe weergee,
en padlangs-eenvoudig met ons daaroor praat." Die klein stukkie lewe wat
hy teken, ken hy goed, maar hy is nie by magte om sy sintuiglike
waarnemings op te hef tot 'n hoër plan nie, omdat dit hom ontbreek aan
styl en uitbeeldingsvermoë. Dat 'n paar sketse 'n strekking het, is
alreeds opgemerk.[356]
§ 21. "Wolla".
Wolla vertel in _My Groot Dag_ (1921) die vakansie-awonture van Petrus
Breytenbach, onderwyser in Ermelo, van wie se Ford-outo 'n diamante-dief
met 'n mooi vroutjie behendig gebruik weet te maak. Die drietal word
deur speurders agtervolg en na allerlei wonderlike en soms erg
onwaarskynlike ondervindings gepak. Pietjie en Thea kom met die skrik
vry, maar Pietjie slaan 'n onnosele figuur as hy uitvind, dat hy in
plaas van 'n Duitse vliegenier 'n dief gehelp 't, en dat van sy mooi
plannetjies met Thea niks kan kom nie. Dit is 'n goed vertelde
amusements-verhaaltjie, net geskik vir spoorweg-lektuur. As die outo
verby Majoeba en ander slagvelde ry, dan vergeet Pietjie vir 'n ruk sy
"verhewe romantiese gedagtes" (p. 48) en verval in patriotiese
oorpeinsings. Af en toe laat Wolla ons effentjies glimlag, maar die
humor is soms plat by die grond, "'n Kêrel het eenmaal gesê, hy dink hy
kan gewoon word om te lewe op kasterolie, as hy net lank genoeg kan
aanhou daarmee. Ek glo dit goed." (p. 64.)
Wolla vertoon 'n bedenklike ratsheid in letterlike vertaling uit
Engels, soms van die _slang_ soort. "Om alles te kroon (p. 3 en 68);
Wel, van al die pedante snuiters ... vat die vent die koek (p. 127);
Wel, ek was al net siek van die plek (p. 93); Vir eenmaal het hy niks te
sê gehad nie.... (p. 123); Ermelo Hoger Skool" (p. 1); ens.
§ 22. "Slypsteen".
"Slypsteen" het blykbaar De Waal se romans goed bestudeer. Hy gebruik
motiewe uit _Johannes van Wyk_ en _Die Twede Grieta_, maar slaag daar
nie in om sy storie so oulik inmekaar te draai nie as De Waal. Hans is
die "karakterlose wreedaard" (p. 79) van die verhaal _Broerliefde_
(1921). Maar hoe volleerd in duiwelstreke ook, hy word uitoorlê deur
Gert, wat 'n plaas in die heilige-kalender verdien.'n Gesteelde kind
veroorsaak 'n verwikkeling, waardeur Gert byna met sy suster trou. Daar
is 'n oujonkman, wat sy bes doen om 'n paar grappies te maak, in sy
"mymering" 'n hele storie vertel en in sy moralisasie tot by Adam en Eva
verdwaal! (Hoofstuk IX). Twee opgeskote seuns wat stroebeling kry, laat
Slypsteen so praat: "Ek meen, dat as jy jou nie verbeter nie, 'n
treurige toekoms jou deel sal wees, en jy 'n armsalige uiteinde sal
hê."--"Jou kleine niksnuts!" skree Hans.... "Wag, wag, Hans," hervat
Gert, ... "Kyk, toe jy daar op Kransburg my oor 'n draai gegee het, toe
moes ek dit verdra, maar sinds daardie tyd het ek 'n bietjie groter
geword. Egter, waarom sal ons nes vuil skuim teen mekaar bruis. Daardeur
sal my karakter net besoedel word, en jy nog dieper in die modder sak as
waar jy al reeds sit" (p. 47). Mens sou sê die brawe Gertjie was al 'n
paar jaar op die Teologiese Kweekskool!
Op die heel laaste bladsy word in die gouigheid drie huwelike gesluit,
terwyl selfs die oujonkman nog verloof raak aan 'n ryk weduwee! Hans
trek na Rhodesië. Of hy daar nog altyd "helse planne" brou word nie
vermeld nie!
Slypsteen skryf 'n eentonige styl, waarin nooit iets persoonliks
opklink nie. Hoe weinig hy sy taal beheers blyk uit voorbeelde soos die
volgende: "geondersoek (p. 17); sobat (p. 109 en 116); speuljies (p.
109); poosjie (p. 85); op plig (p. 91) en die verkleinwoorde: soenjie,
swaweljie, ens.
VOETNOTAS:
[162] Hierdie feite is ontleen aan _Die Brandwag_, Des. 1918.
[163] Vgl. _Die Burger_, 23 Sept. 1921.
[164] Eerste hoofstuk in _De Goede Hoop_, Jan. 1904.
[165] _Die Burger_, 12 Aug. 1921.
[166] Vgl. vir "voorbodes" van die Twede Beweging: E.C. Pienaar, _Taal
en Poësie van die Twede Afrikaanse-Taalbeweging_, 2de druk, p. 195.
[167] De Waal in _Die Burger_, Aug. 1921.
[168] Voorwoord Vyfde Druk, waaraan al die sitate ontleen is.
[169] J. Prinsen: _De Oude en de Nieuwe Historische Roman in Nederland_,
p. 18.
[170] _Die Burger_, 12 Aug. 1921.
[171] Volgens Prinsen, t.a.p., p. 51 is die "romantische roes in Scott
gekristalliseerd. Van dit kristal is Van Lennep de grove namaak in
ordinair vensterglas." Na 'n vergelyking van die twee skrywers kom
Prinsen tot die gevolgtrekking, dat al oorspronklikheid van Van Lennep
is "een zekere Hollandsche, soms lamlendige, soms goedmoedige
breedsprakigheid en een evenzeer Hollandsche ordinaire neiging tot
laag-bij-de-grondsche moppigheid." p. 53.
[172] Louis Maigron, _Le roman historique_, gesiteer deur Prinsen,
t.a.p., p. 1.
[173] Prinsen t.a.p. p. 7.
[174] id. p., 25.
[175] id. p., 21.
[176] _Het Dagboek van Adam Tas_: Leo Fouché, Hoofdstuk II § 1-3.
[177] t.a.p., p. 362.
[178] _J. v. W._, p. 133.
[179] _Dagboek_ onder datum 2 Febr., p. 126. Vgl. ook p. 142 waar Tas
gewaarsku word: "ook zeijde hij mij dat ik op mijn hoede moeste
weesen...."
[180] _Dagboek_, p. 138 onder datum 18 Feb. 1706.
[181] t.a.p., p. 142.
[182] p. 150.
[183] _J. v. W._ p. 133.
[184] _Dagboek_, p. 90.
[185] _J. v. W._ p. 134.
[186] Eers op p. 232 verneem ons, dat Jan van Meerland op die see
gesterf het.
[187] Fouché, _Dagboek_, p. 236.
[188] _J. v. W._, p. 187.
[189] Fouché, p. 248.
[190] p. 242.
[191] t.a.p., p. XXVI.
[192] Twede Druk, 1921.
[193] Prinsen: _De Oude en de Nieuwe Historische Roman_, p. 91.
[194] id.
[195] t.a.p., p. 104.
[196] _Taal en Letteren_, 1892.
[197] Vgl. hierby nog Prinsen: _Handboek tot de Nederl. Lett. Ges._ p.
613-614.
[198] J. Koopmans: _De Beweging_, 1913.
[199] _J. v. W._, p. 126.
[200] t.a.p., 164.
[201] t.a.p., p. 250.
[202] _Tw. Gr._, p. 160.
[203] t.a.p., p. 242.
[204] Vgl. p. 217.
[205] t.a.p., p. 261.
[206] p. 283.
[207] p. 295.
[208] Feitlik die enigste menslike gevoel, wat beide Gert en Phineas
besit, is liefde vir hul ... perde!
[209] _Nederlandsche Romancières van onzen Tijd_, p. 10.
[210] _Tw. Gr._, p. 305.
[211] t.a.p., p. 38.
[212] t.a.p., p. 306.
[213] _J. v. W._, p. 210.
[214] _Tw. Gr._, p. 331.
[215] _Taal en Letteren_, 1892.
[216] _Tw. Gr._, p. 225. _Dag_ op dieselfde pagina is seker 'n drukfout
vir _nag_.
[217] t.a.p., p. 233.
[218] t.a.p., p. 89.
[219] t.a.p., p. 313.
[220] t.a.p., p. 229.
[221] _Tw. Gr._, p. 349. Beter geslaag is die beskrywing van Johannes se
kamer, _J. v. W._, p. 163.
[222] Vgl. Rémy de Gourmont: _Esthétique de la langue française_.
[223] _Ferdinand Huyck_, p. 42.
[224] o.a. _Ferd. Huyck_, p. 91.
[225] Vgl. o.a. _J. v. W._, p. 101, 122, 201; _Tw. Gr._, p. 200, 357.
[226] Uit _J. v. W._
[227] Uit _Tw. Gr._
[228] _Dichtbloemen_, p. 150.
[229] _J. v. W._, p. 63 en 226.
[230] Vgl. hiermee _Tw. Gr._, p. 233-4 waar Krysie ook 'n kappie dra.
[231] t.a.p., p. 106. Uitgave Sijthoff.
[232] t.a.p., p. 44.
[233] Vgl. ook _J. v. W._, p. 174.
[234] J. Mathijs Acket: _Nieuwe Taalgids_, 15de jg., 6de afl., p. 275.
[235] _Tw. Gr._, p. 67.
[236] t.a.p., p. 295, 311.
[237] t.a.p., p. 14.
[238] Twede Druk, p. 153, noot.
[239] _Die Burger_, Aug. 1921.
[240] Vgl. ook Dr. Pienaar se dissertasie, p. 151-6 en Dr. Boshoff:
_Volk en taal van Suid-Afrika_, p. 407-424 waar die kwessie uitvoerig
bespreek word.
[241] Vgl. hiermee _J. v. W._, p. 210 "'n Vreesagtige hart sal nooit 'n
flinke vrou vang nie."
[242] Vgl. p. 62, 'n _verhewe_ betrekking in die diens van die Kompanie.
[243] Vgl _J. v. W._, p, 226 en _Tw. Gr._, p. 237.
[244] Vgl. _Tw. Gr._, p. 296.
[245] Vgl. ook _J. v. W._, p. 199 en _Tw. Gr._, p. 333.
[246] _Tw. Gr._, p. 309, 51, 80.
[247] t.a.p.. p. 159.
[248] _Die Burger_, Aug. 1921.
[249] _De Beweging_, 1913.
[250] Ook in Engels verskyn as _Dark Johannesburg_.
[251] Lewensskets ontleen aan _Prozabundel_ van Hoekstra en Viljoen.
[252] Die derde druk verskyn nou in afsonderlike afdelings.
[253] Vgl. Hoofstuk I, § 9.
[254] _Taal en Poësie^2_ ens., p. 58-64.
[255] Sien Hoofstuk X.
[256] Nuwe Deel I. Sitate uit die nuwe druk word afsonderlik vermeld.
[257] Vgl. die opmerkings oor 'n eenvoudige styl op p. 190-1. In _Die
Banier_, Julie 1921, staan ook 'n artiekel oor: _Lett. Styl._
[258] _Opvloog_ op p. 5 is seker 'n drukfout.
[259] O.a. p. 17. Vgl. _Ons Weg_: "elk 'n man", p. 136.
[260] Vgl. p. 46.
[261] _Taal en Poësie_ ens.^2, p. 329. In 1921 het nog van Malherbe
verskyn: _Die Timmerman_, 'n Verhaal in Verse en _Koringboere_ 'n
toneelstuk; in 1922: _Rivier en Veld_, 'n digbundel.
[262] _Die Brandwag_, Des. 1918.
[263] _Vergeet Nie_ (1920), p. 198. Ek kursiveer.
[264] t.a.p., p. 91. Ek kursiveer.
[265] Vgl. p. 15.
[266] p. 89. Ek kursiveer.
[267] Sy het nog wel 'n broer, "wat op die aangrensende aanleg woon",
maar van hom verneem ons net, heeltemal teen die end van die roman, dat
hy na Servaas se gevangeneming die plaasbelange behartig 't--'n rol wat
erg onwaarskynlik klink.
[268] p. 129.
[269] _Over Literatuur_, p. 110.
[270] p. 138.
[271] _Uitgebeiteld_ is minder gelukkig, want terwyl ons deur die woorde
om_woon_ en slapende die goliat-rotse as =lewende= monsters voel, laat
_uitgebeiteld_ weer aan 'n dooie materie dink. "De hoofdzakelijke
schoonheid van een "beeld" bestaat daarin, dat het de _verborgen
eenheidsessentie_ van twee verschillende of zelfs schijnbaar
tegenstrijdige begrippen, zaken of wezens aantoont. En hoe duideliker en
overtuigender ons die eenheid wordt aangetoond, hoe grooter onze
verrukking is." (M.H. v. Campen _Over Literatuur_, p. 138). Die
_verborgen eenheidsessentie_ wat Malherbe ons eers so goed laat voel,
verbreek hy deur een ongelukkige woord.
[272] p. 65.
[273] Die verkeerde gebruik van _bende_ is oor die hele land verbrei
deur 'n welbekende lied uit die _Hallelujah_-bundel, waarin van "'n
Daniëlsbende" sprake is! Ook Von Wielligh praat in _Eerste Skrywers_ (p.
138, by die portret) van "die klein _bende_ van die Genootskap van Regte
Afrikaners".
[274] 'n Germanisme.
[275] Vgl. nog p. 101, 158, 104; en p. 24, Piet met sy _onnoembaar_ soet
glimlag!
[276] Die Kommissie vir Taal en Lettere het gerappotteer: "'t Novelletje
... _Twee Susters_, hoewel taal, stijl en inhoud nog veel te wensen
overlaten, is nochtans van genoegzame historiese waarde en geeft blijk
van belofte voor de toekomst ..." _Akademie-Jaarboek_ V, p. 51.
[277] Meedelings van Oud-President F.W. Reitz.
[278] Meedeling van die heer J.H. Malan. Vgl. ook voorwoord van "Oom
Fanie". Sitate volgens die 1ste druk.
[279] Die biografiese feite is ontleen aan _Die Brandwag_, Des. 1918.
[280] _Die Brandwag_, Des. 1918.
[281] _Die Brandwag_, Des. 1918.
[282] Brief van 6 Jan. 1922.
[283] D'Oliveira, _De Jongere Generatie_, p. 21.
[284] t.a.p., p. 70.
[285] t.a.p., p. 139.
[286] Querido: _Over Literatuur_, p. 43.
[287] p. 8. Twede druk. Ek kursiveer.
[288] Vgl. ook p. 206 en 222. In _Op Veld en Rande_ kry ons net eenmaal
'n toespraak tot die "geduldige leser" (p. 101).
[289] Vgl. p. 108.
[290] In _Die Burger, Nuwejaarsno._ 1922 en _Die Brandwag_, Des. 1921.
[291] _Die Burger, N.J. No._ p. 19.
[292] _Die Brandwag_, t.a.p., p. 172.
[293] Die lewensskets is ontleen aan _Die Brandwag_, Des. 1918.
[294] O.a. p. 14-15, 17-18, ens.
[295] O.a. p. 7.
[296] W.L. Cross, _The Development of the English Novel_. (1920), p. 64.
[297] Vgl. ook p. 47: "goue velde met karmosyn geskilder".
[298] Lewensskets ontleen aan _Die Brandwag_, Des. 1918.
[299] Sonder jaartal. Die meeste verhale is in 1914 vir _Ons Moedertaal_
geskryf.
[300] _The Contemporary Short Story_, (p. 101).
[301] _Die Brandwag_, Des. 1919.
[302] _The Works of E.A. Poe_ I, p. XI (1866).
[303] t.a.p., p. XII.
[304] _The Supernatural in Modern English Fiction_, p. 59.
[305] Uit: _Lett. Leesboek_, Bot-Kritzinger.
[306] Alle sitate volgens 2de druk.
[307] Hy vergeet selfs die "groot hanglamp", want op p. 40 word die
huisgodsdiens by kêrslig gehou.
[308] So word die meeste saamgestelde woorde dwarsdeur sy werk geskryf.
[309] Vgl. hiermee: "'n wit seil bemaste Jonge Thomas", _Ou Malkop_, p.
168.
[310] Vgl. ook p. 100: "iedere stamp en skok, wat die wa gee is 'n
verwyderende skeur in droewige harte."
[311] Brief van 17 Jan. 1922.
[312] Vgl. b.v. p. 74.
[313] Meedeling van die outeur.
[314] Vgl. ook nog o.a. p. 29.
[315] O.a. p. 194 "Daar dit nie goeie maniere is om af te luister wat
sulke twee jonge mense ... praat nie, word die gesprek hier nie
meegedeel nie."
[316] Vgl. ook p. 238. "Die twee is getroud ..." ens.
[317] Oorspronklik as vervolgstorie in _Die Huisgenoot_ verskyn; in 1921
in _Die Burger-Leeskring_ uitgegee.
[318] Vgl. o.a. ook nog p. 210. "Ek laat dit aan die verbeeldingskrag
van die leser oor ..."!
[319] O.a. p. 184.
[320] Waarom is dit "die treurspel van mislukte lewens"?
[321] Ek kursiveer.
[322] Vgl. b.v. p. 41. "Albei sê baie wat nie juis vir ons van belang is
nie". Hoofstuk XIX staan op 'n verkeerde plek, en daarom moet die leser
uitgenodig word "om 'n weinig terug te gaan"!
[323] Vgl. ook die plotselinge omkeer by Oom Tjaart, p. 234.
[324] Die sgn. _proloog_ kan ook gerus weggelaat word.
[325] Ook _gespot in M. v.d. V._, p. 201.
[326] O.a. p. 61.
[327] O.a. p. 183.
[328] _The English Novel_: Walter Raleigh^5, p. 268.
[329] Willem Kloos in _De Mannen van '80 aan het Woord^3_: D'Oliveira p.
46.
[330] t.a.p., p. 76.
[331] Lodewijk van Deyssel. t.a.p., p. 32.
[332] Herman Robbers in _De Jongere Generatie_: D'Oliveira, p. 120.
[333] 2de druk 1918.
[334] Prinsen: _De Oude en de Nieuwe Hist. Roman_, p. 71.
[335] Vgl. p. 127.
[336] _Pensées de Pascal_, par A. Gazier, p. 318.
[337] t.a.p., p. 158.
[338] Vgl. 'n dergelike naïewe opmerking op p. 178: "'n Boerenhave
(sic!) was daar nie in die ganse volksplanting nie ..."!
[339] Vgl. nog p. 80: "Die rus en kalmte ..." en p. 81: "Is dit nie
dieselfde streling ..."
[340] Vgl. o.a. nog p. 199, 29.
[341] Dwars deur die boek word dié woord en ook _uitwei_ verkeerd
gespel. Dimunitiewe op _-fie_ ook. Vgl. ook neer_vlei_ op p. 192, ra_t_
op p. 121. Die sinstorende drukfoute moet, soos die skrywer my meedeel,
gewyt word aan die besonder omstandighede, waaronder die boek gedruk is.
[342] Die ketting-sin op p. 67 lyk egter wel "ghevernuftizeert".
[343] Is. Querido: _Studiën_, p. 219.
[344] Voorrede: _Griane_.
[345] Benjamin Constant: _Adolphe_.
[346] O.a. p. 81.
[347] 'n Ongelukkige koppelwoord.
[348] Waarom die stuitende en onnodige herhaling van _spinnekop_?
[349] Vgl. p. 220 b.v.
[350] Vgl. b.v. p. 7.
[351] Verstaan: glase.
[352] Vgl. nog p. 171: berge--werwe--swerwe; p. 194 dwars bars.
[353] Duister is ook: "dat die ou jong simpatie ken", p. 188.
[354] Vgl. o.a. p. 184-204.
[355] Daar is ook 'n verpleegster, wat 'n _engellied_ sing, (p. 71).
[356] Op pag. 207.
HOOFSTUK VI.
Satieries-Humoristiese Prosa.
§ 1. Ds. Willem Postma. (1874-1920). (Dr. O'Kulis).
Ds. Willem Postma was 'n seun van Prof. Dirk Postma, die vader van die
Gereformeerde Kerk in Suid-Afrika. Hy is in 1874 in Burgersdorp gebore,
waar hy hom vir die leraarsamp voorberei het onder Prof. Jan Lion
Cachet, (Ou Oom Jan). Op Bethulie, Bloemfontein en Reddersburg was hy
predikant. In die oorlogsjare (1899-1902) moes hy uitwyk na Middelburg,
K.P., omdat hy geen eed van trou wou aflê nie. Daar het hy die kos vir
sy gesin in 'n winkel en deur privaatlesse verdien.
Onder groot moeilikhede het hy die gemeente in Bloemfontein gestig. In
Mei 1905 het hy onder die skuilnaam _Jong Afrika_ in die Hollandse
_Friend_ begin te skryf oor die Afrikaanse taal, sonder dat hy iets van
Preller se stukke afgeweet het. As gevolg van die groot byval het Ds.
Postma toe gereeld bydraes onder die tietel _Oogdruppels_ gelewer. Toe
die setter verstaan, dat die ondertekening van die eerste stuk, nl.
_Okulis_, oogdokter beteken, het hy daarvan Dr. O'Kulis gemaak en so het
die naam gebly. "Deur dié stukke het hy hom as volksman geopenbaar, het
hy hom 'n weg gebaan na die hart van die Vrystaatse volk ...," verklaar
Totius.[357] In Bloemfontein was hy ook die stigter van wat tans bekend
is as die "Voorbereidende Tegniese Skool".
In die aangehaalde artiekel gee _Totius_ 'n paar persoonlike
herinneringe en sê o.a. dat hy "nie maar 'n merkwaardige figuur (was)
nie, maar 'n heldeverskyning". Van hom het verskyn: _Die
Eselskakebeen_,[358] _Doppers_ (1918) en _Die Boervrou_ (1919).
In _Die Brandwag_ (1912) het hy 'n teorie oor die ontstaan van Afrikaans
uitgewerk.[359] Sedert 1918 was hy lid van die Akademie. Van belang is
nog dat sy vriende huiwerig was oor die uitgawe van die _Eselskakebeen_.
In 1920 is hy oorlede.
Die Eselskakebeen.
In _Die Brandwag_[360] het die skrywer verklaar, dat die boek 'n
"suiwere outobiografie" is met uitsondering van die laaste hoofstuk.
Maar dit is veel meer; dit is ook die biografie van etlike Afrikaner
geslagte, wat nog vir 'n tiental jare na die Anglo-Boere-oorlog gekreun
het onder dieselfde treurige onderwysstelsel deur hom beskryf. Pas in
die laaste jare het daar verbetering gekom en in sommige dele van ons
land heers feitlik dieselfde misstande noù nog.
Eers beskryf Dr. O'Kulis sy geboorte, waarby Tant Antjie met haar
medisynetrommeltjies gehelp 't. Spoedig begint die taalmoeilikhede en in
'n donker onweersnag doen hy die ontdekking, dat ons liewe Heer ook
Afrikaans verstaan. Op skool is dit van die eerste dag af 'n gedurige
stryd teen die _step-by-step_-denasionalisering, wat die doel was van 'n
verpolitiekte stelsel, as so 'n onpedagogiese gedoente ten minste die
naam stelsel ooit verdien het. Mooi word die wisselwerking tussen die
skool- en huislike invloed beskryf. "Wel, die Boere het van al daardie
Royal Reader gedoente niks geglo nie as ek hulle bietjie wou vertel. Al
wat ek vir my moeite gekry het, was: "Jou Rooinek, glo jy al daardie
leuns?"[361] Langsamerhand groei die verset van die aanvanklik deur
skoolwysheid oorblufte seuntjie. Die omgang met Boerfamielies, wat
vashou aan die ou _Trap der Jeugd_ en die Bybel versterk die Boergees in
hom, totdat hy die geleerde weefsel van bedrog wegvee en met volle
selfkennis sy Engelse meester toevoeg: _Ek is 'n Boer_ (p. 44). Hy wil
nie langer "'n agterryer in sy eie land", 'n jingo of weeluis wees nie
(p. 42). Wanneer die seun 'n man word, maak hy 'n eselskakebeen
vogtig[362] met die trane van sy lang opgekropte spyt en dan dreun die
mokerslae op "die Filistyn in die Afrikaner". Dit word 'n geweldige
wapen in sy hand, waarmee hy seker meer as 'n "duisend man" verslaan
het! In die begin is daar 'n bietjie goedaardige skerts o.a. oor die
dominee se gesukkel met die Hollandse geslagte (p. 16), maar wanneer hy
die toestande op die Engelse skool beskryf, word die toon
kwaai-sarkasties en bitter. Die eensydige onderwys uit die _Royal
Reader_, oor _British en Cape History, Geography_, ens. word met
satieriese skerpsinnigheid aan die kaak gestel. Met 'n speelse vernuf
word die oorsprong van die Engelse nasie uitgepluis. "Daar is van die
geskiedskrywers, wat die oorsprong wil aflei uit die naam, nl. Angel
(Engel) en dan wil meen dat hulle van 'n Engele-geslag is. Of dit van
die gevalle engels is of van die ander is onmoontlik om uit te maak"! Op
aanskoulike wyse word aangetoon dat die geïmporteerde eksamenstelsel
geen rekening hou met die eise van ons samelewing nie. "Jannie het op
skool net 'n bietjie algemene kennis en die _School-Higher_-sertifikaat
opgetel. Vir die lewe moes hy daarna eers klaar maak." (p. 55.)
Selfs vandag het die boekie nog aktuele waarde, en dis 'n
kultuur-historiese dokument, wat selfs die verre nageslag nog met
belangstelling sal lees. Al sal dit hulle nie so heftig ontroer nie soos
ons, wat al die ervarings self ondervind het, tog moet dit altyd
treffend bly deur sy raak voorstelling en bytende spot. Daar is enkele
uitweidings, wat die eenheid van die strydskrif verstoor, 'n paar
anekdotes, wat die direktheid van die aanval verminder, maar omdat dit
iets is wat werklik "uit (die) hart opgeborrel het"[363] sal dit altyd
sy waarde behou.
§ 2. Reenen J. van Reenen.
Die Agterstevoortrekkers (1917).
Johan van Heemskerck het in sy _Batavische Arcadia_ (1637) 'n paar
Haagse here en dames 'n plesiertoggie laat doen met die doel om "onder
't soet van minnepraetjes al spelende (te) komen tot kennisse van de
vaderlandtsche gelegentheden, daer niemandt een vreemdelingh in behoort
te zijn." Van Reenen stuur 'n aantal Bloemfonteinse geleerdes en
kunstenaars met hul famielies op die ou voortrekkerpad "om te probeer of
daar nie, daar in die bosse en klowe, in die kranse of op die bulte nog
van die heldemoed van die ou voortrekkers te bespeur is nie, en of daar
op die wye ope veld nie 'n kans is om weer die helder eenvoudige
duidelike uitsig op die lewensprobleme op te vang en in (hul) daaglikse
omgang te gebruik nie" (p. 32). Die ooreenkoms is duidelik, ofskoon daar
seker van bewuste navolging geen sprake kan wees nie. By Van Reenen is
daar nie soveel "loofwerck van liefkooserijtjes", maar die minnende
paartjie ontbreek tog ook nie. Die poging om pastorale en didaktiese
motiewe te verenig is al merkbaar in die aangehaalde sin. Oom Jakob sê
ook nog: "Dis die doel van die uittog ... om 'n veldwasempie op te vang
uit die _Afrikaanse Son en Veld_" (p. 31). Nog duideliker straal die
pastorale motief uit die volgende deur: "Daar in Bloemfontein in 'n
atmosfeer van kunsmatigheid, val die klank (van die ossewa) weg, hier op
die veld, ver van die besmetlike invloed van groot stede, mag die plof
plof van die ossevoete nou en dan in die sand wegval, maar die skok van
die wiele bly." (p. 110). Die didaktiese motief blyk ook nog hieruit:
"Opgewonde gee ek antwoord dat dit 'n eerste klas plan was om die
sienswyse van die voortrekkers te verstaan, en hulle geskiedenis met
smaak te leer lees...." (p. 20). En die sewende trekreël lui: "Elke aand
sal een van die trekkers ... 'n lesing gee oor die een of ander in die
geskiedenis van die Voortrekkers" (p. 37).
Maar sterker nog dan die pastoraal-didaktiese motiewe van die verhaal
is die satieries-humoristiese element. Die meeste van die Bloemfonteinse
deskundiges verbeel hulle wat wonders. In die "afskeidsbrief" heet dit:
"Ons is beslote om ... ons diep kennis vir almal wyd en syd bekend te
maak" (p. 40). Die Professor wil drie waens vol boeke laai "om aan die
boere te verkoop"; Jan, die "goggadeskundige" wil die boere waarsku teen
skadelike insekte, en Antoon, die musikus hoop dat deur sy musiek "nuwe
ideale mag ingeboesem word in diegene wat binne die betowerde sirkel van
ons skitterende strale inkom." (p. 31.) Oom Jakob egter voel dat die
groot geleerdheid van sy maats eensydig is. "Op seker gebiede het ons
... vooruitgegaan, maar op ander ... is ons baie versleg" (p. 32). Hy is
dan ook gewillig om aan die voete van die plattelander te sit en lesse
van hom te leer. Ook Oom Kaas, die "diepgeleerde professor in
geskiedenis" voel, dat die hele spul dalk sal verkeerd loop, dat die
_Agterna_-trekkers bes moontlik _Agterstevoor_-trekkers sal word, en sy
voorspelling kom uit.
Die vernaamste, doel van die skrywer is om die verwaandheid van die
hooggeleerde akademiese here bespotlik voor te stel. Die heel eerste
voorval gee al dadelik die toon aan. Die osse trek afdraand net so swaar
as opdraand en terwyl hulle 'n geleerde dispuut hou oor dié
raaiselagtige omstandigheid, kom 'n onnosele konstabel die moeilikheid
oplos deur die styfaangedraaide briek los te draai! Dat klein Leon aan
die ossewabriek dieselfde funksie as aan die van 'n outo se slinger
toeskryf, is meer dan 'n gelukkige grappie; dit is meteens al 'n
simboliese voorstelling van die groot afstand tussen die voortrekker- en
die moderne beskawing.
Die trek is skaars aan die gang of die entomoloog vind uit, dat Oom
Gert iets oor goggas weet, wat hy nog nooit in sy diepsinnige handboeke
van gelees het nie, en met 'n ironiese laggie voeg die skrywer hom toe:
"Neef Jan, ek het gemeen jy gaan vir die boere leer, nie hulle vir jou
nie." (p. 54.) S.K., die professor in fiesika vind uit, dat al sy
gekompliseerde instrumente en spitsvondige berekeninge minder
vertroubaar is dan die kennis van die eerste die beste ou boertjie. En
dan is dit nog boonop klein Botterkoppie wat hom tot die erkentenis
bring! Op die tuinfees slaan almal behalwe Oom Jakob 'n gek figuur. Die
dorpelinge verskyn in trekkersdrag, maar die kastige trekkers in haastig
bymekaar geskraapte Europese spektakels! Alles doen hulle agterstevoor!
Die steekse motor van die dokter, wat deur die osse dorp toe moet
gesleep word is weer 'n ironiese beeld--die moderne vernuf afhanklik van
die ouderwetse trekkersmetode. Die professor kry in "'n hoekie van die
Vrystaat" 'n resep vir heuning-bier, wat hy tevergeefs in sy geleerde
foliante gesoek het, maar sy onbekendheid met die praktiese uitwerking
daarvan besorg hom 'n wetenskaplike hallusinasie, wat tot 'n algemene
bespotting aanleiding gee.
By die afgebrande huis loop die trekkers 'n gewone boer raak, met 'n
ontwikkelde kunsgevoel en so 'n fyn beskawing dat dit hulle bewondering
afdwing. Wanneer die trekkers by Kerkenberg kom, waar Piet Retief se
naam op die rots staan, word die toon van die verhaal ernstiger. Die
historiese gevoel ontwaak en Oom Kaas bevredig Emmie se weetgierigheid
deur allerlei besonderhede oor die Voortrekkers se ossewaens mee te
deel. Op die Natalse pad kom die piëteitsgevoel tot uiting in 'n
humoristiese regsaak tussen ossewa en outo. "Ek het die Afrikaner Nasie
gedra toe dit nog 'n suigeling was; en nou, op my ou dag, wil julle hê
dat ek moet pad gee vir 'n bog kind, so jong dat hy self erken dat hy
nog nie eers gebore is nie." "Grootgeraas" is 'n outo van "aanstaande
jaar se model" en "Die Dromedaris" weier om pad te gee vir so 'n
"aangewaaide, buitelandse ding--niemand weet eers wie sy ouers is nie!"
(p. 210.) Hier is die soort humor aanwesig, wat volgens Schopenhauer is
"der hinter den Scherz versteckter Ernst",[364] want uit so 'n toneel
spreek die wil van 'n volk om die erfenis van sy voorvaders te bewaar
"van vreemde smetten vrij".
Dirk vind nog 'n geleentheid om die "geleerde ape", S.K. en die
Goggadoktor droog te sit. Hy verydel die grootskeepse opgrawingsoperasies
van die twee deur die egte voortrekkervurk met sy pennemes uit te grawe,
terwyl 'n verroeste valse "versigtig in watte opgewoel" tereg kom in Jan
se trommel. Dis 'n laaste verbluffende kopskoot op die dorre
kamergeleerdes!
Die manier waarop die dansparty eindig is 'n bewys, dat die
agternatrekkers tog onder die besielende invloed van hul voorvaders
geraak het en hul onder al die malligheid goed ingeleef het in die gees
van dié grootse tydperk met sy skrynende wee. As die maan wegraak, en
die uile droewig skree, begint Antoon se viool "te huil soos 'n moeder
oor haar kind se lykie.... Soos diegene wat pas 'n dierbare vriend in sy
graf gelê het, uitmekaar gaan, so verdwyn nou stilletjies die gaste een
vir een" (p. 235). Om 'n toneel van sulke roerende stemming in al sy
innigheid uit te beeld--daarvoor was Van Reenen nie woordkunstenaar
genoeg nie. Die oorgang van uitgelate malligheid kom te plotseling. Dirk
se gulle lag oor sy welgeslaagde grap, sy "dis nou regtig 'n lekker bal"
klink nog in ons ore as ons by die "stille snikke van sterk mans" kom.
Maar ons voel tog iets van die stille plegtigheid van die oomblik en
enkele dowwe dreunings van 'n verre dodemars kom uit die verte
aansuis.... Verswak die skrywer nie die ernstige ondertoon van sy werk
deur na so 'n toneel weer met minnepraatjies aan te kom nie? En smoor hy
dit nie heeltemal deur die _ragtime_-klanke van die agterrede nie? Ek
meen van wel.
Magteloos, totaal magteloos staan Van Reenen as woordkunstenaar teenoor
die natuur. Die trekkers mag 'n "veldwasempie" opgevang 't--ons kry nie
eers die ruik daarvan nie! "My hand het net gejeuk vir 'n kwas en verf
om die pragtige kleure op doek of kaart te skilder, maar al had ek die
gehad sou dit my darem onmolik gewees het om uit te druk wat ek gevoel
het...." (p. 84). En met die pen kom hy ook nie verder as 'n gestamel
oor die _onbeskryflike kleure_ nie (p. 138). Dit is vir hom "'n soort
heligskennis om die wonderwerke van die Natuur te veel in hulle
teenwoordigheid te analiseer" (p. 152). Daarom moet ons tevrede wees met
die kennis, dat hy 'n lekker pypie daar op die Nek gerook 't, en dat hy
nooit moeg word van die Treurwilgers rondom die damme nie! (p. 85.)
Beskouings oor bou- en skilderkuns, meubilering en musiek word in die
verhaal ingevleg. "'n Mooi sandsteengebou gepleister met sement, soos
klipwerk nagemaak" word die aanleiding om teen na-apery van vreemde
kultuurvorme te waarsku (p. 86). Tussen die sekretaris en Antoon vind 'n
kunsdebat plaas (p. 138 vlg.). As Van Reenen egter meen dat die doel van
die kuns is om "die Natuur akkuraat ... weer (te) gee" (p. 141), dan is
hy nog op 'n dwaalpad.
Met die taal sukkel hy ook nog baie. Sy woordskikking en voorsetsels is
telkens verkeerd. "In Switserland[365], elke tien jaar voer hulle 'n
toneel op wat gebeurtenisse in die lewe van die Here Jesus voorstel....
(p. 121); om aan die datum van die almanak te kyk (p. 102); wat ek voor
strewe" (p. 141). Ook 'n hele paar anglisismes kom nog voor: "in herfs
(p. 19); Harrismith Distrik" (p. 154) ens. Gebrekkige taalgevoel blyk
o.a. uit die volgende: "Afrikaans het _haar_ swak punte (p. 119);
Basoetoeland wat _haar_ berge vir ons wys (p. 138); die woede eienaar"
(p. 42). Die juffrou M., op p. 153 moet blykbaar deurgaan vir 'n
Hollandse, maar "dat berg" het sy tog seker nooit gesê nie! Hoe weinig
"felicity in the flow of words" daar by Van Reenen is blyk uit
kreupelsinne soos die volgende: "Dan kom die sonsondergang en asof 'n
reuse skilder met 'n reuse rooi of rooskleur kwas die landskap skilder,
neem die blou berge 'n rooskleur skynsel aan. Dan word die kleur meer en
meer pers." (p. 138.) Ook die beeldspraak is weinig oorspronklik: "die
deken van die grappe (p. 137); 'n lugkombers" (p. 237). Beets is ook
versot op die banale deken- en mantelbeelde (vgl. XXI). Sou hy nou
werklik gemeen het, dat sy erbarmlike gerymel in dieselfde hoofstuk vir
poësie moet deurgaan?
Die dialoog word meestal gekenmerk deur 'n besonder losse natuurlikheid
en tallose lewendige toneeltjies getuig van groot plastiese talent.
Sommige daarvan is egter skadelik vir die eenheid van die werk en dit
geld ook van enkele langer vertellings, wat die aandag op storende wyse
van die hooftema aflei. Dit is o.a. die geval met hoofstuk XXIV, wat
"Herinneringe uit die Engelse oorlog" bevat. Daar is nog meer sulke
uitweidings, wat die verhaal soms na 'n versameling van los anekdotes
laat lyk.
§ 3. Adv. C.J. Langenhoven.
(Sagmoedige Neelsie).
Sonde met die Bure, (1921).
"Die ou wêreld is nou so treurig donker.... Om my dan self 'n bietjie op
te beur--en as ek dit kan regkry, menige ander arme drommel ook wat
altemit teen dieselfde versoeking moet stry om nie maar gedurig
miesrabel te voel nie ... (het) ek hierdie noukeurige en onverbloemde
verslaggie geskryf van 'n baie gelukkige vakansieplan...." (p. 1-2). Die
ou wêreld het té treurig geword, en daarom sit Langenhoven die hele
werskaf onderstebo neer. Sy bure het hom versondig en nou sê hy: Ek maak
soos =ek= lekker kry en kom julle nog verder met my lol, dan koggel ek
julle almal uit! Dit is so ongeveer die stemming waarin Neelsie geskryf
het.
Sy vrou wou haar nie laat vermaak deur die weelderige leefwyse van haar
bure nie--dit was in die dae van Oudtshoorn se volstruisgloria. Sy het
aan hom gekarring en al sy besware "doodgealmiskie". Hy koop "'n
afgeleefde tremwa" in die Kaap, en toe agtien osse die soort strandhuis
nie kon trek nie, verower hy op 'n sirkusvendusie die olifant, Herrie.
Dwars deur die dorp gaan die tog, Olifantsrivier op. Almal wat hom
lastig val raak lelik gepier. Die burgemeester is eerste aan die pen en
sy bemoeisug gee Neelsie 'n kans om sy ergernis oor belastingkwellings
te lug. Op Stolsvlakte raak die pad versper deur die slingerende
gevaarte en van weerskante word die verkeer opgedam. Maar Herrie
verwilder die spul met sy gesnork deur 'n motorbeuel. So ver as Neelsie
gaan versondig hy sy bure--maar hulle het mos eerste begin te lol! En hy
slaan nog geld uit hulle ergernis ook om vir Engela, sy dogter se
numodiese klere te betaal! Dit word 'n wraakneming van 'n getergde man.
Die magistraat, Afdelingsraad en geregtelike mag agtervolg hom, maar
moet met hangende pootjies en skoongewaste koppe stamp-stamp huistoe ry
oor 'n omgeploegde pad. In Meiringspoort vind hy eindelik rus--vir 'n
tydlank ten minste. Daar raak hy aan filosofeer oor "al die nietige ou
mensies op aarde" (p. 61) en die wondere van die skepping. Maar die
lekker rooipit perskes, wat gedienstige jongkêrels vir Engela aandra,
laat hom uitvaar teen die nuwe soorte, wat allerhande plae in die land
gebring 't. En 'n stapel koerante maak hom briesend! Vroutjie peuter aan
hom oor sy ongeselligheid en as gevolg praat hy die arme dominee skoon
dronk van pure gasvryheid. Met 'n groot reent raak die kos skaars, maar
die jongkêrels knoop al De Rust se kabeltoue aan mekaar om oor die
kranse van dertienhonderd voet nuwe voorraad en ... Engela se beste
vryer af te hys!
Een van die afdrifsels op die rivier is 'n dronk Hotnot, wat onder die
sing van "God save the King" op 'n stomp afdryf! "Ons het later gehoor
dat hy deur Oudtshoorn se distrik met Olifantsrivier af is, al singende
"Rule Britannia". En die laaste berigte wat van hom bekend is, is dat hy
onder Gouritzrivier se brug deur is see-toe met die laaste van sy drie
liedere. Dit was "Home Fires" (p. 93). Kostelike ironie!
Oom Hendrik kom ook aangespoel om 'n goeie spook-storie te vertel. En
met sy vasgereende bure kom Neelsie gelukkig so goed klaar, dat selfs
die arm-blanke-vraagstuk aan sy geselligheid geen afbreuk doen nie.
Engela is ook in die skik met haar uit die lug gevalle vryer en die hele
wêreld kom so stadig aan weer reg.
Skaars is die pad egter rybaar of die "sondesoekery" begint weer. Twee
deputasies kom Neelsie vra om hom verkiesbaar te stel, Prins Albert vir
die volksraad en Oudtshoorn vir die stadsraad. Prins Albert hoop om op
die manier sy paaie ongeploeg te hou en Oudtshoorn sê: "Ons wil hê jy
moet so vas wees in die dorp dat jy nooit weer daar uitkom nie" (p.
118). Dit is die laaste, maar glad nie die enigste klap wat Sagmoedige
Neelsie aan sy eieliefde gee nie. Die "sagmoedigheid" van hom is sommer
bossies. Juis die manier waarop hy daarmee omspring, sy koddige pogings
om kastig eie vernaamheid te handhaaf en homself te rehabiliteer is een
van die besgeslaagde humoristiese trekke. "Neelsie, ons bring jou De
Rust se groete. Jy weet hoe lief ons jou het. Moenie laat daar iets
tussen ons kom nie.... Bly op Oudtshoorn.... En die beswaar het ek
gewaardeer.... En tot vandag toe het daardie mense my nog lief. Ek moet
darem maar 'n goeie man wees" (p. 46).
Komieklike verdraaiings, woordspelings en paradokse, die eienaardige
nuanse wat hy in geestige maar ook in die eenvoudigste opmerkings
lê--dit is 'n paar middels wat gebruik word. "Soos die ou spreekwoord
tog sê, as 'n mens dom is moet jy slim wees." (p. 6); tafelpote "moet
glo op een of ander manier ongelyk wees om gelyk te wees." (p. 10); "Ek
wil nie altyd wil nie, maar as ek darem nou wil, dan wil ek, of as ek
nie wil nie, dan wil ek nie." (p. 23.) Met 'n paar woorde bereik hy soms
'n mooi effek. Nadat hy 'n opsomming gegee het van al die swaar goed wat
op die tremwa is, voeg hy so ewe droog by: "En Engela se klere." (p.
48.) Anders kom hy weer met groot vertoon van erns die mees
vanselfsprekende feit vertel: "Engela en Willem het hulle, met
prysenswaardige bedagsaamheid jegens ons ouere smaak, onderwerp om maar
besonders van ons geselskap te bly en met hulle eie tevrede te wees, by
gebreke aan beter." (p. 110.)
"The sense of the Comic is much blunted by habits of punning and of
using humouristic phrase: the trick of employing Johnsonian
polysyllables to treat of the infinitely little. And it really may be
humorous, of a kind, yet it will miss the point by going too much round
about it."[366] Gelukkig kan dit nie van Langenhoven gesê word nie. Hy
maak 'n spaarsame gebruik van al die foefies en om die bos loop hy ook
nie. Mens kry by hom, wat Meredith noem "stout animal laughter", maar
ook "spiritual laughter".
"Die geagte leser kan glo wat hy wil en as hy nie wil nie kan hy laat
staan," sê die skrywer in sy voorwoord. Maar die onwaarskynlikheid is in
so 'n verhaal 'n deug. "There is nothing more powerfully humorous than
what is called _keeping_ in comic character ... (i.e.) consistency in
absurdity; a determined and laudable attachment to the incongruous and
singular. The regularity completes the contradiction; for the number of
instances of deviation from the right line, branching out in all
directions, shows the inveteracy of the original bias to any
extravagance or folly, the natural improbability, as it were, increasing
every time with the multiplication of chances for a return to common
sense, and in the end mounting up to an incredible and unaccountably
ridiculous height, when we find our expectations as invariably baffled.
The most curious problem of all, is this truth of absurdity to itself.
That reason and good sense should be consistent, is not wonderful: but
that caprice, and whim, and fantastical prejudice, should be uniform and
infallible in their results, is the surprising thing."[367]
Nou is daar nog 'n paar "muggies"[368], wat moet katswink geslaan word,
vóórdat hulle ons slaapsiekte kan gee! In _Die Brandwag_ (15 Mei 1912)
het Langenhoven gepleit vir "sulke handige woorde as: mistyk,
baaisikkel, drein, spiets, toast". In dieselfde artiekel kom voor:
_papier_ (krant), _gedrop, hendikep, remnant, op te dres_. As 'n
takhaar, soos Oom Stoffel in _Doppers en Filistyne_ praat van "die haai
sosaaietie van die dorp", dan het ons daar vrede mee. Ons sien hom sy
neus optrek vir die hele gedoente en hoor in die klank al sy veragting.
Dit is dieselfde beginsel wat hom laat sê _Broes Dekstrooi_ en
_Makpaatrie_ en dit tiepeer die man meteens. Maar die _gereelde_ gebruik
van die sogenaamde "handige woordjies" moet stellig afgekeur word en dit
kan ons met Langenhoven se eie woorde doen: "Sal 'n groot Afrikaanse
letterkunde ooit ontstaan, dan sal hy groot wees omdat hy Afrikaans is:
Afrikaans in sinsbou, idioom, taalgenie, taalopvatting, taalgevoel,
taalstandpunt." (t.a.p.). In _Sonde met die Bure_ stuit ons taalgevoel
op: "bargain (p. 16), trieks (p. 18), sake in order bring (p. 22),
kerrietse (p. 36), wybel (p. 98); ons dogter Engela had ook intussen
teruggekom (p. 20); nie alleen dat Vroutjie haar daaraan sou moes
versoen.... (p. 15); Vroutjie gee my weer 'n kyk" (p. 88). En is die
vorm _aan die gesels_ (p. 41) nie veel meer Afrikaans nie as _aan 't
afkom, aan 't uitspan_, ens.?
Doppers en Filistyne, (1922).
"Nou ja, net soos Delila met Simson gemaak het--gekerm en gekarring tot
sy haar sin gekry het--net so het Soetlief met my gewerk tot sy my
oorgelewer het aan die dorpse Filistyne" (p. 7). Soetlief volg dieselfde
taktiek as Vroutjie. Sy is moeg vir die rustige plaaslewe en dwing dorp
toe om ook in die "adelkringe" te kom. Oom Stoffel, 'n opregte ou
takhaar moet toegee en dan begint die sonde met die dorpse bure, en die
dorpse gewoontes. Alles is "blink bedrog". In plaas van sy koele
rietdakhuis trek hy in "'n moderne ongerieflike verspotterigheid ... wat
jy kon omstoot buiten dat die uitgeknipte blikversierseltjies jou hande
sou stukkend sny." (p. 18.) Van "sonde en ergernis en dorpse modes en
dorpse vleis en brood" word hy dodelik siek. Neelsie jaag hom die stuipe
op die lyf en as die dokter hom wil opereer, slaan hy die kêrel "dwars
oor die wastafel" en vlug na die plaas.
By sy terugkoms begint die spokery met sy buurman Makpaatrie oor die
waterlei-beurt. Steekbaard, die ou plaashond bevlieg die Skotsman, want
hy reken: "'n Vroumens met 'n lang rooi snorbaard en rokkies bokant die
kaal knieë--nee, soiets moenie wees nie" (p. 63), En hy veroorsaak nog
meer moeilikheid deur 'n slagting onder die Skot se "uitheemse soorte
bog-ongedierte".
Die anderkantse buurman was "Ja-mes Wénderbaail". Miesies Ja-mes gee
Soetlief 'n kursus in dorpse beskaafdheid, maar Oom Stoffel hou sy lyf
nog altyd takhaar. Die onderhoud tussen hom en Miesies Ja-mes is 'n
meesterstuk van vlymende satiere. (p. 73-75.) Soos Langenhoven die
verengelste Van der Byl-famielie geteken 't sal hulle bly lewe in ons
letterkunde. Hier is hy werklik 'n "virtuoos van het sarcasme".
Neelsie se joernalistieke ervaring kom Oom Stoffel te pas as hy die
Taaims-vaatdoekie aan flenters skeur en die hele redaksie met sy
karreekierie deurloop. Die Progressiewe Hollandse predikant word ook
ongenadig geroskam. As Neelsie met 'n vernuftige varkeberekening bewys,
dat Oom Stoffel koninklike bloed in sy are het skaam die ou hom
bitterlik. "Ek het gedog my peddekrie was skoon"! (p. 113.) Dit is die
ou Boeretrots wat met al sy veragting van uitheemse tietels hier
opflikker.
Engela se klererekening bring vir Neelsie "in die verknorsing" en dit
gee aanleiding tot 'n humoristiese hofsaak. Die gedig wat hy in die
tronk maak, het egter onder sy verdrietige stemming gely.
"Die dorpse duiwels se naam is legio" en in die loop van die verhaal kry
meer as een 'n goeie raps onder Oom Stoffel se kierie. Dit word 'n
deurlopende veroordeling van alle nuwe boggedoentes, van die "met blink
klatergoud-beslane doodkis", die "Mayoral Sunday", die ingevoerde
Engelse honde tot die vrot perskes, pere en appels met _fensie_-name en
_fensie_-wurms om maar 'n paar te noem. Oor alles moet hy sy
takhaar-wysheid lug, en as hy nie te kwaad word nie, laat hy ons glimlag
oorslaan in 'n onbedaarlike skaterlag. Al die nuwerwetse
verspotterigheid word met die ou plaaskierie goed deurgeloop.
Dan kom egter "'n groot versoening ... my ou teëparty is almal bekeerd;
wat my vyande was is vandag my vriende" (p. 136). "Soos met 'n towerslag
is ons gevoelens teen mekaar verander en van onverdraagsaamheid tot
liefde oorgegaan. Makpaatrie en Broes is nie meer uitlanders nie; hulle
is Afrikaners.... Op die ent van vergaderings en konserte sing ek God
save the King uit volle bors ... (p. 67). Die groot versoening het nie
alleen van die Engelse Jingo's Afrikaners gemaak nie, maar ook die
Afrikaner-Jingo's bekeer (p. 86). Voortaan werk Oom Stoffel saam met
Miesies Ja-mes by die verkiesings.
Maar die kastige "versoening" is juis die toppunt van alle ironie! Oom
Stoffel gee homself sy eie doodsteek! Hy het die teëparty so ongenadig
gekneus en gelooi, dat ons voel dat húlle nooit ofte nimmer met hom kán
saamwerk nie. Hoe moet ons dan die psigologiese raaisel van die
versoening verklaar? Delila-Soetlief het die ou takhaar se baard
afgeskeer! Nie alles nie--hy het nog heelparty van sy ou
swaap-nukke--maar Soetlief "knip elke oggend (s)y bokbaardjie vir (hom)
met die skêr reg volgens die nuutste S.A.P.-mode" (p 142). En al die tyd
verbeel hy hom, dat Soetlief en sy ou vyande "aan (s)y kant kom staan
het en saam met (hom) voel vir die beginsels en ideale, wat (hom sy)
lewe lank besiel het ..."! (p. 141.) So kom daar 'n vlymende politieke
ironie in die boek. En dit is 'n raak hou, omdat Langenhoven dit reg
gekry het om die ou takhaar homself te laat veroordeel.
"If you detect the ridicule, and your kindliness is chilled by it, you
are slipping into the grasp of Satire. If instead of falling foul of the
ridiculous person with a satiric rod, to make him writhe and shriek
aloud, you prefer to sting him under a semi-caress, by which he shall in
his anguish be rendered dubious whether indeed anything has hurt him,
you are an engine of Irony."[369] Die "satiric rod" was Oom Stoffel se
kareekierie; die "semi-caress" het van Soetlief gekom.
"The foppish irony fretting to be seen, and the irony which leers, that
you shall not mistake its intention, are failures in satiric effort
pretending to be treasures of ambiguity"[370]. Omdat Langenhoven so goed
daarin geslaag het om ook hierdie fout te vermy, daarom sal die satiere
ook vir later tyd sy oorspronklike frisheid behou, wanneer die politieke
koaliesie daarin gehekel al lank reeds tot die geskiedenis behoort. Hy
het self die grootste gedeelte van Oom Stoffel se ervarings deurleef en
kon die oubaas teken in 'n stemming van vergewende spot. Sy humor is
soos Höffding sê "das Gefühl des Lächerlichen auf Grundlage der
Sympathie". Al is hy vandag Oom Stoffel se politieke teenstander, hy het
die ou bondgenoot nog lief. "Der Humor trägt die Versöhnung im Gemüte.
Er unterscheidet sich von dem Witze, dasz er an den Dingen mit denen er
spielt einen innigen Herzenanteil nimmt, und das die Lust des Lachens
ein inniges Mitgefühl der Rührung für das Verlachte begleitet und
durchklingt."[371] Die simpatie behoort Langenhoven in staat te stel om
ook die langsame groeiproses van die versoening in Oom Stoffel se gemoed
uit te beeld.
Oom Stoffel word ons voorgestel as 'n ongeletterde takhaar. Sagmoedige
Neelsie, sy neef skuld hom 'n klompie geld en die moet sy spelling en
interpunksie verbeter. Dat Neelsie die Akademie-spelreëls op krietiese
wyse toepas--daaroor sal weinig hom seker berisp; maar van die kommas
het hy seker 'n goeie honderd vergeet. "Inhoud woordekeus en
styl"--alles is van Oom Stoffel. Hoe goed Neelsie hom ingeleef het in
die psiege van die ou takhaar blyk uit iedere pagina. Oom Stoffel word
vir ons 'n lewende persoonlikheid. Hy redeneer met die egte
boere-logika. "Soetlief het rooihare. Met 'n rooihaar-ding--of jy hom
ruil of koop of aanteel of trou; hoé jy hom ook kry--steek jy jou in 'n
waag." (p. 19.) Dié stelling bewys Oom Stoffel deur sy ervarings met
vosperde. "Onder al ... die klomp was maar een goeie. Nou kan die leser
by homself uitsyfer wat die kanse is wanneer 'n man 'n rooihaar-ding
aanskaf." Dit is 'n raak psigologiese uitbeelding, wat ons direk tref
deur sy egtheid. Ook Oom Stoffel se gesukkel om die hoe en die waarom
van al die dorpse instellings en gewoontes te verstaan is goed
weergegee. "Hoe dít uitwerk weet ek nie en Neelsie kan my dit ook nie
uitlê nie.... Waarom kan die Engelse kerk my kerk vat en hom uit 'n
blote dorp optel en in 'n city neersit?" (p. 29.) Dit is deur sulke
trekke, dat Oom Stoffel lewendig voor ons kom staan. Hy bly nie in die
boek nie. Die dorpelinge het straatlampe, "om hulle op hulle pad hel-toe
te verlig" (p. 34). Die dokter "kap met die punte van sy vingers oral
oor my bors en my maag rond _nes 'n houtkapper aan 'n vrot
wilgerboomstam_" (p. 46). "Waarom sou ek daardie ou koeie uit die sloot
opgrawe _en aan hulle dooi beendere kou en gallamsiekte kry?_" (p. 136).
"Ou Ja-mes wat anders so suinig is dat hy 'n vlooi sal afslag en dan die
soutkorreltjie viermaal middeldeur maak om die vel in te pekel" (p. 84).
Uit sulke en tallose ander voorbeelde blyk hoe diep Langenhoven
ingedring het in Oom Stoffel se gedagtewêreld. Oom Stoffel is 'n
afsonderlike persoonlikheid. Hy leef, en hy leef sy eie lewe. Hy praat
ook sy eie taal, maar wanneer hy skryf, dan herken ons af en toe
_Neelsie_ se gladdigheid, regsgeleerdheid en humor. Opvallend is dit
nie, maar ons voel dit tog in sinne soos die volgende: "Maar toe die ou
weer met my oor die muur aan 't raas gaan, beskuldig ek hom dat hy met
vrou en kinders en volk, en _met die medepligtigheid en korrupsie en
kollusie_ van ou Broes Dekstrooi, my stelselmatig van my water besteel."
(p. 66.) Só kan 'n ou takhaar nie skryf nie.
Enkele minder gelukkige uitdrukkings kom voor: "gedryfde gelukjag (p.
17); dat ek _aan_ 'n boek _aan_ 't skrywe was"[372] (p. 1); ook 'n paar
anglisismes, o.a. "die doem van die Adamskind (p. 26).
"Ek het geen rede om te dink dat Oom Stoffel Multatuli lees nie," sê
Sagmoedige Neelsie (p. 83 voetnoot). Ons ook nie, maar vir Neelsie self
moet Multatuli in baie opsigte 'n simpatieke skrywer wees. Fonkelende
vernuf, bytende sarkasme, 'n voorliefde vir paradokse en soms ook vir
oud-testamentiese wendings, dit en nog meer het Langenhoven met
Multatuli gemeen. Ook sy spelling-opstandigheid en afkeer van
"hooggeleerde akademiese here" en deskundiges herinner ons aan
Multatuli. "Die geleerde mense is alleen geleerd--die verstandige mense
is ongeleerd" (p. 135). "Die land wemel van skitterende deskundiges"
(_Die Burger_, 14 Aug. 1922). En dat hulle self so weinig presteer en
net "die verstandige mense" se werk wil kritiseer--dit steek Langenhoven
in die krop. Is dit nie of ons Multatuli se uitdaging hoor aan die
"hooggeleerde Muurling": "Laat zien wat _gij_ voor den dag brengt, gij
... geen doctorandus meer, maar doctor, leeraar! Gij, geen doctor meer,
geen leeraar meer, maar _hoog_-doctor, _hoog_-leeraar, leeraar van
doctoren, doctor _van_ leeraren, opperleeraar, opperdoctor!" (Idee 279.)
"Komäan, hoog-geleerden en zeer-geleerden, lever eens wat
volkeren-wijsheid aan 't volk dat uwe wijsheid in huur heeft, en
betaalt!" (Idee 281.) Sou Langenhoven hom nie met Multatuli vrolik maak
nie oor "den armen speciaal-professor die gestruikeld is over 'n
speciaal eigenschapje van 'n speciaal-atoom zijner specialiteit"? Ons
gun hom die plesier, as hy maar onthou dat 'n kunstenaar nog iets anders
is as 'n hooggeleerde.[373] En ons lag saam met hom oor "taal- en
spelling-grille" as hy net nie in ernstige letterkundige werk daaroor
peuter nie![374]
VOETNOTAS:
[357] In _Die Huisgenoot_, Jan. 1921, waaraan hierdie lewensskets
ontleen is. Enkele feite kom uit _Die Brandwag_, Des. 1918.
[358] Twede druk 1909. Die datum van die eerste druk is my onbekend.
_Doppers_ en _Die Boervrou_ word in hoofstuk X bespreek.
[359] Vgl. Boshoff: _Volk en Taal van S.A._, p. 76 vlg.
[360] Des. 1918.
[361] Derde druk, p. 31.
[362] Vgl. _Richteren_ 15:15.
[363] Voorwoord by die 3de uitgaaf.
[364] _Welt als Wille und Vorstellung_ II, p. 109.
[365] Bedoel word Oberammergau, wat tog nie in Switserland lê nie.
_Vollendam_ op p. 120 moet wees Volendam.
[366] _An Essay on Comedy_ by George Meredith, p. 65.
[367] _English Comic Writers_: W. Hazlitt, p. 10. (Bohn's edition).
[368] Sien voorwoord, No. 4.
[369] Meredith, t.a.p., p. 79.
[370] id., p. 83.
[371] Backhaus: _Das Wesen des Humors_, p. 70.
[372] Vgl. _Sonde met die Bure_: "En toe gaan ek aan 't skiet aan die
haan", p. 24.
[373] Oor die onvrugbaarheid van akademiese professore het Langenhoven
hom herhaaldelik uitgelaat. In _Die Banier_, Julie 1921, beweer hy
selfs, dat dit daarna lyk of 'n akademiese opleiding vir die vorming van
'n kunstenaar noodlottig is--wat seker 'n onjuiste bewering is. So 'n
opleiding "het uitgeloop, nie op 'n mislukking nie, maar op 'n sukses:
op die sukses van 'n beoogde mislukking, want hy was opsetlik bereken om
te misluk"! Vir sulke spitsvondigheidjies is Langenhoven maar àl te
lief!
[374] Vgl. b.v. _Ons Weg deur die Wêreld^2_, p. 81: "gesteelde--nee,
gestole moet ek sê--...." In _Aan Stille Waters_ is daar ook
spellinggrappies.
HOOFSTUK VII.
Didaktiese Prosa.
§ 1. Adv. C.J. Langenhoven.
Ons Weg deur die Wêreld I, IV, VI, IX.[375]
Die eerste afdeling: _Naarheid en Waarheid_ bevat aforismes. Bestaande
spreekwoorde word aangevul, verbeter of ontken. "Dis wáar, klere maak
nie die man nie. Maar slordigheid nog minder." "Een swaaltjie maak geen
somer nie. Hy maak nie eers 'n nes nie." "Daar mag halwe eiers wees wat
beter is as leë doppe, maar die halwe eiers wat naar my koers toe gekom
het was nog altyd vrot." 'n Groot aantal spreuke is woordspelings: "Om
te weet is net so maklik as om nie te weet nie. Wat swaar is, is om te
weet wát jy weet deur te weet wat jy nie weet nie." In andere klink daar
'n sarkastiese toon: "In 'n vrye land behoort elke koerantskrywer die
reg te hê om dwaasheid te verkondig." Die sonde-met-die-bure-motief is
hier ook aanwesig: "Dis makliker om die gemeente lief te hê as jou
buurman, en die hele menslike geslag as jou vrou se famielie." Oom
Stoffel sal seker instem met die volgende: "As die son nou met die
beskawing wil saamgaan, moet hy in die nag skyn wanneer die mense wil
wakker wees en in die oggend ondergaan wanneer hulle wil slaap."
"Vroutjie" se redeneerkuns word so getiepeer: "Oortuig 'n vrou dat sy
nie reg is nie, sy klap jou om met simpel almiskié."
Die spreuke is 'n pittige samevatting van die skrywer se lewenswysheid.
Daar is raak opmerkings, wat getuig van 'n helder, logiese gedagtegang
en 'n uitgebreide ervaring; nuwe waarhede, op pakkende wyse uitgedruk;
ou waarhede, in 'n nuwe, oorspronklike vorm. As voorbeelde van sy
kernagtige styl kan die volgende dien: "Waar die vader op 'n donkie gery
het en die seun op 'n galop, kry jy die kleinkinders te voet."
"Kleinserigheid is die voorkant van seerkleinigheid."
In die _Ligte Leekprekies_ (IV) is daar 'n preek vir kinders oor
wedywer. "As julle nie weet wat kompetiesie is nie, soek 'n handvol
koring en gooi die vir 'n klompie hoenders. Dan sal julle kompetiesie
sien." (p. 71, Derde druk.) Die verskille tussen "hoender- en
mens-kompetiesie" word dan uitgewerk na aanleiding van wedywer op
sportgebied. Die deurmekaar Engels en Hollands pratery "is my
skoolmeester se skuld" verklaar Langenhoven. Mooi is dit seker nie!
In _'n Preek vir Nooiens_ word die deugde van die voorouers teenoor die
hedendaagse nuwighede geplaas, en die vergelyking val nie ten gunste van
die laaste uit nie, soos blyk uit die volgende lang-asem sin met sy
komieklike nadraaitjie: "En onse jonge dogters begint in te teken vir
ryk ge-illustreerde mode-joernale en 'n aangeleerde smaak te ontwikkel
vir bloedsomloop-versperrende nou-ryg borste-rokke, voet-martelende en
senuwee-renewérende spyker-polfytjies; vir die gesig-belemmerende
wa-wiel-hoed en die bene-belemmerende hobbelskirt; vir die lae-nek blous
en die ope-werk kous." (p. 80.) Teen die wedywer in huweliksgeskenke
word ook protes aangeteken: "Maar onder die teenswoordige opjaagvendusie
wat van menige bruilof gemaak word, weet jy nie watter geskenk 'n
konvensionele pligvervulling verteenwoordig en watter werklik van harte
gemeen is nie...." (p. 83).
In _Beweging_ word die ontwikkeling van ons vervoermiddels geskets en
die voorgeslag verheerlik: "Baie van ons voorouers had stoomharte by die
remskoenwaens; baie van ons het remskoenharte by die stoomwaens." (p.
88.) Al die menslike voertuie is egter onvolmaak, wanneer dit vergelyk
word met een "deur die liewe God gemaak." "So stil, so absoluut
eengalig, loop die ou aarde wat vir ons oor en deur die peillose
afgronde van die hemelruim veilig meevoer, dat die oorgrootste
meerderheid van die mensdom vandag nog oortuig is dat sy dood-stil bly
staan in een plek, beweegloos, roerloos." (p. 89.) Die aarde is "ons ou
moeder-wa" waarop die lewensreis afgeleg word. Dan ontstaan die vraag:
"Waarheen? Waartoe? Waarom?"
In die kinderprekie oor _Ideale_ word die volgende spreuk nader
uitgewerkt "Die grootste gebeurtenisse in die geskiedenis van die wêreld
is maar die oeste van ongesiene gedagtesaadjies."
In die sesde afdeling word _Die Betekenis van Opvoeding_ op aanskoulike
en helder wyse uiteengeset en nagegaan wat _Die Kenmerke van 'n goeie
Toespraak_ is.
In die negende afdeling, waaraan die boek sy naam ontleen, tree
Langenhoven op as 'n gids op _Ons weg deur die Wêreld_. In 'n honderdtal
kort prekies, elkeen voorsien van 'n pittige teks word onderwerpe van 'n
groot verskeidenheid behandel. Daar is preke oor die mode, dronkenskap,
skindery, politiek, sedelike kwessies, ons eksamenstelsel, opvoeding,
skuldmaak, fariseïsme, liefdadigheid, eerlikheid, borgstaan, godsdiens,
die dood. Ook maatskaplike vraagstukke, soos die verhouding tussen
kapitaal en arbeid word bespreek. Hy probeer om homself en sy bure
grondig te leer ken. Hoe moeilik die _ken jouself_ is, weet hy maar al
te goed: "Die enigste mens in die wêreld wat in die posiesie is om jou
te beoordeel is jyself, maar jy is die onbevoegdste, want jy is tegelyk
regter en beskuldigde. Jy alleen kan in jou hart inkyk: maar ongelukkig
dis jy wat inkyk--die baas en dienaar van die hart." (72.)
Op sy weg deur die wêreld vind hy baie dinge wat verkeerd is, maar tog
bly hy optimisties: "Laat ons moed hou, maat, die ou wêreld is darem nie
so sleg nie!" (92.) "Die grote waarhede van godsdiens en wetenskap en
idealisme en vaderlandsliefde: immers dié regeer die wêreld." (id.) Tog
moet hy af en toe peins oor die volmaakte wêreld, wat sou ontstaan as
die menslike natuur anders was: "Veronderstel die hele mensdom sou
volkome waarheid-sprekend word, wat sou almal nie win daarby nie!" (50.)
"Die wêreld kon 'n soort van lushof gewees het waar ons al singende en
huppelende 'n lower-beskadude en bloem-bestrooide weg vervolg het van
ons wieg tot aan ons graf." Maar ons moet "met skaamte bely: ... Alles
is hier skoon en edel en groots behalwe die inwoners." (53.)
Enkele volkstiepes word raak gekarakteriseer; in nommer 10 die man wat
by alles voor-op-die-wa wil wees, in 64 die lastige kuiergas, wat "nie
gesels nie, maar gesels-maak". In 78 kom een van die weinige anekdotes
voor, want die direkte preektoon word maar uiters selde deur 'n verhaal
onderbreek.
In die honderdtal preke vind ons veel wat fris en oorspronklik is, en
selfs die ou waarhede word op 'n besonder persoonlike wyse uitgedruk,
sodat dit prikkel tot nadink. "As jy op trou staan sal jy geen goeie
raad aanneem nie, en as jy op sterwe lê sal jy dit nie kry nie." (14.)
"My liewe man, moenie vrees vir jou dood nie: vrees vir jou lewe. By jou
dood sal jy verby kom: hy sal nie te swaar wees nie; want as hy te swaar
sou wees, sou hy onmooglik wees; en as hy onmooglik sou wees, sou jy
onsterflik wees. Wees gerus oor daardie laaste plig wat van jou gevorder
sal word op die aarde: jy sal nie kortkom nie--daardie laaste skuld sal
jy betaal tot op die uiterste greintjie van die uiterste penning" (55).
Dit is deur so 'n ongewone manier van sê, deur sulke verrassende
wendings, dat Langenhoven meestal daarin slaag om ons aandag vas te hou,
want sy preke is pure pit-kos, wat nie in oomblikke van verstrooiing
moet gelees word nie. Die oorvloedige gebruik van abstrakte begrippe,
die epigrammatiese styl met sy vernufspelings, paradokse en parallele
sinsbou vorder die grootste opmerksaamheid van die leser. "'n Bekwame
booswig sou minder van 'n booswig gewees het als hy 'n onbekwame booswig
was. Dáár, o mens, is jou kostelikste besitting: jou karakter wat jou
bekwaamheid bekwaam kan maak ten goede" (68). "Die meeste wyse mense wat
ek nog raak geloop het is dom mense, en die meeste slim mense dwaas"
ens. (9). "Al ons geluk is verbeelding en alle verbeelde geluk is geluk"
(_Aan Stille Waters_). "Leugenliewende waarheidgierigheid (92), die
ontsag vir sy gesag (93), die onreg dat 'n ander die reg ... het"
(77)--vir sulke knal-effekte is Langenhoven besonder lief. Dat hy met sy
puntige gesegdes soms 'n mooi indruk maak is seker; maar die vuurwerk
van sy vernuf verteer ook soms die gedagte wat hy wil uit. Op die manier
gaan die eenvoudigheid wat hy bo-alles na streef verlore. "Die
eenvoudigste sprekers, die eenvoudigste skrywers, is die wat die
diepste, diepste denkers is.... 'n Suiwere gedagte, 'n suiwere waarheid,
is van self soveel wêrd dat hy die beste indruk maak as hy op sy eie
verdienste, op sy eie waarde, ten toon gestel word in plaas van deur 'n
misdamp onduidelik bespeurbaar te wees." (_'n Goeie Toespraak_.)
Op enkele minder gelukkige taalvorme kan hier nog gewys word: "Die man
_wiens_ raad (21 et passim); toe hulle van alle invloede van Kerk en
Skool en Wet _ont_stoke was (27); die taktieke voordeel (37); meineders
(85); verrottenheid (86); om te wanregeer (91); ons _beweeg_ die graaf
in die grond in" (p. 85, Derde Dr.). Die woordskikking is soms foutief
o.a.: "Anders maklik kan jou eie redenasies jouself naderhand ...
verlei" (p. 218). Troebel is die volgende beeldspraak: "die lente van
nuwe lewe en bottende, bloemende, bloedgalop." (p. 90, Derde Druk.)
Afgesien van die storende gebruik van Engelse woorde soos: dres, mistyk,
blackmailer, safe, snobbery, jollie, shabby, independent, ens. is die
aantal anglisismes taamlik groot. Die volgende voorbeelde is aan
afdeling IX ontleen: "'n Klassiek van die literatuur (12); in growwe
opsigte (20); naar 'n gevolgtrekking te spring (21); op die lange baan
verydel die luiaard sy eie doel (25); sy professie van reine bedoelings
(37); nou en dan trek ons 'n blank; om deliberaat meineed te pleeg (48);
raar (Eng. _rare_) (52); die eerste plig is die makliker plig (61); die
wilde-hawer-saaiers in hulle jeug ...; sy iedere woord (71); die ou
vriende van jare lange stand" (83). In _'n Goeie Toespraak_ hoor ons van
welsprekendheid, wat _platval_ (p. 216). Ook in die sinsbou stuit mens
op Engelse wendings.
Uit die reeks artiekels _Aan Stille Waters_ kan ons Langenhoven se
letterkundige opvattings leer ken. "Die hedendaagse Europese dekadensie
van die kubiste en futuriste en impressioniste (volgens wie 'n ding moet
lelik wees om mooi te wees)" moet nie "aan ons Afrikaanse waarheidssin
en eenvoudsgevoel ... af(ge)smeer" word nie. (_Die Burger_, 14/8/22.) In
dieselfde artiekel spreek hy hom teen 'n beroepstoneel uit: "Ek (sou)
liewer ons kultuur op die gebied van die drama onontwikkeld sien bly as
dat ons beroepsbeoefenaars sou hê.... Ek hoef nie meer te sê nie as dat
volgens my insigte 'n klas van beroeps-vermaak-skaffers nie tot genoeg
nut vir die samelewing is om op te weeg teen die besware wat daar in te
bring is nie." As 'n beroepstoneel niks anders dan "vermaak-skaffers"
oplewer nie, sal baie die bewering seker onderskryf; maar van 'n goeie
toneelspeler verwag ons tog veel meer dan bloot _vermaak_! Ook "vir die
gewone mens" moet die kuns méér wees as "ontspanning ... tussen die
harde en dikwels onlieflike pligte van die lewe." (28/8/22). Maar hoe
hoog Langenhoven sy roeping as kunstenaar opvat, blyk uit die volgende:
Vir die kunstenaar sal die kuns "nie 'n afwisselende tydverdryf wees
nie; dit sal sy hele lewe wees." (id.)
Die Bybel, die psalms en gesange is vir hom die toppunt van alle
bereikbare skoonheid. "Hy (d.i. Langenhoven) haal uit die Bybel aan,
omdat hy van geen letterkunde in die wêreld weet wat, as 'n saak van
blote verhewenheid en skoonheid, in die verte daarby kom nie; en uit ons
Psalms en Gesange, _omdat hy van niks in die Nederlandse lettere weet
wat daarby kom nie"_ (31/7/22).[376] By so 'n uitspraak het die gewyde
inhoud van die aangehaalde werke met hul geheiligde herinneringe seker
swaar geweeg. Veral die gekursiveerde stelling wek verwondering, want
wanneer die Bybel, weens sy unieke posiesie as die geïnspireerde Woord
buiten beskouing bly, dan is daar tog seker genoeg geestelike liedere
wat 'n vergelyking met die offisiële gesange glansryk kan deurstaan.
Langenhoven se ideaal is om 'n boek te skryf "wat genot verskaf by die
veewagterskraal en nie benede die aandag van die hoogsgeleerde
uniwersiteits-professor (is) nie." (12/6/22). "Skryf ek vir die geleerde
mense, met die veronderstelling van kennis en ontwikkeling wat hulle
reeds klaar besit, dan word ek vir die grote meerderheid van die volk
onleesbaar--dan kan hulle geen vattigheid by my kry nie. Skryf ek met
die oog op die onbevoorregtes, waar my hart van jammerte en medelye is,
dan loop ek die gevaar dat teen die hoof van my nasie die vernederende
vreemde verwyt kan geslinger word: Julle is onbeskaaf; julle kultuur is
benede die hedendaagse ontwikkelde peil" (id). Die "versoening tussen
hierdie twee teenstrydige uiterstes" vind hy in die Bybel en by Homerus.
"Daarin is die verhewenste bereik waartoe die kuns van die lettere in
staat is, en bereik _langes die weg van die allernederigste
eenvoud_."[377]
Duidelik word sy didaktiese standpunt uiteengeset in _Hoe skryf 'n
mens?_ (17/14/22). "Wat ons roeping en plig is, ons wat skryf, is om
naar ons broers om te kyk wat die opvoeding van node het wat aan hulle
in hulle jonge dae weerhou is en wat hulle nergens anders kan kry nie as
by ons.... Met ons boeke, met ons tydskrifte, met ons koerante, behoort
ons veral diegene te help wat hulle nie self kan help nie." Langenhoven
streef na gemeenskapskuns. Sterk ontwikkel is by hom die liefde vir die
massa, vir _"die onbevoorregtes, waar (s)y hart van jammerte en medelye
is_." Op hom is die woorde van Frans Bastiaanse toepaslik: "Als een
kunstenaar zoo veel houdt van die massa-idee als een ander bijv. van
zijn geliefde of zijn moeder kan houden, dan kan die massa-idee in hem
dien ontroeringsstaat wekken, die tot het kunstenaarsschap aanleiding
geeft."[378] Langenhoven begaan egter die fout om aan àl ons skrywers 'n
didaktiese dwang op te lê en in sy ywer en liefde vir die "arme
sukkelaars op die nederigste onderste sportjie" vergeet hy, _dat die
waaragtige kunstenaar geen skoolmeester is nie_. Die waaragtige
kunstenaar is iemand wat deur skoonheid ontroer is en wat die wondere
gawe besit om sy ontroering in taal of klank of kleur of marmer so te
uit, dat die oorspronklike verrukking wat hy by sy skeppingswerk
ondervind het, vir ander navoelbaar is. Dat daar van alle goeie kuns 'n
veredelende werking uitgaan, is vir die kunstenaar iets bykomstigs; doel
mag dit nooit wees nie. "Het primaire van een kunstwerk is de ontroering
die er in schuilt, en of die ontroering bij den kunstenaar nu gewekt
wordt doordat hij haar krijgt uit het massa-sentiment, of door het
natuurleven, of wat dan ook, dat blijft ten slotte hetzelfde, mits de
diepere ontvankelijkheid en het kunstenaars-temperament er zijn."[379]
'n Kristen-kunstenaar b.v. sal in sy werk, ja =moet= as dit eg is, sy
godsdienstige gevoelens openbaar, omdat hy in 'n kunswerk vorm gee aan
die innerlikste roersels van sy wese. Maar as die self-openbaring van
die Kristen-kunstenaar ontstaan, nie uit 'n suiwer-estetiese drang nie,
dog met die bedoeling om ander te bekeer, dan word dit 'n preek, wat met
kuns niks te maak het nie. As die Kristen alleen uiting gee aan sy
godsdienstige ontroering en alleen daardeur gedryf word tot skepping van
sy werk, dan kan dit kuns wees. Op dieselfde wyse kan iemand wat diep
ontroer is deur die nood en behoefte van ons arm blanke, soos
Langenhoven b.v., kuns skep wat hul harte sal raak. Maar gaat al ons
skrywers nou voor hul skryftafels sit met die bewuste, vooropgestelde
doel: Ons moet "die duisende onbevoorregtes van ons volk", wat nou vir
die eerste maal boeke in hul eie taal kan lees, help, tot 'n hoër trap
van beskawing ophef, dan kan daar wel goeie didaktiese verhandelinge,
ens. ontstaan, skoolboekies vir grootmense, maar nooit ofte nimmer
_kunswerke_ nie. Eenvoudig omdat kuns nie gefabriseer of gekommandeer
kan word nie, omdat kuns sy ontstaan dank aan 'n spontane ontroering van
'n begenadigde eenling. "An essential in creative art is the artist's
temperamental absorption in his own work. Art in that respect is
essentially aristocratic, however democratic its appeal may be. That is
what Meredith meant when he said, 'Do not democratize literature'. Beer
or blankets or biscuits or braces may be manufactured to please the
taste of the average man, but art cannot be so dealt with under penalty
of losing its quality as art."[380]
Langenhoven beweer: "Die meesterstukke van die wêreld, die klassieke wat
die toets van die tyd deurgestaan het, is nie dié wat te hoog vir die
volk was nie, maar juis die wat elementaal (verstaan: _elementêr_) was
en hulle beroep gemaak het op die ewige gevoelens en behoeftes en
ervarings van die ongekunstelde volkshart." (17/4/22). Om dié snaakse
bewering te bewys, neem hy die Bybel as voorbeeld. Maar afgesien van sy
letterkundige waarde, wat ongetwyfeld groot is, het die Heilige Skrif
deur sy godsdienstige inhoud só 'n bevoorregte posiesie, dat daarop geen
argument kan gebou word nie. Shakespeare, Dante, Vondel--aan sulke
kunstenaars moet ons die bewering toets. Hulle was en is nog altyd "te
hoog vir die volk", soos in hoofstuk II al aangetoon is. Dit is pure
onsin om van 'n kunstenaar te verwag dat hy hom na die publiek moet rig.
Hy moet eenvoudig getrou wees aan die innerlike stem, aan die heilige
ontroering, wat die skepping van kunswerk vir hom tot plig maak.
"Wer den Dichter will verstehen
Muss in Dichters Lande gehen"
sê Goethe. "Dat is een wet van alle tijden voor de poëzie.... Een
dichter moet in niets anders leven dan in de aandoening, in de idee die
hij aan het dichten is. Hij moet niet met zijn verstand een geleidertje
bij zijn werk zetten, dat toekijkt of hij wel zoo schrijft dat vele
menschen het zullen kunnen lezen. Dan is de toestand niet zuiver meer en
is de poëzie vertroebeld."[381]
Met dit alles word volstrek nie beweer, dat die kuns buiten die
maatskappy, buiten die volk hoef te staan nie. "Goede en groote kunst
heeft steeds in de maatschappij gestaan; al werkt ze niet rechtstreeks
op de massa, zij is en blijft een macht in de gemeenschap. Het
voortbrengen van goede, groote kunst is iets zeer persoonlijks en
individueels. Als toevallig dat persoonlijke en individueele dwingt tot
het scheppen van gemeenschapskunst, prachtig! _Maar zoo iets opzettelijk
aan te kweeken of bij politieke leuze voor te schrijven is een
dwaasheid_. De hoogste en teerste en tevens machtigste kunst oefent haar
levenden invloed rechtstreeks meestal slechts in beperkten kring, zal
wel zeer zelden spreken tot het gevoel en begrip van de grove
massa...."[382]
Laat dié kunstenaar wat deur sy innerlike geaardheid en natuurlike
aanleg tot gemeenskapskuns geroep word, dit voortbring; maar laat ons
dit nie as enge dogma aan almal voorskryf nie, want iedere waaragtige
kunstenaar dien die mensheid op sy eie manier. Kloos sê: "Een gedicht is
de individueelste expressie van de individueelste gevoelens", en Adama
van Scheltema se formulering is presies die teenoorgestelde: "Een
gedicht moet zijn een muziekstuk van woorden en gedachten, dat door
zooveel mogelijk onzer medemenschen kan worden gevoeld en
begrepen."[383]. Tog het albei skoonheid geskep. Maar die indiwidualis,
wat in stryd met sy roeping die hele gemeenskap wil dien met sy kuns
gaat ten gronde. Ons hoef alleen aan Gorter te dink. En didaktiese kuns
wat nie is "ontvangen en geboren uit de onweerstaanbare
schoonheidspassie, gesteund door kennis en arbeid" kan wees "leerzame
propagandistiese lectuur ..., maar dat gaat voorbij, daaruit vloeit niet
de koesterende warmte van het stralend vuur, _the joy for ever_."[384]
"Even in novels of a superior order, which may be marked by some
psychological insight, atmospheric truth, and a highly consciencious
exposition of character and motive, we find that the didactic touch
often robs the story of the qualities of flexible grace and naturalness
which are essential to fine craftmanship."[385]. Dit is 'n waarskuwing
wat ons kunstenaars gerus kan oorweeg.
Gelukkig hoef ons in Suid-Afrika voorlopig nie te vrees vir
indiwidualistiese verwildering nie. Ons kunstenaars sluit hul nie op in
_ivoren torens_, gaat nie op in egoïstiese aanbidding nie, maar staan in
die middel van die volk. En as daar nog baie onbevoorregtes is, wat
selfs ons nasionale kuns nie kan waardeer nie, dan is dit omdat die weg
tot ware kunsbegrip lank is. Deur aan die volk hul moedertaal op die
skool te gee het Langenhoven die enigste weg ingeslaan waarlangs hul
gelei kan word tot 'n waardering van egte kuns.[386]
§ 2. Dr. C. Louis Leipoldt.[387]
Praatjies met die Oumense, (1918).
Die grootste gedeelte van die bundel bestaan uit 'n
populêr-wetenskaplike behandeling van mediese onderwerpe, soos kanker,
geslagsiektes en die drankkwessie. 'n Vyftal opstelle behoort egter tot
die didaktiese literatuur. Die _Praatjies_ is geskrywe "om oumense,
veral die wat ouers is, aan te spoor om vir hulleself te dink".[388]
Groot nadruk word gelê op die noodsaaklikheid om logies te redeneer en
die skrywer toon dan ook dat hy dié kuns goed verstaan. Sy rustige
betoogtrant munt uit deur klare eenvoudigheid. "Soos dit nou gaan, is
die meeste gepraat selfs oor belangrike sake net maar babbelpraat, omdat
diegene wat in die bespreking deel neem nie die moeite gedoen het om
vooraf die feite, wat op die onderwerp van toepassing is, te leer ken
nie." (p. 17.)
Die kuns om te lees, verbeelding, opvoeding, vryheid en
verdraagsaamheid--dit is die didaktiese onderwerpe wat behandel word. Sy
pleidooi vir 'n suiwer Afrikaanse beeldspraak verdien die aandag: "Ons
hoef vir geen nasie agter te staan nie, wat vergelykenisse, geput uit
ons natuur, ons geskiedenis, ons alledaagse lewe, betref, maar waar sien
of hoor jy dat ons publieke sprekers van sulke nasionale beelde 'n
algemene gebruik maak?" (pag. 43.)
Telkens word Multatuli met groot ingenomenheid aangehaal en die lesing
van sy werk aanbeveel[389]. 'n Paar van Leipoldt se denkbeelde is
taamlik rewolusionêr en sal, deur ons land ten minste, seker 'n klein
Multatuliaanse "rilling" laat gaan. Hy is 'n teenstander van
godsdiens-onderwys op skole. "Is dit nie veel beter nie om uit die Bybel
te put stories en stukkies wat 'n rein opvoedkundige waarde het, en dit
voor te dra in die skool as deel van die algemene geskiedenis soos dan
ook die Herbartse volgelinge dit doen?" (p. 84.) Sendingwerk beskou hy
as 'n uiting van onverdraagsaamheid. Die sendelinge is "uitstekende,
mensliewende persone.... En tog, dieselfde beminnelike mense gaan naar
ander mense, wat nie juis bely wat hulle bely nie, en kwets die mense in
hulle diepste en heiligste gevoelens op 'n manier wat hulle van jou en
my nooit sal verdra nie." (p. 150.) Op p. 34 is sprake van "die
middeleeuse hipotese van erfsonde" en "die predestinasie of
verdoemingsleer van die Kristelike kerk." Predikante en prokureurs kry
'n opslagskoot op p. 16: "Die meeste van ons is geneig om die deskundige
te wantrou. Daar is net twee van die soort mense aan wie onder ons mense
'n algemene roem toegeken word, naamlik die predikante en die
prokureurs, en op die keper beskou is hulle deskundigheid tog maar van
die minste waarde"!
Leipoldt se helder prosa bevat ongetwyfeld 'n belofte. "Ek weet dat wat
ek aanvoer van belang is vir ons volk, en dat dit algar dinge is,
waaroor 'n verstandige mens behoort na te dink" verklaar hy in sy
voorwoord. Die waarde van sy _Praatjies_ lê daarin, dat dit 'n
aansporing tot selfstandig dink bevat. Op enkele minder gelukkige
taalvorme kan nog gewys word: "Ons herinner, hoe sy ewe manmoedig ...
pal gestaan het (p. 12); as ek dus iets verbeel (p. 29); hy is een van
die mense wat ... die naam van mistiek mag dra" (p. 32). "Die strikte
onderwyser" (p. 87) en "vandag is ons begrip nog geverwe deur gewoonte"
(p. 145) is anglisismes.
§ 3. G. Jordaan.
G. Jordaan vertel in _Die Muurkassie_ (1919) hoe Oom Andries "deur
oppassendheid en sorg ryk geword het". Hy hou vas aan die voorvaderlike
gewoontes en gereeld kom die Bybel uit die muurkassie. As klein Andries,
uit wie se jeug allerlei awontuurtjies meegedeel word, egter groot is,
trou hy met Florence McWire. Hy word een van die "society-mense" en dit
duur nie lank nie of die muurkassie word die bewaarplek vir kaarte en
brandewyn. Armoede volg en na 'n beskouing oor die arm-blanke-kwessie
roep die skrywer sy lesers, "wat ook grond geërf het van hulle ouers"
toe: "Daar kom 'n stroom van immigrante uit Europa. Vele oë is op die
erwe van die voorgeslagte (die plase van die boere). Laat ons met
rotsvaste beslistheid Naboth nasê: Dit zij verre van mij dat ik u geven
(of verkopen) zal de erve mijner vaderen!"
Jordaan "skryf as gewone boer aan (s)y landgenote"[390] 'n eenvoudige
lekeprekie oor 'n aktuele kwessie. Ter afwisseling vertel hy 'n paar
grappies: Oom Willie val in die stampkarring, Oom Andries in 'n bad
water, ens. Maar sy waarskuwing is ernstig, en ofskoon van geen
letterkundige, seker van kulturele belang. Hy is ook die skrywer van:
_Hoe zij stierven_.
VOETNOTAS:
[375] Twede Dr. 1919. In afd. IX word by sitate die nommers van die
stukke aangegee. Waar nie vermeld nie, word volgens die twede druk
gesiteer.
[376] Ek kursiveer.
[377] Ek kursiveer.
[378] E. D'Oliveira: _De Jongere Generatie_ p. 93.
[379] t.a.p., p. 94.
[380] Edward Garnett: _Friday Nights_, p. 257.
[381] D'Oliveira, t.a.p., p. 233. P.N. van Eijck.
[382] Prof. Dr. J. Prinsen: _Handboek_^2 ens., p. 554. Ek kursiveer.
[383] D'Oliveira, t.a.p., p. 211.
[384] Prinsen, t.a.p., p. 671.
[385] Garnett, t.a.p., p. 265.
[386] Vgl. my artiekel oor die kwessie in _Die Huisgenoot_, Aug. 1922.
In sy repliek (_Die Burger_, 4/9/22) slaag Langenhoven daar nie in om
die persoonlike element buiten die kwessie te hou nie. Dit word 'n
kriewelrige filippika teen "akademiese Fariseërs" en "skrifgeleerde
ape", onder wie Kloos, Van Deyssel, Van Eeden en Robbers gereken word!!
Hoe weinig begrip Langenhoven van die letterkundige kritiek het, blyk
o.a. uit die volgende: "Die grootste vyande van alle kuns is die
katedrale (sic!) kuns-eksperte." Die feite wat ek aangevoer het bly
onaangetas staan, soos in een van die volgende nommers van _Die
Huisgenoot_ aangetoon word.
[387] Vir 'n lewensskets kan verwys word na Dr. E.C. Pienaar: _Taal en
Poësie_^2 ens, p. 300 vlg.
[388] Voorwoord.
[389] O.a. p. 88.
[390] Voorwoord.
HOOFSTUK VIII.
Dierebeskrywing.
§ 1. A.A. Pienaar. (SANGIRO).
Sangiro is in 1894 in die distrik Pretoria gebore. Op elfjarige leeftyd
het hy met sy ouers die voortrek na Duits-Oos meegemaak. Groot was die
ontberings op die lang trek van die kus af na Kilimandjaro. Eers was dit
malaria, toe vrek die trekdiere en eindelik was al die voedselvoorraad
op--verweg in wilde bosstreke, waar niks te kry was nie. Kort na die
aankoms by Kilimandjaro, waar toe al 'n paar Boerfamielies was, is twee
van sy broers dood aan die gevolge van malaria en die ontberings langs
die pad. Daar was geen ander maats naby die plaas nie en dus het hy
alleen opgegroei tussen die diere. Van die tyd vertel hy: "Die grootste
plesier het toe nog bestaan in die jagawonture en die doodskiet. Maar ek
het baie behae daarin geskep om jong wilde diere lewendig te vang en aan
my gewend te maak. Daardie eerste jare was 'n gedurige worsteling om die
vee snags teen roofdiere te beskerm. Dié werk het hoofsaaklik op my
gerus. Deur gedurige aanraking--jag en naspoor gedurende die dag en
opsit in die kraal snags, het ek natuurlik 'n baie intieme kennis van
die roofdiere veral gekry. Hierdie lewe het vier jaar geduur. Toe is ek
na Suid-Afrika om te studeer. (Heidelberg, Tvl. en Stellenbosch). Toe ek
in 1917 gaan kuier na Duits-Oos, was my lewensbeskouing baie verander.
Ek het dit nou swaar gevind om wild dood te skiet, en het die jag alleen
nog geniet wanneer dit gevaarlike teenstanders, soos die leeu en
renoster geld. Die grootste plesier het ek nou daarin gevind om die
diere in hulle eie omgewing gade te slaan. Die gebeurtenisse in my
boekie het gedurende hierdie twee jaar plaasgevind. Die stories is waar.
Die leeus het ek 'n weeklank elke maanlignag sit en beskou uit 'n boom.
Ek kon elke beweging bespeur en later weergee in my boek. Die jagters
wat daarin voorkom is my broer, ('n jonger een) en ek self."
In 1920 het _Sangiro_ aan die Stellenbosse Uniwersiteit gegradueer. Hy
is nou op die redaksie van _Die Burger_, en uit die blad is sy sketse
_Uit die Lewe_ bekend. In 1921 het van hom verskyn: _Uit Oerwoud en
Vlakte, Sketse uit die Oos-Afrikaanse Dierewêreld_[391]. Daarvan vertel
hy: "Die boekie is geskryf in Quarta, Stellenbosch, waar 'n groot
verlange na die wildernis van my besit geneem het, sodra ek in 1918 weer
teruggekeer het uit Duits-Oos.... Ek kan dit nie help nie, maar ek het
'n gedurige heimwee na die wildernis--nou ook weer." So skryf _Sangiro_
net na sy terugkeer van 'n lang jagtog. Die jag was egter bysaak en die
volgende keer neem hy miskien net sy kamera saam. _Sangiro_ is die
bynaam wat die Kaffers hom gegee het.
Sketse uit die Oos-Afrikaanse Dierewêreld.
M.H. van Campen het opgemerk, dat in die loop van die eeue die
beroemdste skrywers die dierewêreld "nimmer om zich-zelfs-wil in
literaire kunst" uitgebeeld het nie. In die Pancatantra, die fabels van
Aesopus, die Reinaert-sage en ook vir La Fontaine is die dier alleen van
belang "voor zoover het als acteur te gebruiken viel, wien een
_menschelijke_ rol kon worden toebedeeld."[392] "Zeer zeker ging al
dezen schrijvers het eigenaardige van het dier-leven niet onopgemerkt
voorbij, maar dat leven zagen zij niet als een schoonen stroom, machtig,
diep en hunner aandacht ten volle waardig, ook al hadden zij er nooit de
_spiegeling_ van der _menschheid_ gelaat in gezien.... De dieren spelen
(in de Indo-Europeesche dierensage) wel de eerste rol, maar die dieren
denken en handelen met _menschelijk_ verstand, die dieren zijn _verkapte
menschen_, zijn _menschen in een dierenhuid gestoken_, gelijk in
Rostand's _Chantecler_." Natuurlik erken Van Campen dat "door spel en
tegenspel dezer als 't ware psychologisch-_kunstmatige_ en _niet_ naar
de doorgronde-werkelijkheid gebeelde dierfiguren, tafereelen van tot
schoonheid gestegen schalkheid, satyre, wijsgeerig en _mensch_-kundig
inzicht ontstaan (zijn), die voor geen andere werken van letterkunde
onder hebben te doen."
In die diere-epos en diereroman van ons tyd word die dier om sy eie
ontwil uitgebeeld. Jack London se _Pittah_ noem Van Campen: "een
dierenverhaal, dat ons den schrijver doet zien, zóó verzonken in de
contemplatie van het _dier_-leven, dat _dit_ op het allereerste plan van
het werk staat, en de _menschen_ er slechts in optreden voor zoover zij
invloed hebben op geest of lichaam van het dier." So langsamerhand het
daar 'n uitgebreide literatuur ontstaan, heeltemal gewy aan diere van
allerlei soort. Charles Derennes raak in sy _bestiaire sentimentale_
selfs in geesdrif oor 'n vlermuis en in _Le Roman de la Rivière_ van
Georges Ponsot is die held 'n jong snoek. By sommige kunstenaars is dit
die herlewing van die ou pastorale idee, 'n wegvlugtery uit die
smoor-atmosfeer van die moderne beskawing. Edward Garnett vertel ons van
W.H. Hudson "who, (flings) off the soiled dust of our human
thoroughfares, and (goes) into nature's wilderness to escape the sight
of the _pale civilized faces_, with the mean round of petty human
interests of their _artificial indoor lives_."[393] In Suid-Afrika met
sy wyd uitgestrekte vlaktes, wat nog so dun bevolk is, kan daar van so
'n motief egter geen sprake wees nie. By ons is daar nog maar weinig
"kinderen van weelderige overbeschaving",[394] want die grootste
gedeelte van die volk leef nog in landelike eenvoudigheid. Maar deur die
gedurige rondtrekkery in woeste streke het die Boere in intieme
aanraking met die natuur gekom, en had hul die geleentheid om die lewe
van die groot wild van naby te bestudeer. In ons letterkunde is daar dan
ook tallose jagverhale. Maar so 'n digterlike gees soos Sangiro is nie
tevrede met die optekening van sy jagervarings nie. Deur 'n langdurige
verblyf in woeste streke geraak hy onder die mistieke bekoring van die
oerwoud, gaat hy geestelik heeltemal op in die geweldige drama van die
natuur. "Man ... can only enter into the vast world of (nature's) myriad
sentient life by employing all the old emotional tools--his sense of
mystery, love of beauty, poetic imagination, and human love--to
supplement and vivify the _impassive_ truths of Science."[395] Dit is
wat Sangiro doen. 'n Leeu is vir hom nie alleen "'n aantreklike wit" en
"na 'n goedgeslaagde skoot ... 'n stuk dooie vleis" nie, maar in elke
leeu sit "'n fyn georganiseerde lewe ..., 'n persoonlikheid in sy soort
ruim so interessant as dié van die mens" (p. 83). "Ook onder die wilde
diere bestaan daar 'n soort van geesteslewe, wat die opmerksame
waarnemer telkens weer met verwondering vul; vir hom word dit naderhand
moontlik om die diere se gewaarwordinge uit hul uiterlike beweginge te
verstaan" (Voorwoord). Maar Sangiro is veel meer as 'n "opmerksame
waarnemer"; sy liefde vir die diere maak hom die digterlike vertolker
van al hul emosies en instinkte en deur middel van sy plastiese
uitbeelding laat hy ons dit ook navoel. "Wild nature's life being a
natural drama of instinct, an unceasing play of hunger, love, battle,
courtship, fear, parental emotion, vanity, and most of all, perhaps,
pure enjoyment of physical powers, it is obvious that every man who is
irresponsive in his feelings, or possessed of a dull artistic
imagination, or weak aesthetic sensibilities, must remain practically
aloof from wild nature and its infinite feast of characteristic
displays."[395]
Edward Garnett het in die aangehaalde artiekel duidelik aangetoon, dat
die noukeurige wetenskaplike waarnemings van die beroepsnatuurkundige
aangevul en vertolk moet word deur artistieke en poëtiese verbeelding.
Tot die wetenskaplike ondersoeker sê hy: "You tell us countless facts
about the laws of life, but the actual spirit of life, its living
feeling, which is the essential volatile principle of life, can never be
fully assessed by you." Dié artistieke verbeelding en innige
aanvoelingsgawe besit Sangiro en daarom is sy sketse ook 'n kunswerk
geword.[396] Hoe diep en innig die liefde vir diere kan word, blyk uit
die volgende verklaring van Dr. Jac. P. Thijsse: "Ik heb nu al zoovele
voorjaren met de vogels bewust meegeleefd, dat ik ook de Aprilmaand min
of meer op vogelmanier gevoelen kan en ik voel 's morgens bij 't
ontwaken, welke vogels in den nacht aangekomen kunnen zijn."[397]
In die eerste skets beskryf Sangiro die lotgevalle van 'n leeufamielie.
In al hul houdings het hy die diere bespied, op al hul dwaalpaadjies het
sy oog hul gevolg. Die speelse vrolikheid van die kleintjies, die
versigtige sluipgang op die jagveld, die kennismaking met nuwe vrinde en
die nagtelike smulpartye word op mooi realistiese wyse geteken. Hy
probeer om al die fyn klanknuanserings in die leeuegebrul te verstaan.
Wanneer hy die smart van die trotse bosreuse oor 'n doodgeskiete wyfie
beskryf, die hulpelose verlatenheid en swerftogte van die bangerige
kleintjies, dan bereik hy 'n diepte en innigheid van plastiese
uitbeelding waar 'n roerende skoonheid in bewe. Die langsame ontplooiing
van die jaginstink by die jong diertjies word met treffende waarheid
geskilder. Die wilde natuur waarin die geweldige dieredrama afgespeel
word is nie alleen dekor, is nie louter omlysting nie, maar maak
onafskeidelik deel uit van die handeling. In die stilte van sy donker
wegkruipplek, in die lange ure van sy spannende nagwake het die
geheimsinnige gees van die wildernis hom aangeraak. Hy het die glans van
die maanspatsels oor donker blare gesien, die wegskuiwende skaduwees in
hul trage gang gevolg; die blitsoë van getergde leeus het hom laat
huiwer; die geritsel van die gras, die gekreun van die bome, die
jagkrete van al die oerwoud-bewoners het hy leer verstaan; die slagtande
van gulsige hiënas het hy hoor kners op die afgevrete bene van hul
prooi. En deur die skoonheid van sy woord laat hy ons dit ook alles sien
en hoor.
"Ek sou ... vandag die geweer opsy laat en net met kamera en dagboek ter
hand 'n beeld uit die daaglikse lewe van die oerwoudbewoners probeer
opvang." (p. 169.) So ontstaat die skets: _In die Oerwoud_. By 'n
reënpannetjie is sy wagplek en al die lewe rondom hom word met raak
trekke geteken, terwyl ook die hele atmosfeer van die oerwoud goed
aangedui word.
Die derde skets _Renosterlewe_ is 'n deurlopende verhaal van die
vrindskap tussen 'n renostertjie en 'n jong seekoei, wat albei hul ouers
deur die koeëls van die jagters verloor het en troos en veiligheid in
mekaar se geselskap vind. Al hul awontuurlike ondervindings op lang
swerftogte deur oerwoud en oor vlaktes word met liefdevolle oorgawe in
treffende tafereeltjies uitgebeeld. Die hele tropiese omgewing met sy
miljoene dier-bewoners en weelderige plantegroei word vir ons 'n skone
realiteit, trillende van intense lewe tot in sy donkerste
wegkruipplekkies. In so 'n geweldige oerwoud is die mens maar 'n nietige
stippeltjie, en in die atmosfeer van plegtige stilte, waar elke geritsel
'n betekenis het vir duisende ore, besef ons, "that man's mind, though
the most marvellously complex instrument of all, is still, as it were,
but a human eyelet hole, through which the Universe can only be
refracted back to us in certain aspects of its incalculable whole."[398]
Hoe dankbaar moet ons wees, dat daar kunstenaars soos Sangiro is, wat
ons nader aan die natuur bring, wat ons iets laat begryp van die intieme
lewe van die diere. Hy is op die jagveld nie alleen 'n vernielende
oorwinnaar nie, aangehits deur 'n primitiewe uitroeiingsinstink, maar
ook die digterlike aanskouer, wat voel dat daar in die krioelende lewe
om hom heen skoonheid te vind is. Dat hy protes aanteken teen die
onridderlike praktyke van party jagters kan ons verstaan.[399] Maar sy
hele boek is so 'n welsprekende aanklag teen menslike wreedheid, dat 'n
direkte pleidooi, wat ook uit kunsoogpunt nie kan goedgekeur word nie,
oorbodig is.
Treffend is die tekening van die eensame renosterwesie. "Sy ongeduldige
geproes, waarmee hy eers die seekoeitjie wou uitlok, onderwyl hy
opgewonde op die oewer ronddrentel en die sagte brak vol ronde
spoortjies trap, het langsamerhand, namate sy maat verder en verder
swem, in 'n smekende gepiep oorgegaan.... Nog 'n rukkie staan die donker
figuurtjie daar op die wit brak, af en toe sag kwiekende onderwyl hy oor
die water staar, die knoestige koppie vooruitgestrek in 'n poging om
verder te sien met die klein ogies. Eensaam en verlate genoeg lyk hy,
met sy kneukelige dik lyfie, gerimpelde moddervelletjie en swaarmoedige
renostergesiggie" (p. 204-6). So vind Sangiro vir al die woudbewoners
die juiste, tekenende woord. Van 'n gekweste seekoei kry ons die
volgende realistiese skildering: "In stomme wanhoop-staar hang die
massiewe kop omlaag, die verbryselde kakebeen bloederig-kwylend in
aanhoudende vergeefse poginge om tande op mekaar te knars." (p. 225.)
Ook die atmosferiese verskynsels, die tropiese sonsondergang, die
miswolke teen die hang van die berge, die sombere reënseisoen laat
Sangiro in fyn stemmings-beskrywinge vir ons leef. "Dae het verbygegaan,
en nog duur die sonskyn. Met die groei van die maan het die weer skielik
verander, en na 'n week van woeste, stikdonker nagte en droefskemerige
reëndae wasem die oerwoud weer geur uit onder 'n sonnige safierhemel; en
wellustige dae word gevolg deur toweragtige maanlignagte, wanneer
vuurvliegies oor 'n misties-glimmende watervlak dans en dowwe
eggo-klanke van nagdiere onder 'n donker, vogtige oerwoud rondom
weerklink." (p. 229.) Mens voel dat die skrywer sy gedagtes gekoester
het, sy woorde liefhad en hul met sorg neergeskryf 't. Daar is 'n
vloeiende buigsaamheid, 'n musikale streling in sy sinne. Telkens word
ons verras deur raak seggingskrag en fyngevoelige uitbeelding, sonder
dat aanstellerige en bygemaakte woordpronksels die klare eenvoud van sy
styl bederf.
'n Enkele maal skryf hy aan die diere miskien te spesifiek menslike
gevoelens toe, en soms twyfel ons aan die juistheid van sy psigologie.
"Die renostertjie (staan) nog snuiwend in die rondte, gereed om te storm
... en heeltemal seker dat hy nou vreeslik boos en luidrugtig is." (p.
233.) In so 'n geval bring die skrywer sy eie waarneming op die dier oor
en oortuigend is dit seker nie. Maar daarteenoor staan, dat hy hom so
ingeleef het in die diereverstand, dat sy intuïesie hom selde op 'n
dwaalspoor bring.
Oor die beeldspraak nog 'n opmerking: maak dit nie 'n komiese indruk
nie, as ons lees dat renosters "in alleryl die _hase_pad gekies het"?
(p. 188.)
§ 2. Hans Anton Aschenborn.
Aschenborn is in 1888 gebore in Kiel. Sy vader is 'n Duitse admiraal.
In Mecklenburg het hy op 'n groot landgoed prakties leer boer. Van Prof.
Burmester in Kassel het hy skilderles gehad en sedert 1910 boer en
skilder hy in Suid-Wes-Afrika. Op die gebied van die artistieke
afbeelding van ons wilde diere is hy 'n baanbreker en verskeie uitgawes
is al deur hom geïllustreer.[400] In 1921 het verskyn: _Uit die Lewe van
'n Gensbok_, die eerste van 'n reeks, waarin Aschenborn ook die koedoe,
wildebees en eland wil beskryf en afbeeld. "Die gensbok het ek op my
plaas in Suid-Wes so noukeurig gadegeslaan, dat hy vir my 'n intieme
vriend geword het", verklaar hy in sy voorwoord. Maar so 'n
woordkunstenaar soos Sangiro is hy nie. Sy boekie is van meer betekenis
vir die skilderkuns as vir die letterkunde. In eenvoudige, soms
gebrekkige taal skets hy 'n paar insidente uit die lewe van 'n gensbok.
VOETNOTAS:
[391] Oorspronklik in _Die Huisgenoot_ verskyn.
[392] Over Literatuur, Twede Bundel: _Pit-tah, De Grijze Wolf_, door
Jack London, p. 205 vlg.
[393] _Friday Nights_: Hudson's "Nature Books," p. 15 vlg.
[394] Vgl. J.H. van den Bosch, Inleiding by Hooft's _Granida_, Zw.
Herdr.
[395] Garnett, t.a.p.
[396] Wanneer hy ons in sy voorwoord verseker, dat die verbeelding geen
rol speel nie, dan bedoel hy alleen dat sy interpretasie op self
waargenome feite berus.
[397] _Het Intieme Leven der Vogels_, p. 221.
[398] Edward Garnett, t.a.p.
[399] Vgl. o.a. p. 83 vlg.
[400] Ontleen aan _Die Huisgenoot_ Des. 1920.
HOOFSTUK IX.
Reisbeskrywing.
§ 1. A.J. Jacobs.
Reisavonture op Land en See deur 'n Dómine, (1920).
Volgens _De Goede Hoop_, Augustus 1919 is _Dómine_ die skuilnaam van
A.J. Jacobs. Hy het oor Madeira 'n reis gemaak na Buenos Aires en
vandaar na die Boerekolonie in Argentinië om vir die geestelike belange
van die uitgewekene te sorg. 'n Lywige boekdeel het hy nodig om al sy
ervarings te vertel. En dan betreur hy dit nog, dat hy nie alles haarfyn
kan meedeel nie! "Dis tog jammer dat hulle nog nie 'n instrument soos 'n
gramafoon uitgevind het nie, wat mens op reis by jou kan dra nie. Dit
moet nes 'n sakkamera wees en daarmee moet mens _alles wat jy hoor kan
opvang en bewaar_. Daar gebeur so baie dinge, wat mens hoor en dis
moeilik om alles akkuraat weer te gee."[401] Die neiging om _alles_ mee
te deel is juis _Dómine_ se fout. Hy veronderstel, dat tallose
besonderhede, wat vir hom persoonlik van belang is, ook die leser sal
interesseer en weet eenvoudig van geen ophou nie. En dit is jammer, want
hy het ongetwyfeld slag om 'n anekdote smaaklik te vertel, soms met so
'n droog-humoristiese draaitjie, dat iedereen daarby moet glimlag. Maar
sulke onderhoudende gedeeltes lê diep toegepak onder wavragte van
onbelangrike sake. So kry ons b.v. allerlei banaliteite oor die _Saxon_;
tot selfs die tonnemaat van die skip word meegedeel! (p. 18.) Soms lyk
dit of die skrywer hom 'n klein agterveldse leserskring voorstel, wat hy
met groot syfers kan dronkslaan! Is dit nou nodig om nog in 1920 te
vertel: "Eendag is die pond sterling veel meer waard as op 'n ander
keer"? (p. 61.) Dit is maar een voorbeeld van die tallose uitweidings,
wat allermins op 'n fris oorspronklikheid kan aanspraak maak en
eenvoudig 'n herkouery van oorbekende sake word.
Soms lyk dit weer of die skrywer 'n handleiding vir toekomstige
emigrante wou skryf.[402] Hy gee selfs kook-resepte![403] En so word sy
reisbeskrywing 'n sonderlinge byeenskraapsel van allerlei wysheid.
Dat _Dómine_ op spellinggebied geen deskundige is nie, blyk al uit die
tietel van sy boek. Afgesien van die tallose drukfoute kry mens op byna
iedere bladsy rariteite soos die volgende: "vollende, dokse, hemdjie,
kerritse, nuwes, baik, stadte, raste (i.p.v. rasse), geflatter" ens. Ook
anglisismes is volop en dwarsdeur die boek stuit mens telkens op sinne
waarin die negatief, woordskikking en voorsetsels verkeerd is. Lomp
uitdrukkings soos "puur bloed inboorlings" (p. 169), "die besnedenis van
sy gesig" (p. 148) ens. toon duidelik, dat _Dómine_ sy taal glad nie
beheers nie. Hoe sou hy anders so iets, soos die volgende kan skryf:
"Verre van in 'n soort afsondering, as in 'n groewe, vas te sit, het
hulle met hul sedelike en nywerheids talente gewoeker. Die rykes het die
armes voortgehelp deur onderlinge geselskappe om hout te saag, land van
bosse rein te maak en alle soorte ambagte te beoefen." (p. 184.)
Natuurbeskrywings kom daar baie in die boek voor, maar gewoonlik word
die land uit die oogpunt van 'n boer gesien. "Die plek waar ons sou
staan, was besonder waterryk; groot kuile en helder strome loop deur die
ganse breedte van die kañedón of vlei. 'n Boer se hart sal bly word, as
hy die rykdom van gras en water kan aanskou" (p. 227). Hy is gedurig in
die stemming van 'n boer, wat 'n nuwe landstreek opneem om die beste
plek vir 'n plaas uit te soek, en ondertussen bereken watter soort
boerdery daar die voordeligste sal wees. In 'n handboek vir emigrante
sou sulke aanwysings seker onmisbaar wees, maar die skrywer wou tog iets
anders gee. As hy by die glanspunt van sy reis kom, en sy tog oor die
mere en deur die oerwoude moet beskryf, is hy 'n opmerksame toeris, wat
gedurig syfertjies en berekeninge in sy sakboek opteken. "Die formasie
van mere tussen hoë berge is in veel opsigte merkwaardig. Op gesag van
Delgado weet ek dat hierdie een 12,000 vt. bokant die oppervlak van die
see geleë is" (p. 174). Gevoel vir skoonheid het hy ook, maar wanneer
dit tot uiting kom, blyk sy volslae magteloosheid as taalkunstenaar.
"Alles skyn omtower in iets onnatuurliks, denkbeeldigs, fantasties!...
Nee, geen kunstenaar kan op die doek verewig, wat daar ieder dag
afgespeel word nie. Die Skepper wat daardie _onbeskryflik heerlike
gloed_ van lig as met 'n towerslag op berg en bos heenwerp ... laat Sig
nie naboots nie!... Bokant ons hoofde _ver_skiet bundeltjies
agterblywende sonstrale _ver_by.... Dit word aand en die stil maar _guur
lug voel skerp_ teen hande en gesig.... Van alles wat mens sien en
ondervind, skyn die bloedsomloop vinniger en warmer in sy werk te gaan:
_geen_ honger of _koue_ hinder in hierdie towerwêreld nie...."[404] Wie
sou nou in só 'n omgewing praatjies verkoop oor honger, kou en
bloedsomloop--en nogal teenstrydige praatjies ook! "Majestueuse en
reuse-berge, ontsaglike kratermond, onpeilbare diepte, toweragtige
effek" ens.--dit is almal holle frases, wat ons gladenal nie kan ontroer
nie.
By die beskrywing van die oerwoud kom die sakboekie weer te pas. Die
"sirkelvormige bek van die onderaardse blaasbalk ('n krater) moet enorm
groot wees ..." (p. 177); ongelukkig kon _Dómine_ hom nie meet nie! Maar
die bome is 150 vt. hoog, die uitholling vir die pad 20 vt. diep en die
boomstamme lê 15 vt. dik op mekaar gestapel in 'n moerassige plek. "Een
boom was 6 vt. dik, as die vet humus van varens en struikgewas wat
daaraan kleef, meegereken word". Sulke duimstokbeskrywings kan nou
eenmaal geen "onvergetelike afdruk op die geheue" maak nie. Dit doen
_Sangiro_ wel, al meet hy sy bome nie.
Beter slaag _Dómine_ as hy die toestande en gewoontes in Suid-Amerika
beskryf. Hier val sy neiging om oor-akkuraat te wees nie so in die oog
nie. Ook die ervarings van die trekkers en hul moeilikhede in die
vreemde land het hy op lewendige wyse geteken.
VOETNOTAS:
[401] p. 85. Ek kursiveer.
[402] Vgl. o.a. p. 103 vlg.
[403] p. 173.
[404] p. 175. Ek kursiveer.
HOOFSTUK X.
Historiese Prosa.
§ 1. Inleiding.
Reeds voor die oprigting van die _Genootskap van Regte Afrikaners_ het
'n paar voorstanders van die moedertaal gewerk aan _Die Geskiedenis van
ons Land, in die Taal van ons Volk_.[405] By die verskyning van die boek
in 1877 word opgemerk: "Engelse, mar gen Hollanse Geskiedenis van ons
land bestaan daar tot nog toe. En dat ons op die Engelse Geskiedenisse
nie so mar o'eral kan afgaan nie, sal elke leser wel sien voor hy ons
boek uitgelees het." Nog lange jare het dit geduur voordat Theal en Cory
dié uitspraak in sy algemeenheid geloënstraf 't, en telkens moet ons
historisie nog optree teen 'n uitgebreide laster-kampanje. Preller het
op een van die oorsake daarvan gewys in die voorrede by die sewende druk
van _Piet Retief_ (1911), waar sprake is van "die gaotiese en primitiewe
toestand waarin ons openbare dokumente-versamelinge asnog verkeer.... As
die dokumente beskikbaar was ... dan is daar net een geskiedkundige
waarheid bestaanbaar; dié naamlik, wat stap vir stap gesteun staan op
die oorspronklike stukke."[406] 'n Stelselmatige geskiedverdraaiing
wortelende nie alleen in politieke animositeit nie, maar met voorbedagte
rade as politieke wapen gebruik--dit is een van die grootste prikkels
wat tot historiese studie aangespoor 't. Die navorsingswerk van ywerige
historisie met liefde en groot opoffering gedaan, het 'n felle lig
gewerp op ons _eeu van onreg_. Onder sulke omstandighede is dit
verstaanbaar dat naas die besadigd-wetenskaplike weerlegging ook die
bitterste verontwaardiging opgelaai het.
Die verhoogde belangstelling in ons vaderlandse geskiedenis is 'n uiting
van die groeiende volksbewussyn, want eers wanneer 'n nasie volkome
oortuig is van sy eie selfstandigheid ontwaak die begeerte om die helde
van die wordingstydperk te eer. Die grootste gedeelte van ons historiese
prosa bestaan dan ook uit biografieë. Rondom groot figure soos Piet
Retief, President Steyn, Generaal De Wet en ander word die geskiedenis
van 'n hele tydperk gegroepeer.
Die historisie wat daartoe bygedra het om die eer van ons nasie te
rehabiliteer en aan die volk 'n gevoel van eiewaarde en selfrespek te
gee kan reken op die eerbiedige hulde van 'n jonger geslag, wat nog maar
gister verlos is van die benoude nagmerrie van hul skooljare. En hul
aantal is veel groter dan die wat vir die volgende paragrawe in
aanmerking kom. Hier word alleen 'n oorsig gegee van die vernaamste
historiese werke in Afrikaans onder die Twede Beweging en 'n ondersoek
ingestel na die _letterkundige_ gehalte daarvan, 'n Bespreking van die
historiese waarde val buiten die kader van hierdie werk.[407] Dit spreek
natuurlik vanself, dat ook die dorste kroniek vir die historikus groot
waarde kan hê.
Die herstelling van die Voortrekkerskerk in Pieter-Maritzburg en die
inrigting daarvan as museum, die Vroue-monument en tallose ander
gedenktekens--dit is maar 'n paar bewyse, dat die Afrikanervolk ontwaak
tot 'n besef van die betekenis van sy nasionale verlede. Die oprigting
van die Historiese Bond in 1920 met die doel om bronne op te spoor en te
versamel, die tiende druk van Preller se _Piet Retief_ in dieselfde jaar
is ook tekens in dié rigting, terwyl op die jaarlikse Dingaansvierings
die tradiesies van die voorgeslag bestendig word.
* * * * *
='n Nuwe nasie het besit geneem van sy erfporsie en is besig om sy
geestelike onafhankelikheid uit te werk! Die Afrikaanse Bestemming is
"wyd en breed soos die Afrikaanse veld=."[408]
§ 2. Gustav Schoeman Preller.
Preller is 4 Okt. 1875 gebore op die Plaas Klipdrif, distrik Pretoria.
Sy oorgrootvader Preller was wat ons ou mense nou nog 'n "blommesoeker"
noem, d.i. natuurkundige. Hy het aan die Kaap gewoon, terwyl die
grootvader veeboer geword 't in Natal, waar sy Friese beeste die aandag
getrek 't. Komdt. Robert Preller ([oorlede] 1916), die vader van die
skrywer het na die Vrystaat verhuis en in die oorlog onder Genl. De la
Rey gedien. Hy was getroud met 'n dogter van H. Schoeman ([oorlede]
1890), wat met die Voortrek saamgekom 't en in die tyd van President
Pretorius generaal en waarnemende president geword 't.
Gustav Preller se eerste herinneringe gaan terug na 'n plaas in die
nabyheid van Standerton, Paardekop, wat destyds aan sy vader behoort 't.
Op sy vyfde jaar is hy te perd met sy vader saam na die Swasielandse
bosveld. In 1886 is hulle verhuis na Rietspruit, ook in die distrik
Standerton. Toe kort daarop hy en sy suster egter moes skoolgaan, het sy
vader die skaapboerdery opgegee en dorp toe gegaan, omdat losjies vir
die kinders nie te kry was nie. In 1891 gaan die famielie na Pretoria,
waar Gustav eers 'n rukkie in 'n Boere-winkel gewerk 't, toe op 'n
prokureurskantoor en later in staatsdiens getree 't. Voordat hy egter
sover was moes hy verskeie jare hard werk onder private onderwysers en
ook daarna het hy sy studie voortgeset. Hy was eerste klerk op die
hoofkantoor van mynwese toe die twede vryheidsoorlog uitbreek. Dié stryd
het hy meegemaak met die derde battery van die staatsartillerie tot vier
maande voor die vrede, toe die hele res van sy afdeling oorrompel en
gevangegeneem is. Na sy terugkoms uit Indië was al wat hy besit 't skoon
weg. Op versoek van Eugène Marais word hy toe redakteur van _Land en
Volk_. Voor die oorlog al het hy dikwels artiekels geskryf vir die
koerante en tydskrifte--dikwels in Engels!--o.a. in _The Moon_ en _De
Pers_. Vir _De Volkstem_ het hy gedurende enige jare al die mynnuus
gelewer en _Land en Volk_ voortgeset tot Maart 1903, toe hy subredakteur
van _De Volkstem_ word, 'n pos wat hy vandag nog beklee. Die meeste
opstelle en stories wat tussen 1905-'10 in dié krant verskyn 't as
feuilletons is van sy hand. Die bekende artiekels getietel: _Knop oor
Landsake_ is ook van hom. Hy is lid van die S.A. Akademie, van die
Historische Genootschap in Utrecht en die Maatschappij van Nederlandsche
Letterkunde. Van hom het verskyn: _Laat 't ons toch Ernst Wezen_ (1905);
_Piet Retief_ (1906); _Baanbrekers_ (1915); _Kaptein Hindon_ (1916);
_Dagboek van Louis Trigardt_ (1917); _Voortrekkermense_ I en II (1918 en
1920); _Generaal Botha_ (1920). Saam met Dr. Engelenburg het hy ook
geskryf: _Onze Krijgsofficieren_ (1903) en _De Familie Kruger_ (1904).
_Charley's Aunt_ het hy vertaal, (_Piet s'n Tante_), _Les Héritiers
Rabourdin_, (_Erfgename van Erasmus_) en _Jock of the Bushveld_ van Sir
Percy Fitzpatrick. Die voortrekkers-rolprent is onder sy leiding
opgestel. In 1919 het hy met C.J. Langenhoven geskryf: _Twee
Geskiedkundige Opstelle_. Op sy aandeel in die taalstryd en sy werk as
redakteur van _Die Brandwag_ is alreeds gewys.[409]
Sy vernaamste werksaamheid is op geskiedkundig terrein en sy navorsings
oor die Voortrekkersperiode veral verseker hom 'n plaas as baanbreker
onder die Afrikaanse historisie. "Uit 'n aantal oorspronklike historiese
dokumente, in die koerant (_De Volkstem_, 13 Des. 1905) openbaar gemaak
... is langsaam gegroei" die kloeke boekdeel _Piet Retief_, waarvan die
oplaag in 1920 al veertienduisend eksemplare bereik 't.[410] "Sedert die
tyd (1905) het daar ander werke van Preller oor die Voortrek gevolg.
Want hy set sy arbeid onvermoeid voort.... Wie op sy studeerkamer kom,
sal kan sien die reeks gekatalogiseerde lewens van Voortrekkers, soveel
moontlik met die portret of portrette van die betreffende man of vrou
daarby.... Preller leef =in=, leef =vir= daardie tyd. Die naspeur en die
bekendstel daarvan het langsamerhand sy eintlike lewenstaak geword,
sodat ons vandag oor die lengte en breedte van ons land tevergeefs sal
soek na die eweknie van Preller as kenner van die Voortrek en sy mense,
tot selfs van die kleredrag wat in die tyd gedra is."[411]
'n Hele reeks belangrike dokumente oor die Voortrek het Preller bymekaar
gemaak in
Voortrekkermense, I en II, (1918 en 1920).[412]
Daarin kom o.a. voor die herinneringe van Van Gass, J.H. Hatting, L.C.
de Klerk, Karl Trichardt, Anna Steenkamp en 'n herdruk van Erasmus Smit
se dagboek. Die laaste is oorspronklik uitgegee deur Ds. H.F. Schoon
(1896). 'n Groot gedeelte van die gegewens het Preller in sy _Piet
Retief_ verwerk. L.C. de Klerk het hy in 1908 "teruggeneem naar die
Natalse slagvelde Van die Voortrek, en dáar ter plase opgeskryf wat hy
daarvan te vertelle had" (I, p. 211). "Hier had ik een van die
Voortrekkers op die eienste grond van die Voortrek; my doel was om, as
't kon, die ander Voortrekkers _as mense_ daar te sien herleef, inplaas
van die steriotiepe "itinerant prayer-meeting", waar ander van vertel."
(id., p. 212.) Die dokumente stel ons in staat "om die Voortrekkers te
leer ken soos hulle hulself gesien het, op die trek, in die laer, op die
jag en in die huislike kring; aan hul arbeid, hul godsdiens en vermake,
in hul gewoontes en in die kleredrag van hul tyd. Buitendien verskaf 't
uitsluitsel oor tal van belangwekkende historiese gebeurtenisse" (id.,
p. 1). Die krietiese opmerkings van Preller getuig van groot
skerpsinnigheid en 'n intieme kennis van die voortrekkerperiode. In die
twee dele het hy dokumente van die grootste belang op wetenskaplike wyse
uitgegee.
Op dieselfde manier het hy ook (1917) in opdrag van die Akademie
uitgegee die
Dagboek van Louis Trigardt (1836-8).
"Vir die kennis van ons volk besit ons uit die tyd van die Voortrek geen
ander dokument wat hiermee te vergelyke is--die daaglikse aantekeninge
van 'n Afrikaner wat die grote, ja grootse in die historie volbring
sonder dit nogtans as bewuste doel voorop te stel, maar tevrede is om 't
vanself, as dominante gevolg van sy handeling voor 'n dag te laat tree
uit 'n kroniek van die kleine" (p. XI). Preller toon verder aan hoe
belangrik die _Dagboek_ is "vir ons kennis van die inboorling bevolking
van Transvaal, vir verskeie seer merkwaardige historiese uitkomste, vir
(ons) aankomende nasionale letterkunde, vir die volkekundige en ons
kennis van Suid-Afrikaanse meteorologiese toestande." (XII vlg.). Die
belangrikheid van die _Dagboek_ word seker aanmerklik verhoog deur die
voortreflike inleiding en note, asook deur die feit dat die teks op 'n
wetenskaplike wyse behandel is. Ontroering tril daar in die woorde
waarmee die resultate van Trigardt se trek beskryf word: "Die voorste
Voortrek is volbring! Dis slegs 'n Verkenning gewees vir die
Afrikaner,--van die Vryheid en die See. 'n Verkenning egter, net soos
dié van Piet Retief, wat nie vrugteloos is nie.... Hans van Rensburg se
ongelukkige trek had tot eind-bestemming die oseaan; en die 49 manne,
vroue en kinders wat daar aan die Limpopo-boorde geval het onder die
Soeloe-asgaai, was die eerste dúre offer wat die Boere Nasie gebring het
aan 'n ingeskape vryheidsdrang. Trigardt se trek en ál die mensewee, wat
uit hierdie Dagboek soos 'n seëning oor die nageslag saggies snik, was
aangeleg op éen-selfde hoë nasionale Bestemming...." (CXXVI vlg.)
Piet Retief, (1906).
Dit is Preller se hoofwerk, wat hy met jarelange ywer en groot liefde
tot stand gebring het. Alles wat van die groot Voortrekker bekend is
word meegedeel. Maar uitsluitend biografie is dit allermins. Ons kry 'n
volledige beeld van die moeilikhede op die Kaapse grens, die oorsake van
die Trek, die onderlinge verhoudings en geskille tussen die aanvoerders,
die internasionale status en grondwettelike instellings van die
Trekkers, die moeilikhede van hul togte en hul betrekkinge met die
naturelle. Die gebeurtenisse wat aanleiding gee tot Dingaan se groot
verraad word haarfyn uitgepluis en die konklusies van die skrywer se
ondersoek op helder wyse uiteengeset en gestaaf. Ook die gebeurtenisse
na Retief se moord tot aan die Bloedrivierslag word beskryf en die
betekenis van Retief se optrede bepaal.
Dit gaan uiters moeilik om objektief te staan teenoor 'n boek soos _Piet
Retief_, want die tragedie daarin uitgebeeld is op sigself al só roerend
in sy dramatiese afwikkeling en só betekenisvol vir die lot van ons
nasie, dat selfs 'n uitgedroogde kroniekskrywer sonder 'n vleugie
verbeelding nog daarin sou slaag om ons die grootsheid van die
worsteling te laat gevoel. Dit het Preller blykbaar ook besef, want hy
gee 'n onopgesmukte verhaal, in sober gehoue styl waarin die tragiese
gebeurtenisse self tot hul reg kom, sonder dat die aandag afgelei word
deur bykomstige woordfraaiigheid. Treffend is dit veral by die
hoogtepunt van die verhaal, waar in die beskrywing van die oorrompeling
deur die dansende kaffers alleen 'n joernalistieke draaitjie in die styl
hinderlik is. In 'n _Volkstem_-artiekel mag so 'n uitdrukking soos "die
welwillende leser" (p. 272, 10^de dr.) op sy plek wees--híer seker nie!
Nadat die posiesie van die _dramatis personae_ aangegee is, word die
dansbeweging mooi beskryf:
"Drieduisend pare voete kom in forse beweging om tyd te hou na 'n
wild-eentonige maatsang, wat al naarder en wilder word na gelang
Dingaan se improwisasie hul opwinding aanspoor, sodat naderhand die
nugtere aarde dril en dreun onder die neergehurkte Boere...." (p.
273). Wanneer Retief protesteer as "die bokspringende rye" teen sy
vrinde aanstort in hul lawaaierige dans, vervolg Dingaan sy
onheilspellende deuntjie: "Drink, o drink van die bier! Jul brandende
kele roep daarom! Drink soveel jul kan; want môre sal jul nie meer
drink nie." (p. 274.) Dan klink meteens temidde van die "barbaarse
orgie" die fatale sein: "_Boelàlánie abatágatie_!" Juis deur die
sobere eenvoud in die styl, die kalme weergawe van die historiese
besonderhede raak die toneel ons tot in die hart, moet dit ook iemand
van 'n ander nasie raak. Saggies huiwer die ontroering in die woorde:
"Retief ... troue, moedige Retief, regskape, opregte Afrikaner, siel
van die aankomende Afrikaner-nasie!--sy marteling moes die
onmenslikste gewees het van almal!... Met knopkieries werd hy
afgemaak--laat ons hoop vóórdat Dingaan se laaste bevel aan sy
afgebeulde liggaam voltrek was!" (p. 277.)
Hoofstuk XXIX is 'n meesterlike samevatting van Retief se optrede en die
betekenis daarvan. Hier kom Preller se forse styl meer tot sy reg, omdat
hy geen historiese dokumente hoef aan te voer nie. Met breë blik oorsien
hy die hele Trek en met simpatieke aanvoeling van die Boere-standpunt en
lewensbeskouing deel hy in helder, logiese redenering sy gevolgtrekkinge
mee. "Piet Retief het 'n nasie gestig; of, as dit histories te veel gesê
is, het hy ten minste met volkome bewustheid die grondslag gelê waarop
'n nasie ontstaan is. Hy was idealis in nasionale sin--dit is te sê, hy
het hom met die Voortrekkers, met sy volk, duidelik voor oë gestel die
nastrewing van 'n ideaal, wat insluit 'n onafhanklike ontwikkeling en
voortbestaan van dié volk as nasionale eenheid op die wêreld." (p. 345.)
Retief het "die Afrikaanse Bestemming in woorde ontwerp--wyd en breed
soos die Afrikaanse veld...." (p. 351.) "Hy is die eerste gewees wat die
gebore Afrikaner se nasionaliteit in woorde gebring het, toe hy van
Suid-Afrika as sy "vaderland" gewaag het; terwyl die meeste ander die
land sowel as hulself nog maar beskou het as 'n volslae willose
aanhangsel van een of ander Europese ryk." (p. 350.) Hy het "deur sy
werk, sowel as deur sy dood, die Hollands-Afrikaanse Emigrant laat
begryp ... dat hy nie somar 'n op sigself rondswerwende eenling is nie,
maar deel uitmaak van 'n groot volksverband, met een belang en een
bestemming." (p. 355.)
Solank daar 'n Afrikaner is "jaloers op sy geskiedenis, jaloers op die
waaragtige waarheid daarvan" sal _Piet Retief_ gelees word, want Preller
het daarmee 'n duursame monument opgerig van die wordingstydperk van ons
nasie. Buitendien het _Piet Retief_ deur sy verskyning in 1906 'n
besonder plaas in ons letterkundige geskiedenis. Saam met _Johannes van
Wyk_, wat in dieselfde jaar in boekvorm verskyn 't is dit die eerste
prosawerk van betekenis onder die Twede Beweging.
Kaptein Hindon, (1916).
Dit is die _Oorlogsaventure van 'n Baas-Verkenner_, "'n getroue weergawe
van die middellike dagboek-aantekeninge van die krygsman self."
(Voorwoord). Maar groter waarde het Preller se bewerking: "Die
toevallige omstandigheid, dat die outeur die grootste gedeelte van
dieselfde gebeurtenisse as Hindon--al was 't ook soms op 'n
afstand,--meegemaak 't, (is) vanself bevorderlik gewees aan 'n
lewendiger opvatting by die beskrywing dan anders die geval kon gewees
't; en ... 'n gevolgelik dieper ingeleefde voorstelling." Hieraan is dit
te danke dat Preller se bewerking van die dagboek nie geword 't 'n
eentonige relaas van awonture nie, maar 'n lewendige voorstelling van
belangrike episodes uit die twede vryheidsoorlog. Daarby verloor hy
nooit die historiese verband uit die oog nie, en word al die
alleenstaande oorlogsfeite ingeskakel in die groot geheel. So word dit
'n saamhangende verhaal van die gebeurtenisse tussen 1895 en die vrede
van Vereniging. Deur 'n handige gebruik van Engelse bronne, soos die
outobiografie van Sir William Butler, geluk dit Preller om tallose
belangrike historiese feite te staaf en onverdiende laster aan die kaak
te stel. Onder ander word die opstokery van die Kaffers op oortuigende
manier bewys.
Die tallose heldefeite van Hindon en sy maats word op aanskoulike wyse
beskryf. Dit geld ook veral van die veldtog in Natal, wat met groot
uitvoerigheid geteken word. Vermaaklik is Hindon se awontuur by die huis
van die Middelburgse volksraadslid (p. 291 vlg., 2^de druk). Deur
talryke anekdotes, wat 'n helder lig werp op die toestande tydens die
stryd en die mentaliteit van albei vegtende partye word die beskrywing
van die militêre gebeurtenisse op aangename wyse afgewissel.
Hoe mooi Preller daarin slaag om sy veldslag-indrukke te verklank, blyk
o.a. uit die volgende: "Die eienaardige dubbele koe-ka knal van die
Engelse lee-metfordgewere, wat mens in die begin duidelik kon onderskei
van die dowwe mouser s'n énkele dodelike doef-slaggie, smelt nou saam in
éen gelykmatige kraakgeluid, wat soos springmielies in 'n vetpot sing
deur die laagte en teruggewerp word van die bergkante af, deurmekaar in
'n sware dreuning, waarin net die kanonne-bas naderhand oorheers. By die
skansmuurtjes zip-zip die klein koëltjes teen die klippe, en stukkies
fluit vrolik een-kanttoe, of 't skuur met so 'n snaakse sing-sangetje
skielik deur die lug oorheen, waarvan mens die dodelike vyandskap eers
merk as 't raak is, en 'n man inmekaar sak op die grond, of die fyn
blaartjes van die mimosa-boompies hier bokant afspat, op die vilthoede"
(p. 58). "Bom na bom breek briesend op hul klipskanse uitmekaar, en bars
met brullende giering bôkant hul toegewyde hoofde in nydige
moment-blitse oop, om hul inhoud oor die Boere uit te braak, soms vyf,
ses tegelyk, wat die kante van die kop omkarn in kokende kraters en 'n
onweer van skerwe en rotse opjae." (p. 125).
Baanbrekers, (1915).
Hierdie brosjure, 'n herdruk van _Brandwag_-artiekels bevat "'n
Hoofstuk uit die voorgeskiedenis van Transvaal", waarin die moord van
ag-en-twintig persone by Moorddrif in 1854 en die belegering van
Makapaansgat deur 'n strafkommando beskryf word. By dié ekspediesie was
ook Paul Kruger en besonder interessant is die waagstukke wat van hom
meegedeel word. Preller moet weer verskillende verdraaide voorstellings
weerleg. "Die dinge is verby, en die laster-kampanje het sy uitwerking
gehad. Praktiese, materiële voordeel kan 't nie meer aanbring om 't te
weerleg nie. Tog is 't tyd om, terwille van die waarheid alleen, 'n
oordeel wat op dié manier gevorm werd teen die Boere-volk, in hersiening
te neem, en inplaas van die fantasie-beelde van politieke
feuilletoniste, of die sentiments-oorweginge van 'n wekelike altruïsme,
die onweerlegbare feite alleen te laat spreek" (p. 33). Met die
optekening van so 'n "heroiese insident" het Preller ongetwyfeld nuttige
werk gedoen.
Preller en C.J. Langenhoven het saam uitgegee:
Twee Geskiedkundige Opstelle, (1919).
Eersgenoemde se opstel oor _Suid-Afrika s'n Boere-Republieke_ is 'n
bondige opsomming van die vernaamste feite uit ons geskiedenis in die
tydperk 1486-1910. In enkele pagina's word daarvan 'n handige oorsig
gegee en juis die snelle opeenvolging van die gebeurtenisse laat 'n
sterk indruk van ons "eeu van onreg" na.
Langenhoven gee _'n Paar Algemene Oorweginge omtrent
Geskiedenis-studie_. Met aanskoulike beelde toon hy aan "dat die hele
wilde natuurlewe 'n onafgebroke stryd is" (p. 114.) Een van die
vernaamste stellings in die betoog is "dat die geskiedenis 'n eindelose
ketting is van oorsake en gevolge wat nie plotseling begin en nie
plotseling afbreek nie." (p. 130.) Na 'n paar opmerkings oor die
kudde-instink word die ontwikkeling van ons volksbewussyn geskets en
daarop aangedring, dat geskiedenis-studie meer behoort te wees as 'n
ondersoek van "die blote geraamte van uitwendige datums en
gebeurtenisse" (p. 143). "In ons vurige idealistiese vaart word ons
skielik nugter geskok teen 'n feit van die guurste en nakendste
realisme" (p. 147)--ons honderd-duisend arm blanke naamlik. "Dit is 'n
baie ernstige siekte-verskynsel. Die geskiedkundige moet die diagnose
van die kwaal vind en daaruit moet ons die remedie soek" (p. 154.)
Preller beweer daarenteen in sy _Eksplanasie_: "Die diagnose is egter
die werk, nie van die Geskiedenis nie, maar van die Staat. Die
geskiedenis word eers daaruit opgebou" (p. XII). Preller wil die
statistiese metode van ondersoek op die arm-blankevraagstuk toepas.
Generaal Botha, (1920).
In hierdie brosjure het Gustav S. Preller 'n paar artiekels oor Genl.
Botha verenig. Dit is "meer brokstukke van die boustof (vir 'n
lewensbeskrywing) as dat 't aanspraak wil maak op 'n afgeronde
behandeling." (Voorwoord.) Hy deel dan verder mee dat hy op hom geneem
't "die byeenbrenge van die materiaal vir 'n uitvoeriger 'lewe' van
Suidafrika s'n grootste staatsman". Die brosjure bevat enkele
herinneringe van persone wat Genl. Botha intiem geken 't en 'n herdruk
van 'n artiekel uit _Neerlandia_ deur Dr. J.H. Kiewiet de Jonge. Daar is
meedelings oor die generaal se famielie en kindsdae, oorlogservarings,
sy politiek en huislike lewe. In kleine omvang is heel wat interessants
bymekaar gebring.
* * * * *
Vir die kennis van Preller se letterkundige opvattings is van belang een
en ander uit sy reeks artiekels: _Eerstelinge--'n Persoonlike
appresiasie van J.H.H. de Waal s'n Roman, Joh. van Wyk_. (_De Volkstem_,
18 Aug. 1906 vlg.). _Joh. van Wyk_ is volgens die artiekel "op s'n best
'n vernuftig inmekaar gewarde verhaal van 'n paar mense met hul haat,
afguns en liefde, wat s'n 'boeiendheid' ontleen aan die manier waarop
dit inmekaar geset is, aan die ontknoping en aan 'n gemaklike
verhaaltrant. Die mens-tragedie daarin blyf klein ... die romantiek is
partykeer voos, die stylmiddele gebrekkig, die psychologie hopeloos
vals." Tog kon hy die kulturele waarde van die roman insien: "Dis net
die ding wat ons nodig het om te leer lees. Al die ander sal later kom."
Maar dit is merkwaardig, dat hy van die staanspoor af sy mening sonder
doekies omdraai uit, en sy letterkundige oordeel nie deur bykomstige
omstandighede laat benewel nie. _Eerstelinge_ open die literêre kritiek
van die Twede Beweging op waardige wyse. Onder ons prosaskrywers is daar
seker weinig wat al in 1906 so 'n fors, persoonlike styl had. Wie kon
toe al iets so raak sê, soos die volgende: "Die klompie afgejakkerde
woorde ... wat 'n sukkellewe bymekaar gesweet het ...; Die hele wereld
bekyk hul van die hopie waar húl op staan; ómdat húl die hang anderkant
die bult nie kan sien nie, is die aarde pannekoek-plat op syn pilare
gegrondves." Ook met sy _Inleiding tot Jan Celliers_ in _Die Vlakte_
(1908) het Preller 'n kloek stuk prosa gelewer wat uitmunt deur fris
beeldspraak en kragtige geluid.
Vir sy taalgebruik is die volgende van belang: "Dis glad nie nodig om
voor wat hul taal-barbarisme noem ... juis so wild te wees als 'n
histeriese jong meisie voor 'n groot miskruier-gogga...." En in sy werk
is woorde soos _touchant, subiet, marsiale, parafernalië, imminente,
violente, skrupules_ ens. glad nie skaars nie.[413]
Oor dialoogkuns maak hy die volgende juiste aanmerking: "Dialoogkuns ...
is in algeval nie die nakende natuurlikheid nie; maar, gepaard aan
grondige mensekennis die neerslag van 'n skeppende verbeelding; iedere
stenograaf sou 'n mens kon verseker dat jij die grootste onsin van die
wereld sou hoor als jij presies moes neerskrijf, woord voor woord, wat
daar gesproke word...." Dan leg hy die vinger op 'n tegniese fout, wat
vandag nog deur byna àl ons verhaalskrywers gemaak word: "'n Techniese
fout wat De Waal nou en dan maak is om telkens _self_ so 'n gemoedelike
gesprekkie met sijn lesers te hou, wat totaal nie te pas kom nie." Hy
wys ook daarop dat De Waal "Adam Tas als historiese figuur ... geen reg
laat wedervaar nie."
Die volgende pleidooi vir fris beeldspraak is vandag nog net so nodig
as in 1906: "De Waal sal in sijn latere werke ... 'n groter en 'n warmer
liefde (krij) voor sijn _woord_, voor die afgebeulde, seerrug woord, wat
waarlik tog nie meer kan nie. Die sal hij bêre, en alleen gawe, ronde,
hele woorde inspan, en mooi agtermekaar, so's 'n span breed-gerugde
vaarlandse osse, wat gelijkweg beur om sijn mening te trek en te draag.
'So geseg, so gedaan' ... gaat ons perbeer opvolg, maar als 'n vorm van
uitdrukking voor éwig begrawe, en in die uitbeelding van gedagte en
gevoel gaan ons altijd soek naar die raakste woorde, en al die
verslonste ou plunjes en toiens weggooi.... Gee ons maar 'n kans; ons
gaat ons woorde navoel, en wik en weeg iedereen, sodat iedereen
naderhand weer inbom, en dreun en gons so's die ko'els van 'n pompom, in
plaats van so's 'n uitgewaaide ou stofstorm op ons neer te sak." Word
hier nie op tiepies Afrikaanse wyse die denkbeelde van die Tagtigers
weergegee nie? Dat Preller dit al _aan die begin_ van die Twede Beweging
gesê het, is merkwaardig. En dat die strewe na 'n persoonlike woordkuns
by hom erns was, blyk uit al sy prosawerk. Dit sou seker nie moeilik
wees om daarin ook pagina's aan te wys, wat nie meer as goeie
joernalistiek is nie, bladsye waarin "die afgebeulde, seerrug woord" nog
gemoor word, uitdrukkings met die haastigheid van 'n koerantskrywer
neergeklits. Maar meestal klink uit sy prosa op 'n eie stem en telkens
verras hy ons deur skoonheid van segging en mooiheid van klank.[414]
Omdat by ons nog soveel muwwe, onpersoonlike stylkuns is, so 'n oorvloed
van "verslonste ou plunjes en toiens", of anders aanstellerige
woordpraal, daarom is dit 'n ware verademing om te luister na die
harmoniese deining en wieging, wat Preller se periodes vorentoe stoot.
Hy is ten minste iemand, wat nie sommer die eerste die beste frases wat
in sy gedagte opkom afskryf nie; sy sinne maak nie die indruk van "so
gemaak en so gelaat staan" nie; hy hoor nog die taalklanke, deurvoel die
nog in hul volle betekenis.
Dat Preller historiese gegewens ook kan omwerk tot 'n aangrypende
verhaal, daarvan het hy die bewys gelewer in _Moedersmart_.[415] Op
treffend-realistiese wyse word daarin uitgebeeld die foltering van 'n
moeder, wat die sterwensgeroep van een kind moet veronagsaam om 'n ander
gesonde uit die hande van die kaffers te red. In sy historiese werk word
die moordlustige bedrywe van die kaffers op saaklike wyse meegedeel,
maar hier is dit deur plastiese tekening tot 'n roerende tragedie
gegroei.
Oor Preller se taalgebruik hoef na die genoemde bespreking van Dr. E.C.
Pienaar nie uitgewei te word nie. Op enkele minder mooie uitdrukkings
kan hier nog gewys word: "In die tyd het hy en hy alleen in breë en
diepe trekke in die kinders van Suidafrika _uitgehou_ die wye omvang van
'n selfstandige Afrikaner-nasie" (_P. R._ p. 350); "Die werke van dié
manne ... wat _verminder aan_ die nasionale onbewustheid ... (id. p.
347); "sodat honderde gesinne ... van gebrek sou moes _krepeer_" (id. p.
300); "Die Nylstroom ... wat hier breed is en ruig _bewas_ met bos en
riet; twee stamme ... van die oorspronklike ras _afgespring_
(_Baanbrekers_, p. 9, 12); "g'n kopere _bendes_ om begeestering van
buite in of uit te blaas nie" (_K. Hindon_, p. 31); "dan kan jy enige
tyd jou weg uitkry" (id. p. 293); "In die verdere loop van dieselfde
gesprek sê hy te glo, dat...." (id. p. 317); "Weinig wonder, dat baie
van hulle die voorkeur daaraan gegee het...." (_Trigardt_, LXXIII); "die
welsprekende wond in sy hofie" (_Moedersmart_).
§ 3. J.H. Malan.[416]
Boer en Barbaar, (1913).
By die twede druk in 1918 het Malan sy werk in omvang byna verdubbel. Hy
gee "die geskiedenis van die Voortrekkers tussen die jare 1835-'40 en
verder van die kaffernasies met wie hulle in aanraking gekom het," soos
die ondertietel lui. Dit is "volgens sy beskeiden mening, ('n) volledige
geskiedenis van die eerste Voortrekkers tydperk" (p. IX).[417]
Malan begint met Slagtersnek, bespreek die oorsake van die Groot Trek
breedvoerig, asook die kafferoorloë van dié tydperk. Hoofstuk V bevat 'n
kultuur-historiese beskouing, waarin uitvoerige meedelings oor vee- en
wynboerdery voorkom en 'n beskrywing van die huislike lewe van die
Afrikaner tydens die Trek. Dan volg 'n oorsig van die eerste trekke
onder Trigardt en Van Rensburg, en 'n breedvoerige verhandeling oor die
verhoudings, oorloë en swerftogte van die talryke kafferstamme, asook
die betrekkinge van die emigrante met hulle. Groot aandag word ook gewy
aan die optrede van die Engelse en Amerikaanse sendelinge. Vervolgens
kry ons 'n breedopgesette geskiedenis van al die ander trekke, die
opkoms en ondergang van die Soeloenasie, die eerste Engelse kolonie in
Natal, die moord van Retief met die daarop volgende moorde en veldtogte
en die vestiging van die Boere-republiek in Natal. As aanhangsel volg
nog 'n verhandeling oor die argitektuur in die westelike provinsie.
Sedert 1901 is Malan besig met sy ywerige navorsingswerk en die groot
aantal bronne deur hom ondersoek getuig van 'n onvermoeide vlyt en 'n
hartstogtelike speursin. Hy het dan ook heelwat interessants en
belangriks opgediep uit die voortrekkersperiode. Maar tot die historisie
wat die uitkomste van hul ondersoek in skone vorm weet om te werk
behoort Malan nie. Sy styl mis artistieke kwaliteit en die gawe om op
helder, logiese wyse die gang van 'n groot beweging te teken, ontbreek
by hom maar al te dikwels. Die beeldende fantasie, wat al die tallose
feite en besonderheidjies moet orden en rangskik, sodat dit tot 'n
grootse tafereel vergroei, die besielende asem wat die stof van die ou
foliante wegblaas en die vergete helde in lewende lywe voor ons laat
staan--die besit Malan slegs in geringe maat. Dit help nou eenmaal nie
om net te praat van "die hartroerendste episodes" (p. 286),
"onuitwisbare tonele" (p. 299), "hartdoorborende reise" (p. 301),
"ontsettende toestande", "verbryselde manne" (p. 302), want dit is tog
maar niksseggende woorde, só banaal, dat dit ons alleen hinder. As die
toneel dan werklik "onuitwisbaar" is, teken dit dan in al sy kleure en
geure, in al sy roerende droefheid, met al sy tragiese nasleep, sodat
ook óns daar iets van kan voel. Toon ons die ding self, moenie net
daaroor praat nie. Want Malan wil meer gee as 'n gekatalogiseerde
feiteversameling of 'n wetenskaplike verhandeling. Hy raak telkens aan
die moraliseer en wys op die deugde van die voortrekkers, wat dan met
die teenswoordige sedebederf gekontrasteer word. (o.a. p. 317-8). Die
geskiedenis is vir hom "die leermeesteres des lewens" (p. 396). As die
nageslag "afdwaal van die eienskappe van welvoeglikheid, statige
fatsoenlikheid, ysterklip karakter en godsvrug van ons wegbaners", dan
raak hy op die pad wat lei "tot ondergang en vernietiging".
Malan probeer ook om deur te dring tot die gevoelslewe van die
trekkers. Hy laat vir 'n paar bladsye die kroniekstyl met al sy feite en
syfers staan en beskryf "die laaste aand" in die ou Kaapse woning (p.
136 vlg.).[418] Hier sê hy nie: "Niemand kan sig inbeel, welke tonele
deur die brein van elkeen ... gevlieg het" (p. 285); hy is nie meer 'n
blote toeskouer op 'n distansie van 'n "onuitwisbare toneel" nie, maar
die trekker self wat afskeid neem. Omdat hy die geval werklik deurleef
het in sy eie gemoed, daarom hoor ons ook die ontroering in sy woorde,
al stuit ons taalgevoel telkens op wanklanke en al verdwyn die
weemoedige stemming geheel en al deur so 'n potsierlike beeld: 'n
Maanstraaltjie is "_'n teken van die Ewigheid, sag, op wolle slippers
wadend oor die menslike stipjes_...."! (p. 140). Daar is nog tallose
voorbeelde van viesie-verknoeiing, o.a.: "'n hartebranding, wat
onuitspreeklik was" (p. 275); "snoewende woordegloed" (p. 398); "Shaka
rol die golwe van kaffers oor die Drakens Berre soos 'n grote bosbrand"
(p. 156); ens.; ook onbeholpe uitdrukkings soos: "'n diepheuse buiging"
(p. 123); "geen Britse leërmag met hulle destyds verwaande
Europees-Waterloo militêre geflikker.... (p. 348); hy "was bestemd, om
die finale verwoesting van Dingaan se kolossale mag ... te help
vernietig (p. 381); die gevolg was 'n sieklike jammerte ... wat as 'n
hitte stroom deur Europa gestroom het...." ens. (p. 49); "hy had egter
intussen 'n groot verlies van bloed wat die mensliewende, dappere
Afrikaner in 'n floute skok (p. 310). Die onbeholpenheid bereik sy
toppunt in onleesbare sinne: "Piet Retief was seker een van die
merkwaardigste leiers onder die voortrekkers gewees en besonder bekwaam
en--lankmoedig sowel as takvol om oor die grootste swakhede, veral in
die begin, onder die emigrante: 'n volslae gebrek aan disipline, sug
naar eer en 'n possie bekwaam of onbekwaam, te kom." (p. 186.) "Stuart
vertel, dat die weduwee van P. Retief, wat 'n nooi de Wet was, en na
eers met Jan Greijling gehuud te wees, na sy dood met P. Retief in 1814
was getroud, en dat hy in 'n huis aan die Mooi Rivier die veldfles van
Piet Retief aan die muur het sien hang, synde in die huis van die heer
H.S. Lombaard en daarop was die simbole van vrymetselary te sien" (p.
289). Sulke voorbeelde van 'n verwronge, hopeloos verwarde sinsbou staan
by klompies op byna iedere bladsy. Skoonheid uit letterkundige oogpunt
hoef ons seker nie te soek in 'n boek waar die argitektuur van die sinne
so 'n gaotiese warboel is nie--'n ordelose hoop klippe van alle
moontlike soorte,--agteloos op mekaar gesmyt, sonder vaste plan, sonder
sierlike lyne. Watter fyngevoelige leser sal nie struikel oor sinne soos
die volgende nie: "Ek het dadelik enige poorte van die laer laat
opemaak, skryf hy op die 23^ste Des., 1838 naar Kaapstad en verskyn in
die _Zuid-Afrikaan_...." (p. 349); "Hulle noem die raad deur 'enige
persone' te syn gekies." (p. 202); "Op die 28^ste Jan., 1837 was ... die
Kommando terug, sonder een enkele man, behalwe vier van Moroko se
Barolongs gesneuwel, verlore te hê." (p. 186); "toe Paul Kruger hem die
hand in sy stoel gesete en waarom sy kinders en kindskinders geskaard
was, druk, ..." (p. 147).
Dan is daar nog staaltjies van mislukte hoogdrawendheid soos: "Die
_Mayflower_ kwaker pelgrimvaders is nou verander in 'n weelde baaiende,
onsindelikheid en bedrog...." ens. (p. 133).
Die taalkundige sal ongetwyfeld 'n paar wavragte onkruid in Malan se
akker kan oplaai. Hier kan alleen gewys word op die storende inwersie
van onderwerp en gesegde wat dwarsdeur die boek voorkom, om van ander
foute in die sinstelling en onafrikaanse wendings nie eers te praat nie.
Tot die anglisismes behoort o.a.: "'n warme tyd" (p. 30); "die Londen
Sending Genootskap" (p. 35); "China skoteltje" (p. 132); "Wat die
opvolging van Shaka betref, het Mbopa vir Mahlangana vals gespeel" (p.
235).
Wat ook al die streng-historiese waarde van _Boer en Barbaar_ mag wees,
dít staat in elk geval vas: deur sy gebrekkige styl en taal is die
letterkundige waarde daarvan gering. Laat ons hoop dat die boek van
Malan, wat met soveel toewyding gewerk 't en daarby gewillig was "to
scorn delights, and live laborious days" vir die historikus groter
waarde het. Deur die belangstellende leek sal dit meer geraadpleeg as
gelees word.
§ 4. Dr. S.P.E. Boshoff.
Stephanus Petrus Erasmus Boshoff is in 1891 gebore op Vaalbank, distrik
Senekal. Eers het hy in die Boland skool gegaan en later na die Grey
Kollege gekom. Na sy M.A. eksamen in 1912 het hy aan die Uniwersiteit
van Amsterdam in die Nuwe Lettere gestudeer. Met die uitbreek van die
oorlog het hy na Suid-Afrika teruggekeer en daar deelgeneem aan die
rebellie. Sy ondervindinge op kommando en in die tronk het hy beskryf in
_Vaalrivier, die Broederstroom_ (1916)[419] en _Rebellie-Sketse_ (1918).
Na die troebele is hy aangestel as professor aan die Potchefstroomse
Uniwersiteitskollege. In 1921 het hy sy studie in Amsterdam voltooi en
_cum laude_ gepromoveer tot doktor in die Nederlandse Taal en Lettere op
'n dissertasie: _Volk en Taal van Suid-Afrika_.
Hy sê self "dat hy hom nog nie en miskien nooit sal reken tot die
Afrikaanse skrywers nie. Wat hy doen is maar houthakkers- en
waterputterswerk vir ons ontluikende letterkunde" (_Die Brandwag_, Des.
1918). Hy is in die eerste plaas dan ook filoloog, en sy dissertasie is
'n monumentale werk, die vrug van jarelange arbeid. Ook uit bowegenoemde
sketse blyk sy voorliefde vir taalkundige waarneming. In samewerking met
L.J. du Plessis het hy ook uitgegee twee deeltjies _Afrikaanse
Volksliedjies_, 'n versameling van piekniek- en minne-rympies. Die
inleiding getuig van onvermoeide nasporingsywer op die gebied van
folklore. Meer as een fyn liedjie, wat in een of ander uithoek van ons
land lê en roes, sal deur die bundels algemeen bekend word.
Van Boshoff het verder nog verskyn 'n toneelstuk _Jannies, Johnnies en
Jantjies_ en 'n gewysigde bewerking van Ds. S.J. du Toit se _Magrieta
Prinsloo_. Hy is onlangs tot lid van die Leidsche Maatschappij benoem.
Vaalrivier, die Broederstroom en Rebellie-Sketse.
_Vaalrivier_ behandel veral die laaste dae van Generaal C.F. Beyers,
terwyl _Rebellie-Sketse uit my Dagboek 1914-1915_ verskillende gevegte
en ook die tronklewe beskryf. Dit is feitlik alles persoonlike
ervarings, wat die skrywer meedeel en hy doen dit op 'n aangename
verteltoon, in 'n goed versorgde styl. Hy het daar mooi in geslaag om
die taamlik eentonige militêre en topografiese meedelings af te wissel
met lewendige dialoog, waardeur ons 'n goeie kyk kry op die stemming
onder die burgers. Veral die beskrywing van die tronklewe munt uit deur
aanskoulikheid en raak humor. Mooi staaltjies van boerekwinkslae word
ook gegee en o.a. die knaende rooklus goed uitgebeeld. Daar is burgers
wat selfs van die dominee twak kry "want die predikante was prakties en
hul roltwak was gewoonlik langer as hul predikasies" (_R. S._ p. 132).
"Na die preek kon 'n mens dan ook gewoonlik 'n gelukkige roker hier en
daar onder die skare onderskei aan die blou rookwolkies om hom heen, en
aan die streep minder gelukkige broeders, wat agter hom aanstryk om tog
maar net die ruik van die rook te kry." (t.a.p., p. 133.) Daar is meer
sulke voorbeelde van goeie waarneming, wat getuig van intieme kennis van
die boere-mentaliteit. Die rake slag, waarmee sommige persone uitgebeeld
word is 'n aanduiding, dat die skrywer ook op die gebied van die roman
sukses sou hê.
Die styl word gekenmerk deur 'n besonder voorliefde vir alliterasie,
waarvan reeds die eerste sin van _Vaalrivier_ 'n voorbeeld is. In die
beeldspraak verras meer as een oorspronklike wending, b.v. "'n eensame
en blykbaar verlate woonhuis ... waarby 'n lang en nog eensamer ou
bloekomboom half staan en slaap, nes 'n reier op sy een been langs die
vlei" (_Vaalrivier_ p. 92). 'n Paar maal word _die_ as relatief gebruik
o.a. "Genl. Maritz, _die_ hy in daardie geval...." (_R. S._ p. 5).
Telkens kom _vyandige_ i.p.v. _vyandelike_ voor, b.v. "vyandige
perderuiters" (_Vaalrivier_ p. 55). Die anglisisme op p. 36 "die Jingoes
(het) my 'n vreeslike lewe gelei" moet seker op rekening van die spreker
gestel word. Die bewering, dat kuns "'n lukseartiekel" is (_R. S._ p.
122) moet blykens die verband nie _au sérieux_ geneem word nie. 'n
Voetnoot, soos die eerste op p. 24 (_Vaalrivier_) kan gerus weggelaat
word.
§5. J.A. Smith.
Johannes Anthonie Smith is gebore op Grootfontein, distrik Aberdeen in
1886. In sy jeug het hy _Ons Kleijntji_ gelees en vir Afrikaans geywer.
Toe hy byna vyftien jaar was het hy weggeloop na die Boere-kommandos en
tot die vrede geveg. Aan die Hoëre Skool in Stellenbosch het hy sy
studie voortgeset en daarna gaan boer. Die groot droogte van 1915 het
aanleiding gegee tot die keuse van 'n joernalistieke loopbaan. Eers was
hy tydelik werksaam by _De Nieuwe Tyd_, 'n Aberdeense krant en later
redakteur van _Het Westen_. Sedert 1917 is hy redakteur en bestuurder
van _Onse Courant_, Graaff-Reinet. Dit is die eerste krant wat in die
Kaapprovinsie oorgeslaan het in Afrikaans. Smith het daarin en ook
andersins aktief opgetree in die stryd om Afrikaans as voertaal erken te
kry. Die gevolg was die invoering van die Afrikaanse medium in die Hoëre
Skool op Graaff-Reinet. Hy versamel tans gegewens oor die mense en
toestande in dié distrik vóór die Groot Trek, en werk aan 'n brosjure
oor die teregstelling van Komdt. Scheepers. Van hom het verskyn: _Brit
en Boer, van Slagtersnek tot Jopie Fourie_ (1917) en _Naar Bloedrivier
en Paardekraal_ (1918)[420].
Brit en Boer.
Die skrywer gee 'n kort oorsig van die historiese gebeurtenisse van
1814 tot 1915. "By ons volk is 'n groot behoefte aan 'n kort, duidelik,
onpartydig en in Afrikaans geskrywe historieboek...." verklaar hy in sy
voorwoord. Deur gebrek aan 'n lewendige, persoonlike styl het dit egter
alleen 'n versameling van feite geword. As voorbeeld van die dikwels
gebrekkige styl en kanselagtige beeldspraak kan die volgende dien: "Hier
werd Afrikaanse lewens ontneem deur die Engelse, vir die eerste maal en
werd later nog weer herhaal.... Die diepe wond is nooit geen balsem
toegedien, maar steeds meer nuwe wonde in die boesem van die
diepgeteisterde volk geslaan." (p. 21.) Vorme, soos die volgende laat
mens twyfel of die boek wel in Afrikaans geskryf is: "Op s'n treurigs
(p. 22); Retief en de syne (p. 39); Die Regering ... het moe geword ...
en dag dit best.... (p. 64). Na veel moeite kreeg men die inwoners so
ver.... (p. 66); Goud werd gevonden" (p. 82) ens. Dan krioel dit nog van
taalkundige rariteite o.a. kalmtjes (p. 110); Men sal herinner (p. 77);
Southey het lang reeds in sy verstand gehad ... (p. 81) ('n Anglisisme);
sy bedriegelik invloed (p. 85); vermompte despotisme (p. 96); Mettertyd
het die uitlander populasie, die op sigself nie 'n presiese dreigende
gevaar was ... (p. 107); die ver-engelsen van die hele aardbol" (p. 108)
ens. As die dubbele negatief reg gebruik word is dit 'n uitsondering.
Naar Bloedrivier en Paardekraal.
Op eenvoudige wyse gee die skrywer 'n beknopte oorsig van die
gebeurtenisse, wat in verband staan met Bloedrivier en Paardekraal,
volgens sy beskouing "'n onuitputtelike bron van sede- en nasionale
lesse" (p. 11). Hy wou 'n werk lewer "wat vir die opkomende geslag
onmisbaar moet wees in verband met die hedendaagse Dingaanfees." Of die
onmisbaarheid van lange duur sal wees val te betwyfel, omdat die styl,
ofskoon beter versorg dan in _Brit en Boer_ so weinig artistiek en
dikwels onbeholpe is. "Na hierdie aanval is die laers in vier groot
laers verdeel en teruggeset en het onder die bevel van Maritz ...
gestaan" (p. 41). Daar is meer sulke voorbeelde. Die dubbele negatief
ontbreek nog telkens en uitdrukkings soos "skatte-buiters (p. 59),
verpeins (p. 82); 'n bewering te maak uit denkbeeldige inisiatiewe" (p.
70) is 'n aanduiding van gebrekkige taalbeheersing.
Nadruk word veral gelê op die verband tussen Bloedrivier en
Paardekraal: "As 'n mens Dingaansdag kan of mag vier, dan kan en _moet_
'n mens die herstelling van die onafhanklikheid in 1880 ook vier. Albei
jaartalle het dieselfde betekenis vir die volk." (p. 93.)
§ 6. Dr. J.D. du Toit (Totius).[421]
Ds. S.J. du Toit in Weg en Werk, (1917).
"Een omstandigheid moet by die lees veral nie vergeet word nie. Ds.
du Toit was 'n Ismaël: sy hand was teen almal, en almal se hand was teen
hom.... By die beskrywing van sy lewenstaak was dus wysheid en tak 'n
hoofvereiste, en die skrywer wil hier die opregte versekering gee, dat
hy sy uiterste bes gedoen het om by oue gevoelighede verby te skram en
om oue wonde nie seer te maak nie. Vandaar dat deurgaans geen kritiek
geoefen en geen beoordeling van persone en gebeurtenisse gegee word nie.
Die dag daarvoor sal wel later aanbreek. Die skrywer wou volstaan met
die blote meedeling van _feite_ (soveel molik in sitaat)...."
(Voorwoord). Met dié woorde het Totius sy werk goed gekarakteriseer. Dit
is 'n feiteversameling van die grootste belang oor "'n periode van
Afrikaanse oplewing", soos die ondertietel lui. Die rangskikking van die
feite, die ordening van sy biografiese materiaal het Totius met talent
gedaan. Van alle oorde het hy met groot vlyt en nasporingsywer sy
boustowwe bymekaar gemaak. Netjies opgepak lê die stene in afsonderlike
stapels. Die fondament is ook al gelê en daarop moet die boumeester nou
vir ons 'n sierlike skepping van monumentale skoonheid oprig. Dit is 'n
taak waarvoor die digterlike seun van 'n groot vader allesins berekend
is. Maar hy deel ons mee: "Die dag daarvoor sal wel later aanbreek". Die
redene wat Totius voorlopig van 'n interpretasie van sy feite laat
afsien het, moet ongetwyfeld gebillik word, as ons onthou, dat sy vader
se hand "teen almal was, en almal se hand teen hom". Addison het in 1716
al verklaar: "The truth of it is, as the lives of great men cannot be
written with any tolerable degree of elegance or exactness within a
short space after their decease; so neither is it fit that the history
of a person who has acted among us in a public character, should appear,
until envy and friendship are laid asleep, and the prejudice both of his
antagonists and adherents be, in some degree, softened and
subdued."[422] Maar die opmerking van Samuel Johnson is nie minder juis
nie: "If a life be delayed till interest and envy are at an end, we may
hope for impartiality, but must expect little intelligence; for the
incidents which give excellence to biography are of a volatile and
evanescent kind, such as soon escape the memory, and are transmitted by
tradition."[423] Dit is juis dié soort insidente wat Totius, blykbaar
met opset verwaarloos het. "Die skrywer van hierdie reëls was toe maar
vyf jaar oud. Tog styg daar nog verskeie witte wolkies van skerpe
herinnering op bo die wegduisterende gesigseinder van kinderverlee. Die
skrywer sal daarmee die leser nie te veel lastig wees nie." (p. 243).
Doodjammer, want deur die verswyging van sy persoonlike herinneringe
ontbreek daar lewenswarmte aan die biografie. Die beeld van sy vader is
groot en imposant, maar daar is weinig _lewe_ in. Soos 'n reusagtige
silhoeët staan dit teen 'n agtergrond van die bontste verskeidenheid.
Maar Ds. Du Toit se pelgrimsreis van die wieg tot aan die graf, sy
titaniese worsteling met die lewe, die dramatiese afwikkeling van dié
geweldige stryd, die diepe kneusing van 'n groot siel wat van smaad en
hoon meer as sy volle deel gehad 't--daarvan val alleen 'n dowwe
flikkerlig op die beeld. En die indruk kom Totius self bevestig: "Van
Ds. du Toit se inwendige lewe weet ons nie veel nie" (p. 248).[424] "Ons
het tot dusver veel gesê van Ds. du Toit se _werk_ en weinig laat
deurstraal aangaande sy _persoon_. So hoort dit, want dis ons in die
eerste plaas te doen om die grote werk wat Ds. du Toit verrig het. Maar
daarom mag 'n beskrywing van sy persoon nie agterwege bly nie" (p. 378).
Die "persoonsbeskrywing" (Hoofstuk XVII) bring ons egter nie veel verder
nie. Dit bly aan die buitekant; ons mis daarin die vermoë om deur te
dring tot die innerlike psiege. Dit kan ons al weer met die skrywer se
_eie_ woorde bewys: "Nou oorgaande tot die beskrywing van Ds. du Toit se
meer inwendige lewe, _natuurlik soos dit sig naar buite geopbenbaar het_
(want "wie weet wat in de mens is dan de geest des mensen die in hem
is?") sal ons eers bespreek sy emosionele lewe." (p. 381).[425] En hier
wou Totius tog meer wees as 'n feiteversamelaar, hier wou hy ons iets
van die persoonlikheid van sy vader laat voel. "The biographer must be
more than the mere realist who can photograph facts--he must be
something of the idealist as well, for he has to create as well as to
reproduce: and we value a biography exactly in proportion as its author
has succeeded in creating for us the character of a new man or woman to
be added to our own personal acquaintance."[426] Nou lyk dit vir my of
Totius met die metode wat hy volg, soiets nie kán bereik nie. Hy
verklaar: "Nou gaan ons oor tot 'n beskrywing van Ds. du Toit se
verstand en wil. Vanself hoef dit nie so uitvoerig te wees nie. Sy ganse
lewe en werk deur ons beskrewe lê getuigenis af van die grootte van sy
verstand en die krag van sy wil." (p. 396). Dit mag nou wel waar wees,
maar so 'n bewering help ons geen druppel om die persoonlikheid van 'n
mens te begryp nie. En buitendien, het ons nie die reg om van die
biograaf 'n artistieke sintese, 'n psigologiese interpretasie te verwag
nie? Ons is nie tevrede met hier 'n raps en daar 'n raps nie, ons wil 'n
volledige beeld hê. Die skrywer vervolg: "Ook moet hier die opmerking
gemaak word dat dit ons nie te doen is om 'n strenge groepering van die
sielsfunksies nie. Ons het 'n skema gemaak wat prakties aanwendbaar is.
Bowedien is die siel van 'n mens 'n eenheid, wat sig nie uit mekaar laat
kerf nie. Op die feit wys veral die nuwere sielkunde. Vandaar dat ons
reeds die verstand en wil laat inwerk het op sommige van die beskrewe
emosies of gemoedsaandoeninge." (p. 397.) Almal netjies beredeneerd,
maar hier help al die skemas en tabelletjies van die hele wêreld jou
totaal niks! Die biograaf staan voor dieselfde probleem as die
romanskrywer: Hoe moet ek die mens laat _lewe_? En as hy dié groot
wonder reg kry, dan is dit nie omdat hy 'n knap psigoloog is nie, goed
op die hoogte van die allerlaaste emosionele _formulae_, maar enkel en
alleen omdat hy kunstenaar is. Hoe die wonder geskied weet hy miskien
self nie, en ons kan dit alleen by benadering uitrafel; maar as ons sy
boek gelees het, dan is daar nog 'n man of vrou toegevoeg by die getal
van ons intieme vriende. En in die sielkundige skema van Totius mis ek
die warme intimiteit; ek ken sy vader na meer as 450 bladsye nog nie so
goed as my eie vader of een van my vriende nie. Die "witte wolkies" van
sy herinnering, die moes hy nie laat wegwaai het nie!
Beskou ons Totius se biografie nou alleen as feiteversameling, dan is
dit inderdaad 'n handige kompilasiewerk, wat onmisbaar is vir die kennis
van ons letterkunde en geskiedenis. Hy het die outobiografie, briewe en
sitate op bekwame wyse inmekaar gevleg, sodat iedereen na bestudering
van die bewysstukke sy eie oordeel kan vorm. Daarmee het hy seker
bereik, wat hy Kuyper op die tietelblad laat sê: "Niet vergeten van onze
doden is niet genoeg. Er kan zo dikwels veel ook voor onze doden nog
gedaan worden. Om hun eer en goede naam te verdedigen tegenover
miskenning en laster.... Bitterheden weg te nemen, die als onkruid
tussen hen en hun omgeving waren opgeschoten...." Hy het as onpartydige
historikus sy vader sy eie saak laat voordra, hom uit sy werke, self tot
ons laat spreek; nou moet hy nog as _seun_ sy vader vir ons uitbeeld met
al die warmte van 'n liefdevolle kinderhart. Die voorwoord laat ons
hoop, dat "die dag daarvoor wel later (sal) aanbreek." Vir ons
letterkunde kan dit 'n blye dag word!
Die biografie bevat besonderhede oor Du Toit se jeug, sy werk as
predikant van die gemeente Noorder-Pêrel, sy stryd vir die beginsel van
Christelik Nasionale Onderwys. Die oprigting van die _Genootskap van
Regte Afrikaners_, _Die Patriot_ en ander blaaie word uitvoerig
bespreek, asook die stryd vir die Afrikaanse taal. Duidelik blyk hoe
groot die invloed van Ds. S.J. du Toit sedert 1875 was, en van hoeveel
bewegings hy die eintlike vader kan genoem word. Die oprigting van die
Afrikaner Bond, die oplewing in die Kaap-Kolonie en die aandeel van _Die
Patriot_ in die Transvaalse Vryheidsoorlog is ook breedvoerig uitgewerk.
Uit die belangrike sitate kan ons 'n helder beeld van die kulturele lewe
van dié tyd saamstel. Ds. Du Toit se werk as Superintendent van Onderwys
en polietikus in die Transvaal, sy Bybelvertaling en reise word ook
behandel. Dan volg sitate oor sy houding tydens en na die Jameson-inval.
Die verklaring van Adv. J.H.H. de Waal, soos aangehaal op bladsy 2 word
deur Ds. Du Toit se eie woorde bevestig: "Die houding deur my in
_Patriot_ en _Getuige_ ingeneem teenoor die Transvaal-regering van die
laaste tyd was egter nie populêr in die Kolonie nie, veral sedert die
Jameson-inval. Dit het gemaak dat die blaaie agteruit gegaan het." (p.
313.) Oor Du Toit se stryd teen sektes en kettery word ook meedelings
gedaan. Met 'n beskrywing van sy persoon en laaste dae sluit die boek,
waarin ook nog enige gedigte van hom afgedruk is.
Van Du Toit se veelsydige bekwaamheid, sy onvermoeide ywer vir
godsdiens, taal en nasie is op byna iedere bladsy bewyse te vind. Sy
lewensbeskrywing is meteen ook die geskiedenis van die ontwaking van die
Afrikaner bewussyn en sy aandeel daarin was ongetwyfeld belangrik.
Of ons die deur moet oopset vir woorde soos die volgende, is
twyfelagtig: leaders (o.a. p. 41); waiter (p. 283); debater (p. 350);
smoking-cap (p. 379), wasies (p. 380).
§ 7. Ds. W. Postma (1874-1921), (Dr. O'kulis).
Doppers (1918).
Dr. O'kulis verklaar in sy inleiding: "Ik het die egte ou Doppers nog
goed geken en hulle opregte nasate leef ik nog mee saam, sodat ik meen
in staat te wees om enigsins 'n suiwere portret te skilder van 'n
eienaardige groep van ons volk...." Hy het 'n ruim opvatting van die
woord Dopper. "Al die Doppers (is) nie in die Dopperkerk nie, en ... nie
alle lidmate van die Gereformeerde Kerk van S.A. (is) egte Doppers nie."
(p. 8.) "Ons profeteer dan ook beslis ... dat ons volk altyd meer terug
sal draai naar die _Backveld_, al meer Dopper sal worde, naarmate ons
nasionale selfbewustheid ontwaak en ontwikkel" (p. 15). Op kernagtige
wyse word die hele lewensbeskouing van die Dopper uiteengeset en alles
wat daarmee in stryd is afgekeur. Die oorsprong van die Doppers, hul
isolement, godsdiens en beskawing word geskets en hul beginsels met
warmte verdedig. Ten slotte word daar 'n staanplek gevra vir die Dopper
in die Afrikaanse samelewing: "Ons vra geen guns, geen medelyde, geen
beloning, geen verering nie. Ons vra net staanplek in die Boer-geledere
om saam te werk en saam te stry vir die heilige pand ons saam
toevertrou" (p. 116). In die bylae volg die opienies van ander skrywers
oor die Doppers.
Die grootste gedeelte van die boek is van godsdienstige aard en kan
buiten beskouing bly. Dat ons hier egter te doen het "met 'n faktor, wat
geweldig invloed uitgeoefen het op die kultuurlewe van ons volk" (p. 71)
is ongetwyfeld waar, en Dr. O'kulis se pleidooi vir die Doppers is 'n
belangrike bydrae op kultuur-historiese gebied. Daaruit kan ons die
Dopper se standpunt teenoor die wetenskap, die kuns, opvoeding, sport,
ens. leer ken. Die skrywer het 'n persoonlike kyk op al die probleme van
ons tyd, al is sy behandeling daarvan dan ook dikwels sketsagtig.
Kapitalisme en sosialisme kan seker nie met so 'n paar sinnetjies soos
die volgende afgemaak word nie: "Geen van bei ken soiets as 'n
lewens- of nasionale ideaal nie--hulle klim nooit hoër op as hulleself
nie. Daar is niks verhewens of opheffends in hierdie rigtings nie--dit
is net:--"Laat ons eet en drink en vrolik wees, want more sterf ons."
Ook die definiesie van modernisme is vaag en misleidend, (p. 65.)
Die Boervrou, (1918).
_Die Boervrou_, "Moeder van haar Volk" is saamgestel op versoek van die
Nasionale Helpmekaar- en Kultuur-Vereniging, Reddersburg. Die skrywer
verklaar: "Dis my doel om die lewe en dade van die Boervrou in die
geskiedenis op te spoor en voor te stel op eenvoudige en heldere wyse."
(Voorwoord).[427] Hy wil probeer om self "so min molik te sê en soveel
molik getuienis van vreemdelinge (ook vyandige), wat die mense geken het
invoer." (p. 20.) In hoofsaak is dit dan ook 'n kompilasiewerk, waarin
veral die periode van die Groot Trek en daarna uitvoerig behandel word.
Onder ander word die gedenkskrif van Anna Stenecamp afgedruk en 'n paar
krante-artiekels oor Maria Koopmans-de Wet. Daar is nog naklanke van die
_Eselskakebeen_: "Ongelukkig dat ons altyd op skool nog moet ly aan die
verouderde Engels-Turkse stelsel van afgryslike geestesmoord." (p. 104.)
"Dis nodig om die wissels van die spoor van ons Vaderlandse Geskiedenis
eers reg te sit vir ons, wat op skool deur _Cape History_ en
Jingo-laster so hopeloos verknoei is...." (p. 44.)
"Die godsdienssin van die Boervrou is die sleutel van haar hele
geskiedenis; die wat dit nie vooropstel, en gedurig voor oë hou nie, kan
haar nie begryp, haar portret nie skilder nie" (p. 66). Godsdienstige
beskouings neem dan ook 'n groot plaas in, en telkens word 'n klein
prekie ingelas (o.a. p. 160, 179). Die streng-Kalvinistiese
lewensbeskouing van die skrywer laat hom dikwels teen allerlei
maatskaplike euwels te velde trek, teen "die sonde van kinderbeperking"
(p. 157), die vrouestemreg en allerlei vreemde sedes. "Hoe geleerd en
ontwikkel ons ook al word, laat ons Boer bly. Praat van _beskaaf_--wel
ik het nergens hoër, fyner beskawing gesien as by ons egte kristen Boer
voorouers nie." (p. 109.) Hy is nie teen vooruitgang nie: "Die Boervrou
mag die kappie en die manteltjie vaarwel sê en tog haar grootmoeder in
alles gelyk bly." (p. 177.) Maar ons moet voortbou op "die hegte breë
Boerfondament" en alle "vreemde modelle" vermy. "Daar is geen hoër adel,
geen fyner beskawing, geen edeler siel as die van die Boervolk self nie.
Al wat ons daarvan afwyk, gaan ons verkeerd, breek ons onsself af,
ondermyn ons ons indiwidualiteit. Ons mog dan wat vreemds byspyker, en
daar uitlandse vernis oor smeer, maar dit sal nie hou teen die
Afrikaanse son nie.... Wat ons het is egte goud, al mag dit nog nie
gelouter en bewerk wees nie, wat ons in die vreemde naloop is
klatergoud." (p. 206.) Hier ontaard die gevoel van nasionale eiewaarde
in chauvinisme, en werk die ou isolasie-drang van die Boer, en sy afkeer
van alle vreemde beskawing nog na. Op 'n ander plaas is sprake van "die
gesonde lewenswyse en wêreldbeskouing van die Boervrou, so afkerig van
die verfynde en demoraliserende uitlandse 'beskawing'...." So voer die
groot nadruk wat op die Afrikaanse voortreflikheid gelê word en die
waarskuwing vir alles wat vreemd is tot die stelling, dat alles in
Afrika goed is en alles daarbuite sleg. Dit was seker nie die bedoeling
van die skrywer nie, maar wanneer 'n goeie beginsel te veel op die spits
gedryf word, lei dit tot bekrompenheid.
Die neiging vir allerlei moeilik verdedigbare generalisasies, wat ook in
_Doppers_ aangetoon is, blyk uit so 'n bewering: "Is die teenwoordige
oorlog nie vrug van die onvrouelikheid van die vrou van Berlyn, Parys,
Brussels, Londen?" (p. 180.)
Die portret en karakter van die Boervrou het Dr. O'kulis met liefde
geteken. Veral in die sewende en agste hoofstuk, waar die skrywer self
meer aan die woord is, kom juiste opmerkings en 'n persoonlike
uitdrukkingswyse voor. Die nuwere geskiedenis wil hy verbygaan, maar oor
die konsentrasiekampe kán hy nie swyg nie. (p. 141.) "Die geskiedenis
swyg nie, al vergeet ons ook al graag." (p. 148.) "_Dwars deur ons land
loop die bloedspoor van die Boervrou_" (p. 114). Met eerbiedige hulde
volg hy die spoor deur ons geskiedenis. Van die politieke
vroueverenigings verwag hy weinig heil. Ook die foute van die Boervrou
word beskryf. In Mevrou Marie Koopmans-de Wet "sien ons die Boervrou
soos sy ontwikkel op die hoogste sport" (p. 181.) Die bylaes bevat
hoofartiekels van die _Mediator_ oor die trekkers en oor
vaderlandsliefde, asook 'n stuk uit Preller se _Voortrekkermense_.
Tot die minder juiste uitdrukkings behoort o.a.: "'n daghelder feit"
(_Doppers_, p. 63); "die ster-rol speler in die bioskoop" (id., p. 66);
"Die meisies was ... op reken van die moeder...." (_Boervrou_, p. 59);
"oor algemeen" (id., p. 94); "meedoen met allerhande lewensdrukte" (id.,
p. 97); "geleerdheid bring in 'n groef" (id., p. 105); "om oor die
toekoms te praat en te plan (id., p. 149); "omdat men hiervoor geen oog
had" (id., p. 24); "om die verdrukte landgenote te help met tonne van
selfgemaakte en geofferde versagting" (id., p. 92). As staaltjies van
retoriese beeldspraak kan dien: "Twee feite het hulle diep in die hart
deurboor" (id., p. 118); "die hartverskeurende skouspel; die vlym nog
dieper voel" (id., p. 148).
§ 8. Thos. Blok.
Thos. Blok is in 1879 gebore. In Holland was hy 'n tydlank onderwyser en
sedert 1913 in Bloemfontein, waar hy tans hoof van die Voorbereidende
Tegniese Skool is. Hy het hom dadelik na sy vestiging in Suid-Afrika op
Afrikaans en geskiedenis toegelê. Hy streef daarna om die resultate van
sy argiefondersoek in aantreklike vorm uit te gee en bewerk veral die
periode van die Oranje Rivier Soewereiniteit. Van hom het verskyn 'n
serie leesboeke _Ons Eie Taal, Klein Jannie, Oom Willem, Hendrik Afbeen_
en _Willem Kruger_, skool- en kinderlektuur, 'n paar bundels
kinderversies en _Grensboere_ (1918).
Grensboere.
Dit is 'n verhaal uit die dae van President Hoffman, "'n inleiding tot
die geskiedenis van die (Basoeto)-oorloë." Blok wil "'n duidelike beeld
... gee van die toestande, wat geheers het, en die moeilikhede, waarmee
die Boere te stry gehad het op die grens van Basoetoland.... Behalwe die
vorm, waar die storie in verskyn, is alles suiwer geskiedenis."[428] Die
geskiedenis smoor dan ook die verhaal dood; die argieflug is te sterk.
In die begin kry ons nog iets van die mense te sien, maar ons verloor
hulle gou tussen al die historiese feite en dokumente. In 'n suiwer
historiese vorm sou Blok se werk meer voldoening gee, want die feite wat
hy meedeel is belangrik en van sy simpatieke inlewing in die
Boerekarakter getuig iedere bladsy van die boekie. Die helder,
eenvoudige styl, wat alleen op enkele plekke spore van Hollandse invloed
vertoon, maak _Grensboere_ uiters geskik vir die jeug. Hinderlike
herhaling kom voor o.a. op p. 21: skaf--skaap; op p. 57:
gekies--kiesers--kies.
§ 9. Ds. G.B.A. Gerdener.
G.B.A. Gerdener is in 1881 gebore op Wupperthal, 'n Rynlandse
sendingstasie in die Sederberge, Clanwilliam, waar sy vader, 'n Duitse
sendeling gearbei het. Sy gehele opvoeding het hy feitlik in
Stellenbosch geniet, en daar is hy ook tot predikant opgelei. Sy
teologiese studie het hy in 1922 voltooi aan die uniwersiteit in
Tübingen, waar hy die graad Dr. Phil. _cum laude_ verwerf het en hom
veral op die nuwere geskiedenis en die tydperk van die Hervorming
toegelê het. As sekretaris van die Christelike Studente-Vereniging het
hy in 1907 en 1910 groot buitenlandse reise gemaak. Gedurende 1912-17
was hy onder die Mohammedane in Kaapstad werksaam en daarna as twede
predikant op Stellenbosch. Van hom het verskyn 'n bundel gedigte: _Uit
Mijn Jonkheid_ en verskeie godsdienstige werke, alles in Hollands.
_Sarel Cilliers, Die Vader van Dingaansdag_ is egter in Afrikaans
(1919). Hy was ook redakteur van _Het Gereformeerd Maandblad_.
Sarel Cilliers.
Piet Retief word die martelaar van die Groot Trek genoem, Andries
Pretorius, die krygsman en Sarel Cilliers die profeet (p. 3). "Beter
tiepe van die diepe godsvrug en die innige vroomheid, wat in dae van
donkerheid en droefheid aan die hart van die Trekkers lig en troos
verskaf het is daar nie dan Sarel Cilliers" (p. 4). Sy kinderjare en
uittog na die noorde word beskryf, terwyl ook in vlugtige trekke die
verloop en betekenis van die beweging van 1836 geteken word. Episodes
waarin Cilliers 'n groot aandeel gehad 't, soos die slag by Vegkop en
die aflegging van die gelofte word uitvoerig behandel en op helder wyse
toegelig. Cilliers se ervarings in Natal en later in die Vrystaat, sy
rol in die kerklike lewe is op aanskoulike wyse in die laaste hoofstukke
geskets. Deur verskillende anekdotes kry ons 'n helder beeld van sy
persoonlikheid. In die slothoofstuk word sy betekenis so saamgevat: "Hy
was 'n onverskrokke baanbreker van die beskawing, 'n dapper stryder vir
vryheid, 'n edel patriot en 'n vroom Godsman" (p. 90.) Die geskiedenis
van die Dingaansfees en die beste manier om dit te vier word bespreek.
Dit was dan ook die aanleiding tot die ontstaan van die biografie (p.
4). Die aanhangsels bevat 'n joernaal en verskeie briewe van Cilliers.
"Die meeste mense van die twintigste eeu sal (Cilliers) noem 'n
onbuigsame, ouderwetse puritein" (p. 84). Deur sy verwante
lewensbeskouing kon Gerdener so 'n figuur met 'n begrypende liefde
aanvoel en hy slaag dan ook daarin om veel wat vaag was te verduidelik.
As hy ons egter vertel dat hy liewer "die sluier van vergetelheid" (p.
34) oor die onaangenaamheid tussen Cilliers en Smit wil trek, dan twyfel
ons aan sy objektiwiteit. Vir 'n geskiedkundige werk kan die
omsluieringsmetode nóg noodlottiger wees as vir 'n roman! Deur so 'n
sinnetjie bring die lewensbeskrywer homself onder die verdenking dat hy
te werk gegaan 't volgens die gesegde: _De mortuis nil nisi bene_.
Onwillekeurig vraag ons: Wat het nog meer onder "die sluier van
vergetelheid" geraak? In die aangehaalde geval is dit alleen getuigenis
uit 'n ander bron wat Gerdener tot 'n bespreking dwing. Maar die feit
dat hy dit met blykbare teësin doen, kan ons die indruk gee, dat hy
alleen 'n _lofrede_ op "die vader van Dingaansdag" wou skryf. En selfs
die vaagste sinspeling in dié rigting moet die biograaf vermy, as hy
geen agterdog wil opwek teen sy onpartydigheid nie.
Ook die volgende verklaring is 'n erkenning deur die skrywer self van
wat daar nog ontbreek in sy werk: "Ons sluit hierdie Hoofstuk "Bloed en
Trane" met die gevoel dat daar taferele in die geskiedenis is, wat
niemand kan beskrywe nie. Neem b.v. Piet Retief, bo-op die Drakensberg
met sy aangesig in die rigting van die Indiese Oseaan.... Gebeurtenisse
kan 'n mens nog beskrywe, maar sulke manne, so groot, so onsterflik: die
Martelaar, die Profeet en die Staatsman van die Grote Trek. Hier moet
die digter en die skilder ons te hulp kom!" (p. 47.) Die
kunstenaar-biograaf mag egter sy taak nie so maklik op ander skuiwe nie!
Dit spreek vanself dat iemand wat uit stowwige oorkondes en
fragmentariese oorlewerings 'n beeld van 'n mens moet opbou daarin slegs
gedeeltelik kan slaag; die tydgenoot, steunende op intieme kennis en
persoonlike omgang is daartoe veel beter in staat. Maar waar die
tydgenoot dit nagelaat het is 'n biografie soos die van _Sarel Cilliers_
vir ons van groot belang. Uit die beskikbare gegewens het Gerdener 'n
duidelike beeld van die man en sy betekenis saamgestel. By 'n twede druk
sal hy seker die onafrikaanse vorme wat daar nog in sy styl voorkom
vermy, en ook nie die piëteitlose afkorting _Maritzburg_ vir die ou
Voortrekkerstad gebruik nie (o.a. op p. 31).
§ 10. A.J. van der Walt.
Andries Jacobus van der Walt is gebore op Grootfontein, Middelburg,
K.P. Van sy tiende tot sy vyftiende jaar het hy skool gegaan op
Ratelpoort, waar hy leer hoera skree het, toe die anneksasie van
Transvaal (1877) bekend word. Maar nadat hy enige jare skool gehou 't is
hy Transvaal toe en daar het hy gou tot 'n ander oortuiging gekom. Kort
na die Jameson-inval is sy Hollandse roman _Afrikaner wees u zelf_
geskryf.[429] Gedurende die Twede Vryheidsoorlog moes hy saam met ander
die wyk neem na Delagoabaai en vandaar na Holland. In Europa het hy byna
twee jaar gebly, baie rondgereis en sy ondersoekings oor Andries Hendrik
Potgieter begin, wat nog op 'n uitgewer wag. Na sy terugkoms was hy eers
tien jaar lank by 'n versekeringsmaatskappy en toe weer onderwyser in
die distrik Potchefstroom, waar hy nog is. _Noordwaarts_, wat in 1906 al
klaar was het hy in Afrikaans omgewerk vir die _Burger_-leeskring
(1919).[430] In 1920 het ook nog verskyn _Vastrappers I_.
Noordwaarts.
In 1877 het 'n groot aantal huisgesinne die Suid-Afrikaanse Republiek
verlaat en noordwaarts getrek. Die skrywer het historiese gegewens oor
hierdie Dorsland-Trek versamel en dit as Deel II van _Noordwaarts_
uitgegee. Die verhaal van D.J. Erasmus word afgebreek deur die volgende
opmerking van Van der Walt: "En dan volg 'n hele reeks van kostelike
informasie ... wat vir 2/3 as boustof verstrek ('t) van Boek II" (p.
217). Boek II is 'n gedeelte van 'n romantiese verhaal, wat aan die
_Boustowwe_ voorafgaan. Hier het ons dus te doen met 'n onwetenskaplike
vermenging van waarheid en verdigting, wat die boek vir die historikus
vrywel waardeloos maak. Selfs op die _boustowwe_ kan ons nie reken nie:
"Die skrywer het eers gemeen, by die _omwerking en besnoeiing van die
handskrif_, om die verdwaal-episode maar agterweë te laat....[431] Nog
duideliker blyk sy werkwyse uit die volgende: "Ons moes dus by die
skrale bedeling van boustof, nadat ons ons so goed moontlik onder ons
omstandighede op hoogte van die Land- en Volkkunde van die streke
waardeur die twee van Stadens denkelik getrek het, gebring het, toe maar
verder die regte van 'n romanskrywer ons aanmatig, om so op dié manier
die leemtes enigsins aan te vul." (p. 185.) Teen 'n historiese roman oor
die Dorsland-trek bestaan daar natuurlik geen besware nie, maar die
onoordeelkundige vermenging van fantasie en waarheid in 'n boek, wat die
ondertietel _Historiese Sketse_ draag, moet ten sterkste afgekeur word.
Van der Walt het verskillende episodes uit sy boustowwe tot een verhaal
saamgeflans. Hy gee 'n reeks gekleurde historie-prente en laat op
bioskoopagtige wyse die vernaamste episodes voor ons verbytrek. In die
_uiterlike_ omstandighede van die trekkers het hy hom goed ingeleef. Hul
ontberinge en eindelose gesukkel in die dorsland word op skilderagtige
wyse geskets. "Die opeenvolging van ellendes" (p. 58), die lyding van
mens en dier in woeste oorde, die moeilikhede met die inboorlinge is op
duidelike en aanskoulike wyse voorgestel, sodat die geheel 'n treffende
rolprent van die volhardingsvermoë van die Afrikanerpioniers word. Maar
ons mis die hand van die kunstenaar wat só kan skilder, dat die figure
van die doek af na ons toe kom, met ons praat en die roersels van hul
innerlikste menssyn openbaar. Want daarvoor deins die skrywer terug.
"Ons laat maar liewer die sluier val!" (p. 112);[432] "Maar laat ons
maar liewer van Tys van Wyk, die vader en van Roelf, die liefhebbende
oom, swyg--swyg van algar se verdriet, wat elkeen op sy eie manier
getoon het...." (p. 136); "O, geen pen kan die aakligheid van die reis
beskrywe nie!" (p. 139); "Wie sal 'n vroumens se trane deurgrond?" (p.
162). So soek die skrywer altyd maar uitvlugte. Net waar hy 'n kans kry
om die dieper menslikheid te teken, getuig hy sélf van sy onmag. Hy bly
meestal die belangstellende toeskouer, wat nie die ellende self deurleef
nie, maar op 'n goeie distansie aantekeninge maak: "Laat ons, Leser,
hulle afkyk in hulle doen...." (p. 65). Die kranksinnige Mieta is "die
ware beeld van wanhoop" (p. 51) en 'n paar reëls verder weer "die beeld
van verregaande onverskilligheid". Tog het hy daarin geslaag om 'n hele
paar lewendige toneeltjies te teken, soos o.a. die dood van Joggie (p.
68 vlg.). Ook die vaste vertroue op die Voorsienigheid onder die bangste
gevare, en die stille godsvrug van die trekkers is goed weergegee.
Die gebeurtenisse deur Van der Walt beskryf was vanself al danig
romanties. Maar hy is nog nie tevrede nie! Dit word so aangedik, dat
mens jou naderhand verbeeld dat jy onder die oud-testamentiese bedeling
leef. Daarom verbaas dit ons nie dat die steenbokkie reguit in Tys se
knipmes inloop nie! (p. 144). Die meisie wat deur die kaffers ontvoer
word, ontbreek ook nie, nog minder die paartjie wat mekaar "kry".
"Leser, ons paar _het_ mekaar nou. Sal ons ook nou maar ophou?" (p.
157.) Asseblief tog neef, want ons het dit al só baie gehoor! As jy van
die verliefde paartjie nie twee lewendige _mense_ kan maak nie, wat op
hul eie manier liefhet en nie mekaar sommer "kry" en "het" nie--bly dan
maar liewer stil! Die bruilof ens.--ja kyk--soiets lees ons elke dag in
_Die Burger_ en _De Volkstem_. Ons weet presies hoe dit gebeur en daar
in die wildernis is 'n mens ook maar 'n mens! Hou tog maar liewer op!
In plaas van plastiese uitbeelding kry ons moralisasies en godsdienstige
oorpeinsings, soos by die beskrywing van Sarie Swarts se lotgevalle. Hoe
sterk die moraliserende tendens is blyk duidelik uit
Vastrappers I.
In die voorwoord al staan 'n heftige tirade teen allerlei "onruswekkende
verskynsels". Daartoe behoort: "die prysgewing van ons jeug aan die
Rugby-Moloch, ... die goddelose Rugby-gedoente" (p. 7); "die gruwelike
en gevaarlike sigarette-draak, gemengde baaiery, die Malthusiaanse
euwel" ens. Ook in die teks kom sulke uitvalle voor. Van der Walt het
seker die volste reg om vir sy lewensbeskouing propaganda te maak, maar
in 'n historiese werk kom sulke sedeprekery nie te pas nie.
Die eerste afdeling van _Vastrappers_ bestaan uit sitate van "wat ander
mense so ongeveer van Boer geskryf het." Waarom ons dit eers moet lees,
is nie duidelik nie. Dan volg: "Die Historie van seker vier
Potgietergeslagtes", 'n reeks "oorspronklike famielieverhale", wat "so
orgineel moontlik" afgedruk word. Hy hoop dat "veral Jong S.A. se oë
meer mag oopgaan om die egte goud van ons skone Verlede te onderskei van
baie namaaksels en klatergoud van ons tye." (p. 37.) Die derde afdeling
"Baanbrekers en Vastrappers" is 'n soort sedekundige verhandeling om aan
te toon, dat daar "'n goue streep van Kalvinisme deur heel ons
Vaderlandse Geskiedenis (lê)" (p. 200). Afdeling IV dra 'n uit
taalkundige oogpunt onjuiste tietel: "Uit vanmelewe ou Potchefstroom se
dae". Dit is 'n herdruk van 'n artiekel uit _Het Westen_ van 1908, met
'n naskrif van 1919 waarin gedeeltes uit ou Potchefstroomse krante
afgedruk word. III en IV is albei "_onvoltooide_ sketse". "Omstandighede
het ons belet om al die informasie behoorlik te verwerk soos dit eintlik
behoort. Dit het gekom deels omdat ons nog nie klaar het met ons
histories ondersoek" (p. 211). Met dié woorde veroordeel die skrywer sy
eie werk. Die wanordelike allegaartjie wat hy ons aanbied, met sy
doolhof van inleidings, aanhangsels, naskrifte, note en
bymekaargeskraapte sitate is 'n duidelike bewys dat naas liefde vir die
voorgeslag 'n deeglike, wetenskaplike voorbereiding onmisbaar is. As
_Vastrappers I_ enige waarde het, dan moet dit gesoek word in die
Potgieterverhale, wat die grootste gedeelte van die boek beslaan. Die
beoordeling daarvan kan egter aan die historisie oorgelaat word.
In _Noordwaarts_ skryf Van der Walt 'n gemaklik-vloeiende taal, wat
egter weinig persoonliks het. Die invloed van die Hollandse skool van
vóór '80 blyk nie alleen uit sy "bewerkte" sitate van Ten Kate nie, maar
ook uit beeldspraak soos: "'n vlym deur sy siel" (p. 152). Hinderlik is
die gebruik van "geword" (p. 60), en die verkeerde sinstelling: "Sy het
vooroorgeval, en het haar liggaam 'n skok gekry" (p. 90). In
_Vastrappers_[433] is die styl minder versorgd. Daar kom voor o.a.: "Die
Barbaar gevaar" (p. 202); "verhaalde" (p. 232); "Soiets sou wel meer
konsekwent, ... en op tot datum (up to date) gewees het, as al die
onnasionale _dus_ egoïsme in die hand werkende voetbal-gedoe." (p.
215.)[434].
§ 11. Senator G.G. Munnik.
Kronieke van Noordelike Transvaal, (1920).
In die eerste hoofstukke word die nedersetting van blanke onder
Generaal Hendrik Potgieter in Soutpansberg beskryf. Dan volg 'n
uiteensetting van die moeilikhede met die talryke kafferstamme en die
gebeurtenisse wat gelei 't tot die belegering van Makapaan in sy
grotte.[435] Ook die politieke kibbelarye tussen verskillende
Transvaalse leiers en die toestande op die goudvelde word geskets. Uit
die lewe van die goudsoekers en jagters vertel die skrywer interessante
voorvalle. Sy ondervindings as mynkommissaris en landdros lewer die stof
vir meer as een vermaaklike anekdote, wat op lewendige toon vertel word.
Ons kry ook 'n goeie kyk op die verhouding tussen die regering, die
amptenare en die burgers. Die skrywer slaag daar goed in om ons 'n
kleurige beeld te gee van die lewe van die baanbrekers in die noorde,
die wisselvallighede van hul swerwersbestaan, hul moed en uithou-vermoë.
Veel beter as deur 'n lang betoog word die toestande geskets met 'n
voorval soos die volgende: "Uit die getuienis blyk ..., dat elkeen van
twee vyandige gemeentes die kerk, 'n sinkgebou, eis. Daarop breek die
wakkerste gemeente die kerk, die van hout en yster was, af, en karwei
dit weg op bokwaens, voordat hulle teenpartyders daar iets van wis" (p.
69). Ook die talryke Kruger-anekdotes word op aangename wyse vertel.
Sonder dat dit aanspraak kan maak op groot letterkundige verdienste is
die herinneringe van Senator Munnik ongetwyfeld 'n aantreklike boek,
waarin die algemeen-menslike kant van 'n so goed as onbekende historiese
tydperk mooi belig word. Sulke bydraes kan ook vir die geskiedkundige
navorser van groot belang wees en die skrywe van soortgelyke
herinneringe verdien navolging. Van Oud-Pres. F.W. Reitz het in
verskillende tydskrifte ook sulke memoires gestaan, wat behoorlik
bygewerk 'n interessante bundeltjie oor die ou dae kan word.
Volgens 'n meedeling het Munnik sy werk nie oorspronklik in Afrikaans
geskrywe nie. Sy taal en styl laat nog heelwat te wense oor. Hy gebruik
_die_ as relatief; daar is 'n klompie anglisismes o.a. raar (Eng. rare)
(p. 21); "om vir verlore kanse op te maak" (p. 72); "hy was ook gemeng
met die affêres...." (p. 82). Die woordskikking is telkens verkeerd
b.v.: "Met die _vooruitsig_ (anglisisme) van 'n Hooglander het hy hom 'n
massa kruit saamgebring en het dit die Republikeinse Goewernement
aangeneem...." (p. 53).
§ 12. Ds. J.D. Kestell.
Ds. Kestell is 15 Des. 1854 gebore op Pieter-Maritzburg. In sy jeug is
hy persoonlik met verskeie Voortrekkers in aanraking gewees. Hy vertel:
"Sarel Cilliers het ek gesien in die huis van my vader, en later op sy
eie plaas, Doringkloof. J.N. Boshoff het ek as kind op Pieter-Maritzburg
geken. Marthinus Oosthuijse het ek dikwels ontmoet, en uit sy eie mond
die geskiedenis van die Trek gehoor. Daniel Bezuidenhout het my self
verhaal wat sy wedervaringe was."[436] Na sy teologiese opleiding op
Stellenbosch het hy 'n jaar lank gestudeer aan die Utrechtse
uniwersiteit. As predikant het hy gestaan op Kimberley, Harrismith,
Ficksburg en Bloemfontein. Daarna was hy redakteur van _De Kerkbode_ en
op die oomblik is hy rektor van die Grey-Uniwersiteits-Kollege.
Sy eerste geskrif was 'n toneelstuk oor Slagtersnek, _The Struggle for
Freedom_. In sy studiejare het hy ook 'n Engelse roman oor dieselfde
onderwerp geskryf. "Onse Jan" het dit vir _Het Z.A. Tijdschrift_
vertaal. _Uit het Afrikaansche Boerenleven_ (1897) is 'n bundel
dorpsnovelles.[437] _De Voortrekkers_ of _Het Dagboek van Izak van der
Merwe_ (1898) is in samewerking met Nico Hofmeyr geskryf, _Johanna
Cloete_ in 1899. Gedurende die Twede Vryheidsoorlog het Ds. Kestell
Pres. Steyn en Genl. De Wet vergesel op hul togte en die stryd meegemaak
tot die bitter einde toe. Na die vrede het verskyn: _Met de
Boerencommando's_ of Mijn Ervaringen als Veldprediker en _De
Vredesonderhandelingen tusschen Boer en Brit_ (1909), die laaste in
samewerking met D.E. van Velden.
Sy skoonvader se biografie het Ds. Kestell in 1911 uitgegee onder die
tietel _Het Leven van Prof. N.J. Hofmeyr_, die van _Christiaan de Wet_
in 1920.[438]
_Die Voortrekkers_ (1920) is 'n omwerking van 'n reeks voorlesings op
Kimberley gegee. Ds. Kestell is lid van die S.A. Akademie, die _Leidsche
Maatschappij_ en die _Historische Genootschap_ van Utrecht. Op kerklike
en nasionale gebied is hy een van die volksleiers. Volgens die redakteur
van _Die Brandwag_ is hy "in baie opsigte vir ons die verpersoonliking
van die beste wat daar in ons Afrikaanse volk woon."[439] Aan die
redakteur het hy ook vertel "hoe dit hom spyt, dat hy in die ou dae nie
deelgeneem het aan die stryd vir die regte vir Afrikaans nie." Hy is nou
besig om al sy verhale in Afrikaans te vertaal.
Die Voortrekkers.
Dit is "'n kort geskiedverhaal", waarin die oorsake en die vernaamste
gebeurtenisse in verband met die Groot Trek tot op 16 Desember 1838
beknop en helder uiteengeset word; 'n handige boekie vir iedereen wat
die groot gang van die emigrasiebeweging wil begryp, sonder om daarvan
eintlik 'n studie te maak. Van Gardiner en Owen word gesê: "Maar so
bitter vyandig teen die Boere was hulle ook nie, dat hulle 'n barbaarse
opperhoof kon aanhits tot 'n gruwelike bloedbad." (p. 76). Die bewyse
vir die stelling ontbreek egter.
"Ek vertrou dat wat aan my werk iets wat op sigself staan sal gee is,
dat ek persoonlik met eminente Voortrekkers in aanraking is gewees." (p.
VI.) Gedeeltelik is dit waar, maar daar is tog geen figuur, wat so
geteken is nie, dat ons na die lesing van die boekie voel, dat ook ons
in persoonlike aanraking met 'n Voortrekker gewees is. Kestell mis die
plastiese gawe wat vir so 'n uitbeelding nodig is. Hy verseker ons
trouens self, dat dit onmoontlik is. "_Onbeskryflik_[440] was die
aandoening in (Retief se) siel, toe hy staar op die land wat daar aan sy
voet lê: Natal, met sy golwende berge en dale" (p. 60). Ook die
beskrywing van Retief se eerste blik op Natal toon duidelik, dat Kestell
geen woordkunstenaar is nie, wat deur die mag van sy skilderende woord
'n beeld kan laat lewe nie. "In die jonge groen van die vroeë lente was
alles gedos.... Oral sien hy die veld _met_ 'n ryke oorvloed bedek
_met_[441] blomme van allerhande vorm en kleur en geur...." (p. 60). Ook
die moord van Retief is "onbeskryflik" (p. 76), en in die
Bloedrivierslag beleef die Trekkers "onbeskryflike ure" (p. 101). Of
anders is die tonele weer "ontsettend, hartverskeurend" (p. 86),
retoriese skrikmaak-frases, wat geen ontroering wek nie. In die eerste
hoofstuk (§ 6) het ons al gesien, dat Kestell van die Hollandse kuns van
na 1880 niks wil weet nie en in sy werk kom dan ook versteende
beeldspraak soos die volgende voor: "onuitwisbar(e) littekens in die
hart ... gebrand" (p. 8); "'n golf van onuitspreeklike smart" (_C. de
Wet_, p. 64).
Die taal van _Die Voortrekkers_ is erg onafrikaans. Die dubbele
ontkenning word selde reg gebruik; _die_ as relatief, _hem_ en vorme
soos die volgende is storend: Het is nie swaar ... (p. 15); die droewig
pad (p. 103); Hulle het nie beter op die hoogte kon gewees het nie (p.
1);[442] geontbied (p. 71). Onbeholpe is die volgende: Dingaan (het) in
sy stad in druk gesprek gesit praat met twee van sy vernaamste kapiteins
(p. 78); Toe die dag breek kon dit beter gesien word om sig te verdedig.
(p. 82.)
Christiaan de Wet.
In die eerste hoofstukke word 'n oorsig gegee van sy jeug en die
moeilike jare wat op sy huwelik gevolg het. Op lewendige wyse word sy
aandeel in die Transvaalse Vryheidsoorlog meegedeel. Nadat hy 'n tydlank
veldkornet en volksraadslid gewees 't in die Transvaal, keer hy terug
Vrystaat toe, waar hy ook gou op politieke gebied optree. "Sy breë kyk
op sake" word veral geroem. Dan volg 'n historiese oorsig van die
gebeurtenisse wat aanleiding gee tot die Twede Vryheidsoorlog. De Wet
gaan op kommando as gewone burger, maar word gou veggeneraal en na die
oorgawe van Cronjé hoofkommandant. Met gebruikmaking van De Wet se
oorlogsboek gee Kestell dan 'n oorsig van die vernaamste
krygsgebeurtenisse. Die besoek van die Boere-generaals aan Europa word
beskryf en ook Mevr. De Wet se ondervindings gedurende die oorlog. Onder
die verantwoordelike bestuur word De Wet minister van landbou.
Die gebeurtenisse na 1914 is breedvoerig behandel. Hier gee die skrywer
nie alleen 'n relaas van die uiterlike feite nie, maar hy toon duidelik
aan wat daar in die siel van die generaal omgegaan 't en hoe sy besluit
om te rebelleer geryp 't. Die laaste gedeelte van die biografie is die
bes geslaagde, omdat ons daar werklik in aanraking kom met 'n
persoonlikheid. De Wet se laaste veldtog, sy verhoor en gevangenislewe
word op gevoelvolle wyse beskryf. Met verskeie historiese bylaes sluit
die boek.
Op die gebrek aan sielkundige analiese maak die skrywer ons 'n enkele
maal self weer opmerksaam: "Geen woorde kan beskryf wat daar op die
oomblik deur die siel van C. de Wet gaan nie" (p. 84).[443] Die
plastiese skildering is meestal geslaag, ofskoon die gemeenplaatse soms
hinderlik word: "Daar kom generaal De Wet aangery van die voorpunt, en
hy roep die burgers bymekaar. Hy bly sit op sy perd, en die burgers kom
voor hom staan. Hy is woedend kwaad. Hy byt op sy tande. Deur sy tande
kom die woorde sissend ... Daarna word hy kalmer, en eindelik haal hy sy
hoed af. "Kom ons bid", sê hy. Wat 'n gebed was dit uit die mond van dié
man, daar op die perd! Dit roer elkeen tot op die bodem van sy wese.
Elkeen voel dat die hare op sy hoof rys...." (p. 68-9). Meer as een
lewendige kommando-toneeltjie is treffend deur juiste tekening. Die
begin van hoofstuk XIII is daarvan 'n mooi voorbeeld. Ook uit die
generaal se jeug het die skrywer heelwat voorvalle opgeteken wat ons 'n
goeie insig in sy persoonlikheid gee. De Wet se eie meedelings is op
aangename wyse verwerk en munt uit deur aanskoulike voorstelling.
Kestell het gesegdes van hom opgeteken, wat 'n kosbare bydrae is tot ons
kennis van die groot heldefiguur, terwyl die na-oorlogse periode van sy
loopbaan op treffende wyse verduidelik is.
Vergeleke met _Die Voortrekkers_ is die meeste on-Afrikaanse wendings
uit die styl verdwyn. Slegs selde stuit mens op 'n sin wat minder goed
in mekaargeset is, soos die volgende: "As hierdie manifes nou gelees
word, dan tref dit dadelik dat daarin uitdrukkinge voorkom soos dié nie
sou verwag word as uit die pen van Beyers te gevloei het nie, maar wat
dikwels van die lippe van De Wet geval het" (p. 202).[444]
§ 13. Dr. N.J. van der Merwe.
Hy is gebore in 1888 op Senekal, O.V.S. Aan die Grey-Kollege het hy in
1907 gegradueer met honneurs in moderne tale. Twee jaar lank was hy
onderwyser in Fauresmith en daarna het hy teologie studeer aan die
Stellenbosse Kweekskool, waar hy in 1911 ook die B.D. eksamen afgelê
het. In 1914 was hy reisende sekretaris vir die C.S.V. en daarna
predikant op Wepener. Sy teologiese studie het hy voortgeset aan die
Vrye Uniwersiteit op Amsterdam, waar hy in 1921 gepromoveer het op 'n
dissertasie _Die Sosiale Prediking van Jesus Christus_. Op die oomblik
is hy predikant op Theunissen O.V.S. Hy is in 1916 gehuud met 'n dogter
van President Steyn. Sy skoonvader se lewensbeskrywing _Marthinus
Theunis Steyn_ het in 1921 verskyn in twee dele.
Marthinus Theunis Steyn.
Die skrywer van 'n politieke biografie staan voor 'n groot moeilikheid
wat deur Winston Churchill goed aangedui is in sy voorwoord by die lewe
van _Lord Randolph Churchill_. "The style and ideas of the writer must
throughout be subordinated to the necessity of embracing in the text
those documentary proofs upon which the story depends. Letters,
memoranda, and extracts from speeches, which inevitably and rightly
interrupt the sequence of his narrative, must be pieced together upon
some consistent and harmonius plan. It is not by the soft touches of a
picture, but in hard mosaic or tessellated pavement, that a man's life
and fortunes must be presented in all their reality and romance. I have
thought it my duty, so far as possible, to assemble once and for all the
whole body of historical evidence required for the understanding of Lord
Randolph Churchill's career." Op dieselfde manier het Van der Merwe te
werk gegaan. Die grootste gedeelte van sy biografie bestaan uit
historiese dokumente, waaronder 'n uitgebreide diktaat van Pres. Steyn,
briewe, redevoerings en offisiële stukke. Tereg verklaar hy dan ook in
sy voorwoord: "Met die volle bewussyn dat daar in die voorliggende werk
_dikwels eenvoudig boustof gelewer word_ waar die leser miskien 'n gebou
sou verwag, dog met die oortuiging dat dit onder die huidige
omstandighede voorbarig sou wees om meer te doen...."[445]
John Morley het voor dieselfde probleem gestaan in sy _Life of William
Ewart Gladstone_: "Where the subject is a man who was four times at the
head of the government--no phantom, but dictator--and who held this
office of first minister for a longer time than any other statesman in
the reign of the Queen, how can we tell the story of his works and days
without reference, and ample reference, to the course of events over
whose unrolling he presided, and out of which he made history?...
Assuredly I am not presumptuous enough to suppose that this difficulty
of fixing the precise scale between history and biography has been
successfully overcome by me. It may be that Hercules himself would have
succeeded little better."[446]
Selfs by 'n gewone lewensbeskrywing het die biograaf al 'n moeilike
taak. Hy moet 'n verslag gee van die uiterlike wederwaardighede van die
persoon; maar hy moet ook sy intellektuele en geestelike groeiproses
teken en die gestadige wisselwerking tussen die twee nooit uit die oog
verloor nie. Is die onderwerp van die lewensbeskrywing so 'n
buitengewone persoon soos Pres. Steyn, wat gedurende die periode
1896-1916 feitlik aan die hoof van die hele volk gestaan 't, dan word
dit nog noodsaaklik om die geskiedenis van die nasie ook te vertel. Op
die manier loop die biograaf gevaar om die eenheid van sy werk te
verstoor, presies soos die skilder van 'n groot veldslag, wat probeer om
àl die soldate van weerskante op sy doek in te druk. Die verstandige
biograaf sal soveel moontlik aan die historikus oorlaat en dit het Van
der Merwe dan ook meestal gedoen o.a. met die twede Vryheidsoorlog en
die vredesonderhandelinge. Sulke gebeurtenisse behoort tot die terrein
van die historikus. "To make some roughly effective summary of (such)
doings, in the way of epitome or extract, will be all that can fairly
come within the province of biography"[447]
Edmund Gosse het verklaar, dat dit 'n groot fout is om, wat genoem word
_Life and Times_ van 'n mens te probeer beskryf. "History deals with
fragments of the vast roll of events; it must always begin abruptly and
close in the middle of affairs; it must always deal, impartially, with a
vast number of persons. Biography is a study sharply defined by two
definite events, birth and death. It fills its canvas with one figure,
and other characters, however great in themselves, must always be
subsidiary to the central hero."[448]
Per slot van rekening bly dit 'n moeilikheid wat iedere biograaf op sy
eie manier moet oplos. Dit verdien in elk geval die noukeurige oorweging
van ons toekomstige lewensbeskrywers. Die lewensbeskrywing van Pres.
Steyn sou m.i. aan eenheid gewin het, as daar 'n skeiding gemaak was
tussen die historiese en biografiese gegewens. Die diktaat van die
president, sy redevoerings en die offisiële dokumente kan gemaklik as
historiese aanhangsel gegee word. Omdat dit alles in die teks van die
biografie geskuif word, verloor ons telkens die persoonlikheid van die
president uit die oog. By die behandeling van die Hertzog-kriesis (II,
Hoofstuk XII), en die Rebellie (II, Hoofstuk XIII) is dit veral die
geval. Hier word die lewensbeskrywing feitlik 'n offisiële blou-boek, 'n
bronnepublikasie. Maar dit is dan ook van dié gebeurtenisse waarvan die
skrywer in sy voorwoord sê: "Die rook trek nog uit meer as een brand ...
en daarom word hier 'n poging aangewend om so objektief moontlik te
wees; om die _ipsissima verba_ van die verskillende persone wat op die
toneel verskyn, letterlik weer te gee; en om alle kommentaar wat aan
partygevoel kan toegeskrywe word, te vermy." (I, p. 11.) Waar dit sulke
delikate kwessies geld, sou dit seker onbillik wees om nou al van die
skrywer 'n samevattende oordeel te verwag. Maar as die rook eendag
weggetrek 't is dit sy plig as biograaf om ons te laat voel wat daar in
die siel van die groot staatsman omgegaan het in die tyd. Dan sal sy
boek waarlik 'n _lewens_beskrywing word, want ten spyte van die
moeilikheid waarop Churchill sinspeel, bly dit tog waar dat 'n
versameling briewe, dokumente en redevoerings nog geen biografie uitmaak
nie, al word dit ook hoe netjies gerangskik. Die volgende bewering bevat
ongetwyfeld veel wat juis is: "A correspondence worth preserving should
be preserved apart. What the true biographer has to do with it is to use
it. The more he can extract of its purport; the more he can absorb of
its spirit; the better will be his book. The more he thrusts it in
bodily--how admirable so ever in itself--the more will his book be a
thing of shreds and patches. To depict worthily and enduringly any human
life really deserving to be depicted, is a task which was never yet
achieved without a strain on all the faculty the writer could upgather
for the occasion. That fact should suffice, one imagines, to convince a
man that letter-copying can go but a little way. Any penman can
transcribe letters--or without even inking his fingers--can put them
together, scissors-and-paste fashion, much quicker than any printer can
put them into type."[449]
Van der Merwe het dikwels die skêr-en-lympot-metode toegepas, soms uit
noodsaak, soos in die laaste gedeelte van sy werk, maar gelukkig het hy
ons ook nader gebring tot die mens in Pres. Steyn. In die eerste ses
hoofstukke slaag hy daar uitstekend in om 'n duidelike beeld te gee van
Steyn as kind, boereseun, student, regsgeleerde en staatshoof. Met groot
liefde het hy alle beskikbare gegewens so verwerk, dat selfs iemand wat
die president nooit geken 't nie, die man vlak voor hom sien staan. Hier
spreek die biografie nie alleen tot ons verstand nie, maar ook tot ons
hart; hier is die warm tinteling van 'n aanraking tussen mens en mens,
die intiem-gesellige sfeer en nie alleen die bloot serimoniële
"kennismaking" tussen wildvreemdes nie.
Alleen teen een opmerking het ons 'n bedenking: "Talryke staaltjies
word vertel van Steyn se jowiale natuur as student en sy hartlike
verkeer met sy Nederlandse vriende. Dit is egter nie nodig om die leser
met hierdie studentegrappies langer op te hou nie. Die lewe van elke
gesonde en vrolike student, soos Steyn was, is daar vol van" (I, p. 36).
Dit kan ons alleen betreur, want Plutarchus merk tereg op in sy
_Alexander_: [Greek: Oute tais epiphanestatais praxesi pantôs enesti
dêlôsis aretês ê kakias alla pragma brachy pollakis, kai rhêma, kai
paidia tis emphasin êthous epoiêsen mallon ê machai myrionekroi,
parataxeis hai megistai, kai poliorkia poleôn].[450] Samuel Johnson het
ook 'n juiste opmerking gemaak. Sommige biograwe, sê hy, "rarely afford
any other account than might be collected from public papers, but
imagine themselves writing a life, when they exhibit a chronological
series of actions or preferments; and have so little regard to the
manners or behaviour of their heroes, that _more knowledge may be gained
of a man's real character by a short conversation with one of his
servants, than from a formal and studied narrative begun with his
pedigree and ended with his funeral_."[451] Wanneer die skrywer sy
boustof omwerk tot 'n gebou, verdien die gekursiveerde woorde seker
nader oorweging.
In die volgende hoofstukke word die onderhandelinge, wat gelei 't tot
die nouer vereniging van die twee republieke beskryf. Dan volg die
diktaat van President Steyn waarin die staatkundige gebeurtenisse vanaf
1896-1899 uiteengeset word. Vervolgens gee die skrywer 'n
gedokumenteerde verslag van die onderhandelinge wat aan die
oorlogsverklaring voorafgegaan 't. "Die tak, geduld sowel as
staatsmansbeleid en beslistheid van die Vrystaatse President word
daardeur duidelik geopenbaar" (I, p. 235). "Hoewel hy ook lank reeds aan
vrede gewanhoop het, was hy egter beslis om nie na die wapen te gryp nie
voor hy met 'n rein gewete sy volk kon verseker dat elke moontlike
middel te baat geneem was om die onheil af te keer" (I, p. 246). Die
President se houding blyk duidelik uit sy antwoord aan 'n paar offisiere
wat gesê 't: "Laat ons maar veg": "Ek stem nie toe tot oorlog 'n minuut
voor dit nie anders kan nie, maar weet dit, as ek die dag sê "Oorlog",
dan moet julle nie met my van vrede kom praat nie. Dan moet dit gaan tot
die bitter einde" (I, p. 273). Manlike woorde van een, wat ook met dade
bewys 't, dat hy tot die grootste van die _Bittereinders_ behoort! Hoe
graag sou ons meer wil weet van die "sieleworsteling" daar in die
eensame veld, op 'n stille sabbatsmore, 8 Oktober 1899--net voor die
versending van die ultimatum. (I, p. 275.) Maar dit is een van die
dramatiese momente wat die biograaf net vir ons aanstip. Wanneer Steyn,
gebroke in die liggaam, maar onverwinlik in die gees afskeid neem van sy
getroue by Vereniging, dan sê Van der Merwe ook: "Geen pen kan dit ooit
beskryf nie" (II, p. 51). En as die sterke man, gedeeltelik herstel
terugkeer na sy geannekseerde vaderland, dan roep die skrywer weer uit:
"Wat dié middag deur die hart van die Vrystaters by Kaalspruit-stasie
(naby Onzerust) gegaan het, sal geen pen ooit beskrywe nie" (II, p.
148). Maar sulke verklarings help ons nie om die tragiek van Steyn en sy
volk se lyding te begryp nie. Hier moet die kunstenaar-biograaf deur die
skoonheid van sy beeldende woord, deur die innigheid van sy weergawe ons
ontroer, hier kan hy nie volstaan met 'n blote vermelding van feite nie!
In die twede deel word Steyn as "die siel van die vryheidstryd" geteken.
"Om sy ware grootheid te leer ken, moes 'n mens hom egter in sy
daaglikse handel en wandel onder sy offisiere en burgers sien" (II, p.
34). Hier word Van der Merwe in waarheid weer _lewens_-beskrywer, want
uit die kommando-anekdotes leer ons Steyn as mens veel beter ken as uit
sy offisiële depêches. Sou "die half-barbaarse gesegdes van Ruiter" (II,
p. 37) wat ons weerhou word, "uit vrees dat die leser wat Ruiter nie
geken het nie" dit "wat ru en plat sal vind", sou dit nie die realiteit
van die skildering verhoog 't nie? Hier geld Plutarchus en Johnson se
opmerkings weer.
In die volgende hoofstuk is die president weer self aan die woord en
vertel hy van die "poginge tot vrede". Mev. Steyn se oorlogservarings en
haar ontmoeting met die president na die vrede, hulle vertrek na Europa
om herstel van gesondheid te soek word dan beskryf. Onder die
geneeskundige behandeling van prof. Winkler kom die langsame herwinning
van lewenskragte en eindelik keer die volksheld weer tot sy vaderland
terug. Die beskrywing van die lewe op Onzerust is goed geslaag, en op
treffende wyse word Steyn, as "volksiener en raadsman" geteken. Sy
bemoeiings om selfregering en die vereniging van die verskillende state
te verkry is die onderwerp van die volgende hoofstukke. Wanneer die
politieke verdeeldheid na die totstandkoming van die Unie begint, is
Pres. Steyn weer die raadsman van al die leiers. "Die enigste plek waar
al die partye so nou en dan in die gesonde lug van vertroue kom asem
skep het, was daardie boerplasie op die vlaktes van Kaalspruit. Almal
het daar hulle hart kom lug. Niemand het tevergeefs na Onzerust gekom
nie. Soos 'n vader innig besorg oor dreigende onenigheid onder sy
kinders, het President Steyn alles in sy vermoë gedoen om vrede en
eenheid te bewaar" (II, p. 242).
Die onderhandelinge tydens die Hertzogkriesis en die rebellie word _in
extenso_ afgedruk. Daar is ook 'n uiteensetting van die president self
oor sy houding tydens laasgenoemde gebeurtenis. In die slothoofstuk word
die laaste dae van die president, sy begrafnis en die roudienste
beskryf.
In sy voorwoord het die skrywer die hoop uitgedruk, dat sy arbeid "iets
sal bydra om die inspirasie van president Steyn se lewe vir die Volk te
bewaar en lig te werp op 'n seer belangrike deel van ons
volksgeskiedenis...." (p. VII). Dié doel sal hy ongetwyfeld bereik, nie
alleen omdat sy stof van soveel nasionale belang is nie, maar ook omdat
sy lewensbeskrywing uitmunt deur 'n helder, goedversorgde styl.
§ 14. Mevr. Lenie Boshoff-Liebenberg.
Moedersmart en Kinderleed, (1921).
"Dis van die grootste belang dat persoonlike ondervindinge, soos
hierdie in verband met die lewe in die Konsentrasiekampe, vir die
nageslagte bewaard bly. Dis almal kosbare materiaal vir die toekomstige
skrywers wat ernstige werk sal maak van ons geskiedenis en ons volk se
geaardheid noukeurig sal bestudeer." Aldus Jan Celliers in sy voorwoord,
en daarmee het hy die waarde van die boekie goed aangedui. Die skryfster
het agtien maande in die konsentrasiekampe gesit en deel haar ervarings
op ongekunstelde wyse, sonder enige literêre pretensies mee. Sy praat so
reg uit haar hart oor die dae van bitter swaarkry en ons luister met
ontroerde gemoed.... In algemene trekke ken ons die lydensgeskiedenis
van die kampe, maar dis juis die persoonlike element van herinneringe
soos die van Mevr. Boshoff wat daar 'n inniger lewe aan sal gee vir die
nageslag. Daar is ander vroue wat hul ondervindings ook te boek gestel
't, en dis 'n voorbeeld wat navolging verdien, want daar gaat nog meer
as een vertelling uit dié tyd van mond tot mond, wat vir ons geskiedenis
nie mag verlore gaan nie.
Die twede gedeelte van _Moedersmart en Kinderleed_ bevat "herinneringe
uit die laaste oorlog", o.a. 'n verhaal van 'n huisgesin verwoes deur
drank", wat oor die algemeen minder geslaag is as die eerste gedeelte.
"Alles hierin meegedeel is die _waarheid_ en niks minder dan die
_waarheid_," verklaar die skryfster. Dit verhoog die waarde van die
meedelings, wat dus van historiese belang is en ons ook 'n merkwaardige
kyk gee op die lyding van die Boerevrou en die heroïese wyse waarop sy
dit gedra 't.
VOETNOTAS:
[405] Vgl. Dr. L. v. Niekerk: _De Eerste Afr.-Taalbeweging_^1, p. 18
vlg.
[406] t.a.p., p. VII (10de druk).
[407] Vgl. Hoofstuk I, § 9.
[408] _Piet Retief_, p. 351.
[409] Vgl. Hoofstuk II en III.
[410] Voorwoord, 7de druk.
[411] _Die Brandwag_, Des. 1918.
[412] In 1922 het _Voortrekkermense_ III verskyn. Dit bevat dertien
geskiedkundige dokumente.
[413] Oor die taal van Preller kan vergelyk word: Dr. E.C. Pienaar,
_Taal en Poësie_^2, (p. 146-151).
[414] Vgl. b.v. die aangehaalde voorbeelde uit _Kaptein Hindon_.
[415] Oorspronklik verskyn in die _Jaarboek van Het Westen_(1909), later
in _Die Burger-Nuwejaarsnommer_ (1922).
[416] In Hoofstuk V, § 17, is 'n lewensskets al gegee.
[417] So staan die saamgestelde woorde deur die hele boek los van
mekaar.
[418] Hiermee moet vergelyk word 'n soortgelyke toneel van F. Lion
Cachet.
[419] Sitate volgens 2de druk (1917).
[420] Gedeeltelik ontleen aan _Die Brandwag_, Des. 1918.
[421] Vir 'n lewensskets kan verwys word na Dr. E.C. Pienaar: _Taal en
Poësie_^2 ens., p. 256 vlg.
[422] _Freeholder_, No. 35.
[423] _Rambler_, No. 60.
[424] So 'n bewering is beslis onjuis, as ons onthou dat die _tietels_
van Ds. S.J. du Toit se boeke sewe paginas in beslag neem! (p. 426-432).
Daaruit moet tog 'n volkome beeld van die man se inwendige lewe op te
diep wees.
[425] Ek kursiveer.
[426] Rev. Thomas Davidson: _Chambers's Encyclopaedia_ in die artiekel
"Biography".
[427] 'n Werk van dieselfde geaardheid het onlangs verskyn: _Die
Afrikaanse Vrou_, "'n Beknopte oorsig van die rol wat die vrou in die
Geskiedenis van S.A. gespeel het in die 350 jaar tussen 1568 en 1918"
deur Eric Stockenström.
[428] Voorberig.
[429] Vgl. Dr. G. Besselaar: _Z.A. in de Letterkunde_, p. 80.
[430] Lewensskets ontleen aan _Die Brandwag_, Des. 1918.
[431] p. 228. Ek kursiveer.
[432] Vgl. ook p. 130.
[433] Die tipografiese uitvoering van die boek laat veel te wense oor.
[434] Ek kursiveer.
[435] Ook deur Preller in _Baanbrekers_ beskryf.
[436] Voorberig, _Die Voortrekkers_^2.
[437] Oor Kestell se Hollandse werk kan vergelyk word Dr. G. Besselaar:
_Z.A. in de Letterkunde_.
[438] In 1922 het die twede uitgebreide druk van _Christiaan de Wet_
verskyn, te laat egter om hier nog bespreek te word. Die sitate is
volgens die eerste druk.
[439] Des. 1918.
[440] Kursivering van my.
[441] Kursivering van my.
[442] Vgl. hiermee: "Hulle was te ver vooruit, anders het hy 'n grote
voorraad ammuniesie kan opgelaai het wat op die trein was." (_C. de
Wet_, p. 82.)
[443] Vgl. ook p. 61, 143.
[444] Vgl. ook op p. 215 die sin wat so begint: "Hierop het Smuts aan
hom meegedeel...."
[445] p. VII. Ek kursiveer.
[446] t.a.p. vol. I, p. 1-2.
[447] Vgl. Edwards and Hole: _A Handbook to the Literature of General
Biography_, p. 13-22.
[448] _Encyclopaedia Britannica_, in die artiekel: Biography.
[449] Edwards and Hole, t.a.p., p. 24-5.
[450] Gesiteer deur James Boswell in sy _Life of Samuel Johnson_. Hy gee
daarby die volgende vertaling van Langhorne: Nor is it always in the
most distinguished achievements that men's virtues or vices may be best
discerned; but very often an action of small note, a short saying, or a
jest, shall distinguish a person's real character more than the greatest
sieges, or the most important battles." Uitgawe Napier, I, p. 6.
[451] _Rambler_, No. 60.
NAAMREGISTER.
Alleen die name van Suid-Afrikaanse skrywers en persone is hier
opgeneem. Die plek waar die vernaamste bespreking(s) voorkom, is met
kursiewe syfers aangedui.
A.
Aschenborn, Hans Anton, 269
B.
Beyers, Generaal C.J., 292.
Bezuidenhout, Daniel, 313.
Biel, A. du, 58, _200-205_.
Blok, Thos., 304-305
Boonzaaier, 121.
Booysen, C.M., 205.
Boshoff, J.N., 313.
Boshoff-Liebenberg, Mevr. Lenie, 324.
Boshoff, Dr. S.P.E., 292-293.
Bosman, Sadie, 225-228.
Brink, Melt, 2, 3, 197.
Bruggen, J. van, 21, 23, 46, 47, _161-176_.
Bruggen, J.R.L. van (Kleinjan), 47, 58.
Brümmer, Ds. N.J., 14, 29, 32, 33, 43, 44.
C.
Cachet, Prof. Jan Lion, 231.
Cillié, Dr. G., 12.
Cillié, Hettie, 46-53.
Celliers, Prof. J.F.E., 5, 7, 10, 11, 12, 15, 17, 22, 31, 47, _48-53_,
194, 207, 228, 285, 324.
Conradie, Ds., 27.
D.
D'Arbez, Sien Oordt, J.F. van.
Dómine, Sien Jacobs, A.J.
Dugteren, C.J.L. Ruysch van, 55.
E.
Engela, J.G., 135-136.
Engelbrecht, J.F., 55.
Engelenburg, Dr. 277.
Erasmus, D.J., 308.
Euvrard, Chris. C, 158-159.
F.
Fagan, Adv. H.A., 36, 57, _181-183_.
Fanie, Oom, Sien Malan, J.H.
Fouché, Dr. Leo, 105.
Fourie, Chris, 185.
G.
Gass, Van, 278.
Gerdener, Ds. G.B.A., 305-307.
Gieljam, Stoffel, Sien Langenhoven.
Goldblatt, Sarah, 182.
H.
Hatting, J.H., 278.
Heerden, Ds. J.P. van, 11.
Heerden, Mevr. Iz. van (Tannie van die Brandwag), 46.
Heerden, Iz. van, (Vaalswaer), 54.
Heever, Adv. F. v.d., 60.
Hermanus, 59.
Hertzog, Genl., 6, 101.
Hoffman, Pres., 304.
Hofmeyr, J.H. (Onze Jan), 41, 313.
Hofmeyr, Marjorie, 182.
Hoogenhout, C.P., 209.
J.
Jacobs, A.J. Dómine, 270-273.
Jansen-Pellissier, Mevr. M., 46, _205-209_.
Jeppe, Carl, 55.
Jordaan, G., 261.
K.
Kamp, Prof. J., 18.
Keet, Prof. B.B., 36.
Kestell, Ds. J.D., 17, _313-317_.
Kleinjan, Sien Van Bruggen, J.R.L.
Klerk, L.C., de 278.
Koopmans-de Wet, Mevr. Maria, 41, 302.
Kruger, Ds. J.H., 219-225.
Kruger, Pres., 7, 23, 283.
L.
Langenhoven, Adv. C.J., 21, 24, 37, 38, 39, 40, _136-140_, _239-248_,
_249-259_, 277, _284_.
Linde, M., 58.
Leipoldt, Dr. C. Louis, 34, 58, _259-261_.
Lombaard, H.S. 291.
Lub, J., 21, _133-135_.
M.
Malan, Dr. D.F., 13, 31.
Malan, Essie, 182.
Malan, J.H., 21, 159, 160, _209-219_, _288-291_.
Marais, Adv. Eugène, N., 47, 48, 60, 276.
Marais, Prof. I.J., 16, 17.
Maré, Léon, 23, 46, _188-197_.
Maré, Steph, 55.
Marius, 45.
Malherbe, Dr. D.F., 43, 60, 94, _141-158_.
Malherbe, Mevr. K., 60.
Malherbe, Dr. W.M.R., 33, 45, 206.
Maritz, Genl., 53, 293.
Merwe, Dr. N.J. van der, 317-324.
Meurant, L.H., 1.
Mimmie, Nig., 54.
Moorrees, Prof. A., 17.
Muir, Dr., 177.
Muller, Dr. T.B., _34-36_, 176.
Munnik, Senator G.G., 311-313.
N.
Neelsie, Sagmoedige,--Sien Langenhoven.
O.
O'Kulis, Dr.,--Sien Postma, Ds. Willem
Oldendorf, Helene, 182, 183.
Oordt, J.F. van, 55.
Oosthuyse, Marthinus, 313.
Otto, G.J., 207, _228-229_.
P.
Pannevis, A., 1.
Pienaar, A.A., (Sangiro), 23, 58, _262-269_, 293.
Pienaar, Dr. E.C., 11, 29, 42, 57, 128, 137, 141, 287.
Pierneef, 184.
Plessis, L.J. du, 292.
Postma, Rikie, 58, 182.
Postma, Ds. Willem (Dr. O'Kulis), _231-233_, _300-304_.
Preller, G.S., 5, 21, 24, 30, 31, 37, 42, 45, 46, 47, 137, 274, 275,
_276-288_.
Pretorius, President, 276.
R.
Reitz, Pres. F.W., 2, 312.
Reitz, Joubert, _159-161_, 210.
Rey, Genl. de la, 276.
Roubaix, E. de, 45, 46, _53-54_.
Roux, Frina, 184.
Rozenburg, Jan van, Sien Waal, Adv. de
Reenen, Reenen J. van, 11, 23, 59, _183-188_, _234-239_.
S.
Sangiro, Sien Pienaar, A.A.
Schoon, Ds. H.F., 278.
Schumann, T., 182.
Slypsteen, _230_.
Smit, Erasmus, 278.
Smith, J.A., 294-295.
Smith, Prof. J.J., 1, 2, 15, 34, 36, 40, 55, 57, 176, 205.
Smuts, Generaal Jan, 65, 100.
Steenkamp, Anna, 278.
Steyn, Dr. H.J., 11, 15.
Steyn, President, 275, 313.
Steytler, Ds. A.I., 40.
Swart, C.R., 182.
T.
Tannie van die Brandwag, Sien Mevr. Iz. van Heerden.
Theunissen, N.H., 59, 182.
Toit, D.P. du, 24, _197-199_.
Toit, Ds. S.J. du, 1, 2, 41, 197, 292, 297, 298, 300.
Toit, Dr. J.D. du, (Totius), 16, 231, 232, _296-300_.
Tomlinson, G.C., 36, 176-180.
Totius, Sien Toit, J.D. du,
Trichardt, Karl, 279.
V.
Vaalswaer, Sien Iz. van Heerden.
Velden, D. van, 313.
Veritas, 182.
Viljoen, Dr. W.J., 210.
Villiers, F.E. de, 182.
W.
Waal, Adv. J.H.H. de, 21, 24, 29, 30, 41, 42, 43, 47, _100-133_, 230,
285, 286, 300.
Walt, A.J. van der, 307-311.
Wessels. D.W., 182.
Wet, Generaal De, 313.
Wet. Mevr. De, 316.
Wielligh, G.R. von, 28, _62-99_, 182, 183.
Wijk, Eugène C. van, 182.
Wolla, 229.
Z.
Zinn, Christian, 140-141.
STELLINGE.
I.
Die aandeel van GUSTAV PRELLER in die Twede Afrikaanse Beweging word
deur Dr. E.C. PIENAAR in sy dissertasie oorskat.
II.
By die literatuuronderwys behoort die hoofdoel nie te wees die
uitpluisery van taalkundige vraagstukke nie, maar wel die opvoeding tot
'n begrip van skoonheid.
III.
"Wanneer de schaduw valt, en dat het sterflijck Dal
Snachts vleughelen bespreet, zoo slaept den grooten Al,
De Son, in Thetis schoot, ..."
_Pascha_, (739-41)
Verklaar met DIFEREE, dat de schaduw des nachts de aarde met vleugelen
bespreidt en dat "den grooten Al" de zon is die 't alles verlicht, en
niet 't heelal zoals VAN LENNEP en UNGER menen.
IV.
In het geding tussen Dr. LEENDERTZ en Dr. STERCK of EUSEBIA, aan wie
VONDELS _Peter en Pauwels_ werd opgedragen, ANNA VAN DEN VONDEL of MARIA
TESSELSCHADE ROEMERS zou zijn, heeft Dr. STERCK gelijk.
V.
De bewering van JOHN MIDDLETON MURRY, dat JAMES BOSWELL een absolute
pionier op het pad der biografie was, is onjuist.
VI.
De mening van Dr. THEAL, dat JAN VAN RIEBEECK uit lage stand in
Kompanjiesdienst is opgeklommen kan niet als juist worden aanvaard.
VII.
"In sommige van sy liedjies en in 'n heel enkele reël ook, is daar
onmiskenbare bewys van ware poëtiese gevoel en digterlike uitdrukking.
Al wat mankeer is die handskaaf en die sandpapier." (Adv. E.N. MARAIS in
_Die Brandwag_, Maart 1920.) So 'n bewering is in stryd met die wese van
alle egte poësie.
VIII.
Gemeenskapskuns behoort nie as algemene leuse voorgeskryf te word nie.
Transcriber's notes:
Gesperrt indicated by =
Date of death character transcribed as [oorlede] in text version.
Superscripted text indicated by ^
Ons Kleintji standardised from Ons Klyntji, and Ons Klintji
End of the Project Gutenberg EBook of Die prosa van die twede Afrikaanse
beweging, by Pieter Cornelis Schoonees
*** END OF THIS PROJECT GUTENBERG EBOOK DIE PROSA VAN DIE TWEDE ***
***** This file should be named 18203-8.txt or 18203-8.zip *****
This and all associated files of various formats will be found in:
http://www.gutenberg.org/1/8/2/0/18203/
Produced by Christine D., Michael Ciesielski and the Online
Distributed Proofreading Team at http://www.pgdp.net
Updated editions will replace the previous one--the old editions
will be renamed.
Creating the works from public domain print editions means that no
one owns a United States copyright in these works, so the Foundation
(and you!) can copy and distribute it in the United States without
permission and without paying copyright royalties. Special rules,
set forth in the General Terms of Use part of this license, apply to
copying and distributing Project Gutenberg-tm electronic works to
protect the PROJECT GUTENBERG-tm concept and trademark. Project
Gutenberg is a registered trademark, and may not be used if you
charge for the eBooks, unless you receive specific permission. If you
do not charge anything for copies of this eBook, complying with the
rules is very easy. You may use this eBook for nearly any purpose
such as creation of derivative works, reports, performances and
research. They may be modified and printed and given away--you may do
practically ANYTHING with public domain eBooks. Redistribution is
subject to the trademark license, especially commercial
redistribution.
*** START: FULL LICENSE ***
THE FULL PROJECT GUTENBERG LICENSE
PLEASE READ THIS BEFORE YOU DISTRIBUTE OR USE THIS WORK
To protect the Project Gutenberg-tm mission of promoting the free
distribution of electronic works, by using or distributing this work
(or any other work associated in any way with the phrase "Project
Gutenberg"), you agree to comply with all the terms of the Full Project
Gutenberg-tm License (available with this file or online at
http://gutenberg.org/license).
Section 1. General Terms of Use and Redistributing Project Gutenberg-tm
electronic works
1.A. By reading or using any part of this Project Gutenberg-tm
electronic work, you indicate that you have read, understand, agree to
and accept all the terms of this license and intellectual property
(trademark/copyright) agreement. If you do not agree to abide by all
the terms of this agreement, you must cease using and return or destroy
all copies of Project Gutenberg-tm electronic works in your possession.
If you paid a fee for obtaining a copy of or access to a Project
Gutenberg-tm electronic work and you do not agree to be bound by the
terms of this agreement, you may obtain a refund from the person or
entity to whom you paid the fee as set forth in paragraph 1.E.8.
1.B. "Project Gutenberg" is a registered trademark. It may only be
used on or associated in any way with an electronic work by people who
agree to be bound by the terms of this agreement. There are a few
things that you can do with most Project Gutenberg-tm electronic works
even without complying with the full terms of this agreement. See
paragraph 1.C below. There are a lot of things you can do with Project
Gutenberg-tm electronic works if you follow the terms of this agreement
and help preserve free future access to Project Gutenberg-tm electronic
works. See paragraph 1.E below.
1.C. The Project Gutenberg Literary Archive Foundation ("the Foundation"
or PGLAF), owns a compilation copyright in the collection of Project
Gutenberg-tm electronic works. Nearly all the individual works in the
collection are in the public domain in the United States. If an
individual work is in the public domain in the United States and you are
located in the United States, we do not claim a right to prevent you from
copying, distributing, performing, displaying or creating derivative
works based on the work as long as all references to Project Gutenberg
are removed. Of course, we hope that you will support the Project
Gutenberg-tm mission of promoting free access to electronic works by
freely sharing Project Gutenberg-tm works in compliance with the terms of
this agreement for keeping the Project Gutenberg-tm name associated with
the work. You can easily comply with the terms of this agreement by
keeping this work in the same format with its attached full Project
Gutenberg-tm License when you share it without charge with others.
1.D. The copyright laws of the place where you are located also govern
what you can do with this work. Copyright laws in most countries are in
a constant state of change. If you are outside the United States, check
the laws of your country in addition to the terms of this agreement
before downloading, copying, displaying, performing, distributing or
creating derivative works based on this work or any other Project
Gutenberg-tm work. The Foundation makes no representations concerning
the copyright status of any work in any country outside the United
States.
1.E. Unless you have removed all references to Project Gutenberg:
1.E.1. The following sentence, with active links to, or other immediate
access to, the full Project Gutenberg-tm License must appear prominently
whenever any copy of a Project Gutenberg-tm work (any work on which the
phrase "Project Gutenberg" appears, or with which the phrase "Project
Gutenberg" is associated) is accessed, displayed, performed, viewed,
copied or distributed:
This eBook is for the use of anyone anywhere at no cost and with
almost no restrictions whatsoever. You may copy it, give it away or
re-use it under the terms of the Project Gutenberg License included
with this eBook or online at www.gutenberg.org
1.E.2. If an individual Project Gutenberg-tm electronic work is derived
from the public domain (does not contain a notice indicating that it is
posted with permission of the copyright holder), the work can be copied
and distributed to anyone in the United States without paying any fees
or charges. If you are redistributing or providing access to a work
with the phrase "Project Gutenberg" associated with or appearing on the
work, you must comply either with the requirements of paragraphs 1.E.1
through 1.E.7 or obtain permission for the use of the work and the
Project Gutenberg-tm trademark as set forth in paragraphs 1.E.8 or
1.E.9.
1.E.3. If an individual Project Gutenberg-tm electronic work is posted
with the permission of the copyright holder, your use and distribution
must comply with both paragraphs 1.E.1 through 1.E.7 and any additional
terms imposed by the copyright holder. Additional terms will be linked
to the Project Gutenberg-tm License for all works posted with the
permission of the copyright holder found at the beginning of this work.
1.E.4. Do not unlink or detach or remove the full Project Gutenberg-tm
License terms from this work, or any files containing a part of this
work or any other work associated with Project Gutenberg-tm.
1.E.5. Do not copy, display, perform, distribute or redistribute this
electronic work, or any part of this electronic work, without
prominently displaying the sentence set forth in paragraph 1.E.1 with
active links or immediate access to the full terms of the Project
Gutenberg-tm License.
1.E.6. You may convert to and distribute this work in any binary,
compressed, marked up, nonproprietary or proprietary form, including any
word processing or hypertext form. However, if you provide access to or
distribute copies of a Project Gutenberg-tm work in a format other than
"Plain Vanilla ASCII" or other format used in the official version
posted on the official Project Gutenberg-tm web site (www.gutenberg.org),
you must, at no additional cost, fee or expense to the user, provide a
copy, a means of exporting a copy, or a means of obtaining a copy upon
request, of the work in its original "Plain Vanilla ASCII" or other
form. Any alternate format must include the full Project Gutenberg-tm
License as specified in paragraph 1.E.1.
1.E.7. Do not charge a fee for access to, viewing, displaying,
performing, copying or distributing any Project Gutenberg-tm works
unless you comply with paragraph 1.E.8 or 1.E.9.
1.E.8. You may charge a reasonable fee for copies of or providing
access to or distributing Project Gutenberg-tm electronic works provided
that
- You pay a royalty fee of 20% of the gross profits you derive from
the use of Project Gutenberg-tm works calculated using the method
you already use to calculate your applicable taxes. The fee is
owed to the owner of the Project Gutenberg-tm trademark, but he
has agreed to donate royalties under this paragraph to the
Project Gutenberg Literary Archive Foundation. Royalty payments
must be paid within 60 days following each date on which you
prepare (or are legally required to prepare) your periodic tax
returns. Royalty payments should be clearly marked as such and
sent to the Project Gutenberg Literary Archive Foundation at the
address specified in Section 4, "Information about donations to
the Project Gutenberg Literary Archive Foundation."
- You provide a full refund of any money paid by a user who notifies
you in writing (or by e-mail) within 30 days of receipt that s/he
does not agree to the terms of the full Project Gutenberg-tm
License. You must require such a user to return or
destroy all copies of the works possessed in a physical medium
and discontinue all use of and all access to other copies of
Project Gutenberg-tm works.
- You provide, in accordance with paragraph 1.F.3, a full refund of any
money paid for a work or a replacement copy, if a defect in the
electronic work is discovered and reported to you within 90 days
of receipt of the work.
- You comply with all other terms of this agreement for free
distribution of Project Gutenberg-tm works.
1.E.9. If you wish to charge a fee or distribute a Project Gutenberg-tm
electronic work or group of works on different terms than are set
forth in this agreement, you must obtain permission in writing from
both the Project Gutenberg Literary Archive Foundation and Michael
Hart, the owner of the Project Gutenberg-tm trademark. Contact the
Foundation as set forth in Section 3 below.
1.F.
1.F.1. Project Gutenberg volunteers and employees expend considerable
effort to identify, do copyright research on, transcribe and proofread
public domain works in creating the Project Gutenberg-tm
collection. Despite these efforts, Project Gutenberg-tm electronic
works, and the medium on which they may be stored, may contain
"Defects," such as, but not limited to, incomplete, inaccurate or
corrupt data, transcription errors, a copyright or other intellectual
property infringement, a defective or damaged disk or other medium, a
computer virus, or computer codes that damage or cannot be read by
your equipment.
1.F.2. LIMITED WARRANTY, DISCLAIMER OF DAMAGES - Except for the "Right
of Replacement or Refund" described in paragraph 1.F.3, the Project
Gutenberg Literary Archive Foundation, the owner of the Project
Gutenberg-tm trademark, and any other party distributing a Project
Gutenberg-tm electronic work under this agreement, disclaim all
liability to you for damages, costs and expenses, including legal
fees. YOU AGREE THAT YOU HAVE NO REMEDIES FOR NEGLIGENCE, STRICT
LIABILITY, BREACH OF WARRANTY OR BREACH OF CONTRACT EXCEPT THOSE
PROVIDED IN PARAGRAPH F3. YOU AGREE THAT THE FOUNDATION, THE
TRADEMARK OWNER, AND ANY DISTRIBUTOR UNDER THIS AGREEMENT WILL NOT BE
LIABLE TO YOU FOR ACTUAL, DIRECT, INDIRECT, CONSEQUENTIAL, PUNITIVE OR
INCIDENTAL DAMAGES EVEN IF YOU GIVE NOTICE OF THE POSSIBILITY OF SUCH
DAMAGE.
1.F.3. LIMITED RIGHT OF REPLACEMENT OR REFUND - If you discover a
defect in this electronic work within 90 days of receiving it, you can
receive a refund of the money (if any) you paid for it by sending a
written explanation to the person you received the work from. If you
received the work on a physical medium, you must return the medium with
your written explanation. The person or entity that provided you with
the defective work may elect to provide a replacement copy in lieu of a
refund. If you received the work electronically, the person or entity
providing it to you may choose to give you a second opportunity to
receive the work electronically in lieu of a refund. If the second copy
is also defective, you may demand a refund in writing without further
opportunities to fix the problem.
1.F.4. Except for the limited right of replacement or refund set forth
in paragraph 1.F.3, this work is provided to you 'AS-IS', WITH NO OTHER
WARRANTIES OF ANY KIND, EXPRESS OR IMPLIED, INCLUDING BUT NOT LIMITED TO
WARRANTIES OF MERCHANTIBILITY OR FITNESS FOR ANY PURPOSE.
1.F.5. Some states do not allow disclaimers of certain implied
warranties or the exclusion or limitation of certain types of damages.
If any disclaimer or limitation set forth in this agreement violates the
law of the state applicable to this agreement, the agreement shall be
interpreted to make the maximum disclaimer or limitation permitted by
the applicable state law. The invalidity or unenforceability of any
provision of this agreement shall not void the remaining provisions.
1.F.6. INDEMNITY - You agree to indemnify and hold the Foundation, the
trademark owner, any agent or employee of the Foundation, anyone
providing copies of Project Gutenberg-tm electronic works in accordance
with this agreement, and any volunteers associated with the production,
promotion and distribution of Project Gutenberg-tm electronic works,
harmless from all liability, costs and expenses, including legal fees,
that arise directly or indirectly from any of the following which you do
or cause to occur: (a) distribution of this or any Project Gutenberg-tm
work, (b) alteration, modification, or additions or deletions to any
Project Gutenberg-tm work, and (c) any Defect you cause.
Section 2. Information about the Mission of Project Gutenberg-tm
Project Gutenberg-tm is synonymous with the free distribution of
electronic works in formats readable by the widest variety of computers
including obsolete, old, middle-aged and new computers. It exists
because of the efforts of hundreds of volunteers and donations from
people in all walks of life.
Volunteers and financial support to provide volunteers with the
assistance they need, is critical to reaching Project Gutenberg-tm's
goals and ensuring that the Project Gutenberg-tm collection will
remain freely available for generations to come. In 2001, the Project
Gutenberg Literary Archive Foundation was created to provide a secure
and permanent future for Project Gutenberg-tm and future generations.
To learn more about the Project Gutenberg Literary Archive Foundation
and how your efforts and donations can help, see Sections 3 and 4
and the Foundation web page at http://www.pglaf.org.
Section 3. Information about the Project Gutenberg Literary Archive
Foundation
The Project Gutenberg Literary Archive Foundation is a non profit
501(c)(3) educational corporation organized under the laws of the
state of Mississippi and granted tax exempt status by the Internal
Revenue Service. The Foundation's EIN or federal tax identification
number is 64-6221541. Its 501(c)(3) letter is posted at
http://pglaf.org/fundraising. Contributions to the Project Gutenberg
Literary Archive Foundation are tax deductible to the full extent
permitted by U.S. federal laws and your state's laws.
The Foundation's principal office is located at 4557 Melan Dr. S.
Fairbanks, AK, 99712., but its volunteers and employees are scattered
throughout numerous locations. Its business office is located at
809 North 1500 West, Salt Lake City, UT 84116, (801) 596-1887, email
[email protected]. Email contact links and up to date contact
information can be found at the Foundation's web site and official
page at http://pglaf.org
For additional contact information:
Dr. Gregory B. Newby
Chief Executive and Director
[email protected]
Section 4. Information about Donations to the Project Gutenberg
Literary Archive Foundation
Project Gutenberg-tm depends upon and cannot survive without wide
spread public support and donations to carry out its mission of
increasing the number of public domain and licensed works that can be
freely distributed in machine readable form accessible by the widest
array of equipment including outdated equipment. Many small donations
($1 to $5,000) are particularly important to maintaining tax exempt
status with the IRS.
The Foundation is committed to complying with the laws regulating
charities and charitable donations in all 50 states of the United
States. Compliance requirements are not uniform and it takes a
considerable effort, much paperwork and many fees to meet and keep up
with these requirements. We do not solicit donations in locations
where we have not received written confirmation of compliance. To
SEND DONATIONS or determine the status of compliance for any
particular state visit http://pglaf.org
While we cannot and do not solicit contributions from states where we
have not met the solicitation requirements, we know of no prohibition
against accepting unsolicited donations from donors in such states who
approach us with offers to donate.
International donations are gratefully accepted, but we cannot make
any statements concerning tax treatment of donations received from
outside the United States. U.S. laws alone swamp our small staff.
Please check the Project Gutenberg Web pages for current donation
methods and addresses. Donations are accepted in a number of other
ways including checks, online payments and credit card
donations. To donate, please visit: http://pglaf.org/donate
Section 5. General Information About Project Gutenberg-tm electronic
works.
Professor Michael S. Hart is the originator of the Project Gutenberg-tm
concept of a library of electronic works that could be freely shared
with anyone. For thirty years, he produced and distributed Project
Gutenberg-tm eBooks with only a loose network of volunteer support.
Project Gutenberg-tm eBooks are often created from several printed
editions, all of which are confirmed as Public Domain in the U.S.
unless a copyright notice is included. Thus, we do not necessarily
keep eBooks in compliance with any particular paper edition.
Most people start at our Web site which has the main PG search facility:
http://www.gutenberg.org
This Web site includes information about Project Gutenberg-tm,
including how to make donations to the Project Gutenberg Literary
Archive Foundation, how to help produce our new eBooks, and how to
subscribe to our email newsletter to hear about new eBooks.
*** END: FULL LICENSE ***
