Project Gutenberg's Hindi Biro!... ó Ang Anting-Anting, by José R. Francia
This eBook is for the use of anyone anywhere at no cost and with
almost no restrictions whatsoever. You may copy it, give it away or
re-use it under the terms of the Project Gutenberg License included
with this eBook or online at www.gutenberg.org
Title: Hindi Biro!... ó Ang Anting-Anting
Author: José R. Francia
Release Date: July 11, 2006 [EBook #18805]
Language: Tagalog
*** START OF THIS PROJECT GUTENBERG EBOOK HINDI BIRO!... Ó ANG ANTING-ANTING ***
Produced by Tamiko I. Camacho, Pilar Somoza, and the Online
Distributed Proofreading Team at http://www.pgdp.net Handog
ng Proyektong Gutenberg ng Pilipinas para sa pagpapahalaga
ng panitikang Pilipino. (http://www.gutenberg.ph)
[Transcriber's note: Tilde g in old Tagalog which is no longer used is
marked as ~g.]
[Paalala ng nagsalin: May kilay ang mga salitang "ng, mga," at iba pa
upang ipakita ang dating estilo sa pag-sulat ng Tagalog na sa ngayon
ay hindi na ginagamit.]
=HINDI BIRO!...=
Ó
=ANG ATING-ANTING=
=SINULAT NI=
=J.R. Francia=
=IKALAWANG PAGKAPALIMBAG=
MAYNILA
"STANGL PRESS"
641 Sales, Sta. Cruz Manila 1919
=STANGL PRESS
641 SALES. P.O BOX 733=
_La mejor Imprenta para trabajos buenos y económicos. Especialidad en
publicaciones técnicas y profesionales. Tarjetas= Membretes=Facturas=
Folletos=Revistas= Programas=Invitaciones= etc., etc._
=P.L STANGL.=
=SA SIPI SA TATLONG LIHAM NA TINANGAP NG MAY AKDA=
Upang maguing sandalan n~g kahinaan n~g may akdà nitong "Hindi Biro! ó
ANG ANTING-ANTING" ay salun~gát man sa kaniyang katutubong damdamin ay
minarapat na isalin dito ang bahagui n~g tatlong liham na tinangap nia
ukol sa ikawawasto n~g akdang ito.
--Kay G. Gregorio Orda, Abogado, taga Atimonan, Tayabas na may petsa
12 n~g Enero n~g 1911.
"Nabasa ko ang magandang akdà mo at sa pagbasa ko'y nagkamit ako n~g
maligayang sandali at katuaang naka pagpaalaala sa akin sa namatay na
matandang Pule (Apolinario Monteseña) baga ma't ito'y hindi tulisan,
na ito lamang ang ipinagkaiba, at sa bagay na ito'y binabati kita at
pinupuri ko ang akdà mo, na samantalang nakatutwa ay nakapag papaayos
n~g m~ga kauagalian, sapagka't nag aanyaya sa pag gawa at
nagpapatakuil n~g m~ga kagagawan."
"Ipahintulot mo na maipalathala ko sa linguhang naming "LAONG LAAN"
dine sa Tayabas, upang maguing mabuting aral sa kinauukulang sinoman."
--Sulat ni G. M Quiogue, Socialista at Kalihim n~g paggawa n~g
tabaco't cigarrillong "KATUUSAN" na may petsa 8 n~g Enero n~g 1911.
"Nag papasalamat po ako sa n~galang n~g Samahan sa katan~giang guinawa
ninio sa pagawaang itong ganap na pilipino."
"Sa boong muni at pag lilimi ay binasa ko ang munti niniong aklat at
isinaalangalang ang basal pang katayuan n~g panitikan nating tagalog,
ay ang akdà ninio'y nakakapara n~g "mumunti datapua't malaking aklat"
n~g m~ga Europeo, dahilan sa pagay niang lubos na makabago at
mapagturo, upang sa karaniwan n~g ating m~ga kababayan ay maparam ang
sinsay na paghahakà."
"Naibalita ko po at ipinabasa sa m~ga manggagawa ay nais nilang
matanto kung saang mga aklatan na nabibili, at kung magkano ang bawa't
isa."
--Kay G. F. Pantua, makabayan, Kalihim n~g Samahang "MAKILING" sa
isang pulong na idinaos n~g Samahang ito na may petsa 31 n~g Diciembre
n~g taong 1910.
"Binasa n~g Kalihim ang liham ni G. José R. Francia na may petsa 26
n~g kasalukuyan, na dito'y ibinabalita nia ang nais niang ipalathala
ang kalakal n~g Samahan, na walang bayad na anoman maliban sa
makatulong sa ikalalaganap nito, at nagpadalá n~g m~ga salin. Sa
maunawa n~g kapulun~gan, sa mungkahi ni G. Arieta (anak) ay
pinagkaisahan na di lamang itinutulot kundi pinasasalamatan at
kinikilala ang katan~gian n~g gawang ito sa n~galang n~g boong
Samahan."
ANG UMAKDA.
=HINDI BIRO!...=
ó
=Ang Anting-anting=
I
Noon ay panahong lumipas, n~guni't hangan n~gaio'y naaalaala pa n~g
marami sa atin, na, si Juan Hanipol ay isang binatang may hilig na
totoo sa pag anting anting.
Si matandang Taciong Kabál ó Bakal ay isang magaling na lalaki, at
balitang tulisan noong m~ga dakódakong panahon, n~guni't matagaltagal
nang na nanahimik at bagama't matanda na'y nagsasaka pa sa kaniang
bukid. N~gaion ay kilalá sia sa pook na yaon, na isang matandang
masipag at sistidor, kaya kung tawagin ay si Matandang Taciong
Sistidor.
Minsang araw ay nag sadya sa bahay nia si Juang Hanipol, ang binatang
nag hahanap n~g galing ó anting-anting.
--Ako po Lelong ay naparito, na ang tanka ko'y mag puló n~g kaunting
kasangkapang mabuti sa katawan.
--Anong ibig mong kasangkapan?
--Ang ibig ko po'y ...yaon po bang kung ako halimbawa'y may
masasalubong sa daan ay huwag akong makita.
Pinag masdán ang kausap buhat, sa ulo hanggan paa samantalang isinubô
ang binayong itsó sa kaniang kalikot, at tinapik sa balikat at
sinagot:
--Ako bata'y hindi na nag iin~gin~gat nian at kita mo, na ako'y
matanda na: n~guni't kung ikaw ay matitirá dito sa aking bahay hangang
ako'y mamatay ay pamamanahin kita, sakali't maglinkod ka n~g tapat sa
aming mag asawa. Kita mong kami ay walang anak na isa man lamang.
--Kung iyon po lamang Lelong, ay pabayaan ninio't pag sisilbihan ko
kayong parang magulang, lalo't ako'y hindi po naman nakakilala n~g
ama't ina at n~g maewan po ako'y musmos pang lubha!
--Wala ka bang m~ga kapatid?
--Wala din po.
--Sus, di magaling: anó, titirá ka na?
--Opo, titirá na ako.
--N~guni't ...tíla hindî ka dapat mag-in~gat n~g m~ga kabulaanang yaon
at baka ikaw ay mapahamak, bata ka pa; gaion man ay aatuhan kita.
Sa madaling sabi, natirá na n~ga doon si Juan, at mula noo'y ang
panunuyó ang siyang guinamit, anopa't ginawa niyang lahat ang anoman
sa loob at labas n~g bahay.
II
Lumipas ang ilang araw.
Minsang gabí, pagkatapus makapagluto si Juan n~g kanilang hapunan ay
tinawag n~g matanda at pinagsabihan.
--N~gayon ay huwag káng kakain n~g hapunan, at hindi pa tumutugtog ang
"animas" ay pumaroon ka na sa bakuran. Pag patók n~g kampanà ay sabay
kang mag tatakbó at yumapós ka sa punò n~g kamatsileng maalitatáp; at
ikinatnig ang punong yaon; kumagat káng makakaha n~g pitóng tilád n~g
balát bago matapos ang tugtóg, balutin mong magaling sa isang bagong
paniong putî at saka mag tatakbóng walang lin~gon hangan dito. Huwag
káng paabot sa huling patók n~g kampanà, sapagka't may mangyayari!
--Na anó po?...ang pagdáka'y tanong ni Juan.
--Kapag inabot ka n~g katapusang patók, ay katapusan mo namán, at ...
--Bakit po?
--Sapagka't darating doon ang isang malaking tawo na yayapos sa iyo na
sasakalin ka't ipaghahaguisan n~g lubhang matayog hangang sa di ka
mamatáy.
Si Jua'y hindî nagsalitâ, n~guni't di naman munti man na takot sa m~ga
hulíng sinabi n~g matandâ. Binuó nia ang kaniang loob at lumaang gawin
ang m~ga iniatas n~g matanda masunód lamang matamó ang kaniang pita.
III
Dumating ang gabí.--Bagama't pusikit ang dilím ay madali niang na
tanáw ang punò n~g kamatsileng maalitaptáp. Pumatók ang "animas";
tumakbó na sia't yumapós sa punong yoon, kumagát sia't na ka tipák n~g
pitó; binalot na nia't inuwi sa bahay, anopa't na ganáp ang m~ga bilin
n~g matandâ, bago natapus ang patók na hulí.
--Magaling na batà!...--ang salubong na sabi n~g dinatnán--N~gaion din
ay isubò mo ang m~ga tipák na iyán at pumaroon ka sa bahay ni
Kumpareng Kulás, at makikita mo ang lahat ay hindî ka namán makikita,
nino man. Samakatuwíd ay nataguibulag mo silá, sabáy mo namang
sasabihíng malakas ang oraciong itó:
Saratum, ticom, balakum,
tukos, mukos, talagum, ibom.
--Ano pong oracion yaan?--ani Juan.
--Yaan ang oracion sa pitong Arkanhel.
At madaling sinaulo ni Juan ang oracion yoon, at di na n~ga
pinapagbihis n~g matandà sapagka't di na makikita't madirinig di kunó
ninoman, na itó n~ga namán ang inasahan ni Juan.
Halos manakbó-nakbó sia ay dumating n~ga sa bahay n~g Kulás, na doon
palá nama'y maraming tawo sapagka't kasalan sa isang anak nitó. Na sa
trankahang pa'y isinubó na ang tagláy at saka dinalit na ulitulit n~g
malakas ang oracion:
Dalakong tikoy balatong
tunkos mungos talagang ibús.
............................N~guni't
Oh!....ang pagkamanhâ n~g m~ga dalaga na siang pinagtuluyang inumpukan
ni Juan sa pagkaupô, na ang makapiling n~ga nia'y pilit umiilag. Ang
palagay n~g lahat ay ul-ol ang dumating, n~guni't ang palagay naman
n~g Kapatid na lalaki n~g ikakasal na dalaga ay nag uulol ululan
lamang, kaya galit na galit, at kundi n~ga napagpayó ay marahil
nasaktan sana na walang pagsala ang atin n~gang si Juan, sapagkat
ipinalagay pa linilibak ang kapatid niang may bulutong n~ga naman
bukod pa sa malapad ang mukhâ na anhin n~ga ang tikoy n~g insik.
Pagdakay linapitan n~g isá sa m~ga doroon at mahinahong pinakiusapang
magbihis muna at saka bumalik.
--Ata makíc po ma ako ma mimihî pa?--ani Juan, na n~gamol umusap dahil
n~ga sa subo.
--Sapagkat ang damit moy pulos na putik, ay napapagtawanan ka n~g
tawot kahiahia ka pa sa m~ga dalaga.
At pulos tubog n~ga naman n~g makita niat mamasdan ang kaniang damit
sa katawan, kaya hianghiâ siang umalis na, diman nakuhang namaalam
kaninoman. Ang puno paláng kaniang kínagatan ay datihang kuskusan n~g
m~ga kalabaw na sa malapit dooy nanunubog araw araw.
Nanaog na n~ga si Juan na lubhang pinagtanawan n~g lahat na siang
nakaaliw sa m~ga nagkakan~gay, pati ina n~g dalagay na patawa na,
bagamat lubhang nahahapis na di man makakain símula n~g mag suguan sa
kaníang anak.
IV
Dumatíng si Juan kay Matandang Tacio at sinabi niang siay
pinagtawanan n~g lahat.
--Ganoong n~ga. Itoy bago-bago ka pa! Huwag niong alumanahin ang
anoman; sa magalit silat sa matwa ay gawin mo ang gagawin mong utos
ko sa iyo!... Papaano ba ang oracion mo?--ang dugtong n~g matanda.
Dalakong tikoy at balatong
tunkos mungos talagang ubos.--ang
ulit ni Juan.
--Ah! tingnan mo, di mali ka!... Pagkaba nag kuláng ka n~g iisa man
lamang letra eh!... di ... Sirâ ka na.
--Hindi po ba ganoon ang turo mo?
--Hindi;--Sinabi ko na n~ga't tila hindi ka maari, at sa unang lision
lamang ay hindi ka naka lampás ... Bueno! mag pahin~ga;--at sa ulî ay
iba naman ang gagawin natin.
At nag si pamahin~ga na n~ga silâ, palibhasa't malalim na ang gabí;
n~guni't pinagbilinan muna.
--Sa Viernes, humanda ka Juan at kita'y susubuan n~g isang Anting na
mabuti sa iyo..... Maliligo ka muna, sa ilog mag hilod na mabuti at ...
bahala na.
--Opô, opô; ang tugon n~g kausap.
Patuloy ang panunuyo ni Juan sa mag asawa ni matandang Tacio.
Dumating ang Viernes. Madilim-dilim pa'y na ligô na n~ga si Juan, at
pagkawi sa bahay ay nag lutô, nag haien, kumaen sila sampon n~g mag
asawa. Kaguinsaguinsa'y isang babae ang na pa tawo sa hagdanan.
--Anó Angue?... at na parito ka?
--Dahil pô kay Ambo, ay ibig ko pong patingnan sa iyo.
--Oo; madali yoon, titingnan lamang pala eh ...!
--Ibig kó pong ipagamot sa iyo.
--At anó bang sinasakít?
--Walá pô;
--Walá palá'y bakit?
--Meroon pô;
--Na ano yoon?
--Hindi ko n~ga po maalaman.
--Baka pasmá?
--Baka n~ga po yoon ang pasma tabardillo.
--Hindi ka maalam mag salita! "Asno Tamardillo", ang tawag sa sakit na
yoon baga ma't hindi ko pa nakikita.
--Ah!... asno tamardillo ... asno tamardillo ...!
--Oo pabayaan mo't ako'y mapapadaan n~gaion sa inio at kami ni Juan ay
pasasaanihan. At ang babae'y namaalam na.
Gumayak na madalì ang dalawa ni Juan at ni Matandang Tacio, at halos
ay inabutan pa n~ga nila ang tumawag na si Angue. Nanhik silang
panabay at dinatnan n~ga namang si Ambo'y gugulong gulong sa sahig na
anhin ang batang sangol. Pinulsuhan n~g matanda at iiling-iling na
nagsabí.
Oh!--Di sinabi ko n~ga. Di tama n~ga Angue ..."Asno Tamardillo" n~ga
itong asawa mo! Ha! Ha ha ... ha!--ang patawa n~g mangagamot.
--Hindi ba masakit ang ulo mo?--ang tuloy na tanong sa may sakit.
--Masakit n~ga pô.
--Ang tian, hindi ba parang walang laman?
--Ganoon n~ga po.
--Di ba ang ibig mo'y kain n~g kain ay ... wala ka namang ...?
--Sia n~ga po.
--Di ba ang ibig mo'y laging uminom ay?...
--Tila n~ga po.
--Di ba para kang hilo, walang maisipang gawin?
--Sia n~ga po!
--Ano!--ang badling na sabi kay Angue--di asno tamardillo n~ga ...
sinapantahâ ko na n~ga. Ano bang gawâgawâ n~gaion n~g m~ga tawo dito
sa iniong bandahing itó? mapa ibá ako, n~g usap.
Ah! marami po n~gaion ang anihin at nagkakalutlot ang palay.
--Ay sino sa inio ang nan~gan~ganihan?
--Wala po kundi akong saglitsaglit, dian lamang sa malapit; di n~ga po
makaláyo'y itong si Ambo'y may sakit at may bata pa akong....
--Mahirap ano?... Marahil sa pagani sia na pasmá?--ang pasaring n~g
kausap.
--Sia n~ga po;--ang tugon na lamang n~g mabait na si Angue na
ikinakanlong ang ugali n~g asawa nia--Ay ano po kayang mabuti?--ang
patuloy na tanong nia.
Ang matanda'y hindi nakasagot kaagad palibhasa'y inisip nia, na kung
itóng aanihin na lamang at sukat, mabuti naman ang pahunusan ay
kinatatamaran pa, ay ano pa n~ga kaya't di katamarán ang gawang mag
bukid, at mag bugtá n~g lupâ na lalong mahirap kay sa umani,
palibhasa'y nan~gan~gailan~gan n~g pagod, isipan at puhunan, ang pag
bubukid na siang kauna-unahang batis n~g ikinabubuhay n~g m~ga tawo at
n~g alin mang Bansa.
--Ay ano pong mabuti kay Ambo?--ang ulit na tanong ni Angue.
Kung makakaban~gon at makakalakad ay pasamahin mo sa amin ni Juan.
--Opô ...anó, Ambo; sasama ka?--ang badling n~g Angue sa kaniang may
sakit, daw, na asawa.
--Kung ako'y gagamutin mo pô ay bakít ako ipagsasama--ang tanong
naman n~g may sakit na talagang ayaw buman~gon.
--Kailan~gan sumama ka; at n~g pagtulò n~g gamot na ihahaplas ko sa
batok mo't likod ay malamig lamig pang mapasakatawan mo ... Sumama ka't
n~g ikaw ay madáling gumaling at n~g umabot ka n~g anihin, sayang ang
palay at mapapásalupa lamang ay hindi mapakinaban~gan, tutukain lamang
n~g m~ga ibong kung saan saan galing na m~ga pook.
--Ako po'y baka di makatagal ah!
--Bahala na, utay-utay ... banay banay tayong lalakad at nagkakataong
dumarating tayo'y ...
Hindi sumasagot si Ambo; nag tindig na n~gang wari hahapayhapay, sa
panglalatâ lamang n~g katawang kusang ayaw na igalaw, at n~gaio'y
tatlo na silang lumalakad sa paroroonang anihan. Si Angue ay saka
susunod kung maihabilin sa kalapit bahay ang kaniang m~ga anak na
mumunti.
Dumating ang tatlo sa kamalig n~g anihan. Na tanaw nila ang maraming
tawong sumasabukid na ang karamiha'y babaieng malalapad ang salakot at
mapupulang kundiman at dinampol ang m~ga baro't saya kundiman kaya'y
sadyang pinulahan.--Hindi na luatán at nagdatin~gan ang lahat na
pawang may kanikanilang sunong na uhay n~g palay sa kanilang m~ga
sisidlan. Nagkatipon sa kamalig na maluang din naman, ay pawang
nagdaramdam kapaguran at init n~g namimitik na araw, nagbibigay n~g
kasaganaan. Gaion din ang m~ga dalaga, na sa kanilang m~ga pisn~gí ay
waring na nananalaytay ang dugong buhay n~g kasipagan, lalo na si
Biang na anak n~g may bukid.
--Juan!... humanda ka't n~gaion kita bibigyan--ang pabulong ni
Tandang Tacio kay Juan.
--Opo Lelong;
At magkakainan na ang lahat n~g kumuha n~g alak si Tininting Isiro at
ipinanagay ni Biang na inuna n~gang tagayan si Matandang Tacio, si
Juan at si Ambo.
--Totoong sistidor ang matandang Taciong yaan--ang sabi ni Tiningting
Isiro sa isa niang kaharap. Makikita natin at hangang mamaya'y ...
gagawa n~g sisté!
--Aba!...--ang pabiglâ n~g matanda sa kay Biang na tumatagay--
Ang unang tiro'y sa botillera
At ang ikalawa'y sa kastillero;
Huag kang magkakawikaan Ineng at talagang kalakarán--ang dugtong n~g
matandà.
Ang dalaga'y tumatangui sana'y di naman na gawí na at una nan~gang
uminom n~g isang tagay, na ipinamaalam, at saka panibagong sinidlan
ang tagayanat inilapat sa matandà.
--Ako'y patawarin mo Ineng; at ako'y may na din~gig na isang awit
kastila na ania'y,
_El dinero del sacristan
Cantando viene y cantando van._
Samakatawid ko baga Neneng, kung tatagaluguin ko sa sarili lamang ay.
Ang tuba daw sa karitan
ay di tutulo kundi pan~gulukatikan.
Ang ibig sabihin ay iawit mo!...ang sabihang pabiglâ n~g m~ga
nanonood; kaya n~ga naman ang dalaga ay umawit n~g ganito na tan~gan
ang tagayan; na sinaliwan n~g tugtog n~g biguela n~g isang binata.
Utos ng matanda'y
Mahalay di sundin
Kinabubusun~gan
Batang paris ko din
Larán-larán larin
larin larán
Larán larán larin
larin larán...
......................At pagka ikot n~g umaawit ay hinarap ang matanda
at dinugtong.
Kaya n~ga:
Inom na, inom na't
Sa kamay ko galing
Sukdang ito'y laso'y
Di ka na tatalbín...
Laran laran larin.
Ehoy!... Ehoy ...! ang sigawan n~g marami. At saka inilapit sa matanda,
upang ipainom.
--Dalawa ineng, itong aking kasama ay pumili ka, n~g makakahalig sa
akin,--at itinuro ang magkasigbay na si Juan at si Ambo.--Sapagka't
totoong masama sa aking n~gaion ang alak, linisan ko na ang malabis na
pag inóm dahil sa ako'y nagkakasakít kung ako man lamang ay makaamoy.
Uminom ako n~g alak kung kagamutan at kung kailan~gan lamang, n~guni't
hindi ako naglalan~gó, sapagka't nakita ko na ang kapagitan n~g
ugaling paglalan~gó, at di ko na sabihin pa sa iyo.
Sia n~ga; sia n~ga, ang payo n~g Isiro si pareng Tacio ay sasakupin ni
pareng Juan. Kaya iniliwat kay Juan na kasigbay n~g Tacio.
...Prrrf!.... Prrf!... Prrrf!.... at na laguinlin ang m~ga nanonood sa
bandang yoon sapagka't biglang ibinuga ni Juan sa mukha ni Ambo ang
alak na kaniang ininom na anhin mo ang nagbubuga sa mukha n~g manok,
na sasabun~guin. At bakit kaya? Walang makasabi n~g tiak, dapua't
waring nagkakaisa ang lahat na dahil daw sa na lagyan n~g sileng
pacite ang tagay na yoon. Sa ganito n~gay na sunod ang sabi ni
Tingting Isiro. Sistidor n~ga si Matandang Tacio!
Nag kainan na ang lahat pagkatapus n~g paghihinumó n~g tawanan n~g
lahat.
Bagama't na hanghan~gan n~g sile si Juan ay nag papa walang anoman,
n~guni't hianghia sa m~ga dalaga, sapagka't naguing parang sagâ ang
mukhâ, at gaion din ang m~ga mata nia.
Natapus ang kainan; n~guni't nabigò ang m~ga naghihintay na mag sisté
pa uli sa pagkain ang matandang Tacio. Hindi n~ga nia guinawà ang
gayon at ania'y hindi dapat na sa loob n~g panahón n~g pagkain ay
magkatawanang lubha sapagka't malaki aniang kalapastan~ganan sa gracia
at biayá n~g Dios, at isa pa'y hindi nakatutunaw n~g kinain, kung baga
ma'y pagkatapus n~g pag kain.
V
At ganoon n~ga ang nangyari.
Tapus nang kumain ang lahat, ay tinawag n~g matanda sa gawing labas
n~g kamalig si Ambo at sarilinang nag usap. Tinawanan n~g ilán.
Pinulsuhan muna si Ambo, binasá n~g tubig ang batok at saka
pínagsabihan:
--Ang hatol ko sa iyo ay magliguíd ka n~g magliguíd dian sa walong
pilapil na yaan, sabay na itinuro ang m~ga pilapil, na pag dating mo
dito'y patuloy ka pa n~g patuloy hangang patiguilin kita. Ako nama'y
kukuha n~g iinomín mong gamot na ewan ko lamang sa baat n~g aking
salokot na nasa kamalig.
Ang hinatulan ay walang liwag na sumunod. Líguid-ke líguid sa m~ga
pilapil at sa sikat n~g mainit na araw samantala'y sa loob n~g kamalig
ay naghihinugang ang tawanan n~g lahat.
Hindi naluatan at dumating si Angue, na kayâ natagalan n~g pag sunod
ay nag bayo muna n~g palay na kakanin nila nag saing at nag pakain
muna sa kaniang m~ga anak. Nakita nia ang kaniang asawa sa guitnà n~g
bukid at sa pagkaawà, palibhasà baga'y asawa ay nagmakaamong lumuluhod
at tumatan~gis sa matanda, na ania'y patawarin ang kaniang asawa. Kayâ
naman na ululan pa mandin ang tawanan n~g lahat, na nanonood.
--Ibig mo bang gumaling sia?--ang tanong n~g matanda sa nananan~gis.
--Opò, ay huag mo po namang pahirapan at ...
--Angue;--ang tugon n~g matandà;
Pag ang sakit ay masamá
ang gamot malaking lubhâ,
Pag ang sakit ay maliit
ang gamot ay gaga hanip.
--At tunay bang ibig mong gumaling ang asawa mo? ang patuloy na tanong
n~g matandà.
--Talaga pong ganoon, mahirap po lamang ang ...
--Mahirap n~ga ang mabawo....
--Ah! hindi po ... hindi po yaan ang ibig kong sabihin.
--Hindi pala eh ... anó?
--Mahirap po anakin ang iniong gamot na hatol sa kania.
--Yaan ang mabuting papawis ...! sa katawan; hindi delikado sa han~gin,
bukod sa ... walang gasta kahi't ga kusing man. Makita mo't kapag
araw-araw ay pinapag-liguid mo ang iyong asawa na mag araro baga, ang
ibig kong sabihin ay bukod sa kayo'y mag kakabukid ay gagaling pa ang
kaniang katawan palibhasa'y papawisan. Naku Angue!... Baka akala mo'y
kakaunting sakit ang nakukuha n~g pawis ...! Hindi kakaunti, at siang
lalong tumpak na gamot sa sakit na yaang "Asno--Tamardillo".
--Ay ano po ba sa wika tagalog ang "asno tamardillo"?... Wari ko po'y
ibang wika iyan? ang sabad n~g isang kaharap.
--"Asno", iisaisahin ko sa iyong kahulugan ay tawong linalang n~g P.
Dios. at pinaalis sa bayang Paraiso n~g magkasala sa pagkain n~g
bun~gang bawal at sinumpa n~gang sinabi sa kania.
Yaman n~gang sa Akin íkaw nag suail
kaya buhat n~gayon at sa haharapin
sa pawis n~g noo mo'y iyong kukunin
ang iyong kakanin at ipakakain,
at simula n~ga noo'y naparam ang ginhawa nakaramdam na sila n~g gutom
at nag isip n~ga n~g paraang ikabubuhay, na ito'y ang pagtatanim n~g
m~ga halaman.
--At ano pong guinawa, kaya n~g nunong Adan? ang tanong naman n~g
tininting Isiro.
--Nag isip pong bungkalin ang lupa upang mag tanim; at sa ganito
n~ga'y natamo nia ang bun~ga n~g lahat niang halaman at sia niyang
ipinakain sa asawang Eva sanpon sa lahat niang inianak. Kaya Tingting
Isiro; ang iniong pagbubukid ay talagang kapuri-puring gawa sapagka't
siang kaunaunahang natuklasang pangbuhay sa m~ga tawo, at hangang
n~gayo'y sia pa ring ikabubuhay at ikabubuhay n~g lahat n~g bayan sa
Sangsinukuban, munti at malaki man, dan~gang dito sa atin ay waring
napapabayaan.
Samantala'y patuloy pa si Ambo n~g pag liliguid sa bukid.
--Ay ano po naman ang tamardillo?--ang ulit n~g kausap.
Ang "tamar" ay tamad, hindi masipag, ayaw gumawa, at "dillo" ay
tinadtad, anhin mo'y pikadillo; sapagka't ang tawong tamad ay talagang
tinatadtad n~g pintas at pula n~g kapua tawo; at ipaghalimbawa nating
tayo n~ga'y makakitá n~g isang tawong malakas at walang karamdaman
n~guni't nagaansikot, ayaw gumawa o mag paupa ay pinupuri kaya
ninoman? Kung makakita kayo, n~g walang gawa kundi maglagalag,
maglan~go, o magsugal na lamang ay anong maitatawag ninyo? Kung may
makita tayong isang salantang wari pilihot ang m~ga paa na lumapit sa
ating pintuan at humin~gi n~g limos, atin naman lilimusan alang-alang
sa salanta, n~guni't pagkapalayo ay matuid pa't magara kay sa atin
kung lumakad, at kung m~ga araw n~g linggo'y makita nating nagpapatalo
n~g salapi sa sabun~gan o sugalan, anong inyong maitatawag?
--Tamad!... tamad! magdaraya!.. ang ulitan n~g lahat.
--Ganian n~ga; at walang ibang maitatawag ang sinoman,--ang ulit n~g
matanda.
--Sia n~ga!... ang ulitan n~g m~ga kaharap. Dapat n~gang paniwalaan at
siang totoo ...
--Ako'y nagtataka kay Tandang Tacio, sa gayong katulisan n~g unang
dako ay n~gaio'y mabait na't masípag at ang naguiguing aliwan na
lamang niya ay magsistí--ang saló naman n~g isa.
--Sia'y uliran na, na dapat gawin ni Ambo at n~g m~ga iba dian na
talagang tamad, kaya naman pinarusahan siya doon sa initan--at
pagsasabi nito ay gawari hinanap si Ambo, n~guni't n~g tanawin ay wala
na at sa hiya ay nagpatuloy na umuwi sa kanilang bahay. Namalayan
n~ga't pinaghanapanan n~g lahat si Ambo ay wala n~ga sa bukid. Kaya sa
maalaman ni Angue ay napaalam na sa lahat at tinunton ang pook na
pinaroonan n~g kaniang asawa.
Noo'y hapon na; at ang lahat ay nag uwian sa kanikanila, na di
magkangdadala n~g hunos, kaya n~ga ang m~ga bakol, o palanan nila'y
puno n~g palay at ang m~ga tian ay puno din naman n~g ... han~gin sa
katatawa kay matandang Tacio, at busog ang m~ga kaloobán sa m~ga na
dinig na aral n~g sistidor na matanda.
Nagbago kaya si Ambo n~g gaiong ugali?--ang maitatanong n~g bumabasa.
Tayong lahat ay makasasagot. Makaaasa tayo sapagka't sawikain nating
"sa tawo'y ang mukha ang hindi lamang nagbabago", n~gunit na
dudun~gisang minsan minsan kaya minsan minsa'y kailangang humarap sa
salamin n~g mabubuting aral at m~ga basahing makapagaagno sa magaling,
upang sa m~ga yoon ay maisaayos ang m~ga kapakanan n~g ating sarili at
n~g kalahatan sa kapakinaban~gan n~g boong katauhan.
VI
....Umui na sa bayan ang m~ga nan~ganihan noong hapong yaon; n~guni't
si matandang Tacio at si Juan ay umiba n~g daan.
--Narito na si Matandang Tacio!--ang putol na sabi n~g isa sa m~ga
nagkakaumpok sa bunsuran n~g isang hagdanan, na ang m~ga ito'y
nagsisipag karay-kurus, ó nag tatan~gá simulá pa n~g makakain n~g
tanghalian.
At sa mapalapit ay pinadaan; n~guni't bagaman gabi na'y nagdasan ding
kusa ang matandà.
--Anó anó ang inyong pinagpupulun~gan m~ga bata?--anang matandà.
--Wari po'y nagkakapalabasan; nagkakapustahan po yata n~g kuarta.
--At sinong pupusta sa akin?--ang ulit n~g matanda--n~guni't ayoko n~g
kuartahan!
--Kami po; ang halos sabay n~g apat na binatang doroon, na ang m~ga
isipa'y nasa kara y kurus din at sa pagkakataló.
--Kapag hindi ko napakain sa dulo n~g kawayang yaan ang kalabaw na
yaong nakatali sa tabing bakod ay anong gagawin ninió sa akin?--ang
patuloy n~g matanda.
--Kapag na pakain mo po'y di iyo na ang lahat naming kuarta, pati na
sa bulsá naming apat--ang tugon n~g isa.
--Ayao ako n~g kuartahan--ang ulit n~g matanda.
--Kapag po napakain mo ay unsun~gin ka po naming pauwi sa bayan,
yamang gabi na din lamang, at ikaw po namay matanda na.
--How?... Lalong mabuti at galing din sa inyong bibig!
--Sia n~ga po ang ulit n~g apat na m~ga kapustahan.
Bueno ... at sabay na kinalág n~g matanda ang kalabaw, at inilapit
lapit sa kawayan; humapay n~g isa, na parang sinukat, na ang dulo'y
napalapit sa un~gos n~g kalabaw, at sa ganito n~ga'y kinain n~g hayop
ang talbós n~g kawayan.
--Ano pa?... ang ulit n~g matanda sa m~ga kapustahang nan~gapamanghâ.
Tumutol ang iba sapagka't inaasahang ipapanhik n~g matanda ang
kalabaw, doon sa dulo n~g kawayan; n~guni't n~g magkaaninawa'y sila
din ang mali sapagka't hindi pinaglinaw muna ang pustahan, ay ang
matanda din ang nagsabi.
Ang kamalian ay katalunan;
Siyang kalakarang leying umiiral.
At ang lahat ay di nakatanguí; napatalo na n~ga sila at matanda'y
inusong sa isang duyan.
--Yamang n~gayo'y gabi na din lamang ay ipagpatuloy ninio ako sa Casa
Real at sabihin niniong ako'y nalunod. Walang pagsalang ako'y
lilimusan n~g m~ga kakila't katoto, lalo na si Doña Isabel; at ikaw
Cebio ang maghahawak n~g kuarta, sapagka't ang asawa ko'y mananan~gis
na lamang; huag lamang kayong magpapahalata. Ikaw naman Kulás ay
pasasa simbahan at magpapa algunias, sabihin mo sa kay Pari Teban na
ako'y pag oracionan.
At ganoon n~ga ang guinawa.
VII
Sabihin pa ang pagkapamanghâ n~g marami sa mapagtantong ang namatay ay
si matandang Tasiong Sistidor, lubha pa n~g m~ga nakakita sa kanian sa
anihan, n~g araw na yaon.
Ang bankay nia'y inilagak na lamang sa silong n~g Casa Real ayon sa
utos n~g Kapitan. N~guni't noon ding gabing yoon ay walang makasabi
kung bakit ipinadala na doon sa pantion at n~g doon muna mapa lagak
hangang kinabukasan; at ganito n~ga ang nasunod.
N~g sia'y mapag-isá doon, at n~g wala nang makakita sa kania ay
nagban~go't pinasan ang sa kaniya'y pinagusun~gan at tuloy tuluyang
umuwî sa kaniang bahay, sa wala sinomang nakakita. Noon din ay
pinaroonan nia ang dalawang sa kania'y umusong magbuhat sa bukid, at
ipinagalám sa kaniang inaakalang gawin. Kinabukasang ililibing ang
nalunod na matandang Tacio ay wala ang bankay sampon n~g pinaglagyan,
kaya naman sa takot n~g dalawang pinagutusan n~g kapitan, ay
nagpahayag n~g daw, ay nakita nilang kababalaghang, pag pailanglang
n~g bangkay ni Tandang Tacio hangang kalan~gitan. Ang salaysay na ito
ay paniwala'y dili n~g marami, n~guni't pinagtitibay na patotohanan
n~g dalawang yaon, dahil sa takot na mapalò n~g kapitan.
VIII
Ang lahat na nakaalam n~g pagkamatay ni matandang Tacio ay malungkot
na nagbibilang n~g araw, at n~gayo'y ikaapat na araw na magmula n~g
ilibing ang nalunod. Ang balo n~g namatay sanpon n~g m~ga kasuyó ay
naghahandaan upang ipagparasal n~g gabing yoon, kaya, n~ga't
nagkatipon sa bahay n~g namatay. Na roon na ang Kapitan, ang
Directorcillo, ang Paré, at ang m~ga Cantores ay nagdasal n~g
responso, sampon n~g m~ga manang at ang lahat na doroon. Nang matapos
ay pawang inanyayahan sa paghahapunan at dina n~ga naluatan at
nalilikmo nang lahat sa paligid n~g isang mahabang dulang na kina
hahainan n~g mabubuti at masarap na pagkain na ang litson at tinolang
manok ay kapiling n~g patis na may dayap at n~g salaang maasim asim.
Nang malapit na ang pagkatapos n~g paghapon ay napansin n~g lahat ang
isang tinig na nagbubuhat sa gawing itaas n~g palupo na tapat n~g
dulang. Ang lahat ay na patin~galá at doon n~ga'y nakita ang duyang
may nakalawit na isang paa. Marami ang nagulat at tumakbó, lubhà ang
m~ga babaie. Pinagtulung-tulun~gang ibaba ang duyan at n~g narito na'y
mahinusay na nagsalita ang matanda, na nagpalutô n~g tsá na pinatakan
n~g gatas amargas, sa gitna n~g di masayod na katuaan at tawanan. Ang
kaumpok na m~ga daló sa piguing na yaon ay walang pagkasiahan sa
lugod, kaya n~ga yata ang Directorcillo ay di nakatiis na di bumigkas
n~g isang tulà na kaniang biglang ipinamutawi, na anya'y,
M~ga, maguinoo,
Ang tawo'y di n~ga sukat na magsasabi,
n~g tapos sa sinomang kapua lalaki,
sapagka't kung ganito n~ga ang mangyari
kahiyahiyang lubha sa kania ding sarili.
(Nan~ga tilihán)
Ipinalalagay nating patay n~gang tunay
si Pareng Tacio kaya n~ga nagdasalan,
dili pala gaion at siang tumatanaw
kung sino sa atin ang malaking samual.
(tawanan)
Ang gawang maglimos ay gawang magaling
na di n~ga lubhang kaluluguihan natin;
paris n~ga n~gaio'y m~ga tian natin
di mababayaran n~g tigagatlong aliw.
(tawanan)
Kaya n~ga lubos ang pasasalamat ko
sa pan~galan lamang ni Cumpareng Tacio,
biniguian lugal na magkasalo-salo
tanang cantores at sampon maguinoo.
(walang makahin~ga)
Sapagka n~gá't naguing ugali na natin
m~ga kantores sa huli ang kaín
tan~gi lamang n~gaion na napapiling din,
kaakbay n~g kurang kaagapay natin.
(may na hikáb pa)
Ang ipinagbadya'y di ko tinitikis
kaya ang hiling ko'y inio n~g íalis
sa puso niniong maalam magkipkíp
at sa kakulan~ga'y marunong magtakíp.
(may na banlág)
Inuulit ko'y ang pagpapasalamat
dito sa may boda at tanang kaharap;
huag din nawang isaman ay magkalamat
m~ga pinga't basong dito n~ga't sinangkap.
(Na patawa ang asawa ni tandang Tacio)
At natapos na.
Nagpagakpakan at muling nagkatawanan at dito nama'y hinan~gaan ang
pagkakapamigkas n~g Directorcillo n~g gaiong tugma, at sapol na n~ga
noo'y pinagmatahan sia n~g kanilang kura at ipinalagay sa kaniang
sarili na isa sa m~ga may magagawa sakalí pagdating n~g araw, na ito'y
hindi nagluat, sapagkat may ilang panahon lamang at ang Directorcillo
n~ga ay napatapon na sa ibang lupain, at noo'y nagsisimula na ang
himagsikan.
Ang lahat ay nagpaalam na, at ipinalagay na ang m~ga kantores ang
siyang napahirapan sa gaiong kasistihang guinawa n~g matanda; kaya
n~ga ang m~ga ito'y nagsabi na di na sila mauuli ninoman, bagama't
kadidinig pa lamang n~g ipinamutawi n~g Directorcillo.
IX
Nakalipas ang ilang buwan.
Minsang gabi tinipon ni Matandang Tacio ang m~ga kantores.
--Saan tayo paroroon po?--ang tanong n~g Maestro kantor.
--Tayo'y may ipagdarasal sa bahay ni Kumpareng Kulás.
--At sino pô ang namatay?
--Ang anak ko sa biniag.
--Kayo'y mauna na at ako lamang ay magdaraan dito sa tindahan n~g
insik at bibili n~g magagawang bisté, at baka di mayari.
--Sia n~ga pô; pabayaan ninio't kami ang bahala na pagdating doon.
At nagsiparoon nan~gang sabaysabay ang m~ga cantores, samantala'y may
isa sa kanilang na kapunang sa bayan pala nila'y pauang insik na
lamang ang may tinda at ang m~ga taga doo'y pauang mamimilí at
man~gun~gutan~gan na lamang sa m~ga iyon.
...............................................
Dumating ang m~ga kantores sa bunsuran n~g hagdanan n~g Kulas. Ang
ugaling pagpapatawo po ay sinagot sa itaas, sinun~gaw sila at
pinapanhik sa pagsasapantahang marahil ay haranista, sapagka't, doo'y
may dalaga. Nang nan~gauupô na'y ang maestro kantor ay humin~guing
tulot na makalapit sa dambana, nag sindí n~g kandila at pagkuwan ay
nagsiluhod na't nagsimula n~g isang Rosario Cantada. Lubhang
napamanghâ ang may bahay at di nakatiis si Matandang Akang na noo'y
paris din n~g dating hapong nakakainom n~g dalawang tagay, kaya n~ga
ang m~ga mata'y kukurapkurap at n~gamol ang pan~gun~gusap ay nagsabi:
--Ano ba't kayo'y nagdadasal dito?
--Aba!... Kami po'y pinaparito ni Matandang Tacio, at ipagdasal daw
namin ang inyong apong si Julio na kania namang anak sa binyag; kaya
po ...
--Ah!... Kayo'y m~ga wala n~g kinahahapan~gan kundi ang kung sino ang
mamatay, palibhasa't ... kayo'y kantores kulitis.
--Huag po kayong magkagalit at hindi po kayo ... kami ang may
kasalanan.
--Hindi; Kaya n~g huag tayong magkaligalig ay kayo'y umalis na dito.
At ang m~ga kantores ay di nan~ga nagulit at noon din ay umalis, tuloy
hinanap ang matandang sa kanila'y nag buyó sa gaiong kahihian. Sabihin
ang galit n~g maestro, na sarisaring balak ang sinasabi upang
makagantí.
.............................................
Dumating sila doon at napatawo sa bahay n~ga n~g matandang Tacio.
Sinun~gaw n~g asawa at pinapanhik.
--Juan!... ang pagdaka'y tawag n~g Matanda--ipasok mo dito yaang
mansanilia--Ako yata'y nabalis n~ga taga Lumay na kausap ko dito
kanikaniná--kaya ganito na ang sakit n~g aking tian; at nagsubsób nang
mabuti sa banig na hinihigan na itinitirik ang ulo sa unan, at
hinihilot naman n~g asawa ang tian n~g matanda.
--Baka pô nasin~gawan lamang n~g lupà ang ulit n~g Maestro kantor.
--Hindi; talagang balis ito, kaya ganito katigas ang tian ko parang
bato!... anang matanda....
Ang isa sa m~ga kasama ay pagkadinig n~g wikang "balis" ay
nagmungkahing umalis na sila at baka mahawa, di umano, samantala'y
inanyayahan sila ni Juan Hanipol n~g hitso't sigarilió.
Ilang sandalî ay ga tumahimik ang may sakit, at na katulog.
--Mabuti't wari po'y hinayhinay at tila nakakatulog, ay kami ay aalis
na--ang ulit na sabi n~g Maestro kantor sa asawa n~g matanda--sabihin
mo pô sa kania na kami ay sukó na.
--Bakit naman?
--Sapagka't pô nasabi namin na kami hindi na mauuli niyang
pagbibiruan ... ay eto't ... biro din.
Kaya n~ga tumpak na tumpak n~ga, sa atin ang sinabi n~g Director noon
magkainan tayo sa bahay ding ito; ang sabat n~g isang kasama, na,
Ang tawo'y di n~ga sukat magsasabi
n~g tapos sa sinomang kapua lalaki
sapagka't kung ganito n~ga ang siang mangyari
kahihiyang lubha sa atin ding sarili.
At nagsipagpaalam na ang lahat. Ang magasawa naman ni matandang
Taciong Bakal sampon ni Juang Hanipol ay hindi magkangmamayaw n~g
pagtatawanan, dahil sa m~ga nangyaring yaon.
Kaya; kung minamainam mo ito guiliw kong kababayan, ay pakitandaan ang
m~ga nangyari; pulutin at itanim ang m~ga binhi n~g katwiran upang sa
araw na kailan~gan natin ay salo salo tayong magani n~g masarap na
bun~ga n~g kaguinhawahang inilaan sa atin n~g sa atin ay Kumapal.
At hangan sa muli po tayong magkita at sandaling magkaulayao paris
n~gaion,--Marami pong salamat sa inyo at ipagpaumanhin ang kulang nito
at n~g susunod, na pakahuhusayin upang panibagong mai handog sa inio.
=STANGL PRESS=
Tumatanggap ng mga gawaing nauukol sa limbagin na gaya ng Revista,
Nobela, Alegato, Membrete, Tarjeta, at iba't iba pa.
Sa halagang mura at madali ang pagkayari.
Dumalaw kayo rito sa aming pagawaan.
641 Sales, Santa Cruz, Maynila.
Patalastas: La Moderna
End of the Project Gutenberg EBook of Hindi Biro!... ó Ang Anting-Anting, by
José R. Francia
*** END OF THIS PROJECT GUTENBERG EBOOK HINDI BIRO!... Ó ANG ANTING-ANTING ***
***** This file should be named 18805-8.txt or 18805-8.zip *****
This and all associated files of various formats will be found in:
http://www.gutenberg.org/1/8/8/0/18805/
Produced by Tamiko I. Camacho, Pilar Somoza, and the Online
Distributed Proofreading Team at http://www.pgdp.net Handog
ng Proyektong Gutenberg ng Pilipinas para sa pagpapahalaga
ng panitikang Pilipino. (http://www.gutenberg.ph)
Updated editions will replace the previous one--the old editions
will be renamed.
Creating the works from public domain print editions means that no
one owns a United States copyright in these works, so the Foundation
(and you!) can copy and distribute it in the United States without
permission and without paying copyright royalties. Special rules,
set forth in the General Terms of Use part of this license, apply to
copying and distributing Project Gutenberg-tm electronic works to
protect the PROJECT GUTENBERG-tm concept and trademark. Project
Gutenberg is a registered trademark, and may not be used if you
charge for the eBooks, unless you receive specific permission. If you
do not charge anything for copies of this eBook, complying with the
rules is very easy. You may use this eBook for nearly any purpose
such as creation of derivative works, reports, performances and
research. They may be modified and printed and given away--you may do
practically ANYTHING with public domain eBooks. Redistribution is
subject to the trademark license, especially commercial
redistribution.
*** START: FULL LICENSE ***
THE FULL PROJECT GUTENBERG LICENSE
PLEASE READ THIS BEFORE YOU DISTRIBUTE OR USE THIS WORK
To protect the Project Gutenberg-tm mission of promoting the free
distribution of electronic works, by using or distributing this work
(or any other work associated in any way with the phrase "Project
Gutenberg"), you agree to comply with all the terms of the Full Project
Gutenberg-tm License (available with this file or online at
http://gutenberg.org/license).
Section 1. General Terms of Use and Redistributing Project Gutenberg-tm
electronic works
1.A. By reading or using any part of this Project Gutenberg-tm
electronic work, you indicate that you have read, understand, agree to
and accept all the terms of this license and intellectual property
(trademark/copyright) agreement. If you do not agree to abide by all
the terms of this agreement, you must cease using and return or destroy
all copies of Project Gutenberg-tm electronic works in your possession.
If you paid a fee for obtaining a copy of or access to a Project
Gutenberg-tm electronic work and you do not agree to be bound by the
terms of this agreement, you may obtain a refund from the person or
entity to whom you paid the fee as set forth in paragraph 1.E.8.
1.B. "Project Gutenberg" is a registered trademark. It may only be
used on or associated in any way with an electronic work by people who
agree to be bound by the terms of this agreement. There are a few
things that you can do with most Project Gutenberg-tm electronic works
even without complying with the full terms of this agreement. See
paragraph 1.C below. There are a lot of things you can do with Project
Gutenberg-tm electronic works if you follow the terms of this agreement
and help preserve free future access to Project Gutenberg-tm electronic
works. See paragraph 1.E below.
1.C. The Project Gutenberg Literary Archive Foundation ("the Foundation"
or PGLAF), owns a compilation copyright in the collection of Project
Gutenberg-tm electronic works. Nearly all the individual works in the
collection are in the public domain in the United States. If an
individual work is in the public domain in the United States and you are
located in the United States, we do not claim a right to prevent you from
copying, distributing, performing, displaying or creating derivative
works based on the work as long as all references to Project Gutenberg
are removed. Of course, we hope that you will support the Project
Gutenberg-tm mission of promoting free access to electronic works by
freely sharing Project Gutenberg-tm works in compliance with the terms of
this agreement for keeping the Project Gutenberg-tm name associated with
the work. You can easily comply with the terms of this agreement by
keeping this work in the same format with its attached full Project
Gutenberg-tm License when you share it without charge with others.
1.D. The copyright laws of the place where you are located also govern
what you can do with this work. Copyright laws in most countries are in
a constant state of change. If you are outside the United States, check
the laws of your country in addition to the terms of this agreement
before downloading, copying, displaying, performing, distributing or
creating derivative works based on this work or any other Project
Gutenberg-tm work. The Foundation makes no representations concerning
the copyright status of any work in any country outside the United
States.
1.E. Unless you have removed all references to Project Gutenberg:
1.E.1. The following sentence, with active links to, or other immediate
access to, the full Project Gutenberg-tm License must appear prominently
whenever any copy of a Project Gutenberg-tm work (any work on which the
phrase "Project Gutenberg" appears, or with which the phrase "Project
Gutenberg" is associated) is accessed, displayed, performed, viewed,
copied or distributed:
This eBook is for the use of anyone anywhere at no cost and with
almost no restrictions whatsoever. You may copy it, give it away or
re-use it under the terms of the Project Gutenberg License included
with this eBook or online at www.gutenberg.org
1.E.2. If an individual Project Gutenberg-tm electronic work is derived
from the public domain (does not contain a notice indicating that it is
posted with permission of the copyright holder), the work can be copied
and distributed to anyone in the United States without paying any fees
or charges. If you are redistributing or providing access to a work
with the phrase "Project Gutenberg" associated with or appearing on the
work, you must comply either with the requirements of paragraphs 1.E.1
through 1.E.7 or obtain permission for the use of the work and the
Project Gutenberg-tm trademark as set forth in paragraphs 1.E.8 or
1.E.9.
1.E.3. If an individual Project Gutenberg-tm electronic work is posted
with the permission of the copyright holder, your use and distribution
must comply with both paragraphs 1.E.1 through 1.E.7 and any additional
terms imposed by the copyright holder. Additional terms will be linked
to the Project Gutenberg-tm License for all works posted with the
permission of the copyright holder found at the beginning of this work.
1.E.4. Do not unlink or detach or remove the full Project Gutenberg-tm
License terms from this work, or any files containing a part of this
work or any other work associated with Project Gutenberg-tm.
1.E.5. Do not copy, display, perform, distribute or redistribute this
electronic work, or any part of this electronic work, without
prominently displaying the sentence set forth in paragraph 1.E.1 with
active links or immediate access to the full terms of the Project
Gutenberg-tm License.
1.E.6. You may convert to and distribute this work in any binary,
compressed, marked up, nonproprietary or proprietary form, including any
word processing or hypertext form. However, if you provide access to or
distribute copies of a Project Gutenberg-tm work in a format other than
"Plain Vanilla ASCII" or other format used in the official version
posted on the official Project Gutenberg-tm web site (www.gutenberg.org),
you must, at no additional cost, fee or expense to the user, provide a
copy, a means of exporting a copy, or a means of obtaining a copy upon
request, of the work in its original "Plain Vanilla ASCII" or other
form. Any alternate format must include the full Project Gutenberg-tm
License as specified in paragraph 1.E.1.
1.E.7. Do not charge a fee for access to, viewing, displaying,
performing, copying or distributing any Project Gutenberg-tm works
unless you comply with paragraph 1.E.8 or 1.E.9.
1.E.8. You may charge a reasonable fee for copies of or providing
access to or distributing Project Gutenberg-tm electronic works provided
that
- You pay a royalty fee of 20% of the gross profits you derive from
the use of Project Gutenberg-tm works calculated using the method
you already use to calculate your applicable taxes. The fee is
owed to the owner of the Project Gutenberg-tm trademark, but he
has agreed to donate royalties under this paragraph to the
Project Gutenberg Literary Archive Foundation. Royalty payments
must be paid within 60 days following each date on which you
prepare (or are legally required to prepare) your periodic tax
returns. Royalty payments should be clearly marked as such and
sent to the Project Gutenberg Literary Archive Foundation at the
address specified in Section 4, "Information about donations to
the Project Gutenberg Literary Archive Foundation."
- You provide a full refund of any money paid by a user who notifies
you in writing (or by e-mail) within 30 days of receipt that s/he
does not agree to the terms of the full Project Gutenberg-tm
License. You must require such a user to return or
destroy all copies of the works possessed in a physical medium
and discontinue all use of and all access to other copies of
Project Gutenberg-tm works.
- You provide, in accordance with paragraph 1.F.3, a full refund of any
money paid for a work or a replacement copy, if a defect in the
electronic work is discovered and reported to you within 90 days
of receipt of the work.
- You comply with all other terms of this agreement for free
distribution of Project Gutenberg-tm works.
1.E.9. If you wish to charge a fee or distribute a Project Gutenberg-tm
electronic work or group of works on different terms than are set
forth in this agreement, you must obtain permission in writing from
both the Project Gutenberg Literary Archive Foundation and Michael
Hart, the owner of the Project Gutenberg-tm trademark. Contact the
Foundation as set forth in Section 3 below.
1.F.
1.F.1. Project Gutenberg volunteers and employees expend considerable
effort to identify, do copyright research on, transcribe and proofread
public domain works in creating the Project Gutenberg-tm
collection. Despite these efforts, Project Gutenberg-tm electronic
works, and the medium on which they may be stored, may contain
"Defects," such as, but not limited to, incomplete, inaccurate or
corrupt data, transcription errors, a copyright or other intellectual
property infringement, a defective or damaged disk or other medium, a
computer virus, or computer codes that damage or cannot be read by
your equipment.
1.F.2. LIMITED WARRANTY, DISCLAIMER OF DAMAGES - Except for the "Right
of Replacement or Refund" described in paragraph 1.F.3, the Project
Gutenberg Literary Archive Foundation, the owner of the Project
Gutenberg-tm trademark, and any other party distributing a Project
Gutenberg-tm electronic work under this agreement, disclaim all
liability to you for damages, costs and expenses, including legal
fees. YOU AGREE THAT YOU HAVE NO REMEDIES FOR NEGLIGENCE, STRICT
LIABILITY, BREACH OF WARRANTY OR BREACH OF CONTRACT EXCEPT THOSE
PROVIDED IN PARAGRAPH F3. YOU AGREE THAT THE FOUNDATION, THE
TRADEMARK OWNER, AND ANY DISTRIBUTOR UNDER THIS AGREEMENT WILL NOT BE
LIABLE TO YOU FOR ACTUAL, DIRECT, INDIRECT, CONSEQUENTIAL, PUNITIVE OR
INCIDENTAL DAMAGES EVEN IF YOU GIVE NOTICE OF THE POSSIBILITY OF SUCH
DAMAGE.
1.F.3. LIMITED RIGHT OF REPLACEMENT OR REFUND - If you discover a
defect in this electronic work within 90 days of receiving it, you can
receive a refund of the money (if any) you paid for it by sending a
written explanation to the person you received the work from. If you
received the work on a physical medium, you must return the medium with
your written explanation. The person or entity that provided you with
the defective work may elect to provide a replacement copy in lieu of a
refund. If you received the work electronically, the person or entity
providing it to you may choose to give you a second opportunity to
receive the work electronically in lieu of a refund. If the second copy
is also defective, you may demand a refund in writing without further
opportunities to fix the problem.
1.F.4. Except for the limited right of replacement or refund set forth
in paragraph 1.F.3, this work is provided to you 'AS-IS' WITH NO OTHER
WARRANTIES OF ANY KIND, EXPRESS OR IMPLIED, INCLUDING BUT NOT LIMITED TO
WARRANTIES OF MERCHANTIBILITY OR FITNESS FOR ANY PURPOSE.
1.F.5. Some states do not allow disclaimers of certain implied
warranties or the exclusion or limitation of certain types of damages.
If any disclaimer or limitation set forth in this agreement violates the
law of the state applicable to this agreement, the agreement shall be
interpreted to make the maximum disclaimer or limitation permitted by
the applicable state law. The invalidity or unenforceability of any
provision of this agreement shall not void the remaining provisions.
1.F.6. INDEMNITY - You agree to indemnify and hold the Foundation, the
trademark owner, any agent or employee of the Foundation, anyone
providing copies of Project Gutenberg-tm electronic works in accordance
with this agreement, and any volunteers associated with the production,
promotion and distribution of Project Gutenberg-tm electronic works,
harmless from all liability, costs and expenses, including legal fees,
that arise directly or indirectly from any of the following which you do
or cause to occur: (a) distribution of this or any Project Gutenberg-tm
work, (b) alteration, modification, or additions or deletions to any
Project Gutenberg-tm work, and (c) any Defect you cause.
Section 2. Information about the Mission of Project Gutenberg-tm
Project Gutenberg-tm is synonymous with the free distribution of
electronic works in formats readable by the widest variety of computers
including obsolete, old, middle-aged and new computers. It exists
because of the efforts of hundreds of volunteers and donations from
people in all walks of life.
Volunteers and financial support to provide volunteers with the
assistance they need, is critical to reaching Project Gutenberg-tm's
goals and ensuring that the Project Gutenberg-tm collection will
remain freely available for generations to come. In 2001, the Project
Gutenberg Literary Archive Foundation was created to provide a secure
and permanent future for Project Gutenberg-tm and future generations.
To learn more about the Project Gutenberg Literary Archive Foundation
and how your efforts and donations can help, see Sections 3 and 4
and the Foundation web page at http://www.pglaf.org.
Section 3. Information about the Project Gutenberg Literary Archive
Foundation
The Project Gutenberg Literary Archive Foundation is a non profit
501(c)(3) educational corporation organized under the laws of the
state of Mississippi and granted tax exempt status by the Internal
Revenue Service. The Foundation's EIN or federal tax identification
number is 64-6221541. Its 501(c)(3) letter is posted at
http://pglaf.org/fundraising. Contributions to the Project Gutenberg
Literary Archive Foundation are tax deductible to the full extent
permitted by U.S. federal laws and your state's laws.
The Foundation's principal office is located at 4557 Melan Dr. S.
Fairbanks, AK, 99712., but its volunteers and employees are scattered
throughout numerous locations. Its business office is located at
809 North 1500 West, Salt Lake City, UT 84116, (801) 596-1887, email
[email protected]. Email contact links and up to date contact
information can be found at the Foundation's web site and official
page at http://pglaf.org
For additional contact information:
Dr. Gregory B. Newby
Chief Executive and Director
[email protected]
Section 4. Information about Donations to the Project Gutenberg
Literary Archive Foundation
Project Gutenberg-tm depends upon and cannot survive without wide
spread public support and donations to carry out its mission of
increasing the number of public domain and licensed works that can be
freely distributed in machine readable form accessible by the widest
array of equipment including outdated equipment. Many small donations
($1 to $5,000) are particularly important to maintaining tax exempt
status with the IRS.
The Foundation is committed to complying with the laws regulating
charities and charitable donations in all 50 states of the United
States. Compliance requirements are not uniform and it takes a
considerable effort, much paperwork and many fees to meet and keep up
with these requirements. We do not solicit donations in locations
where we have not received written confirmation of compliance. To
SEND DONATIONS or determine the status of compliance for any
particular state visit http://pglaf.org
While we cannot and do not solicit contributions from states where we
have not met the solicitation requirements, we know of no prohibition
against accepting unsolicited donations from donors in such states who
approach us with offers to donate.
International donations are gratefully accepted, but we cannot make
any statements concerning tax treatment of donations received from
outside the United States. U.S. laws alone swamp our small staff.
Please check the Project Gutenberg Web pages for current donation
methods and addresses. Donations are accepted in a number of other
ways including checks, online payments and credit card donations.
To donate, please visit: http://pglaf.org/donate
Section 5. General Information About Project Gutenberg-tm electronic
works.
Professor Michael S. Hart is the originator of the Project Gutenberg-tm
concept of a library of electronic works that could be freely shared
with anyone. For thirty years, he produced and distributed Project
Gutenberg-tm eBooks with only a loose network of volunteer support.
Project Gutenberg-tm eBooks are often created from several printed
editions, all of which are confirmed as Public Domain in the U.S.
unless a copyright notice is included. Thus, we do not necessarily
keep eBooks in compliance with any particular paper edition.
Most people start at our Web site which has the main PG search facility:
http://www.gutenberg.org
This Web site includes information about Project Gutenberg-tm,
including how to make donations to the Project Gutenberg Literary
Archive Foundation, how to help produce our new eBooks, and how to
subscribe to our email newsletter to hear about new eBooks.
