The Project Gutenberg EBook of Alamat ng Ilang-Ilang, by Jose N. Sevilla
This eBook is for the use of anyone anywhere at no cost and with
almost no restrictions whatsoever. You may copy it, give it away or
re-use it under the terms of the Project Gutenberg License included
with this eBook or online at www.gutenberg.org
Title: Alamat ng Ilang-Ilang
Author: Jose N. Sevilla
Release Date: August 10, 2004 [EBook #13156]
Language: Tagalog
*** START OF THIS PROJECT GUTENBERG EBOOK ALAMAT NG ILANG-ILANG ***
Produced by Jeroen Hellingman, Tamiko I. Camacho, Jerome Espinosa
Baladad and PG Distributed Proofreaders. Produced from page scans
provided by University of Michigan.
[Transcriber's note: Tilde g in old Tagalog which is no longer
used is marked as ~g.]
[Paalala ng nagsalin: May kilay ang mga salitang "ng, mga," at
iba pa upang ipakita ang dating estilo sa pag-sulat ng Tagalog
na sa ngayon ay hindi na ginagamit.]
=ALAMAT=
N~G
=ILANG-ILANG=
KATHA NI
_José N. Sevilla_
MANUNULAT SA "BUHAY PILIPINAS"
Unang pagkalimbag MAYNILA, S.P.--1908
LIMBAGAN NI E.C. ESTRELLA, BUSTILLOS BLG 9, (SAMPALOK) TELEFONO 1199
Ilang-Ilang
Niaó'y buwán n~g Diciembre at ang malamíg na simoy ay umáanyaya sa
tanáng na sumangap n~g maligayang sandalíng iniáalay n~g kaparan~gan,
at bagá man dito sa ati'y di kaugalian ang magaksayá n~g panahón sa
paglilibáng, ay ilan kong m~ga kaibigan ang nakipagyari sa akin na
kami'y maglakbáy sa kagubatan n~g Mindoro, upang doo'y magparaan n~g
maligayang panahón sa pan~ga~ngaso.
Hindi naglipat araw at guínanáp namin ang pinagkásunduán at
karakaraka'y ang aming m~ga áso'y naka-amóy n~g lungá marahil n~g usa
kaya't unahán kamíng sumunód sa tun~go n~g kaniláng m~ga tahulan.
Sa pagtugaygáy na iyaó'y nátiwalág akó sa aking m~ga kasama at
sumandalíng humimpíl sa lilim n~g isáng mayabong na kahoy na di
ko alumana kung anó ang kanyang pan~galán, bagá mang labis akóng
nápapataká na sa gayong ilang ay masamyo ko ang di maisaysáy na ban~go
na lubháng laganap sa kagubatan na pinaiibayuhan ang ban~go n~g sa
tanáng sampaga.
Nakaraán ang isáng malakíng bahagui n~g araw at ang pagkainíp ay
sumagui sa akin, sa di pagkárin~gíg n~g anománg hudyát na amíng
pinagkasunduan, at di ko naman malaman kung saán sila napatun~go, Kung
sukatin ko naman n~g malas ang napakalawak na gubat na namámagitan sa
akin at sa kabayanan, ay lubha akóng nalululá sa di matapós-tapos
na m~ga dawag, na sumasatitig. Ang panglulumó ay naghari sa aking
damdaming di sanáy sa gayóng m~ga ilang at nawalán ako n~g kayang
lumayo pá't tuntunin ang landas, sa pan~gan~ganib na sa pagsasápalaran
kó'y makásalubong n~g mababan~gis na Tamaraw.[1]
Ano pa't ang pan~gan~gambá'y lumaganap sa aking kalagayan at
sa kadahilanang itó'y inihanda ko ang tagláy na baril, upang
ipagsangalang kung itó'y kákailan~ganin, subli't lalong lumalâ ang
aking pan~gin~gilabot, nang mausisá kong walâ ang m~ga punglong taglay
at nahulog sa aming pagtatakbuhan, n~g di ko man lama~g náalumana.
Gumiyaguis na n~ga sa akin ang lubháng malaking pan~gan~gambá at
n~g tumamà ang aking m~ga titig sa nan~gun~gulimlím na panan~glaw sa
Sandaidig, ay napagsiya kong nan~gun~gubli nang nagmamadali sa likod
n~g isáng matarik na bundok sa kalunuran.
Ang pag-aalinlan~gan ay namalagui pang sumandali sa pagayóng anyo na
nakapan~gin~gilabot na bantá n~g pagkalun~gi at lubháng binabagabag
ang di ko hirating kalooban sa gayong kasindak-sindak na kalagayan,
nang sa di kawasà'y nakamalas ako n~g isáng matandá, na nagbubuhat
sa kalaliman n~g isáng masukal na yun~gib na makubli't mámatâan ko sa
kasukalan n~g gubat.
Sa pag-áantay na itó sa inaasahang tagapagtangol marahil sa
kapan~ganibang kong kinalalagyang, ay sumaguí naman sa aking ala-ala
ang m~ga singaw lupang lagui kong narin~gig sa matatandang alamat na
ibinadhâ tuwi na, n~g nan~gamatay ko nang m~ga nuno. Baga mang ang
pagkatakot ay labis na nagpapasakit, ay pinapaghari korin sa sárili
ang mayamang aral n~g CATOLICISMO, na pinagsikapan n~g aking m~ga
magulang na siya kong palaguing panangnan sa anó mang kapan~ganyayang
haharap at ang pakatiwalà kong itó'y siyang bumubuhay n~g aking loob.
Sa aking mahabang pánanalan~gin ay dumating din ang inaantabayanan
nang hindi man lamang ako nainip at pagkalapit niya sa aking
kinalalagyan, ay naulinig ko pa ang ganitong pag-aawit:
Oh hiwagang lagui sa m~ga pan~garap
aliwan n~g laguim na nagpapahirap
Ikaw n~ga ang siyang
wagas kong pag-asa, na magkakandili
sa luoy kong puso na pinakaapi
at tuwi-tuwi na'y
inayop n~g dusa;
at siyang hantungan n~g m~ga paghamak
ang nilun~goy-lun~goy n~g aba kong palad.
* * * * *
Ikaw din ang kusang lubos sumiphayo
sa niluhog luhog n~g aba kong puso;
at dina na awang
mag gawad maglagda n~g hatol na imbi
na siyang papatáy sa abang kumasi't
walang kasalanan
kahit na ano man,
kundi ang sa iyo'y lubos na isuyo
ang iyong nalamang hindi man kinuro.
Kung ang m~ga laguim
at pagkahilahil
siyang magdudulot sa iyo n~g saya
iyo n~g sabihin
at aking gagawin
ang ano mang ibig na ipababata
káhit ikaputi n~g aking hinin~ga.
Pagkaraan n~g kanyang pagaawit ay tumanong.
--Anó, anak ko ang naghatíd sa iyo dito sa ilang na poók?
--Oh! kagalang-galang na matandâ--ang aking tugon--ang maling akalang
aksayahin ang panahón sa paglilibang at ligaliguin ang nan~gatatahimik
na hayop sa kanilang himpilan.
--Ikaw baga'y nag-iisa?
--Sa n~gayon po; pagka't ako'y napatiwalag sa aking m~ga kasamang hindi
ko malaman kung saan nan~gapasuot.
--Lubhang malayo ang iyong kinapatun~guhan.
--Anó pong pook ito?--ang usisa ko sa kausap.
--Itó ang lupalop na pinamagatang Ilang-ilang--ang tugon sa akin.
--Ilang-ilang! ... Anó po ang kahulugan niyaón?
--Ah! iyao'y isang buhay,--sumandaling nagkuro ang aking kausap
at saka ipinatuloy--Yamang hindi ka rin makababalik sa kabayanan,
samantalang hindi umúumaga, ay pakingan mong sumandali ang
isasalaysay, kasabay nang anyayang magparaan kamí n~g mapan~glaw na
gabi sa kanyang kublihan.
Nagkakaakbay kaming lumusong at hinawi ang nan~gan~gapal na talahiban,
samantalang ang sisikdó sikdó kong puso ay nagbabalità sa akin n~g
isang bagay na mahalagá.
Sarisaring gunità ang sumaisip, bàlintulot yaring loób; n~gunit hindi
ko magawà ang umurong pagkapalibhasà'y lalong ma pan~ganib ang matulog
sa parang.
Pagkalipas n~g paglusong namin sa madilim na yungib na kinamataan ko
sa matanda, ay sinapit ang kanyang tahanan, doo'y guinanap ang
kanyang pan~gakong ibuhay at ang binanguit na alamat ng Ilang-ilang ay
sinimulan na.
--Nalaman mo anak ko: Magbuhat nang ako'y gawaran n~g sumpâ n~g
Makapangyarihan, ay hindi na ako nagkapalad na makaulinig n~g tinig
tao. Laguing guimiguiyaguis sa akin ang bigat n~g kahatulang iyaon sa
nagawâng kasalanan, sa hindi rin iba't tunay kong anak na pinag-isipan
kong gahisin, n~guni't ang gayong napakahamak ná gawa'y pinagdurusahan
ko n~gayon n~g isang napakahirap na parusa, gaya n~g tinitiis kong
pagkawalang kamatayan, ó pamamalaguing mabuhay sa ganitong ligalig.
--Paano po ang nangyari?--ang pahanga kong tanong.
--Ako'y isang binatà noon--ang tugon n~g aking kausap--na lubhang
mawilihíng paglibangan ang tanang binibini, at lagui kong minamatwid
kan~gino man na hindi ano mang kapanagutan sa m~ga ipinasyang
"_Mabuhay kayo at dumami_." ang auking m~ga guinawa. Sa di
kawasa'y nagkaroón akó n~g isang anak na napakagandang babayi at sa
pag-aakalá kong iligtas sa m~ga hibo n~g mundo, kung siya'y magkaisip,
gayon din sakawikaang, _baka pagbayad_, ay dinala ko n~ga rito sa
masukal na ilang, magbuhat pa sa pagkasangól at n~g huwag n~g makilala
ang katauhan at maiwasan naman ang laguing pagkapahamak na sinasapit
n~g m~ga walang malay.
Ang pan~gan~galaga sa kanya'y ikinatiwala ko sa isang matandang
babaying pipi, upang huag niyang makilala ang m~ga hiwaga sa buhay,
ang lihim n~g tao, gayon din ang kanyang pinangalin~gan. Sa tuwi tuwi
na'y dinadalhan ko n~g ikabubuhay; n~guni't hindi ako na pakikita,
upang huag magkapanahong ako'y usisain n~g ano man.
Sa di kawasay nang maglalabing tatlong taón sa gayong pagkakatago ay
tinamaan ako n~g kanyang m~ga titig at pumanaw sa akin ang damdaming
ama. Nabihag ang mawilihin kong hilig na mangibig kan~gino man, na
makapag-aalay sa akin n~g pampawi n~g lagui kong uháw na han~gad, at
ito ang nag-wagui sa aking puso.
Hindi na ako lumusong sa kabayanan; ang kanyang kagandahan ay bumihag
sa akin, at lubhang sumasal ang paghahan~gad kong putihin ang impok
niyang ganda na hindi ko nakita sa boong pinagdaanan sa buhay.
Lumipas ang ilang sandali n~g alinlan~gang itaguyod ang napakahamak
kong hinan~gad at naghari din sa akin ang dating iminamatwid na,
"_tayo'y galing sa magkakapatid mag-aama, at magkakamag-anak_"
at pinapaghari ko ang kanyang pagkahan~gal na di ipinahihiwatig ang
katotohanan n~g aming pagkamag-ama. Siya naman, pagkapalibhasa'y hindi
nagkapalad makaulinig n~g tin~gig n~g kanyang kapwa, ay lubhang na
aliw sa aking m~ga pangungusap, lalo na n~g maulinig ang matamis na
inaawit n~g kanyang ina na napaukit sa aking budhi at siya namang
lagui kong inuulit, ay ginawaran ako n~g mahinhing lambing inilin~gay
ang kanyang ulo sa aking balikat at lalong naghapdi ang sugat n~g
aking puso at sumasal ang aking masamang han~gad.
--Ano pong awit iyaon? Iyaon pu bagang naulinig ko kan~gina.
--Oo; yaon n~ga at inulit ang magandang kundiman.
Pagkatapos ay ipinatuloy ang pagbubuhay.
Dumating ang mapan~ganib na sandali at gumiyaguis na nag-ulol sa
akin ang hibo ni Satanas, at inakala ko nang ganapin ang maru~gis na
isinabudhi, datapwa't nang isasagawa ko na, ay di naman nagkaroon n~g
bahagya man lamang na pagsalansang ang aking anak, pagkapalibhasa'y
di natatahong iyao'y sawi sa m~ga kautusan. Inanyayahan kong sumama
sa lihim n~g kahoy na ating pinan~galin~gan, na siya kong napiling
maguing saksi n~g kapaslan~gan kong kakamtin; anyayang hindi
sinalansang kahit bahagyâ at malugod pinaunlakan; n~guni't di
pinahintulutan n~g pagkakataon na maganap, ang aking aasalin at isang
malakas na buhawi'y binakli ang marupok na kahoy, na niyaong una,
ay di man lamang nagagamit sa ano mang kailangan n~g tao at siyang
humadlang na nagbigay wakas sa aking kaawa-awang anak.
Kapwa kami napatigalgal sa sumandalin iyaon at ipinatuloy n~g matandâ
ang nauntól na ibinubuhay.
--Nang maganap ang malupit na hatol n~g pagkakataon akin nang
isinaysay pagdaka'y lumabas ang isang sugo n~g Makapangyarihan at
bumigkas n~g ganito:
"Di mo matutuklas ang kamatayan at mabubuhay kang tagapag alaga n~g
kahoy na iyang humadlang sa iyong karumaldumal na aasalin."
Lumipas ang ilang panahon at nang aking datnan ang kahoy na yaon
ay labis akona napahan~gà sa pagkakamalas na hitik na hitik n~g
mababan~gong sampaga at isang hibik ang mamutawi sa akin: "ILANG!
... ILANG! na naguing saksí n~g akin~g pagkalun~gi kailan mo ako
patatawarin?"--Muling lumabas ang isa~g sugo at ibinadha ang ganito:
_Kung kailan, may mapatungo ritong isang tao na mapagsalaysayan mo
ng guinanap na sala ay asahan mong pinatawad ka na ng Diyos_ at
biglang nawala ang angel na aking kausap at ang binanguit na taong
iyaon na aking pagkukumpisalan ay ikao at dili iba marahil na sugo
ring nang Maykàpal, upang pahintulutan Niyang ako'y umakyat sa
kaloalhatian n~g lan~git.
Pagkaraan n~g m~ga salaysay na ito'y nawala ang aking kausap at nang
aking pinaghahanap, ako'y nagsising.
Ako pala'y nan~gan~garap lamang.
Ang hitsó
Isang ugaling hanga n~gayon ay taglay n~g m~ga tagarito sa atin ang
ipanalubong sa m~ga panauhin ang n~gátaing _hitso_.
Ang lahat n~g bagay ay maáaring malimutan; datapwa't ang alay na ito
na pinagkagawian na lalonglalo na sa m~ga lalawigan ay tunay na hindi
nakakalin~gantan, at naguiguing catungkulan na halos, ang maghanda, at
gumamit na man, lubha pa't kung ang mag-aalay ay isang binibini.
Dahil sa bagay na itó'y pinag-ukulan ko tuloy ng isang pagkakaabala
ang pagtunton kung bakit natuklás ang tatlong bagay na pinaglahok at
pinamagatang _hitso_.
Bakit ang _ikmo, bunga_ at _apog_ ay nagawáng
pagsamasamahin, at nagagamit na pang-alay sa m~ga pánauhin?
Itó ang hindi abutin n~g aking pag-hahaká at siya namang
pinagpumilitang, kahit banaag ay matuklas ang sanhi, at sa matiyagang
katatanong sa m~ga palan~gân~gâ, ay nahalaw ko ang ibubuhay n~gayon;
n~guni't totoo kaya ang sinalita sa akin?
Sa ano ma'y tahoin natin.
Isang hapon sa nais kong sumagap n~g malamig na simoy na nakaaanya sa
m~ga naaalinsan~ganan, ay nilisan kong sumandali ang lubhang maraming
gáwâin at tinun~gong sumandali ang kalapit na nayon n~g Pasay, na
siyang nababalitang may malalawak na "ikmuhan."
Dalawang bagay ang nais kong maganap sa isang kilos, at ito n~ga'y
ang makasagap n~g malamig na simoy at mapanood naman ang maayos
napagkakatanim n~g halamang "ikmo," na, halos maituturing ayon sa
kabalitaan, na ang bayang iyaon ay siyang sinisibulan n~g pinakabuting
"ikmo" na pinagkakabalahan kong alamin; n~gun't di lamang iyaon ang
nápalâ n~g aking paglilibáng at hindi ko man kinukusà ay nakaulinig
ako ng isang nakalalaguim na pag-aawit na nagbubuhat sa isang masukal
na bulaos na nákakalun~gan n~g makapal na gubat n~g "ikmo."
Tumiguil akong sandali at pinalad namang masapol buhat sa simula ang
talaytay n~g _kundimang_ ganitó ang hanay;
Malasin guiliw ko ang daloy n~g tubig
na nagki-kinan~gan sa galaw n~g batis,
malasin ang bula sa pamimilansik
at iyong itulad
sa iyong paglin~gap,
at kung yaon n~ga ang siyang kawan~gis
daglíng kamataya'y akin masasapit.
Gayon din masdan mong napa iitaas
ang maputing asóng naglalakbay ulap,
siyá't pan~ganorin iisa sa malas;
yaon ba'y kawan~gis
n~g iyong pag~ibig?
Kung tunay na gayon, akin n~g talastas
na ang pag-ibig mo'y madaling man~gupas.
* * * * *
Ang paro't parito n~g simoy n~g hangin,
nakapagdudulot n~g lamig at aliw
datapwa't kung gayon ang iyong pag-guiliw,
ay lubos katulad
n~g isang pag-hamak
at wala na akong hihintáy hintaying
matapat sumintang hantun~gan n~g daing.
* * * * *
Lubos akong nasiyahan sa kataong iyaon, at n~g matapos ang mapan~glaw
na pag-aawit ay pinapaglakbay ko ang isipan sa kalawakan n~g m~ga
hiwaga, hinahalaw doón sa tanang malikmatà, ang isang kagandahang
mapag-uukulan n~g matimyas na tin~gig na aking nápakingán.
Pagkalipas n~g ilang sandali, ay sumatitig ko na naman ang nagdidilim
na "ikmuhan" at nanariwàng muli ang sanhing ikinapatun~go ko roon,
ang dati ring nais na matalos ang pinagbuhatan n~g paggamit at
pakikinabang sa isang halamang sakdal han~galay, na gaya n~g "ikmo";
sa di kawasa ay lumapit sa akin at malugod na bumati ang isang
matandâ, na tila tunay na kakilala kasabay n~g malugod na anyayang
magtuloy sa kalooban n~g kanilang bakuran.
Nang unang bugso, ay suma~gui sa aking loob ang isang malaking
alinlan~gan; n~guni't dagling napawi at nanagumpay ang mapiling amuki
na ako'y magtuloy.
Pagdating namin sa loob n~g halamanan ay dinatnang nakaluklok sa isang
papag-papagan ang isang binibining nápakahinhín ang anyo, na marahil
ay siyang pinan~galin~gan n~g mapanglaw na pag-aawit na aking
kináhan~gâan.
Matalagháy ang kabuuan n~g kanyang maamong mukhâ; malamlam ang titig
kayumanguing kaligatan ang kulay, mahayap ang ilong at nakabibihag ang
maramot na n~giting nanasnaw sa kanyang guinumamelang labi.
Isang sulyap na panakáw at pagdaka'y binawi ang biglang tumudlâ sa
aking puso at n~g m~ga sandaling yaon ay kanyang binihag.
Tumalilis na biglang tinun~go ang halamanan pagkakita sa akin at
pagkua'y pumitas n~g ilang dahong "ikmo."
Di naglao't bumalik sa aming kinaroroonan, muling lumuklok at
mabihasang pinagpilas ang m~ga dahong taglay at pinirot na guinawang
"hitso."
Di ko sinawaang panoorin ang mahayap na m~ga daliri at tunay kong
kinahan~gaan, ang kainamang tumangap n~g panauhin, na, baga mang di
lubhang kilala, ay pinagkaabalahang kawan~gis n~g isang lalong matalik
na kaibigan; sa biglang sabi ang kaugaliang mag-alay n~g "hitso" ay
kanyang tinupad; n~guni't hindi ako marunong n~guman~gà; at sa nais
kong mapaunlakan ang kanyang pagkaka-ala-ala, ay kumuha ako n~g
kanyang malugod na iniaalay, kasabay n~g isang maguiliw na usisà
sa matandâ na kung bakit nátuklás, na ang bun~ga, iyaong mapakla at
walang saysay na bun~gang kahoy na di nagtamo n~g ano mang pamagat,
at ang "ikmo" na lubhang mahanglay, ay kung mapalahok sa nakapapasong
"apog" ay napag-ayaw, at ayon sa naguing hilig na kinaguisnan ay
siyang naguing panalubong panauhin.
Nang una, ay inakalà kong ang pag-uusisà ay naaksayá at di ko batid
na ang itutugon sa akin ay lubhang mapakinabang at mandi'y
mapaniniwalaang iyaon n~gâ marahil ang pinagbuhatan n~g "viciong"
n~guman~gá.
Isang ganap na kasáysayan ang kaniyang sinalitâ na uulitin ko n~gayon
ayon sa nalabi sa aking ala ala:
Anya'y nang m~ga unang dako, na ang pagn~gan~gà ay hindi pa
kilala; ang halamang =ìkmo=, ay lubhang gumugubat, at sampuong
nan~gaglaboy na hayop sa kaparan~gan, ay hindi magtamong pakinabang sa
halamang tinutukoy.
Bakit kaya siya pinasibol kung walang kapakinaban~gan?
Maraming pagsusumikap ang guinawa, upang huag n~g muling sumibol,
datapua't isang halamang hindi maagad n~g maglilináng pagkapalibhasa'y
walang pakinabang at isang himutók na inulit n~g m~ga nahuhuli ang sa
kanya'y iguinawad n~g m~ga nauna sa atin.
"_Halamang walang pakinabang, kailan ma'y di mamamatay_" at ang
himutok na tinukoy ay naguing sumpang iniukol n~g m~ga nahuhuli sa ano
mang bagay na walang maidulot na kapakinaban~gan.
Isa pang halamang lubhang nanghahaguay na may masagananang bun~ga, ang
hindi rin pakinaban~gan at siya namang pinag-uukyabitan n~g halamang
"ikmo".
Sa kasaganaan n~g bun~ga n~g halamang ito na, walang mápaggamitan, ay
hindi pinágkalooban n~g ano mang pan~galang pagkákakilanlán, gaya n~g
sa ibang bun~gang kahoy, yamang hindi rin lamang siya nagagamit,
at nan~gasyahan na ang nan~ga-una sa atin na pamagatan siya n~g
pan~galang: _Bunga_.
Ang lahat n~g nakilalang halamang bumubun~ga at nag-dudulot sa m~ga
tao n~g ano mang pakinabang, ay nagtamo n~g pan~galawang pan~galang ó
pinakasaguisag na pagkakakilanlan; datapwa't ang halamang "bun~ga"
ay siyang napakatan~gi na hindi nagtamo n~g biyaya mabinyagan, at ang
kanyang puno ay pinamagatan na lamang n~g "bun~ga"
Lubhang maraming salin-saling kaugalian ang yumaon--ang idinugtong
n~g matanda--ang m~ga bagong sibul na batbat n~g katalinuhan, ay di
nan~gasiyahang siya'y panoorin na lamang at gamiting palamuti sa m~ga
kaparan~gan, hindi nayag na siya'y hindi magámit, at lahat n~g sikap
ay guinugol upang maangkapán n~g ikapakikinabang sa kaniya; n~guni't
ang kanyang tingtin~ging puno ay hindi maagpang sa ano mang paggamitan
dahil sa napakarupok, datapwa't isang kataon, (yamang n~ginan~ganlan
kataon ang m~ga bagay na nangyayari n~g hindi kinukusà, baga mang ang
lahat ng bagay ay nakatakda, na talagang mangyayari) ay isang tanghali
umano na ang isang taong hindi pa nakasasapit sa m~ga lupalop na yaon
at hindi pa nakakikilala sa dalawang halamang ating ibinubuhay (ang
=ikmo= at _bunga_), ay sinumpong n~g pagkadayukdok at walang
malamang sulin~gan n~g katutuklasan n~g ipagpapatid gutom.
Tinamâan n~g kanyang malas ang puno n~g halamang hitik na hitik n~g
mapupulang anaki'y hinog na bun~ga, at sa paniwalang makapagdudulot
sa kanyang kagutuman n~g malinamnam na pagkain, ay dagling pumitas at
linasa ang pinakalamán; subali't tan~gi sa isang matigas at mapakláng
nakapaglalaway, ay walâ siyang nalasap; bagama'y binayaan na sa
kanyang bibig yamang lubhang nanunuyo ang kanyang lalamunan at iyao'y
nakapananariwà.
Sa malaking kagutuman n~g abang nápaligáw na yaon n~g landasin, ay
lumabnot n~g ilang dahon n~g _ikmo_ na nagsusumawang lumingkis
sa puno n~g _bunga_, n~ginatâ rin at ninamnam ang mahan~glay na
dahon n~g _ikmo_, n~guni't hindi tangapin n~g kanyang sikmara
at ang laway niya ay lubhang kumakatay; subali't ang hindi kinukusang
pagkakahalo n~g _ikmo_ sa _bunga_, ay nagkatalo at ang pakla
at ang han~glay ay nakaayaw at nalasap niya ang isang panglibang na
n~gataing nakapagpapasariwa n~g lalamunan. Sa di kawasa ay dumating
siya sa isang bahay at sa masidhing han~gad na makakain kahit na anó,
ay tinikman ang isang bagay na maputing nasa isang munting pasu-pasuan
sa ibabaw n~g bintanà; ang maputing kanyang tinikman, ay =apog=
na ipinanguguhit n~g may bahay sa m~ga panakot n~g halaman.
Hindi niya sinasadya ang pagkakahalo halo n~g tatlong bagay na
hindi kilala; n~gunit wari'y pinagtiyap ó itinuro sa kanya n~g
pan~gan~gailan~gan ang isang n~gatâing panglibang sa gutom.
Tinaglay niya hangang bayan ang tatlong bagay na kanyang nátuklás at
ipinagparan~galan sa m~ga dinatnan.
--Aanhin mo iyan?--ang usisá n~g kanyang m~ga kasama sa bahay.
--Ah!--ang tugon kung nalalaman ninyo ang kapakinaban~gan n~g tatlong
ito kung magkahalo--at ipinakitang muli ang _ikmo, bunga_ at
_apog_,--ay walang salang di ninyo pakamamahalin.
--Anong pakinabang ang maidudulot n~g tatlong bagay na iyan?
Bilang tugon ay naglahok at inialay na pinatikmán sa m~ga kasangbahay.
Labis daw na napahan~gà ang m~ga dinulutan sa pagkakalasap n~g isang
mabisang pampasariwa n~g lalamunan, at buhat na noo'y pinasimulan na
ang pagpapatikim sa bawa't dumating na kasambahay, hangang sa naguing
kaugaliang ipanalubong sa panauhin ang _hitso_.
Ang salitang paglahukin ay itinutumbas nila sa salitang
=pahitso=, at hanga n~gayon ang m~ga panday n~g pilak ay
tinataglay pa, ang salitang _pahitso_ sa paglalahok n~g guinto.
Sa pamamag-itan n~g salinsaling kaugalián ay binawas na ang salitang
PA, sa _hitso_ yamang yaon ay pangdugtong pan~gun~gusap n~ga
lamang.
Pagkatapos n~g malawig na salaysay n~g matanda ay tinikman ko
kapagdaka ang inaalay sa akin n~g binibini at doon ko napagsiyá na
tunay n~gang nakalilibang at nakapananariwa n~g lalamunan, at kung
mahirati na sa pagn~gatâ niyaon ay naipampapawi na raw n~g uhaw at
gutom, ang pinagpalang _hitso_.
Sa lahat n~g iyaon, at sa pan~gan~ga-nib kong ako'y kayamutan ay
napaalam na, at nan~gakong muling babalik.
Samantalang binabagtas ko ang ikmuhan ay muli kong naulinig ang
mapan~glaw na pag-aawit na bumihag sa aking puso.
Sino kaya ang pinag-uukulan niya n~g m~ga panambitang iyaon?
Siya kaya'y may katipang tumatakuil sa m~ga ipinangako?
Ito ang bumabagabag sa aking sarili nang papauwi na sa bahay at siyang
umaanyayang muli siyang sàdyain; n~guni't lubos na nagpasakit ang
mabisang panibugho sa kanyang pinag-uukulan at siyang sanhi n~g di ko
na muling idinalaw.
Oh! sabay kong natuklas ang pag-ibig at ang HITSO.
=HIMIG N~G PIGHATI=[2]
_Hinihiling sa aking kasayaha'y tulain_.
Saan man ibaling yaring pag-iisip
nákikita'y luhà at m~ga pasakit
kahit sa sariling buhay na tahimik
gayon din sa Bayang pinakaiibig
ay walang lumual sa kudyaping tin~gig
liban na sa lungkót at m~ga ligalig.
* * * * *
Sa Bayan ang malas kung aking itanaw
ang nan~gakikita'y pawang kapan~glawan,
magkabi-kabila'y ang pag-íirin~gan
na inihahasik n~g buhíng makamkám at
nan~gagnanais tanghali't igalang
kahit na mahamak ang sariling Bayan.
* * * * *
Sa kabila noon ay bilang pamana
na kanilang alay sa Bayan at Ina,
ay ang pang-aapí at pag-alimura;
ang gayó'y kung aking mapag ala-ala
tinis n~g kudyapi ay n~gán~gapa-n~gapa
at ayaw magbigáy n~g lugod at sayá.
At paghamak lamang, pagsumpa't pag-ayop
daing n~g hinagpís ang itinitibók
nalilimot tuloy ang ugaling bantog
na mahinhi't wagás n~g lahing Tagalog,
dahil sa iilang asal na sumalot
n~g sariling yaman hindi man inimpók.
* * * * *
Ano kayá n~gayon ang aking gágawín
sa iyong napitang ako'y paawitin
guinaganáp ko man n~g boong pag-guiliw
ay ang lumuluwal na tinis ay daing
at hindi pumulas ang mithi mong hiling...
kasayaha'y nanaw sa aking damdamin.
Pagtamanan mo na ang taghóy n~g puso
kahít napípigtâ sa luhang tumulo,
pagka't ang ligaya ay hindi makurong
kusang magwawagui sa madlang siphayo,
na nan~gin~gibabaw sa puring nag-laho,
sa puring salantáng, lugami at hapo.
* * * * *
Nakasunod kaya sa hin~gi mo't pita
ang anák na busóng sabík sa ligaya?
Hindi man nasiyahan sapagka't di kaya
ang daliting n~gayon ang iyong ligaya
ay lubos tangapin n~g boong pag sinta:
"HIMIG NG PIGHATING" larawan ng dusa ...
=Ang Tubó=
Ang m~ga alamat kung minsan ay tunay na salat sa katotohanan;
datapuwa't lubhang kailan~gang buhayin ang m~ga salinsaling balità
yamang ang karamihan n~g ating pinaniniwalaan ay badhâ niyaon, at n~g
m~ga pangyayari; kaya't ang sasalaysayin n~gayon ay tunay na hindi ko
na malaman kung saan ko narin~gig ó kung sa aling kasaysayan ko nabasa
bagamang sariwang sariwa sa aking ala-ala ang pagkakapangyayari.
Katanghalian dáw noon n~g buan n~g Marzo, mainit na lubha ang
daloy n~g m~ga sinag n~g araw, kaya't ang kaalinsan~ganan, ay
di magpatiwasay sa madlâ, lalong lalo na doon sa m~ga pangkating
pinag-uusig n~g m~ga batas, doon sa nan~gabubuhay sa pamamag-itan
n~g pawis n~g iba at walang bilang himpilan kungdi ang madadawag at
masukal na yun~gib sa kaparan~gan; doon sa lupalop na pan~gublihan
man ay wala, at paubayang pinasasaksihan sa tumutunghay na lan~git ang
tanang kabuhun~gan kanilang lagui nang ikinaaaliw.
Sa panig n~g sansinukob na pinangyarihan n~g buhay na ito, ay wala
niyaong mayayabong na halamang karaniwang sumibol sa m~ga kabundukan,
na nagkakandili sa tanang magnais na sa kanya'y man~ganlong, doo'y
wala n~ga, iyaong malalabay na san~gá n~g nan~gag-lalakihang punong
kahoy na naggagawad sa madlâ n~g malalamig na lilim kung katanghalian,
at tan~gi sa ilang halamang gumugubat na kawangki n~g palasan ay wala
n~g iba pang sumisibol. Ang halamang ito'y mabulo ang pinakakatawan
matatalim at nakasusugat ang kanyang m~ga dahon, at walang munti
mang maituturing na pakinabang sa kanyá; ang sino mang mapasagui,
ay dumadanas n~g isang di magpatahimik na kakatihán kawangki n~g
tinatawag nating NALILIPA.
Umano'y sa m~ga kadawagang iyaón nan~gun~gublí ang m~ga may malalaking
sagutin sa pamahalaan, pagka't doo'y hindi nakasasapit ang lalong
masigasig na kagawad. Apat kataong nagkaisá n~g ugali, at nan~gasawing
mamuhay sa pamamag-itan n~g panghaharang, ang kasalukuyang
tumatalaktak sa matutulis at nakakapasong batong maliliit na
nan~gag-sambulat sa m~ga landasin; ang mainit na simoy n~g
katanghalian ay tumutupok sa kanilang m~ga noó at nagparamdam n~g
malaking kauhawan; datapwa't ang kanugnog na yaon n~g m~ga lupalop
na di sinasapit n~g may matahimik na kabuhayan, ay di sinibulan n~g
tubig; doo'y walang m~ga bukal, walang batisan, at walang ano mang
pampawing uhaw na matutuklas; kaya't ang pagn~gan~galit ay siyang
pinagbubuntuhan, kaayaw n~g pakikiayon, yamang wala namang ibang
magawâ.
Sa di kawasa'y nakásalubong sila n~g isang matandang lalaki na
sa kanyang anyo, ay tila may isang malaking katan~gian at mandi'y
umaanyayang siya'y pakagalan~gin, datapwa't ang sibul na marun~gis na
budhing taglay n~g apat na tinutugaygayan natin, ay siyang nanaig, at
inakalang pagliban~gan~g uruyin ang kagalang-galang na matandâ.
Ang isa sa kanílá ay siyang unang umaglahi.
--Matandang hukluban, saan ka paro-roon sa ganitong kainitan?--ang
pang-unang tanong.
--Ang dugo nito ang ating inumin--ang saad n~g pan~galawa--Kasabay
nang bunot n~g itak sa sukbitan na biglang iniyambâ.
--Antabayanan muna nating siya'y tumugon, bago ganapin ang nais--ang
saló n~g pan~gatló.
--Magsalita ka--ang paklí n~g pang-apat.
--Aking hinahanap--anang matanda--ang panig na aking tinutuklasan n~g
pampawing uhaw.
Sa tuwing hapon--ang dugtong--kung sumasapit ang ikatlong oras ay
pinagkakalooban ako n~g Makapangyarihan na makásimsím n~g pampawing
uhaw.
--At saan ka naman kukuha n~g maiinóm sa kadawagang ito, na kinaigahan
n~g tubig at kinaitan n~g kanyang balong?
--Tingnan natin at tila ito ang makapag-aalay n~g ating kailan~gang di
matuklas--ang anas n~g isa sa kanyang kasama.
--Kung ang pagkakatiwala sa kanya'y ating ilalagáy ay matitirá tayo sa
isang kabiguan--ang paan~gíl na tugón.
--Narito--anang matandâ--ang lagui kong iniinom kung dumarating ang
oras na aking sinambit.
--Dito'y walang batisan...
--Hindi ko kailan~gan ang makikináng na daloy n~g batis, upang ipamawi
n~g kauhawan; sa aki'y sukat ang m~ga halamang inyong namamalas,
pagka't sa kanya'y nánanamnam ko ang matamis at masaganang katás, sa
m~ga oras na ang Sumakop sa tanán, ay nagsabing "AKO'Y NAUUHAW", sa
kanyáng Pitóng Wikà, bago naglakbay sa kalowalhatian n~g Lan~git at
tinalíkdán ang pagkatáo.
--Tila ito'y may nais magpalaganap dito n~g m~ga katâkatá niyaong m~ga
mapagsampalataya n~g kung ano anong kadayaan.
--Ang táong ito'y tila tayo ang pag-lalaruan--ang sabád n~g isá.
--May orasán ba kayong tagláy--ang malumanay na usisà ng matandàng
inaaglahi.
--Ang orasán namin ay anyo n~g araw na lumiliglig sa boong Tinakpan.
--¿Anó na kayang bahagui ang ating kinalalagyán?
--Tayo'y nasa ikatatló na n~g tanghali; yaong oras na inaantabayanan
mo upang numamnam n~g pinakananais naming pampawing uhaw ... Hayo
ipakita mo sa amin ang pagsipsip n~g katás n~g halamang iyong sinambit
at kapagkayao'y aglahi lamang ay kaawâ-awa ang iyong sasapitin.
Pagkarin~gig n~g bihigkás na ito n~g nagtatapangtapan~gan tulisan
ay lumuhod pagdaka ang matanda at idinaing sa Lumikha ang kanyang
kalagayan; at pagkaraos n~g pananalan~gin ay nagtuluyan bumakli n~g
m~ga halamanang naroon at pinan~gós na sinipsip ang katás.
Pagkakita nito n~g m~ga tulisan ay nan~gágsitulad sa matandâ at
nakipan~gos naman; datapwa't ang kanilang nalan~gap, ay ang di
masaysay na hanglay at sa kadahilanang ito'y inasod n~g palo ang
kagalanggalang na matandâ hangang sa nalugmok sa m~ga nagkabalibaling
san~ga n~g halaman.
Sa gayóng kahabag habag na anyo'y nagturing:
--¡Oh m~ga kulang palad! Darating ang panahón na inyong pagsisisihan
ang inasal na kaimbihan; págka't sa inyong panunumbalik sa puok na ito
sakaling kayo'y magkapalad na tan~glawan ng pananampalataya sa ating
Mánanakop, ay inyong mapagkikitang ang bawa't tilamsik n~g m~ga dugo
ko ay sisibulan n~g ganyan ding halamán; subali't ang bawa't dito'y
tumubo, ay magdudulot sa katauhan n~g isang malinamnam at matamis na
katas, na siyang katutuklasan n~g tanan, n~g isang mabisang pampawing
uhaw, pampatid gutom at sangkap sa ano mang kakailan~ganin n~g
katauhan, Pinaslang ninyo ang isáng nahilig sa pagninilay n~g
mahalagang "PITONG WIKA" n~g ating MANANAKOP, nawá'y siya ninyong
laguing pakinaban~gan.
* * * * *
Nakaraan ang isang munting bahagui n~g panahón, ang pagkakataon ay
naguing tagapamag-itan upáng ang apat na buhóng ay muling mápabalík sa
kanilang pinagdausan n~g huling kalupitan at nang magunitâ nila an~g
m~ga hulíng binikás n~g napan~ganyayang matandáng kanilang inumog,
ay dumanas silá n~g isáng pagnanais na alamin kung tunay n~gâ ang
kaniyang m~ga huling panambitan, at di nalaunan, ay su-matitig nilá
ang mayayabong na halamang nagsisupling na pawang malulusog, matatabâ
at lubhang mayabong, at siláng lahát ay di nakapiguil n~g gayong
bigkás:
¡Tumubo! ... Naganap ang kanyang huling tagubilín.
At sabay na nan~gagsibaklí n~g naturang halaman at kanilang pinan~gós.
Isáng malinamnám at matamís na katás ang kanilang nálasap, at
paulit-ulit na binigkás na-matamís ang _tubo_, na siyang
kaipala'y sumapit sa ating kapanahunan at ang salitàng iyaon
na niyaong una'y pinalalawig upang ang maguing kahulugan ay
_supling_, n~gayo'y biglâ na kung bigkasín at nakikilala sa
pan~galang tubó.
Bilang pasasalamat ay isáng mataós na dalan~gin ang kaniláng
pinailanláng sa kalawakan n~g hiwagà at isáng matamís na pag-aawit ang
kanilang naulinig na ganitó ang badhâ:
"Ano kayâ yaong tinamâang malas
na nan~gin~gibabaw sa tanang liwanag
nagtaboy na bigla't humawi sa ulap
na pinaglagusan n~g ningning at sinag
at umaanyayang lubusang magalák
yaring abang pusong sinupil n~g hirap?"
"Siya kayâ yaong maningning na Ilaw
na pumapatnugot sa Sangkatauhan,
panan~glaw sa gabí n~g nadidiliman
at sa may pighati'y pang-aliw na tunay
Badhang taga-turo n~g iisang daan
sa m~ga alagad na nan~galiligaw?"
"Oh kulang na kulang yaring pan~gun~gusap
upang patunayan nakikitang sinag,
ayo't nagniningning, anaki'y busilak
sa ibabaw niyaong buntón buntóng ulap,
ayó't bawa't anyo ay isang pagliyag
ang isinasaboy sa puso n~g lahat."
"Siya yaong Pusong Kamahal mahalan
na n~gayon ay ating kinaháhan~gâan
Siya ang dinusta at pinakapaslang
n~g sibat n~g sala n~g Sangkatauhan,
Siya ri't di iba ang kaguinhawahan
at tunay na alíw n~g may kalumbayan."
Dagli silang nagtindig at pinaghanap ang pinagbubuhatan n~g gayong
kawiliwiling pag-aawit, at nang kanilang makita'y lubos napahan~gà
pagka't dili iba kundi ang kaawâawang matandang kaniláng pinaslang na
bigláng nawalâ sa kasukalan n~g gubat.
Ito n~gâ kayâ ang sanhing pinagbuhatan n~g halamang tubo? ...
=PAN~GARAP=
(_Sa laguing pinagalayan n~g m~ga katha ko_.)
I
Sa galaw n~g tubig;
gayón din sa himig
na pabalik-balik
sa lalim, at batong pinag saglit-saglit,
doo'y namamasid
n~g abang pag-big
ang kagandahan mo sa linaw n~g batis.
II
Ang itim mong buhok
lugay na nag-sabog
sa maputing batok,
ay siyang anag-ag sa batisa't ilog
sa dakong pag-lubog
n~g araw sa laot
kung makaliglig na sa boong Sinukod.
III
At sa pan~gan~garap
n~g sariling hagap,
aking námamalas
ang iyong larawang sipian n~g DILAG.
Ampunan n~g lahat
na m~ga bulaklak
na níyuyurakan sa m~ga paglakad.
IV
Sa palad na abâ
kung guinugunitâ
ang pagdaralitá
ay namamalas kong ikaw ay may awàng
iniáapulà
sa agos n~g luhà
n~g lunós kong buhay at pusong mahinà.
V
N~guni't ... ¡Pagkasawi! ...
Ang abang ibinudhi'y
hindi namalagui,
Dagling binagabag, at ang pag mumuni'y
kumalag sa tali,
at itiniwali
ang aba kong palad na inilugami.
VI
Bigláng nasiwalat
dini sa hinagap
at ipinamalas
Ang iyong larawang may hinampong in~gat
na nagtutulak
sa aba kong palad
at sa lantang pusong napapawakawak.
=Wakás=.
Mga Talababa:
[1] Hayop pa sakdal ban~gis na pagkaamoy sa tao'y sinisila; ito'y
kawangki n~g kalabaw baga man may kaliitan, at kailan may hindi
napaaamo.
[2] Tuláng binikás n~g magandang binibining Natalia Buencamino sa
"veladang" idinaos sa, "INSTITUTO DE MUJERES", niyong ika 23 n~g
Diciembre n~g taong 1906.
Palatuntunan.
Ilang-ilang, Tudling, 3.
Ang hitsó, Tudling, 16.
Himig nang pighatì, Tudling, 30.
Ang tubó, Tudling, 33.
Pan~garap, Tudling, 44.
M~ga nobelang sinulat n~g Kumatha nito
Mapagpuyat P.0.20
Pag-ibig n~g isang General P.0.20
¡M~ga imbí! (unang bahagui) P.0.30
KASALUKUYANG NILILIMBAG
Mapagkandili.
¡M~ga imbi! (pan~galawang bahagui)
End of Project Gutenberg's Alamat ng Ilang-Ilang, by Jose N. Sevilla
*** END OF THIS PROJECT GUTENBERG EBOOK ALAMAT NG ILANG-ILANG ***
***** This file should be named 13156-8.txt or 13156-8.zip *****
This and all associated files of various formats will be found in:
https://www.gutenberg.org/1/3/1/5/13156/
Produced by Jeroen Hellingman, Tamiko I. Camacho, Jerome Espinosa
Baladad and PG Distributed Proofreaders. Produced from page scans
provided by University of Michigan.
Updated editions will replace the previous one--the old editions
will be renamed.
Creating the works from public domain print editions means that no
one owns a United States copyright in these works, so the Foundation
(and you!) can copy and distribute it in the United States without
permission and without paying copyright royalties. Special rules,
set forth in the General Terms of Use part of this license, apply to
copying and distributing Project Gutenberg-tm electronic works to
protect the PROJECT GUTENBERG-tm concept and trademark. Project
Gutenberg is a registered trademark, and may not be used if you
charge for the eBooks, unless you receive specific permission. If you
do not charge anything for copies of this eBook, complying with the
rules is very easy. You may use this eBook for nearly any purpose
such as creation of derivative works, reports, performances and
research. They may be modified and printed and given away--you may do
practically ANYTHING with public domain eBooks. Redistribution is
subject to the trademark license, especially commercial
redistribution.
*** START: FULL LICENSE ***
THE FULL PROJECT GUTENBERG LICENSE
PLEASE READ THIS BEFORE YOU DISTRIBUTE OR USE THIS WORK
To protect the Project Gutenberg-tm mission of promoting the free
distribution of electronic works, by using or distributing this work
(or any other work associated in any way with the phrase "Project
Gutenberg"), you agree to comply with all the terms of the Full Project
Gutenberg-tm License (available with this file or online at
https://gutenberg.org/license).
Section 1. General Terms of Use and Redistributing Project Gutenberg-tm
electronic works
1.A. By reading or using any part of this Project Gutenberg-tm
electronic work, you indicate that you have read, understand, agree to
and accept all the terms of this license and intellectual property
(trademark/copyright) agreement. If you do not agree to abide by all
the terms of this agreement, you must cease using and return or destroy
all copies of Project Gutenberg-tm electronic works in your possession.
If you paid a fee for obtaining a copy of or access to a Project
Gutenberg-tm electronic work and you do not agree to be bound by the
terms of this agreement, you may obtain a refund from the person or
entity to whom you paid the fee as set forth in paragraph 1.E.8.
1.B. "Project Gutenberg" is a registered trademark. It may only be
used on or associated in any way with an electronic work by people who
agree to be bound by the terms of this agreement. There are a few
things that you can do with most Project Gutenberg-tm electronic works
even without complying with the full terms of this agreement. See
paragraph 1.C below. There are a lot of things you can do with Project
Gutenberg-tm electronic works if you follow the terms of this agreement
and help preserve free future access to Project Gutenberg-tm electronic
works. See paragraph 1.E below.
1.C. The Project Gutenberg Literary Archive Foundation ("the Foundation"
or PGLAF), owns a compilation copyright in the collection of Project
Gutenberg-tm electronic works. Nearly all the individual works in the
collection are in the public domain in the United States. If an
individual work is in the public domain in the United States and you are
located in the United States, we do not claim a right to prevent you from
copying, distributing, performing, displaying or creating derivative
works based on the work as long as all references to Project Gutenberg
are removed. Of course, we hope that you will support the Project
Gutenberg-tm mission of promoting free access to electronic works by
freely sharing Project Gutenberg-tm works in compliance with the terms of
this agreement for keeping the Project Gutenberg-tm name associated with
the work. You can easily comply with the terms of this agreement by
keeping this work in the same format with its attached full Project
Gutenberg-tm License when you share it without charge with others.
1.D. The copyright laws of the place where you are located also govern
what you can do with this work. Copyright laws in most countries are in
a constant state of change. If you are outside the United States, check
the laws of your country in addition to the terms of this agreement
before downloading, copying, displaying, performing, distributing or
creating derivative works based on this work or any other Project
Gutenberg-tm work. The Foundation makes no representations concerning
the copyright status of any work in any country outside the United
States.
1.E. Unless you have removed all references to Project Gutenberg:
1.E.1. The following sentence, with active links to, or other immediate
access to, the full Project Gutenberg-tm License must appear prominently
whenever any copy of a Project Gutenberg-tm work (any work on which the
phrase "Project Gutenberg" appears, or with which the phrase "Project
Gutenberg" is associated) is accessed, displayed, performed, viewed,
copied or distributed:
This eBook is for the use of anyone anywhere at no cost and with
almost no restrictions whatsoever. You may copy it, give it away or
re-use it under the terms of the Project Gutenberg License included
with this eBook or online at www.gutenberg.org
1.E.2. If an individual Project Gutenberg-tm electronic work is derived
from the public domain (does not contain a notice indicating that it is
posted with permission of the copyright holder), the work can be copied
and distributed to anyone in the United States without paying any fees
or charges. If you are redistributing or providing access to a work
with the phrase "Project Gutenberg" associated with or appearing on the
work, you must comply either with the requirements of paragraphs 1.E.1
through 1.E.7 or obtain permission for the use of the work and the
Project Gutenberg-tm trademark as set forth in paragraphs 1.E.8 or
1.E.9.
1.E.3. If an individual Project Gutenberg-tm electronic work is posted
with the permission of the copyright holder, your use and distribution
must comply with both paragraphs 1.E.1 through 1.E.7 and any additional
terms imposed by the copyright holder. Additional terms will be linked
to the Project Gutenberg-tm License for all works posted with the
permission of the copyright holder found at the beginning of this work.
1.E.4. Do not unlink or detach or remove the full Project Gutenberg-tm
License terms from this work, or any files containing a part of this
work or any other work associated with Project Gutenberg-tm.
1.E.5. Do not copy, display, perform, distribute or redistribute this
electronic work, or any part of this electronic work, without
prominently displaying the sentence set forth in paragraph 1.E.1 with
active links or immediate access to the full terms of the Project
Gutenberg-tm License.
1.E.6. You may convert to and distribute this work in any binary,
compressed, marked up, nonproprietary or proprietary form, including any
word processing or hypertext form. However, if you provide access to or
distribute copies of a Project Gutenberg-tm work in a format other than
"Plain Vanilla ASCII" or other format used in the official version
posted on the official Project Gutenberg-tm web site (www.gutenberg.org),
you must, at no additional cost, fee or expense to the user, provide a
copy, a means of exporting a copy, or a means of obtaining a copy upon
request, of the work in its original "Plain Vanilla ASCII" or other
form. Any alternate format must include the full Project Gutenberg-tm
License as specified in paragraph 1.E.1.
1.E.7. Do not charge a fee for access to, viewing, displaying,
performing, copying or distributing any Project Gutenberg-tm works
unless you comply with paragraph 1.E.8 or 1.E.9.
1.E.8. You may charge a reasonable fee for copies of or providing
access to or distributing Project Gutenberg-tm electronic works provided
that
- You pay a royalty fee of 20% of the gross profits you derive from
the use of Project Gutenberg-tm works calculated using the method
you already use to calculate your applicable taxes. The fee is
owed to the owner of the Project Gutenberg-tm trademark, but he
has agreed to donate royalties under this paragraph to the
Project Gutenberg Literary Archive Foundation. Royalty payments
must be paid within 60 days following each date on which you
prepare (or are legally required to prepare) your periodic tax
returns. Royalty payments should be clearly marked as such and
sent to the Project Gutenberg Literary Archive Foundation at the
address specified in Section 4, "Information about donations to
the Project Gutenberg Literary Archive Foundation."
- You provide a full refund of any money paid by a user who notifies
you in writing (or by e-mail) within 30 days of receipt that s/he
does not agree to the terms of the full Project Gutenberg-tm
License. You must require such a user to return or
destroy all copies of the works possessed in a physical medium
and discontinue all use of and all access to other copies of
Project Gutenberg-tm works.
- You provide, in accordance with paragraph 1.F.3, a full refund of any
money paid for a work or a replacement copy, if a defect in the
electronic work is discovered and reported to you within 90 days
of receipt of the work.
- You comply with all other terms of this agreement for free
distribution of Project Gutenberg-tm works.
1.E.9. If you wish to charge a fee or distribute a Project Gutenberg-tm
electronic work or group of works on different terms than are set
forth in this agreement, you must obtain permission in writing from
both the Project Gutenberg Literary Archive Foundation and Michael
Hart, the owner of the Project Gutenberg-tm trademark. Contact the
Foundation as set forth in Section 3 below.
1.F.
1.F.1. Project Gutenberg volunteers and employees expend considerable
effort to identify, do copyright research on, transcribe and proofread
public domain works in creating the Project Gutenberg-tm
collection. Despite these efforts, Project Gutenberg-tm electronic
works, and the medium on which they may be stored, may contain
"Defects," such as, but not limited to, incomplete, inaccurate or
corrupt data, transcription errors, a copyright or other intellectual
property infringement, a defective or damaged disk or other medium, a
computer virus, or computer codes that damage or cannot be read by
your equipment.
1.F.2. LIMITED WARRANTY, DISCLAIMER OF DAMAGES - Except for the "Right
of Replacement or Refund" described in paragraph 1.F.3, the Project
Gutenberg Literary Archive Foundation, the owner of the Project
Gutenberg-tm trademark, and any other party distributing a Project
Gutenberg-tm electronic work under this agreement, disclaim all
liability to you for damages, costs and expenses, including legal
fees. YOU AGREE THAT YOU HAVE NO REMEDIES FOR NEGLIGENCE, STRICT
LIABILITY, BREACH OF WARRANTY OR BREACH OF CONTRACT EXCEPT THOSE
PROVIDED IN PARAGRAPH F3. YOU AGREE THAT THE FOUNDATION, THE
TRADEMARK OWNER, AND ANY DISTRIBUTOR UNDER THIS AGREEMENT WILL NOT BE
LIABLE TO YOU FOR ACTUAL, DIRECT, INDIRECT, CONSEQUENTIAL, PUNITIVE OR
INCIDENTAL DAMAGES EVEN IF YOU GIVE NOTICE OF THE POSSIBILITY OF SUCH
DAMAGE.
1.F.3. LIMITED RIGHT OF REPLACEMENT OR REFUND - If you discover a
defect in this electronic work within 90 days of receiving it, you can
receive a refund of the money (if any) you paid for it by sending a
written explanation to the person you received the work from. If you
received the work on a physical medium, you must return the medium with
your written explanation. The person or entity that provided you with
the defective work may elect to provide a replacement copy in lieu of a
refund. If you received the work electronically, the person or entity
providing it to you may choose to give you a second opportunity to
receive the work electronically in lieu of a refund. If the second copy
is also defective, you may demand a refund in writing without further
opportunities to fix the problem.
1.F.4. Except for the limited right of replacement or refund set forth
in paragraph 1.F.3, this work is provided to you 'AS-IS' WITH NO OTHER
WARRANTIES OF ANY KIND, EXPRESS OR IMPLIED, INCLUDING BUT NOT LIMITED TO
WARRANTIES OF MERCHANTIBILITY OR FITNESS FOR ANY PURPOSE.
1.F.5. Some states do not allow disclaimers of certain implied
warranties or the exclusion or limitation of certain types of damages.
If any disclaimer or limitation set forth in this agreement violates the
law of the state applicable to this agreement, the agreement shall be
interpreted to make the maximum disclaimer or limitation permitted by
the applicable state law. The invalidity or unenforceability of any
provision of this agreement shall not void the remaining provisions.
1.F.6. INDEMNITY - You agree to indemnify and hold the Foundation, the
trademark owner, any agent or employee of the Foundation, anyone
providing copies of Project Gutenberg-tm electronic works in accordance
with this agreement, and any volunteers associated with the production,
promotion and distribution of Project Gutenberg-tm electronic works,
harmless from all liability, costs and expenses, including legal fees,
that arise directly or indirectly from any of the following which you do
or cause to occur: (a) distribution of this or any Project Gutenberg-tm
work, (b) alteration, modification, or additions or deletions to any
Project Gutenberg-tm work, and (c) any Defect you cause.
Section 2. Information about the Mission of Project Gutenberg-tm
Project Gutenberg-tm is synonymous with the free distribution of
electronic works in formats readable by the widest variety of computers
including obsolete, old, middle-aged and new computers. It exists
because of the efforts of hundreds of volunteers and donations from
people in all walks of life.
Volunteers and financial support to provide volunteers with the
assistance they need, is critical to reaching Project Gutenberg-tm's
goals and ensuring that the Project Gutenberg-tm collection will
remain freely available for generations to come. In 2001, the Project
Gutenberg Literary Archive Foundation was created to provide a secure
and permanent future for Project Gutenberg-tm and future generations.
To learn more about the Project Gutenberg Literary Archive Foundation
and how your efforts and donations can help, see Sections 3 and 4
and the Foundation web page at https://www.pglaf.org.
Section 3. Information about the Project Gutenberg Literary Archive
Foundation
The Project Gutenberg Literary Archive Foundation is a non profit
501(c)(3) educational corporation organized under the laws of the
state of Mississippi and granted tax exempt status by the Internal
Revenue Service. The Foundation's EIN or federal tax identification
number is 64-6221541. Its 501(c)(3) letter is posted at
https://pglaf.org/fundraising. Contributions to the Project Gutenberg
Literary Archive Foundation are tax deductible to the full extent
permitted by U.S. federal laws and your state's laws.
The Foundation's principal office is located at 4557 Melan Dr. S.
Fairbanks, AK, 99712., but its volunteers and employees are scattered
throughout numerous locations. Its business office is located at
809 North 1500 West, Salt Lake City, UT 84116, (801) 596-1887, email
[email protected]. Email contact links and up to date contact
information can be found at the Foundation's web site and official
page at https://pglaf.org
For additional contact information:
Dr. Gregory B. Newby
Chief Executive and Director
[email protected]
Section 4. Information about Donations to the Project Gutenberg
Literary Archive Foundation
Project Gutenberg-tm depends upon and cannot survive without wide
spread public support and donations to carry out its mission of
increasing the number of public domain and licensed works that can be
freely distributed in machine readable form accessible by the widest
array of equipment including outdated equipment. Many small donations
($1 to $5,000) are particularly important to maintaining tax exempt
status with the IRS.
The Foundation is committed to complying with the laws regulating
charities and charitable donations in all 50 states of the United
States. Compliance requirements are not uniform and it takes a
considerable effort, much paperwork and many fees to meet and keep up
with these requirements. We do not solicit donations in locations
where we have not received written confirmation of compliance. To
SEND DONATIONS or determine the status of compliance for any
particular state visit https://pglaf.org
While we cannot and do not solicit contributions from states where we
have not met the solicitation requirements, we know of no prohibition
against accepting unsolicited donations from donors in such states who
approach us with offers to donate.
International donations are gratefully accepted, but we cannot make
any statements concerning tax treatment of donations received from
outside the United States. U.S. laws alone swamp our small staff.
Please check the Project Gutenberg Web pages for current donation
methods and addresses. Donations are accepted in a number of other
ways including including checks, online payments and credit card
donations. To donate, please visit: https://pglaf.org/donate
Section 5. General Information About Project Gutenberg-tm electronic
works.
Professor Michael S. Hart was the originator of the Project Gutenberg-tm
concept of a library of electronic works that could be freely shared
with anyone. For thirty years, he produced and distributed Project
Gutenberg-tm eBooks with only a loose network of volunteer support.
Project Gutenberg-tm eBooks are often created from several printed
editions, all of which are confirmed as Public Domain in the U.S.
unless a copyright notice is included. Thus, we do not necessarily
keep eBooks in compliance with any particular paper edition.
Most people start at our Web site which has the main PG search facility:
https://www.gutenberg.org
This Web site includes information about Project Gutenberg-tm,
including how to make donations to the Project Gutenberg Literary
Archive Foundation, how to help produce our new eBooks, and how to
subscribe to our email newsletter to hear about new eBooks.
