The Project Gutenberg EBook of Bulalakaw ng Pag-asa, by Ismael Alberto Amado
This eBook is for the use of anyone anywhere at no cost and with
almost no restrictions whatsoever. You may copy it, give it away or
re-use it under the terms of the Project Gutenberg License included
with this eBook or online at www.gutenberg.org
Title: Bulalakaw ng Pag-asa
Author: Ismael Alberto Amado
Release Date: April 14, 2011 [EBook #35868]
Language: Tagalog
*** START OF THIS PROJECT GUTENBERG EBOOK BULALAKAW NG PAG-ASA ***
Produced by Tamiko I. Rollings, Jeroen Hellingman and the
Online Distributed Proofreading Team at http://www.pgdp.net/
for Project Gutenberg (This file was produced from images
generously made available by the Digital and Multimedia
Center, Michigan State University Libraries.)
ISMAEL A. AMADO
BULALAKAW ÑG PAG-ASA
Mga Pañgunang Talata
Ni
Iñigo Ed. Regalado
Bulalakaw ng Pág-Asa
Sinulat ni
Ismael A. Amado
noong mga unang araw ng kanyang pagkabinata nang
ang kanyang gulang ay lalabing walong taón lamang.
Mga Paunang Talata ni
Iñigo Ed. Regalado
MGA PAUNANG TALATA
Giliw na Mangbabasa:
Kung sa pagtunghay mo ng mga akdang paris nitó ay wala kang ibáng
nais kungdi libañgín ang iyóng kalulwa sa mga pangyayaring tinatawid
ng dalawáng pusong nag-iibigan; dalhin ang panimdim sa silíd na
pinaglalaguyuan ng mga kalulwang pinagtali ng pag-ibig; mabatíd ang
mga hiwaga ng pagmamahalan ng magkasi na karaniwang ibinubuhay ng
ating mga mañgañgatha; kung iyán lamang ang iyong hañgád, ay huwag
ka nang magpatuloy ng pagbuklat sa mga dahon ng kathang itó, pagka't
pananaktan ka lamang ng ulo at maaaksayahan ng panahón: ang aklat
na itó'y hindi makatutugon sa iyóng pita. Itó'y bulaklak na waláng
bañgó, ñguni't bulaklak. Itó'y parang lañgit na walang buwan ni tala,
ni mga bítuing nakaaaliw sa naninimdim na puso; ñguni't may araw na
nakapapaso't nakasusunog sa maninipis na balát.
Datapuwa't kung ang layon mo'y dumamá ng isáng sugat na dinamdam
ng ating bayan; humanap ng isáng buháy na adhika upang pag-arala't
dilidilihin; mag-aral ng mga makabayang halimbawa upang ituro sa
ibá alang-alang sa kapakanán ng ating Lahi; kung iyán ang iyóng
pita ay buklatín mong isa-isa ang mga dahon ng kasaysayang itó,
matiyaga mong tunghan ang kaniyang talata, pagka't titibók ang iyong
puso at mabubuhay na lalu't lalo ang mga símulaing inaalagaan mo sa
dibdib. Ito'y sigáng nagdiriñgas ñguni't hindi nakatutupok. Ito'y súnog
na naglalagablab; ñguni't waláng mga alipatong sukat pañganibang
makapagpapalakí ng apoy. Wala: ang layon ng sumulat ay bumuu,
hindi gumiba.
Sa pamamagitan ng mga paunang talatang itó ay sukat nang mahinuha
ng sinomán ang nilalaman ng Bulalakaw ng Pag-asa: Pag-asa sa isang
Bayang matibay na mapapatayo at hindi sa isang Pag-ibig na balót ng
mga pagpapakunwari. Ito'y pañgarap; ñguni't yao'y katotohanan.
Gayon man, ang pagkakalabas ñgayon ng aklat na itó ay nañgañgailañgan
ng isang paliwanag. Palibhasa'y akó--marahil--ang unang sumaksi sa
pagkakasulat ng mga unang dahon nitó, kaya siyang napitang tumungkol
ng kailañgang pagpapaaninaw kung anó't ang isáng akdang limbag na
noon pang Agosto ng 1909 ay ñgayon lamang natuluyang palabasín at
ipagbibilí sa mga aklatan.
Ang Bulalakaw ng Pag-asa ay natapos sa limbagan noon pa ñgang
1909. Inaaklat na lamang ang kaniyang mga salin nang ang kumatha'y
tumanggap ng mahihigpit na payo buhat sa maraming "nakatataas" sa
kaniya, at kung bagá sa isáng sumisintang ibig mag-asawa, ang nangyari
sa kumatha'y natira sa pananabik, pagka't nang dumulóg sa magkakasal,
ito'y nagkaít ng tulong at iminatuwid na bukód sa "menor de edad" ay
wala pang "konsentimiento" ang mga magulang. Ang kasál ay naurong. O sa
lalong maliwanag: ang aklat ay hindi lumabas. Pinigil ang pagpapalabas.
Bakit?
Ang sabi ng nañgagpayo: masama ang panahon, sa papawiri'y
naglipád-lipad ang mga ibong mangdaragit ... ang mga sisiw ay
kailañgang mañgagtago upang huwag mapahamak. Nang mga araw na
yao'y sariwang-sariwa pa ang usapín ng "Muling Pagsilang", at
pinag-aalinlañganan ng marami ang katibayan ng malayang paglalathala
ng anománg babasahin, magíng ito'y aklat o pahayagan kaya. At ... sa
pakikibagay sa panahon--hindi sa takot--ang kumatha nitó'y dinaíg
ng makatuwirang payo at ang kaniyang aklat ay malaong natulog sa
"isang madilím na silid".
Buhat noon, ang pañgalan ng kumatha, na, nang mga araw na
sinabi'y hinañgaan ng Bayang Tagalog dahil sa matatapang niyang
lathalang lumalabas sa mga pahayagan, ay naligpit na rin at di na
napagdiníg. ¿Saan naroon si Ismael A. Amado? ¿Saan naroon ang batang
manunulat na tubo sa San Mateo? Kasalukuyang hinahanap ng sumusulat
nitó ang katugunan sa mga tanóng na iyan, nang walang anú-anó'y sa
sisipót at inilalahad sa akin ang kaniyang palad.
--Isang mahigpit na kamáy at yakap, kaibigan--ang wika niya sa
akin;--akó'y maglalayág na patuñgo sa Amerika.
--At ang Bulalakaw ng Pag-asa?--ang pamangha kong tanong.
--Aywan ko kung saan naparoon, at aywan ko rin kung ano ang kaniyang
kahihinatnan. Marahil ay sinunog na nilá.
Nakaraan ang mga buwan at taón. At... patí na akong isá sa
matatalik na kaibigan ng naglalayag ay hindi tumanggap ng kahi't
anóng balita. Parang namatáy sa larañgan ng Panitikang Tagalog ang
pañgalang Ismael A. Amado!
Walang anú-anó, pagkaraan ng ilang taón, ay napabalitang ang manunulat
na tagá San Mateo ay dumating, matapos makapag-aral sa Amerika. Sa
una naming pagkikita'y wala kamíng napag-usapan kungdi ang kaniyang
"nakatulog" na Bulalakaw... Ang kaibigan ko'y napañgiti lamang at
nagpahayag ng ganito:
--Ang Bulalakaw ng Pag-asa ay dinatnan ko pa sa aking silíd, naroong
nagtalaksan; ñguni't marahil ipasusunog ko na. Kay sama ng pagkakasulat
at akóng itó ang una-unang nakakakilala ñgayon ng kasamaan, hindi
lamang ng pagkakasulat, kungdi lalu't higít ng iláng isipang doo'y
aking inilarawan.
¡Sayang na aklat!
Gayón man, salamat sa pagpapayo ng maraming kamanunulat sa wikang
tagalog, at si Amado'y napilitang sumunod sa kanilang adhika.
--Natalo akó kaibigan,--ang wika sa akin.--Ang Bulalakaw ng Pag-asa
ay tila ipaaaklat ko rin; ñguni't hindi na upang masunod ang una
kong hañgarin, kungdi upang makatulong na lamang sa pagpapayaman ng
mga aklat na nasusulat sa ating sariling wika. Dapat mong mabatíd na
akó ang una-unang kumikilala na ang aklat na iyá'y hindi nababagay sa
panahong itó ng pagtutuluñgán at mabuting pagsasama ng sinasakop at
nakasasakop. Ang paglalathala ko nitó'y buñga na lamang ng aking nais
na magkaroon ng kahi't isáng aklat na magpapaalala ng mga nangyari ng
panahong nakapaiibabaw rito ang katuwiran ng lakás at di ang lakás
ng katuwiran. Alaala sa panahong iyan, at wala... Iyán lamang ang
nagbunsod sa akin upang ipaaklat ang maralita kong Bulalakaw.
At narito't pinaaklat ñga at ñgayo'y buong pusong inihahandóg sa mga
giliw na mangbabasa.
Gaya nang nasabi na sa dakong unahan nito, ang Bulalakaw ng Pag-asa
ay limbag na noon pang Agosto ng 1909. Mula noon hangga ñgayon ay
mahigit nang siyam na taón ang nakararaan. Kung ang naturang aklat ay
isá lamang buñgang kahoy, nanatili man ang magandang kulay, marahil
ay tuyo na't walang katas. Sukat ng makuro ng mga mangbabasa na
ang aklat na ito, dahil sa ganiyang pangyayari, ay wala ng katas na
pangkasalukuyan. Gayon man, palibhasa'y buháy ang mga pangyayaring
tinutukoy sa aklat, ito'y maaaring pakinabañgan ng sinomang may
ibig makinabang.
¿May katañgian ang aklat na ito? Sa ganang akin ay mayroon, ñguni't
wala. Datapuwa't may isang dakilang katañgian: nakahambing siya ni
Kristong umano'y nabuhay na muli, matapos malibing sa hukay.
¿Marami kayang kamalian? Sa ganang akin, ay marami rin; ñguni't
wala. Marami, sapagka't talagang marami. At wala, sapagka't ang
kumatha na rin ang una-unang nagsasabing napakasama ng pagkakayari
sa aklat na ito.
Nguni't sinabi ko na: kailañgang isaalang-alang natin ang pangyayaring
ang aklat na ito'y sinulat ng kumatha noong bago siya magtuñgo sa
Estados Unidos at kaya lamang niya pinalabas ñgayon ay sapagka't
siya'y napilitan.
Gaya nang nasasabí na sa dakong unahan nito, ang layon ng sumulat
sa aklat na itó'y dakila sa lalong dakila: itanim sa puso ng lahat
ng Pilipino ang pag-ibig sa Tinubuang Lupa. Lamang ay mapapansing
ang sumulat, ay wala sa kanyang sarili nang ito'y sulatin. Manapa'y
pinapagsasalita siya ni Rizal, minsa'y sa pamamagítan ni Elias
sa "Noli Me Tángere" at kadalasa'y sa pamamagitan ni Simoun sa
"Filibusterismo". Ang wika niya: "... kinakailañgang mátanim sa puso
at mabatid ng bawa't Pilipino, na ang una at hulíng tungkulin niya sa
iyo (sa Bayan) ay ang matutong gumiba, gumutay, tumupok, nang walang
kapañgipañgimi, sa dapat igiba, gutayin at tupukin". Nguni't ang
kumatha'y may katwiran. ¿Ano't hindi iukilkil tuwi na ang makabuluhang
aral ni Rizal, hinggil sa Bayan at sa Lahi?
Ang mga giliw na mangbabasa'y hindi naman dapat mag-isip na ang kathang
ito'y nakakatang sa mga pag-iisip ni Rizal. Ni hindi maituturing
na hañgo. Ni plahio! Ni ano pa man! Kung baga sa paghahasik, ang
mga isipang naririya'y tinipon ng ating Bayani sa isang sisidlán at
isinasabog namán ni Amado, hindi upang aksayahin, kungdi upang itanim
at nang tumubo, mamulaklák at mamuñga.
May isang mañgañgathang nakabasa na nitong Bulalakaw ng Pag-asa na sa
aki'y nagpahiwatig na karamihan pang mga isipan ng kumatha ay hañgo sa
ilang isipan ni Rizal, tungkol sa Bayan natin. Ako'y hindi naniniwala
sa bagay na itó, pagka't kung magkakaganyan ay matitiyák nating ang
Busabos ng Palad ni Aguilar ay plahio sa Resurrección ni Tolstoy,
itó nama'y plahio rin sa La Dama de las Camelias ni Dumas ... At,
itó namán, ang Dama de las Camelias, na isang kathang nagtamó ng
papuri sa sangdaigdig ay isang plahio lamang sa isang dramang hapón
na pinamagatang Kami Ya-Giyé. Ang "argumento" ng mga kathang iyan
na aking binanggit ay halos nañgagkakaisa: si Celso ni Rita ay siya
ring si Neclindeff ni Maslova sa Resurrección; ñguni't si Neclindeff
ni Maslova ay siya ring si Armando ni Margarita sa La Dama de las
Camelias; datapwa't ang Armandong itó ay siya ri't di iba ang Giyé
ni O'Hare sa dramang hapóng Kami Ya-Giyé, na, unang di hamak sa La
Dama; ñguni't kailan ma'y walang nañgahas na magsabing ang walang
kamatayang kathang iyán ni Alejandro Dumas (anák) ay plahio lamang
sa isang dramang hapón.
Ang totoo, sa ganang akin, sa apat na panulukan ng Sandaigdig, ay
di nawawalán ng dalawa kataong nagkakaisa ng isipan sa iisang araw
at oras. Ang mga isipan ni Amado ay may sariling uri at taták,
kay sa mga pañguñgusap ni Rizal sa mga labi ni Elias at ni Simoun.
Sa anu't anó man, ang aklat ay narito't yari na. Sa pañgalan kong
sarili'y buong pitagang inihahandog sa mga giliw na mangbabasa at
sila na ang bahalang humatol.
Opo, hatulan ninyo ang aklat na itong kinalalarawan ng isang pusong
pinag-aalaban ng pag-ibig sa Tinubuang Lupa, ng isang dibdib na
pinatitibok ng dalisay na pagsinta sa Lahi, ng isang kaluluwang
pinadadakila ng adhikang mapatayo ang isang Bayan matibay at malinis,
sa ibabaw ng mga labi ng isang Bayang bulók at pinaghaharían ng
mga kasamaan.
Iñigo Ed. Regalado,
Tagapamatnugot ng Ang Mithi.
BULALÁKAW NG PAG-ÁSA
I
MGA DUWÁG!!...
--"Ako'y makapangyaríhan dito.
"Ang báyang itó ay akin.
"Ang mga báhay na iyan ay akin.
"Ang mga búkid at bundók na iyón ay akin din.
"Ang mga táong iyán ay nanúnulúyan laang dito. Walâ siláng báyan. Ang
báyan nila'y binilí ng aking báyan.... Silá ang mga talúnang gúgu, ang
mga di dápat lumayà at magsarilí, sapagka't walang káya, sapagka't mga
mangmáng, mga incivilizado, mga tamád, at sapagka't kapag pinalayá,
silá at hindî kami ang mabubusóg sa mga búkid at bundók na iyan na
bawa't kimpál ng kanilang lupa ay isang kimpal na gintô!"
Humigit kumúlang ay ganitó ang wari baga'y ibig ipahiwatig ng lákad,
dagunot ng paa, imbáy, galáw ng mga nagluluwángang matá, at anyô ng
mukhâ ng isang anaki'y leon na nagkatawáng tao; isa manding Nicholás
II; isang tila baga matáas na matáas na di marunong yumukô, ó di
nakakakilála sa alin mang punô.
Ang máginoong ito ay isa riyan sa mga diyosdiusang mister na laging
puputákputák sa Pilipinas. Kararating laang niyá noóng umágang iyon
sa báyan ng Libís.
Sa walang tígil na kalalákad, siya'y sumapit sa tapát ng isáng tindahán
ng álak. Lumapit. At pagkatapos na matingnán ng isang tinging-uháw ang
mga boteng naggigilásan sa loob, ay sinutsután pagdaka ang may-áring
si Julio at ípinahiwatig dito ang kanyang ibig.
Ibig niya ay makitang umíkot ang mundó, dapwa't sa kasamáng palad
ay walang dalang maibabáyad sa magpapaíkot; kaya't isanamó niyang
siya'y pautangin.
Si Julio ay di pumayag; sapagka't totoóng malabis ang pag-aalinlángan
niya sa táong ito, na hanggá ng hanggá ay noón lamang natamaan ng
kanyang matá. Sa mukhâ, pananamit, mga anyô, pananalitâ ng bagong
datíng, ay wala siyang sukat mabanaágang tandâ ng pagkamalínis
na budhî.
Dahil sa walang màliw na pagtanggí ni Julio, ay biglang umínit ang
tuktók ng maginoong mister.
Ipinalálagáy daw siyang masamâng tao na di marúnong magbáyad ng
utang--sa makatwid, tulad na ng magnanákaw! Sa nóong kunót ng kausap,
ay isang malamig na ngitî ang itinugón ni Julio.
--"Hindi pô iyan ang dahil";--anya--"talagá pong naugalían na ng
aming tindahan ang huwag magpaútang sa mga di naniniráhan dito,
kaya't inyong ipagpatawad."
At hinagísang muli ng isang ngitî ang nabigô. Nguni't hindi naampát
ang dingas. Lalong sumikláb ang sigâ. Kumanyón na nang sunód-sunód at
walang lagót, ang Diyos Bungángá. Katákot-tákot na bála ng pag-alimurà
ang lumagpák sa mga taynga ni Julio! Ito'y nakapagpígil sandalî,
dapwa't sandalî lamang, at di na nakapagbatá ang kanyang dangal. Ang
palángitî niyang mukhâ, ay bigláng nagdilím. Yaóng tumitibók sa
kabilâ ng kanyang dibdíb, ay bigláng napukaw. Natikom ang mga daliri,
nanginig ang mga bísig.
--"Ginoo!"--ang inihadláng ni Julio sa nagpúpuputók--"wika ko
sa inyo'y di ko kayó pauutángin at ang pasyá kong itó ay waláng
pagkatinag! Walang tao sa ibabaw ng lupà na may kapangyaríhan pumílit
upang bagúhin ko ang aking salitâ. Ako ba'y inyóng nauunawàan?..."
Pagkasábi nitó, si Julio ay tumalikod nang kauntî. Sinamantalá ang
pagkakataóng iyon ng kanyang kaalít. Maliksíng hinúgot ang daláng
rebólber, lumundág sa loób ng tindáhan at pinukól ng tatangnán ang úlo
ni Julio. Ito'y nanghinà nang kauntî, gayón ma'y hinaráp niyá nang
pangatawánan ang mapangahás. Di naglaon at gumúlong kapwà sa sahíg;
animo'y nililindól ang tindáhan; ang mabuway na kinahahanayán ng mga
bóte ng alak, ay nátagilid; gumuhô ang lahat ng lamán. Katákot-tákot
na íngay! Dumalóng nagtutumilî ang dalagang anák ni Julio. Isang
sípang ikinasubásob ng binibíning nananángis, ang dito'y isinalúbong
ng halimaw. Kahabág-habág na mag-amá!
Sa karátig na tindahan ay may ibáng nangyayari:
Dalawáng pulís ng bayan at si Gerardo ang nahandoon. Si Gerardo
ay isang binatang maglálabing-siyám ang gúlang: Matibay na pusò,
maliwanag na isip, katawáng malakás, at mapangahás na loob sa alin
mang gawàing mapanganib.
Mula pa sa mga unang sandaling mabanaágan ni Gerardo ang masakláp na
bunga ng mga sagútan ni Julio at ng kaniyang kalában, ay sinimulán
na niya ang pagpapaála-ála ng kanilang katungkúlang sa mga pulís na
nataunán niya roon; alalaong baga'y mamagitnâ silá sa dalawa.
Umakmáng lalapit ang mga pulís, di ang hindi. Datapwa't sa masamáng
pagkakataón, ay násabay ang paglápit na ito sa pagbunot ng rebólber
ng kaaway ni Julio. Isip yata'y sila na ang susugúrin, kaya't biglâng
nangamutlâ at dáli-dáling nangagsiúrong.
--"Ano't tíla kayo'y nátukâ ng áhas?"--ang pagdáka'y itinanóng ng
binata sa bayáning mga pulís.
--"Abá!"--ang kaniláng tugón--"kami ba'y mga ulól at ipapáin ang
áming búhay sa kamatáyan? Di mo ba nakikita't marrikáno iyang may
'ribulber'? Kami'y waláng kaarmás-armás, kung kami'y labánan, anó
ang aming magagawâ?"
Nagngitngít si Gerardo sa mga salitâng ito.
--"Mga duwag!"--ang malakás niyang sigaw na sinabayan ng isang
matinding túlak sa mga pulis na kamunti nang ikinábaligtád nilá;
at di lamang ito ang nagawâ: nilabnót pa sa mga bayaning iyon ang
dala-daláng mga batúta.
Singtulin ng kidlat na dumaló ang binatà sa sigalót.
II
¡SAKÂ KAYÓ MAGSISÍSI!...
Si Julio sa mga sandaling iyón, ay latâng latâ na sa kanyang
pakikilámas; kaya't ang pagdalo ni Gerardo ay napapanahón. Pagpások
ng binatà sa loob ng tindáhan ay sinigawan siya ng kalában ni Julio
na huwag manghimások sa kanilá. Hawak nitó ang rebolber; dapuwa't sa
gayóng anyô ng kaáway, ang batóng loób ni Gerardo ay lalong tumigás
mandín, lalong nabuhay ang kanyang dugô. Waláng ágam-ágam na lumápit
sa nananampalásan, at úbos lakas na inihátaw sa ulo nitó ang daláng
káhoy; nguni't ang hinataw ay nakapagpaputók din, at saka dahan-dahang
nahílo, nalugmók, nawalán ng diwâ.
--"Mang Julio, nakagantí na kayó!!"--ang noó'y biglang pumúlas sa
mga labi ng mapúsok na binatà.
Tumagís ang bála sa kaliwang bisig ni Gerardo.
Tumutulò ang kaniyang dugô; samantalang sa tapat ng tindáhan ay
nagkakatípon ang mga táong páwang pagpuputlaan, nagluluwángan ang
mga matá, at naghahabaán ng liig.
Isang lalaking mataás ang di nagluwat at pumások; siya ang sargento
ng mga pulís. Kasunod niya ang dalawáng bayani ng sindák. Nilapitan
ang binatà at tumanong:
--"Bakit inágaw ninyó ang mga batúta ng mga pulis na iyan?"
Hinagísan muna ni Gerardo ng isang nagbabágang tingin ang tatlóng
kawal na iyón ng pamunúan bágo tumugón:--
--"Sapagka po't áking kinailángan sa pagsugpô sa kapaslangan ng
isang táong ganíd! Ngayón na di ko na kinakailángan, sila'y akin
nang isinasaulì."--At inaabót ng binata ang mga batuta sa sargento,
na muling tumanong:
--"At bakit naman sila'y di man laang ninyo pinagpitaganan?"
--"Sapagka't iyang inyong mga pulís ay mga duwag!"--ang napabiglang
tugon ng binata.--"Sapagka't sila'y aayaw magsitupad sa kaniláng
katungkúlan; nakíta, ng kaniláng mga matá ang gayóng pagyúrak at
paglaít sa kaniláng mga kabalát, ang gayong pagluhà ng Matwid;
at gayon man, sa haráp ng karáwaldáwal na nangyari, ang mga
pulís na iya'y di nag-kaloób na kumílos, humalukipkíp na lámang,
nagpatáy-patáyan!... Ganyan po ba ang mag-iingat ng kapayapaan? Sa
mga táong gaya nila'y anó ang mahihintáy ng Báyan? Walá! kundi isang
di makakátkát na kahihiyán at pagpulà sa kanyá ng ibáng láhì!..."
Dito'y hinaráp ang nagsisiksíkan at nagngangang mga tao sa labás
ng tindahan; ibináling muna ang paningín sa lahát ng dáko at sakâ
nagpatúloy:
--"Sa mga sandalíng itó, mga kababáyan, huwag lilimútin na ang Matá
ng boong Sangdaigdigán ay napapakò dito sa Pilipinas. Báwa't kilos,
báwa't gawâ, pagkakámalí ó pagkakásulong, ay minamasdan nilá. Kinukúro,
tinitimbàng lahát na iyân, upang pagkatápos ay pasiyáhan kun táyong
mga pilipino ay may matwíd ó walâ sa paghingî ng Kalayáan! Kaya nga
nararápat na sa mga araw na itó ay magpakaíngat tayo sa áting mga
kílos. Huwag tutulútang makasinag dito ang mga tagá ibáng lupâ, ng
anó máng gawáng maipupulà sa atin. Iyáng kahináan ng loob, tákot sa
mga gawang lában sa katwíran, ay di nararápat kailán man na ipamálas
ng isáng báyang gaya nito, na naghahangád lumayà. Upang ang báyang
iya'y kaalang-alanganan ng ibá, ay kailangang ipakíta sa lahát nang
panahón, na ang kanyang mga anak ay di natutulog sa hangad ng ibáng
dungisan at idiwarà ang kanyang puri't karangálan--Iyang mahálay na
pag-aalaála sa saríli na nababagay láang sa mga loob na marurupók ay
kinakailangang iwaksi sa mga ganitong pagkakataón; sapagka't ang malíng
pag-aalaálang iyán ay siyang nagdudulot ng karupukán sa pusò, siyang
nagpapatúlog sa dugô, gumuguló sa isip, at nagpapaúrong sa kaluluwá
úpang lumayô at tumalikod sa pangánib na dapat sagupàin at sugpuin!"...
Napútol ang salitâ ni Gerardo, dahil sa bigláng pagkílos ng
nalulugmók. Násaulì na ang pagkatáo, idinílat ang mga matá at titindig
sana, nguni't ¿sino yaong nasa kanyáng haráp at pígil sa kamay ang
isang rebólber na nakaúmang sa kanya?... Nápaupông muli. Sino itó? Si
Kamatáyan na ba? Kakalawitin na kayâ siya? Inapúhap sa likód ang
kanyang sandata: dapwa't walâ!... Lálong namutlâ ang mukhâ, lalong
nanginíg ang katawán.
Nangusap ang kinatatakútan sa wikà ni Shakespeare:
--"Kung ang búhay mo'y iyóng pinahahalagahán ay huwag kang
kikilos!... Nauunawáan mo ba?"
Isa na lamang tangô ng pagáyon ang naitugón ng nangangatál, sapagka't
di maibuká ang bibig, di mabigkás ang íbig sabíhin.
Nagpatúloy si Gerardo.
--"Ibig kong mabatíd kung ikáw ay taga-saán."
--"A-a-amerikano", ang maráhang sagót ng nanglálamig.
--"Ah!, amerikano!... amerikano!"--ang úlit ng binatà, na may kahálong
mapaít na ngitî.--"At anó ang sumuót sa amerikáno mong tuktók at ikáw
ay nanánampalásan díto?"
--"..........."
--"Ang akála mo ba'y sapagka't natúran kang amerikáno at ang kaharáp
mo'y mga kayumanggí ay maaárì mo nang yurákan ang kaniláng karapatán
at isalúsak ang kaniláng karangálan?...
"Di mo na inalaálang silá ay iyóng kapwà? na silá ay iyóng kapantáy?
"Oh, kayóng mga dayuhang halímaw!
"Sino kayóng paparíparíto sa isang báyang di inyó at pag-náhandito
na'y walang kakalasagin kundí ang pangdadahás at paghaharìharìan?
"Iyán bagá ang inyong igagantí sa báyang itó na kahima't hiráp na'y
tiís pa rin nang tiís, masunód lang kayó? kahi't hapô na'y híla pa
rin nang híla, kayó lámang ay mapagbigyáng loob?
"Ah, mga walang túring!.... Mga pusòng masasakím at mapagmatáas!
"Di na ninyó inísip na doon sa Langit ay may isáng Diyós!--Isáng Diyos
na nagmamasíd sa inyóng mga kilos, isáng Diyos na walang kinikilíngan,
ang Diyos na huhukóm sa inyóng mga gawâ!!...
"May araw ring kayó'y sasayáran ng Kanyáng kamay, may araw
rìng lalagpák sa inyóng mga úlo ang mabisàng sumpâ at higantíng
kakilákilábot ng isáng Báyang dinadayá!
"Ah! mga kahabághabág!... Sakâ kayó magsisísi!!..."
Hindî nasáyang ang mga salitâ ni Gerardo: sa labás ng tindáhan ay
boong báyan na halos ang sa kanya'y nakikiníg.
Pagkaráan ng iláng sandalî ay pinatindíg ang amerikano. "Lumabás ka
rito"--aniya,--"at humaráp ka ngayon din sa hukóm."
Ang inutusan ay nakayukông tumindíg, nakayukông lumabás at nakayukông
sumapít sa pintô ng hukuman. Sinusundan siya nina Julio, Gerardo at
ng maraming táong bayan.
Di naláon at dumatíng ang mga nagsasakdál sa tanggápan ng hukóm;
nguni't sa masamáng pagkakátaon, itó noo'y walâ sa loob ng bayan. May
nagsasabing siya'y napa sa Maynilà, at di máalaman kun kaylán babalík.
Inaharáp ang sakdál sa pangalawáng hukóm, dapwa't ito'y tumanggíng
lumítis sa usapín, sapagka't siyá'y kamag-anak ng nagsasakdál na
si Julio.
Ayon sa kautusán, ang presidente municipal ng isang bayan ay siyang
mákakahalíli ng mga hukóm kapág ang mga ito'y walang kaya ó karapatáng
lumitis sa isang usapíng "criminál". Sapagka nga't ito ang ipinaguútos,
ang mga magsasakdal noon di'y nagsitungo sa báhay-pamunúan upang
dumulóg sa haráp ng presidente.
III
SI KÁPITANG MEMÒ.
Máximo San Jórge de los Santos ang túnay na ngalan ni Kápitang Memò,
ulo ng yaman at presidente municipal sa Libís. Siya ay isang lalaking
may matáas na tindig, mukhâng bilóg na kinabábanaagan ng ilang paták
ng dugông diláw, úlong tihabâ na napapalamutíhan ng mapuputing buhók,
mga matáng busóg na animo'y ipinaglihí sa mga matá ni Mutsu-Hito,
ilóng na hinirám kay San Mateo, bibig na inihawig sa bibig--Limahóng
at tiyang kauri ng tiyang--Taft.
Ang máginoong itó ay isá riyán sa mga nábantog na kápitan noong
mga araw na ang Pilipinas ay kasalukúyang iniinís ng kakastilàan;
siya'y nábantog, sapagka't tangì sa masalapî, ay lubhâng malupít sa
mga táong bayan, mapagbalák ng mga masasagwâng útos na pawàng udyók ng
kasakimán, mapagparátang at mapagparusa ng mga parúsang háyop sa mga
binúbuhátang nagkásala. Walang tumutol sa mga hidwâ niyáng kagagawán
na di niyá sinumbatán ó pinangakùan ng ganitó ó gayóng pagkapahámak.
Ibig supilin ang lahát; paáno'y walâ siyáng pinakamimithî kundî
ang sambahín, kilalánin at tawaging harì--harì sa lahat ng bagay,
harì ng lahát ng táò, kung mangyayári, ng kanilang mga pag-aarì,
katawán at damdamin... Iyan ang kanyang adhikà sa gitnâ ng gayóng
mga nagyukòng masunúrin, mga tikóm na bibig, mga dilàng alípin.
Iyán ang kanyáng pinangápangárap, ang boô niyáng hangad mulâ
sa sandalîng mapasakanyà ang tungkód ng kápitan--ang mahiwagà't
makapangyarihang tungkód na siyáng lálong pinagkakautangan ng kanyáng
pagkamasalapî, pagkamalupain, at pagkamapalalò.
Sa haráp ng ganyáng mga adhikà, katakátaká kayâ na nang mabágo ang
pámahalaan, pagkalagánap dito ng kautusáng nagpapahintúlot sa mga
bayán-bayán ng maláyang pagpilì sa kanikanilang pinunò; katakátaká
kayâ na maisipan ni Kápitang Memò na samantalahin ang pagkakátaon sa
pagbabakásakáling siya ang máhalal na presidente sa kanyang bayan?
Alám ni Kápitang Memò na lubhâng marami ang kanyáng kaáway; na ang
kanyáng kabangisán ng panahóng lumípas ay di pa nalilimot ng mga
manghahalál; na ang tákot at pangingilag sa kanyá ay di pa nakakatkát
sa mga apdó ng karamíhan; na ang kanyáng kalupitán sa pamumunò ay
sariwàng-sariwà sa kanilang alaala. Batid ni Kapitang Memò ang lahát
ng iyan. At iyan ang mga dahil kung bakit siya'y maláon ding nabalisa
at nagalinlangan, bago natuluyang magharáp ng kanyang kandidatura sa
nálalapit na halalán.
Dápwa't hindî ang isang Kápitang Memò ang uúrong. Bakit ba hindî niyá
titikmán? Ay anó kun sakálì ma't siyá'y mátalo? Hindî ba siyá datihan
sa pagkatálo ... sa mga templo ng San Jórge at mga titiláok?
--"Walâ! walâng úrong-úrong!" ang matigás niyáng sábi sa kanyá rin.
At hindî nga namán umúrong.
Sinimulan na ang pangatawanang paglákad.
Nagkatúsak ang kanyang mga leaders na walâng humpáy ng talumpatì dini
at talumpatì doón.
Nagpagawâ sa Maynilà ng libo-libong carteles na kinatítitikan ng
mga salitang:
VOTAD POR
Sr. D. Maximo San Jorge de los Santos.
CANDIDATO para PRESIDENTE.
Libertad, Igualdad, Fraternidad.
Sa di kawasà'y dumatíng ang áraw ng halalán. Dumatíng ang oras ng
pagbílang ng mga boto.
Nápagaláman sa wakás na tatlong-daan at limá ang bilang ng boto kay
Kápitang Memò; samantalang dádalawang-dáan at ánim ang tinanggap ng
kaniyang kapáligsahan.
¡Talinghagà ng mga pangakong matatamis!
¡Talinghagà ng mga gantíng-palang makalansing!
¡Talínghagà ng mga mukhâng-hudas na nakangitî!...
Tigás na tuwâ ng Kápitan.
Sa tatlong araw na sumunod sa halalán, si Kápitang Memò tuwing magiisá,
maging sa pagkain, maging sa paghigâ hanggang sa pagtulog, ay wálang
nábibigkas kundî ang gayari:
--"Sa makatwid, ako ay presidente na ngayón ha! ha! ha! At sa
makatwid, akó ay makapangyarihan na namán! ha! ha! ha!... Ganitó,
ganitó ang mabubuhay ... láging nasa itáas, láging tinitingalâ at
hindî nasusuwáy! ha! ha! ha!"
Iyán ang si Kápitang Memò.
IV
ANG MGA MÁGINOO...
Talagá yatàng sinasamâ ang mga magsasakdal. Ang presidenteng sinadyâ
sa bahay-pámunuan ay walâ rin doon.
Hindi pa dumárating. Ang oras na iyon ay hindi pa oras ng pagdatíng
ni Kápitang Memò sa kanyang tanggápan. Iyón ay oras lamang ng kanyang
pagbángon, ng paghiwaláy sa mapanghalína niyang higàan, ng pagpapaalam
sa isang kinawilihang pangarap....
Si Kápitang Memò ay di nararápat bumangon ng maága; hindi ito nababágay
sa kanya. Siya'y isang máginoo, isang kápitan, isang presidente na
sumasahod buwán-buwán ng walongpúng pisong matunóg. Bumángong maága
ay nababágay lámang sa mga mahihirap, sa mga magsasaká, sa kanyang
mga kasamá, alila at mga hindi máginoong gaya niya.
Tinutugtóg ang ikasampung oras nang si Kápitang Memò ay magbángon
noong umagang iyón. Ang mga hikáb niyang sunodsunod at mga matáng
pipikitpikit ay nagpapakilálang di pa nasisiyahán sa túlog. At mulî
sanang mahahandusáy ang mahal nating ginoo, dangan at nagitlá sa
íngay ng maraming táo na noó'y naghuhugusan sa tapát ng kanyang
báhay. Ang mga táong ito'y siyang kasunódsunód nina Gerardo mulâ
ng iwan nila ang tindahan ni Julio; ibig sana nilang mapanoód ang
paglilítis, dapwa't nabuktót na lahat sa pagiintáy sa presidente,
kaya't ngayo'y nangaguuwian na. Salámat sa ingay nila at nabugábog
ang masipag na pinunò ng bayan; sa wakás ay natulúyan ding mámulat ang
mga namumugtông matá na animo'y nagsasábing "¡Kami ay busóg na busóg!"
Pagkakáin ng almusalán, ang ating máginoo ay humílig sa isang
sillón; at dito'y sinimulán ang waláng lagót na pagpapaúsok sa isang
"Germinal".
Hinintáy pa munang mangalahátì ang sagisag na iyón ng isa sa mga
masasamáng hilig ng tao, bágo nagbihis si Kápitang Memò upang dumaló
sa bahay-pamunuan.
Tinutugtóg ang ika labing-isáng óras ng umága nang siya'y sumapit
doón. Pagpások na pagpások ng pintô, ay isang tuksó ang kaagád ay
sumagupà sa kanyá. Sa dákong kaliwâ ay may isang malápad na bangkô at
sa ibabaw ng bangkô ay nakatukmól ang isang pulís na uugâ-ugâ ang ulo,
nakabuká ang bibig, at untî-untîng nábababâ ang mga balintataó. Sa
ganitong anyô na bilang pasalúbong sa kanya ng káwal niyang hinihíla ni
Antók, ang makisig na pinunò ay biglang siniglán ng pangungupinyó. Anó
ba't ang buísit na iyon eh, tila ginagagád ang anyô niya kanina ng
siya'y bago lang kagigísing?
Dáhandáhang lumápit ang nagngingitngít, sinunggabán sa bátok ang
tuksó at walang sábi-sábi'y niluglóg ito ng walang kapatúpatumanggâ.
--"Ah, salbáhe! demónyo! di nahúli rin kitá!... Iyán, (suntok)
iyán, (sipa) at iyán (dagok) ang bágay sa iyo, tamád! walang
hiyâ! háyop! Kung kayâ ka bá binabayáran ng sampúng piso buwán-buwán
ay para magtulóg ka rito? Waláng hiyâ!"
Gitláng gitlá ang pinupog ni Kápitang Memò. Sa kagulatan ay nakálundag
tuloy sa di oras ng limáng dipá.
Samantalang nagbúbubusá ang bibíg ng Kápitan ang iba namang mga pulís
ay pawang nagpuputlàan at nanginginíg, lahat ay nangagtáyò ng tuwid
na tuwid, walang makahumá kahi't isa.
Pagkatápos ng ganitong pagpapakíta ng gilas sa silong, ang mabangís
na punò ay dahandahang nanhík na nanglilisik ang mga matá.
Sina Gerardong inis na inis na sa pagiintáy ay napabuntóng-hiningá
na lamang ng maramdamang siya'y dumádating.
V
SA LIKÓD NG KASALUKÚYAN
"Aba, mang Julio", ang bigkás ng binatà; "lumuhód po kayó at nárito
na ang ating Czar!"
Si Julio'y napabulalás ng tawa.
"Angkáp na angkáp nga sa kanyá ang ngalang iyan!"
Hindi lumawig ang pagtatawá ni Julio; humalili sa kanya ang
isang pagkamanghâ, pagkatapos na maibáling ang paningin sa dákong
hagdánan. Pati si Gerardo ay nápa-abá!...
Katakátaká nga nama't lubhâng mahiwagà ang mapapansín ng isang
nagmamasíd sa pinamagatáng Czar na sa sandalíng iyón ay kapapanhík
pa lamang.
Pagkákitang pagkákita sa amerikánong isasakdál (na noó'y nagkátaong
nakatalíkod at kasalukúyang nawiwíli sa pagtingin sa isang nakasábit
na magandang laráwan ng nunò ng mga Federál,) ang presidente ay
natigilan nang biglâng biglâ; túlos na túlos sa púnò ng hagdanan;
ang mga matá ay pinanáwan ng panglilisik at kúsang napakò sa likod
ng amerikáno. Tumindíg sina Julio at nagbigáy ng "magandang araw",
dapwa't ni tangô, ni tingin man lang, ni ano pa mang tandâ ng paggantí,
ay dí sila nagkamít.
Papaáno'y ang boông pag-iisip ni Kápitang Memò ay nabubuntón sa
isásakdál na mulâ, nang tamáan ng kanyáng matá ay pinasikdósikdó ang
loob niyá nang gayón na lang. ¡Kanyá mandín natatandâan ang húbog ng
pangangatawán ng amerikánong itó!... Túnay nga kayáng ito'y si ... si
... si Stag?
Habang nagtatagál ang kanyang pagmamasíd ay lalò at lalòng nakikilála
ang pinagmamasdán.
Isang matinding tikím na kinaugalían, at isáng magasláw na kilos ng
nakatalíkod, at ... ¡biglang namutlâ ang natutúlos sa punò ng hagdán!
Ang tikím at kilos na iyón ay kilaláng-kilalá niya; wala kundi si
Stag lang ang marunong kumílos at tumikím ng ganoon.
"At bakit itó'y nápaparíto ngayón?..."--ang kahi't di sinasadya'y
naibulong sa sarilí ng namumutlâng pinunò--"Akó kayâ ang talagáng
hanap?... Alam kayáng presidente na ako ngayón?... Maánong huwag
ng maalaála...!"
Hindî man ibig ni Kápitang Memò ay kusang ipinadpád siya ng kanyang
gunitâ sa panahóng nagdáan--sa taóng 189...--sa isang háting-gabíng
madilím nang silang dalawá ng amerikánong itó, ay magkasámang lumanság
sa isang pintóng nakalápat sa lalawigang Tarlak.
Sariwàng sariwà pa sa kanyáng alaála ang mga nangyari noón! Hindi,
oh hindî niya malilimutan ang pagkaparoól ng isang amá, isang amáng
tagalog, na noo'y walang malay na naligò sa sariling dugô--dugông
pinaágos ng kanyang kamay, kamay niya--ni Kápitang Memò!
Hindi pa rin nakakatkát sa kanyang gunitâ ang mga himutók, at
pananambítan ng dalágang anák ng amáng iyon--anák na sa isang sandalî
ay inagáwan ng magúlang, at pinagnakáwan ng tánging kayamánan ng
isang dalága: ang saríling púri. At ang nagnákaw, ang naglubálob sa
lusák sa púring iyón ay siyá rin, siya--si Kápitang Memò!
At lalong hindî pa rin nalilingíd sa kanyáng guniguni ang kináng at
dámi ng pilak na sa bahay ding iyon ay kanyáng nalíkom. Ang pílak
na itó ay umabót sa halagáng -P-10,000--salapîng pinagkayariang
hatiin nilang dalawá ni Stag na lubhang malaki ang pagod na ginugol
sa kapangahasa't katampalasánang iyon. Ang paghaháting ito, sapagka't
hindí maáring gawin noon din, ay ipinagpaliban sa umága ng kinabukasan
at sa bahay ni Kápitang Memò sa Tarlák.
Dapwa't ang paghahatì ay di natupad: noon ding gabing iyon, ang
makisig at túsong kápitan ay nakalipád sa ibang lupálop. Tagláy
niya ang -P-10,000 piso at isang sariwàng katawán. Sa minsang sabi,
si Stag ay nàlinlang niya, ni Kápitang Memò!....
Ang Kápitan ay papanáog na sána at ang tangka'y umuwî noón din upang
siya'y makapagtágò sa pinangingilágan.
Dapwa't, ¡hulí na! Hindi pa man lang nakatátalikod ay hinaló na siya
nang sunódsunód ng dati niyang kasákasama.
Kun sa pagbatì sa Kápitan ang bibig ni Stag ay nakangitî ang kaluluwá
naman niya'y nagngingitngit sa pagsigáw ng: "Háyop, di ka na muling
makawawalâ sa akin!"
Ang kaawà-awàng presidente ay hindî na nakatulóy ng pagpanáog. Anó
ang dápat niyáng gawin ngayón? Wala, kundî ang maglakás loob. Hinaráp
ang kanyang dáting kaibígan at bumigkás ng ganitóng mga pangungúsap:
"¡Oh, si Mr. Stag! Kayo palâ! Hindi ko kayó nákilala! Ipagpatáwad
ninyo! Saán kayó gáling? Ang akalá ko'y umuwî na kayó sa
Amérika. Nguni't magtulóy, magtulóy kayó!"
Binuksán ang pintô ng tanggapan ng presidente at silang dalawá ay
nagsipások.
Maláwig ang kaniláng salitàan. Tuwâng tuwâ, si Stag nang maaláman
na itong kaibígan niyá ay "umasénso" na palâ. At laló pa mandíng
nag-ibáyo ang kanyáng pagkatuwâ nang maalámang ang batà niya'y siya
palâng huhukóm sa usapín niláng dalawá ni Julio. Si Kápitang Memò
namán ay punông punô ng salitáng "patáwad!" Bawa't pangungúsap niyá
ay may kalákip na isang "patáwad!" Walang magasláw na salitâ si Stag
na di niya tinugón ng isang malambíng na "patáwad!"...
Natápos ang kaniláng lihim na pagpapanáyam pagkaráan ng isang óras
at kalahatì.
Binuksán ng presidente ang pintò ng kanyáng opisina at sinigawán
ang sargento ng mga pulís. Ang tináwag ay hálos mag-kandarapà sa
pagmamadalî nang pagharáp sa kanyang pinunò.
"Papasukin dito iyang mga táong may ihaharáp na sakdál", ang utos
ng presidente.
"Opó, señor!"--ang tugón naman ng sargento.
VI
¡TALAGÁNG PALALÒ!
Iká isáng óras ng hápon nang máharap sa presidente siná Julio
at gayón ma'y malaon pa ring sila'y naghintáy na hindî man lang
kinikibô. Sinamantala ni Gerardo ang panahón; pinagaralan sandalî ang
nalalaráwan sa mga mukhâ ni Kápitang Memò at ng kanyang katóto. May
isa siyang hinalà, na ibig maláman kung túnay ó hindî. Tiningnáng
una ang amerikano. Ibáng ibá ito ngayón: walâ na ngayón ang úlong
kanína'y nakayukô; walâ na rin ang mga lábing kanína'y nangangatál;
walâ na ngayón ang mga matáng duwág na kanina'y dî makalában sa
kanyá ng títig. Ibáng ibá ngâ ngayón si Stag; mistúlang harì na
namán na íbig magpasukò sa lahát, pati sa Diyos! Ang báwa't títig
niyá kay Kápitang Memò, wari'y naghahatíd ng mga ganitóng salitâ:
"Ako ang panginóon mo ngayón. Ó ako'y ililigtás mo sa usapíng itó,
ó ang úlo mo'y aking paliliparín! Mamilì ka!"
Sa bawa't títig ni Stag na may ganitóng kahulugán ang kápitan ay may
isang magiliw na tugón:
"Huwág kang magalaála katóto... Madalî ang pagliligtás sa iyó."
May katwíran si Kápitang Memò sa kanyang sinabi: ililigtás niyá si
Stag at ang paráan na kanyáng gagamítin ay madalîng madalì. ¡Dadaánin
sa bagsik, sa dahás, sa sigáw! Aling kaluluwá sa boóng báyang iyón
ang di manginginíg sa isa niyáng dárag, sa isa niyang pandidílat?...
Síno doón ang di niya mapaaáyon sa kanyáng maibígan? Walâ! Síno ang
mangangahás na makipagsagútan ó makipagtálo sa kanyá? Walâ! Síno ang
humaráp sa kanyá na di niya napayukô? Walâ!
Ngunì't ... si Gerardo? Si Gerardo! Pshé! Síno iyán? Isang
nagtatapáng-tapángan; isang palalò, hambóg, walâng gálang! Iyan
ang hangál na láging lumilibák sa kanyang pagkapinúnò. Iyan ang
nagdudunúng-dunúngan na tumatáwa sa palákad ng kanyáng pamahalàan. Iyan
ang ulól na maláon nang iniíbig niyáng másukol sa isang súlok úpang
... máalis ang pagka-ulól!
Salámat, at ngayo'y násukol na niyá!
Ngayón niyá malalasáp ang tamís ng pakikipagtálo sa isang Kápitang
Memò.
Ngayon silá magkakaalám at ngayón magbabáyad ng mga útang ang hambóg
na iyan!
Pinanglísik ng Kápitan ang kanyang mga matá, kinunót na mabuti ang
nóo at saka minasdan ang binatà......
Talagáng walâng hiyâ, talagáng hambóg, talagáng palalò!
Diyata't ang títig niyáng iyón ay dî man lang iginalang, hindi man
lang ininó? Diyáta't hindî man lang kumisáp, diyata't ang ulo'y hindî
inayukô? Ano't ang anyô ng "ulol" na itó ay animo'y nanghahamón,
animo'y nagtatawá, nangungutyâ? Bakit at ang mga kamáy ay hindî
nakahalukipkíp, bakit hindi namumutlâ, bakit hindi nanginginíg gayóng
nasa haráp niyá--niyá, ni Kápitang Memò?...
Nang mamalas ito ng mabalasik na pinunò, ang di masáyod na pagkapóot
niya sa dati nang kinapopoótang binatà, ay lalong nagíbayo, lalo
siyang ininís.
Sa wakas, ay hindi na nakapagpigil, hindi na nakapagbatá: inalabás
na ang pagka-Kápitang Memò!
VII
HALAGÁ NG BÚHAY
Pagkatápos na masípang makaitló ang inupáng silla, ang presidente ay
hinaráp si Gerardo at nanginginíg na tumanóng:
--"Ikaw! anó ang daládalá mong iyán?"
Lumápit ang binatà sa mesa ng hukóm, inilapág doón ang rebolber ni
Stag, at saka sumagót:
--"Iyan po, G. Presidente, ay...."
--"Sssttt!!" ... ang putol ni Kápitang Memò; "Ang rebólber na
iyán ay akíng kilalá, kilalá ko! Alam ko na ang may arì diyan ay
hindi ikáw. Bakit at ngayo'y nasasa iyó? Bakit ayaw mong ibigay sa
may arì? Ha? Bakit ka nakikialám sa arì ng may arì? Ha? Bakit at
kabatang-batà mo pa ay lubhâ kang mapanghimások? Vamos á ver!..."
--"Ginóo!" ... ang hadlang ni Gerardo.
Ang Kápitan ay dî napigil:
--"O ngayón di'y isasaulì mo iyán sa tunay na may arì, ó papások ka
sa bilangúan! Mamilì ka!..."
Isang madiîng suntók sa mesa ang isinunod sa "bilangúan."
--"Magdahandahan, po tayo...!"
--"Anóng dáhandáhan!"
--"Napakabilís pò kayóng humátol, G. Presidente. Ang útos mo pò"...
"Ha?" ang pakli ng pinunò. "Ang aking útos? Ay anó ang aking
útos? Ang útos ko ay tumpák, nasasálig sa matwíd! At anó? Hindi
ba matwíd ang ipasaulì ang arì ng may arì? Kun ayaw kang sumunód,
kun ikaw ay magmamatigás, kun di mo isasaulì ang rebolber na iyán,
ngayon di'y papások ka sa..."
"Kahi't pô saán ako'y handáng pumások," ang matigás na sagót
ni Gerardo; "ibig ko po lang dinggín ninyó ako sandalî kung
mangyayari. Tingnán ninyo: ako'y inyong pinipílit na isaulì ko ang
rebolber na itó sa amerikanong iyán. Wika ko po sa inyo'y waláng
kailangang ako'y inyóng pilítin, walang kailángang ako'y inyó pang
baláan at lálong waláng kailangang kayo'y magpadiníg ng mga ganganyáng
pangungúsap at magpakíta ng mga ganganyáng kílos na mulâ ng likhâin
ang hukúman ay di nakikíta sa alin mang hukóm na may iwing dangál. Ang
lahát ng iyán ay hindî kailangan, ang sábi ko, sapagka't tantuín mo
pô, G. Presidente, na ang isá sa mga dáhil ng áking ikináparito, ang
isá sa mga dáhil kung kayâ ko napagtiisán ang hálos kalaháting áraw na
pagiintáy sa inyóng kamahálan, ay upang áking maibigáy kaagád sa ilálim
ng kapangyaríhan ng hukúman ang sandatang itó na tinikis kong kúnin
sa nagmamayarì. At ang dahil po kung kayâ ko tinikís ito ay sapagká't
sa pamamagítan ng sandátang iyán, ay muntí na niyang baságin ang ulo
nitong aking kasáma, at kung nagkataon ay munti na niyang alisan ako
ng búhay. Naito pô ang aking sugat na hangga ngayo'y dumudugo pa"....
--"Sugat!" ang hadláng ng hukóm na may kahálong ingos; "At anó ang
mapatutunáyan ng sugat na iyán? Kung kayâ ka sinugátan ng iyong
kalában ay sapagka't hinátaw mo siyá sa ulo!"
--"Kung kayá ko pô siya ginanón ay sapagka't lumábag siya sa átas ng
matwíd, yumúrak siya sa kadakilàan ng tahánan at tinaksíl doón ang
isa niyang kapwà dáhil na dáhil lang sa di pagpáyag nitó sa hidwâ
niyáng nais!"...
--"At ikáw ba ang tinaksíl, ikaw ba ang tinampalásan?" ang tanóng ng
nandidilat na Kápitan.
--"Hindî pô ako, nguni't....."
--"Ikáw ba'y kamag-anak noón?"
--"Hindî pô, datapwa't....."
--"Ah! gayón pala, ay ano't ikáw ay nanghimások sa kanilá? Sino ka
bagá rito sa báyan?"
Hinagísan ni Kápitang Memò ang kaibigan niyáng noo'y walang
kakibô-kibô, ng isang tingin na wari'y nagsasábing: "Ligtás ka
ná!" Paniwalàng paniwalà siyá na ang mga hulí niyang salitâ ay
yuyukûang pílit ng binatàng katálo. Anó pa ang ikakatwiran ng
binatíllong uhúging iyón?
Nabigô ang pag-ása ni Kapitang Memò. Ang nóong iniintay na iyukô,
ay lálong ipanagtáasan.
--"Itinanóng mo pò," ang marahang sapól ni Gerardo, "kung ako'y síno
sa báyang itó. Hindî ko na pô sána kailángang sagutin iyán sapagka't
lábis na ninyóng talós. Gayon man ay pagbibigyan loob ko rin kayo. Akó
pô, G. Presidente, ay isang hámak na mámamayán, isang may mababàng
urì, isang musmós. Datapwa po't sa gitnâ ng aking pagkamababà, sa
gitnâ ng aking kamusmusán, ay may isá akóng kayamánang nakikilála
at maipagmamalakí--ang mga gintóng karapatán, ang mga katutubòng
kapangyarihan ng báwa't táong malayà.
"Karapatán pô at kapangyaríhan ng isáng táo na ipagtanggól ang saríling
búhay; kapangyaríhan din niyá ang itagúyod ang búhay ng ibá, ng isang
inaapí at tinatampalásan.
"Naitó pô ang dáhil kung bákit akó, akó na isang hámak, ako na
isang mababà, akó na isang musmos, ay nanghimások na mamagitnâ
sa amerikánong iyán at dito sa áking kasama nang sila'y nagaáway;
at náriyan din pô ang dáhil kung bákit di akó nagalinlángang hatawin
noóng sandalíng iyón iyáng inyóng katabí, na, kagáya ng lahat ng mga
duwág, ay sinamantalá ang isang pagkakalingat ng kanyáng kalában upang
ito'y lubós na mapipílan at nang sa gayo'y sumakanyá ang pagwawagí."
Si Kápitang Memò ay tumungó, nagsalikód-kamay at lumakad ng paroo't
parito.
Nagpatuloy ang binatà:
"Hindî ko nga pô lang ináring karapatán at kapangyaríhan ang
manghimások at ipagtanggól ang áking kakilála sa mapangánib niyang
kalagáyang yaón, kundî ibinílang ko pang isáng katungkúlan rin sa áking
lagáy na pagkatáong-báyan. Iyáng inyóng mga pulís na nangaroón, iyán
pông mga káwal ninyó na siyáng lálong may tungkúling tumupád sa áking
tinungkól, ang mga iyán na sakdál ng tatápang sa pagdárag sa kapwà
niláng tagálog at pagdahás sa mga mahihinà, ng mákitang amerikanong
malaki palá at hindî tagálog na maliit ang nanampalásan,--ang mga
iyan ay páwang nangagsitanggíng sumugpô sa gayóng katampalasánan,
pawang nangagsiúrong na animo'y hinágad ng libolibong kulóg. At ang
iminatwíd ay sapagka't may sandáta raw ang sinapantáhang Anti Kristo,
nguni't silá ay walâ!"
Biglâng tumígil ang pinunò sa kanyang inalakad-lákad; hinaráp si
Gerardo at di magkantutúto sa pagsigaw ng:
--"Pu--pu--pués, may katwíran silá! May katwiran siláng magingat;
at, at, at, ¿kung sila nga nama'y barilin? Hindi ba't ikaw rin ang
may sabing karapatan ng isang tao ang itaguyod ang saríling búhay?"
--"Tunay nga pô, dapwa't ang taal na púsong laláki--ang púsong
tinatangkílik ng karangálan--ang púsong nananálig at umiirog
sa matwid--ang púsong napopoót sa mga hidwâng ásal, ay huling
nagaala-ala sa kaniyang sarili, nililimot ang halagá ng saríling buhay
at iniíbig pang ito'y maparoól maipagtanggól lámang ang katwíran ng
isang kapwàng nilulúpig!"
--"Ha?"--ang pútol ni Kápitang Memò,--"di yata't pipilítin mo siláng
magpakamatáy, mailigtás lang ang búhay ng iba?"
--"Ang lahat pô, G. Presidente, ay dapat pangahasán kapag kailángan."
--"Kaululán!" ang sigáw ng pinunò na muling tumungó, nagsalikod
kamay at nagyao't dito--"Ang mga ulol na nagsasawa sa búhay ang
tangi lang makasusunód sa mga áral na iyán! Ang mga pulís ko ay hindi
mga ulól! Kung kayâ sila nangagsiúrong na gaya ng sabi mo ay hindî
sapagka't sila'y mga duwag, kundi sapagka't sila'y nátutong gumamit
ng ulo, natutong gumamit ng sentido común. Alám nilá ang halagá ng
búhay; silá ay mga padres de familia; may mga anak, asáwa, magulang
na sa kaniláng-kanilá lang umaása; bakin kayâ at hihinting sila'y
magpatiwakál?"-- at dito'y hinaráp na naman ang binatà.--"Bakit
sasawiín ang búhay nilá sa walang katuturán? At ang kaniláng mga
magulang, mga asawa, mga anák? Mapapantayán mo ba ang luhà at dalitàng
sasapítin ng mga ulílang iyán?"
--"Kung sakálì man pò, G. Presidente,"--ang banayad na sagót ni
Gerardo--"sakáli man pò at sinápit silá ng pagkasawî, ang mga
kamag-ának niláng maiíwan ay hindi dapat manghináyang ni dí dapat
ipaghinagpís ang kaniláng kamatáyan, sapagka't kagáya ng mga tunay
na laláki, sila'y nagpakamatáy sa pagtupád ng katungkúlan! Nábaon
man ang mga katawán nilá sa ilalim ng lupà, ang kaniláng alaála ang
kaniláng mga ngálan, ang kaniláng kabayaníhan ay makikintál sa diwa't
pusò ng kaniláng lahî upang kailan ma'y manariwà doón. Ang mga anák
nila, ang kaniláng kaapú-apúhan, at lahát káming mga bagong síbol ay
láging aawítin ang kadakilaan ng kaniláng gawâ, pipintuhúin námin at
igagálang ang kaniláng alaála, at sisikapíng tuláran ang inihasík
niláng halimbawà. Ang Ináng Báyan, ang pinakaiírog na Ináng Báyan
ay yayakápin ang kaniláng mga bangkáy, hahandugán silá ng matatamís
niyáng halík, at pagkatápos na maisúlat ang sagísag na "Mártyr" sa
kaniláng mga nóo, ay ituturò silá sa boóng Sangsinúkob, kasabáy ang
sábing:--'Ang mga anák ko ay mga bayáni ng Matwíd!'--May kamatáyan
pô bang diya'y dadakilà pa?"
--"Pshé!"--ang íngos ng presidente;--"que bayani ni que buláti ... que
bayani ng matwíd!--Bayani ng kaululán!" At pagkatápos na makámut
ang úlo ay nagpatúloy:--"Nguni't... pero ikáw ba namán ay walà nang
kaísip-ísip, at di mo makúrong ang pinagsasabí mong iyán ay pulós
na kahibangán? Síno bagá ang iyóng mapaniniwalá na... Jesús Maria
y José!--ako lang ay pinagtatawá mo! Diyáta't ako'y magpapakamatáy
mailigtás ko lang ang isa kong alílà, ang isang íta, ang isang
insík? Diyata?
"Laking kabulastugán!... Ha, ha, ha!"...
--"Ang isá pong magliligtas"--ani Gerardo--"ay hindî sinisíno ang
sinasaklolóhang napapangánib hindi inuúsisà kung ang ililigtás niya ay
kamag-anak, kaúrì ó hindî, hindî siya tumitingín sa kúlay ng balát;
ang kinukurò niyá ay kung nararapat na iligtás ang napapangánib:
alalaóng bagá'y kung ito'y kinakandilì ng katwíran".
Mulíng napahalakhák si Kápitang Memò; ang pagkapoòt niya kay Gerardo
at pagkatigagál sa mga pinagsasabí nito ay nagtatálo sa kanyáng
loób.--Iilíng-iling na sumagót:
--"Mga halíng na pag-iisip! mga halíng!... Palibhása't ikaw'y bátà pa,
ay hindî mo kinukurò ang iyong pinagsasabí."
Napangitî si Gerardo; muntî na siyáng mapa-Ehem!
--"Pero... Ibig mo bagáng ipakíta ko sa iyó ang kaululán ng iyóng
teoria?"--ang dagdág ng Kápitan na ngayo'y nagbóses-parè.
--"Ipagkákapuri ko pô, kung inyóng mamarapátin."
--"Bueno!".....
Si Kápitang Memò ay nagsindí muna ng isáng tabáko, bago nagpatúloy:
--"Makiníg ka:
"Sa kaníno mang táong may gadáling noó ang sariling búhay ay siyáng
lálong pinakámahalagá, siyáng pinakamámahal niyá higit sa alín mang
bágay at sa kaníno man.
"Ito'y isang katotohánang di mo mapupuwíng sa áking haráp; ako'y
matandâ na,... at kilalá ko ang lákad ng mundó.
"At sa katunayan ng aking sinábi ay náriyán ang líbolibong táong
napa-aalípin úpang magkaróon lang ng maipagtatawíd buhay; nariyán ang
dáan-dáang babáe sa Maynilà na ipinag-bíbili sa bálana ang kaniláng
mga katawán at púri úpang magkaroón lang ng maikabubúhay! Nariyán
ang mga táong taga-labás na nanghahárang at pumapatáy ng kapwà úpang
magkaróon lang ng ikabubúhay! Ano pa't lahát ay ginagawâ upang mabúhay
lang! Samakatwíd, lahát ay búhay at búhay ang hánap!
"Ngayon"--at dito'y ipinaglakásan ang salitâ--"Ngayón, anó iyáng
katunggakang ipinipílit mo na katungkúlan ng isáng táo na sagipín ang
napapangánib kahi't na masawî ang kanyáng búhay? Diyáta't lahát na'y
ginagawâ úpang lumawig lang ang búhay at saká ngayo'y ipangangalandákan
mo na di kailangang mamatáy mailigtás lang ang iba?
"Anó ang iyóng mapapalâ sa pagliligtás na iyán?--Aakyât ka ba ng
lángit?
"Oh, áking tinatawánan ang mga isipáng iyán na walâng kaúlo-úlo!
"Isipin mo na lang ang nangyari sa iyo kanína. Magtandâ ka at
madalâ ka na sa napalâ mong iyan sa panghihimások sa di mo dápat
panghimasúkan. Mabúting mabúti na lang at sa bisig ka tinamâan ng
bála... at kung sa tiyán?.... maráhil kung nagkataón, ha! ha! ha! ay
inaagunyás ka na ngayón!"
Napangitî si Gerardo ng isang malungkot na ngitì. Pagkaráan ng ilang
sandalî ay banáyad na sumagót:
"Kung akó man pô ay nagkaduróg-duróg, ang gayón ay waláng kailángan sa
ákin! Hihimláy ako sa libíngan ng walâng pagsisísi, kakaulayáwin ko
roón ang tangi kong Ligáya--ang ligáyang pílit na sasaákin sapagka't
ako'y namatáy sa pagtupád ng aking katungkúlan, sapagka't ako'y
namatáy sa pagpupunyagîng igálang ang watáwat ng wagás at katutúbong
Matwíd! Sa gayón ay di na akó masisísi ng áking Bayan!"...
--"Puff! Mga pangárap!" ang sabád ni Kápitang Memò, at muling
kinamot ang kanyáng tuktók--"mga malíng pangarap! Oh! hanggáng saán
nakikilálang ikáw ay bátà pa nga lang! Hanggáng saán mo ipinakikíta
na walâ kang kamuwâng muwâng sa pamumúhay!... Anó iyáng ligáyang
sinasábi mo? Búnga ng kahibangán! Ibig mo bang iturò ko sa iyó ang
túnay na ligáya--ang ligáyang dápat mong sikápin?"
Itinaás ng nangangáral ang kaliwâ niyang kamay, pinag-abót ang mga
dúlo ng hintuturô at ng hinlalakí, at saka nagpatúloy:
"Ang salapî!! Ang salapî! Kapag ang tao ay mayroong salapi, sa kanya
ay walang hindi maaarì!
"Sa pamamagítan niyán, at niyán lang, makakaránas ka ng tunay
na ligáya; iyán lang ang makapagbibigáy sa iyó ng kariwasáan sa
pamumúhay... Kaya ngâ, wika ko sa iyo, ay huwág mong sayángin
ang iyóng búhay sa mga hibáng na pangárap. Samantalahín mo ang
panahóng itinadhanà ng Diyós para sa iyó dito sa mundó. Hábang
ikáw ay nabubúhay, pues mágpasasà ka sa tamís ng búhay. Iyáng
biyayáng sinasábi mo na dadatíng sa iyo pag ikaw ay nalilibíng na,
ay hindi mo maaasáhan... Mabúti na lang kung ikáw ay papasukín sa
pintô ng lángit, at kung hindi?, at kung doon sa isang pintô ka
mapasuot?... Ha! ha! ha!"
--"Hindi pô ako dapat magtakhá, G. Presidente"--ang saló ng
binata--"hindi pô ako dapat magtakhá sa mga sinasabi ninyo. Ang mga
ganyáng paghahakáng bulok ay palásak na palásak pa ngâ dito sa atin.
"Pára sa mga gaya ninyó, ang búhay ng táo ay dápat gúgulin sa loób
ng isáng palasyong gintô, sa láot ng kariwasáan at lubós na ginháwa.
"Pára sa inyó, ang láyong dápat sikápin ng lahát ay ang makapagtayô
ng mga kamálig ng salapî.
"Ang salapî, sa mga gáya ninyó, ay katumbás ng láhat; salapî ang una,
at salapî ang katapustapúsan; kung walâng salapî ay walâng ligáya.
"Pára sa inyó, ang táo ay dapat tumalíkod sa láhat, dápat isatábi
ang mga katungkúlan, isalímot ang pag-íbig sa báyan, láhì, matwíd, at
karangálan, kung ito ay kakailangánin upang lumági sa pagkamasalapî".
--"Talaga!"--ang sabád ni Kápitang Memò.
--"Ako pô"--ang patuloy ni Gerardo--"ay may ibang paghahakà ukol
sa halagá ng buhay--paghahakang di ko ikamamanghâ kung sakali ma't
inyong tawanan. Sa akin pô, ang buhay na araw at gabi ay ibinababad
sa pulot ng kaginhawahan--ang buhay na walang pinipintuhò kundi ang
Diyos Salapî--ang buhay na walang hanap kundî ang kagalingan ng sarili,
ay isang buhay na mababà, walang halagá, karumaldumal!"....
Tumalikod ang presidente sa binatà at animo'y di nadidinig ang sinasabi
nito. Si Gerardo ay nagpatuloy:
"Ang buhay pô kung ibig magkahalagá, ay kailangang ilaan at gugulin
sa isang adhikang mataas, sa isang láyong marangal... Ang yaman na
kinahahalingán ng boóng Sangdaigdig hálos ay hindî makapagpapadakilà
sa búhay ng táo: maaari siyáng magpaginháwa, magdulot ng kasaganâan
sa lahat ng bágay; dápwa't hindî kasaganâan, hindì kaginhawahan ang
naghahatíd sa táo sa pagkadakilà.
"Ang karunúngan man, líban na lang kung siya'y ginugúgol sa
ikagagalíng ng báyan, lahì, Sangsinúkob, ay dì ko rin masasábing
sapát na makapagpadakilà sa búhay.....
"Ang táo pô, G. Presidente, ay kailángang gumawâ pára sa lahát;
kailangang magbatá ng susón-susóng pagtitiis, dúsa, pighatî, para sa
lahát; kailangang sumagupà sa libo-líbo mang kamatáyan pára sa lahat;
kailángang siyá'y maging isáng taga-hasík ng kalayàan, taga-tagúyod
sa dangál ng tinubúang lupà, taga-kandilì sa púri ng matwíd na malímit
lupígin.......
"Kapág ang isáng táo ay nakasunód sa mga ganyáng katungkúlan, mayáman
man ó mahírap, marúnong man ó hindî, siyá ay may karapatán nang
ipagmalakí ang saríling búhay, at humimláy sa píling ng mga lálong
dakilàng kalulwá sa boong Sangsinúkob!"
Hindi na nakasagót si Kápitang Memò noong sandaling iyón ay siyáng
pagpasok ng tunay na hukóm ng bayán.
Ito ang sa wakás ay sumurì sa naaantalang usapín at pagkatapos na
mádinig ang mga pangangatwíran ng báwa't isa ay inilagdâ ang kanyáng
maayos na hátol.
Si Stag ay nagkamít ng mabigát na parúsa: multá at bilanggô.
Dapwa't, anó pang parusa!
Maánong napanindig ang balahibo ni Stag!
Papaanó'y mayroón siyang isang kristo-krístuhang inaasahan!
Si Kápitang Memò ang nanagót sa multá.
At sa bilanggô?
Aywan pa natin......
VIII
KILABÚTAN KAYÓNG LAHAT!
Pagkaráan ng dalawáng áraw, ang isang malagánap na páhayagáng pilipino
ay kinábasáhan ng mga ganitóng balità:
"MGA PUNONG MAKIKISIG
"Isang amerikanong nagngangálang John Stag na nabilanggô sa báyan ng
Libis, ay nakatákas noóng gabí ng ika 7 ng kasalukúyan. Hanggá ngayon
ay di pa naaaláman kung saan nagtatagò ang umalpás.
"Hindî lang itó ang nangyayári sa Libís. Ang báyang iyán ay isá pa
mandin sa mga matitíbay na kutà at matalinghágang púgad ng Bisyo
sa Pilipinas. Nagkakatusak doon ang nagkikisígang mga sabungán. Sa
báwa't súlok, magíng áraw at magíng gabí, ay may mónte, túpada,
hweteng at kung anóanó pang mga laróng báwal.
"Ang mainam nitó, ay kundî pa dumayo dóon ang mga sekrétang-Maynilà,
ang mga iya'y di matututóp!
"At ang maginoong Presidente? at ang mga pulés?
"Nangaghihilíkan bang lahat."
Ang balítang tumutukoy sa pagtataanán ni Stag ay inámin ni Kápitang
Memò; nguni't lubhâng malakí ang pagkapoót niyá sa tumutúkoy sa sugál
at sábong. Ito'y kanyang tinutulang mahigpít kahimá't di nalilihis
sa katotohánan; datapwa't tútol bibíg lamang naman, pagtutol na kung
kayâ lang ganapin ay pag násasa haráp ng matitinong tao...
Talagáng gayón si Kápitang Memò.
Kaaway kunwâ ng bisyo, dapwa't siya ang nagpalagò sa kanyang bayan
ng sugal at sabong--iyang mga laróng walang tumatangkilik kundi ang
lahat ng mga tamad, ang lahát nang ibig mabuhay nang nakangangá,
ang mga nanghihináyang na gamítin ang útak, magpatulò ng páwis at
batákin ang butó, ang mga ulól at mga duwág na natatákot yumápak sa
mga baitang ng hagdánang matarík na patúngo sa karangálan at katinuán
ng táo sa pamumúhay...
Nguni't hindî ang mahálay na pagkagúmong sa mga hilig na iyang
karápatdápat pakásumpâin, ang siyang tanging maibabalità ng mga
páhayagan tungkól sa báyan ng Libis. Mayroón pang ibá na lalong
mahalagá.
Kung suriìng mabúti ang pamunúan ni Kápitang Memò, ay mapagkikítang
ang mga pangákò nitó sa bayan, mga pangákong sagana sa hángin at
pulótpukyutan, ay untiuntíng nangaunsiyámì. Ang mga tungkúling
mabibigát na ikinápit sa kanyá ng kautusán ay maíngat na iniwásan
hanggáng maaárì. Kung alin yaong kanyang napagtutubúan ng walang págod,
kung alin ang di nararápat gawín ay siyang pinag-ubusan ng kaya.
Sa maiksing sábi, ang pamahaláang umiral ay isáng pamahaláang kailán
ma'y hindî nakasunód sa tunay na niloloób ng bayan, sa itinatadhanà ng
mga utos-pamahaláang waláng nakapangyári kundi ang isáng Kápitang Memò.
Na ito'y di maaarì sapagka't may Konsého Munisipal? Kabulaánan!
Túnay ngâ na ang konsého, sa pagkakinatawán niya ng bayan, ay
di nararápat bumálak ó umáyon sa alin mang bálak na salungát sa
ikagiginháwa ng mga mámamayán; na ang mga konsehal ay kailángang
magpakatalíno, mamuhúnan ng sipag at pagiingat sa paglikhâ ng mga
kautusán; na sila'y dápat gumálang, sumunód at ipagmalasákit ang mga
damdamin at náis ng báyang sa kanila'y naghalál. Tunay ang lahat ng
iyán dapwa't sa kasaliwâang palad ay di siyáng nangyari. Sa loob
ng konsého sa Libis ay dádaladalawá ang mga konsehal na natutong
gumámit ng talíno, dádaladalawá ang nagkaloób na tumútol, at
kailan ma'y di napatangáy sa mga lisya't walang wastông panukala
ni Kápitang Memò. Datapwa't anó ang kaniláng magagawâ sa sila'y
dádaladalawá? ¿Paánong magkakabisà ang matwíd niláng pagtútol sa haráp
ng ánim na kalábang bingí sa sigáw ng Katwíran? Anim na konsehal na
sunudsunúran saan man batákin ni Kápitang Memò; ánim na konsehal na
tuwíng magpupúlong ay harì ng tamád sa pakikitunggalì sa mga bagay
na tumutúkoy sa báyan; anim na konsehal na kung kaya lamang gumising
nang gisíng na gisíng ay kung ang pag-uusápa'y ang pagpapahintúlot
sa malayang pagsambá kay "San Sabong" at "San Sugal", nguni't pag ibá
nang bagay na may kahirápang suriin, ay daig pa ang ipinatdâ ang mga
dilà sa ngalangála!
Iyán ang mga táong may mga matá ay di makakita, may mga taynga ay
di makadiníg. Kapag hiningán ng pasiyá sa isang panukálang binálak
ó inayunan ni Kápitang Memò, siláng lahat ay pawang mga áyon;
nguni't hindi silá sangáyon kapag nákitang iilíng-ilíng ang kanilang
panginóon, ang kanilang Diyos! Maánong magisip-isip; maánong harapín at
kilalanin ang Matwíd!... Oh, alíping asal na ulirán sa kahaláyan! Oh,
mga táong walâng sariling damdámin! Salámat at ang mga konséhong gaya
ng inyóng kinaaníban ay iilán-ilán lamang. At kung hindi, anóng talas
na sandátang makakalaság ng mga káaway ng Pagsasarilíng pinakamimithî
ng Báyan!
Malinaw ngang lumálabas na dahil sa pagkauring busábos ng konsého ay
patúloy pa rin si Kápitang Memò sa kanyáng ugáling paghahariharian;
na dahil din diya'y ang bawa't ibígin niyá, matwid ó baluktot, ay
siyáng nangyári.
Dapwa't salámat at sa mabúting kapaláran ay di na ang lahat doo'y
natutúlog, gaya ng panahóng nagdaan; hindi na ngayón ang lahát ay
kampon nila "Talagá ng Diyos;" hindî na ngayón pawang pipi ang madlâ.
Sa bayang iyon ay mayroón nang naglitaw na ilang káwal ng Bágong
Panahon. Si Gerardo ay isa sa kanila. Sa haráp nang gayong pagdáyà
ng isáng pinunò sa kanyang mga nasasakóp, ay siya ang kaunáunáhang
gumamit ng karapatan; sa kanya unang nádinig ang makapangyaríhang
sigáw ng katwírang niyuyurákan. Si Gerardo ay di nagalinlángan munti
man. Sa isang malaking papúlong ng kanyáng mga kapanálig ay maáyos na
tinuligsâ ang kabulukán ng pamunúan. Bumanggit siyá ng mga nangyári,
inihayág ang mga tiwalîng gawâ ni Kapitang Memò, ang mga palákad
nito na pawàng salungát sa mga kautusán. Ipinakilala niya sa madlâ
ang túnay na Kápitang Memò, isinalaysáy ang boóng kabuháyan nito, na
pinagarálang maíngat ni Gerardo mulâ sa punò hanggáng dulo. Inalaráwan
niyá ang pagkawalâng-káya, ang pagkatamád, ang pagkawalâng-malasákit
sa pinamumunúan, ang pagka-di-dapat na mamunò, ang pagkamagnanákaw,
ang pagkamámamátay--anó pa't sa minsáng sabi, ang boóng lihim at túnay
na kataúhan ni Kápitang Memò, na, sapagka't natutong magbalat kayô,
ay nangingibabaw ngayón sa kanilang lahát.
Upang mapatunáyan ang lahat ng ito, si Gerardo ay nagharáp sa papúlong
na iyón ng maráming saksí. Natatangì sa mga itó ang isang babáeng may
ápat na púng taón na maráhil. Dukhâng-dukhâ ang kanyang pananamit na
bukód sa nanglilimahid na, ay punít punít pa. Sa haráp ng mga táong
doo'y natitípon, ay isinalaysay ng babáeng ito ang napakalungkót
niyáng kabuháyan.
"Bihirà sa inyó"--anyá--"ang di nakakakilála sa ákin. Dapwa't lahát
kayó ay pawàng di nakababatid sa napakaabáng pálad na ikinapadpád ko
sa ganitóng kalagáyan.
"Akó'y inaanák sa isáng malayong bayan--doón sa gitnâ ng lalawígang
Tarlák. Ang áking mga magúlang ay mga táong payapa't mararangál.
"Mayayáman silá, dapwa't noong nangabubúhay, ay mga kaibigang tapát
ng báyang maralitâ.
"Walâ pa akóng sampúng taón nang ako'y maulila sa iná. Palibhasa't
nangamatáy ang lahat ng áking kapatíd, nagtamasá ako ng boong láyaw
at kasaganáan sa piling ni amá.
"Hindî namán ako pángit noóng mga áraw na iyón, kayá't sabihin pa ba,
hindì kakauntî ang mga binátang nagnasang maglingkód sa ákin.
"Dumatíng ang sandalî na ako'y natútong umíbig.
"Dapwa't ¡ay! Pagkatápos na áking maihandóg ang iisa kong pag-irog sa
náhirang ni Bathalang panginoónin niyaring pusò, pagkatápos na áking
maasámasám ang ligáyang pílit kong lalasapín sa kanyáng kandúngan,
ay saka ako sinikíl ng pagkálupítlupít kong kapaláran!.....
"Isáng háting gabí, noong panahón ng paghihimagsik, ako ay nágulangtáng
sa áking pagtúlog. Sa mga únang sandalî, áking hininalang yaon
marahil ay bangúngot lang. Nguni't ¡sa aba ko! Nang mamúlat ang
aking mga matá, nang luminaw ang aking pag-iisip, ay napagmalas kong
yao'y di pala bangúngot kundî isang túnay na kataksilán!... Isang
lílo, isang tampalásan, isang púsong háyop, ang noo'y pumipígil sa
sawîng pálad kong katawan sa pagkagupíling! Ako'y mahinà at siyá
ay malakás! Tinawágan ko ang Diyos; dapwá't ang Diyós na iyón ay
di ako dininig! Ang Diyos na iyón ay di tumúlong! Ako'y nasawî!
¡Nadungisan ang áking puri! Ang háyop ay nagtagumpáy!......
"Nagbangon akó at hinánap ang aking magulang. Pinások ko ang kanyáng
silíd. Dapwa't ¡oh! ¡Mahabagíng Langit! Ang áking pinakaiirog na amá,
ang pinagkakuutángan ko niríng buhay, ang tangi kong kasákasáma araw
at gabí, ay naroon sa kanyáng hígaan, nakababád sa dugô, putól ang úlo!
"Ako'y nálugmok at nawalán ng diwà.
"Nang másaulì ang aking pagkatáo, ako'y nasa saloob ng ibáng bahay.
"Yaon ang tahanan ng tampalasang sumukáb sa aming mag-amá. Ibig
kong tumákas, dapwa't ako'y nakúkulong. Ibig kong magpatiwakál
dapwa't may nakabantay sa akin áraw at gabi. Anó ang minarapat kong
gawín?... Ang Diyós ay di ko na tinawágan! Hindî ko na siya hiningán
ng abuloy!... Ako'y nádalâ na!... Walâ akong túlong na inaasáhan noón
kundî ang kabayanihan ng kasumpàan ko sa pag-irog. Dapwa't ¡ay! si
Fidél na aking minahál higit sa buhay, ay hindi ko na nákita hanggáng
sa sandalíng ito! Siyá man yata'y tinikís na ang magwaláng bahalà sa
aking pagtángis! Siyá man yata'y nawalán din ng habág sa mapait na
pagdadalamhatì niyaring kálulwa!...
"Sa haráp ng mga ganitóng kalagáyan anó pa ang sa áki'y nalalabing
gawin? Walâ nang iba kundî ang makibágay sa áking pálad. Yaring pusò
ay dahandáhang tumigás, untîuntîng nasabík sa kaputíkan, untîuntîng
natútong umíbig sa isáng lilo, sa pumatáy sa ákin ding amá!
"Malaon din na kami'y nagsáma ng tampalásan.
"Datapwa't pagkatápos na masalantâ niya ang áking katawán, pagkatápos
na mabusog sa akin ang kanyáng kahayúpan, pagkatápos na makapagpasasà
sa aking lamán, ang ganid na iyon ay di na nakitungo sa akin; ginútom
na ako, ipinagbilí ang mahuhúsay kong damit, binawì ang mga aláhas na
bigay niyá sa akin, at di nagkásiya sa ganitó, akó'y ipinagtulákan sa
kusinà ng báhay upang doon gumawâ, doon kumain, at matúlog sa ibabaw
ng mga panggátong na kahoy, kahalubilo ng mga pusa't áso! Sa minsán
sabi, ginawâ akong isang alípin, isang busabos!
"Ganitó ang áking lagáy ng kami ay málipat sa báyang ito.
"Pagdatíng na pagdatíng namin, ako'y sinumbatán ng tampalásan kong
panginóon. Ipapapatáy daw niyá ako kapag di ko iningátan ang líhim
ng pagkasawî naming mag-amá.
"Sapagka't púsong-babáe, ako'y malaong nadalá ng tákot at kahinàan:
iningátan ko ngâ ang lihim.
"Dapwa't ngayón, ngayón ay sumápit na ang sandalî na sa láot ng aking
pagkaabâ ay di na akó napangingilábot ng kamatáyan; ang kahináan ay
walâ na sa ákin!... Tuparín kung ibig ng panginóon ko ang kanyang
sumbát!... Ang kanyáng líhim ay nasisiwalat na!...
"Nguni't, bágo ko wakasán ang áking salitâ, ay ipahintulot na aking
maitanóng:
"Alám ba ninyó, mga táong báyan, alam ba ninyó kung síno ang
napakabúti kong panginóong iyan, kung sino ang tumaksíl sa kaawà-awà
kong magúlang, nagnákaw sa puri ko't dangál at nagbulíd sa akin sa
bangín ng pagkabusábos?
"¡¡Kilabútan kayóng lahat, oh mga taong walâng málay!!...
"Siyá ay yaong sa inyó ngayo'y namumunò ang pinagkatiwaláan ninyo ng
mga kautusán, dangál at kabuháyan ng isang bayan!!..."
Ang mga pinagtahî-tahî at pinagarálang kabulaánan, ay madalíng
makikilala ng isang maálam magmasíd. Nguni't sa kabuhayang
isinalaysáy ng babáeng iyón, ay walâng nakádama nang kahi't gabáhid
na kasinungalingan.
Bawa't anyô ng kanyáng mukhâ, bawa't galáw ng mga matá, bawa't
salitâ ng maáyos niyang salaysáy, ay isang taták ng katotohánan,
isang matibay na panghikayat sa lálong dì mapaniwalaing kálulwa.
Kaya't napangilabot ngâ ng babáeng iyón ang madlâng sa kanya'y
nakikinig!...
Nang sa wakás ay imungkáhì ni Gerardo ang paghingi kay Kápitang Memò
na magbitiw ng tungkól, lahát ng nangaróon ay kumatig sa kanya; lahat,
hanggáng ang mga dating kapanalig ni Kápitang Memò, ay naniwalang
sila'y nálinlang. Gayón na lang ang kanilang pagsisísi!
IX
KAY SAMÂNG PAGKAKÁTAON!
Nang matápos ang papúlong, si Gerardo ay nilapítan ng isang pulís.
--"Ipinatatáwag pô kayó ng presidente".
--"Saan siya nároon?"
--"Sa báhay-pamunúan pô".
Noon di'y lumákad si Gerardo. Dinatnáng bukás ang tanggápan ni Kápitang
Memò, kaya't agád siyang pumások. Masiglang binati ang dinatnan:
--"Magandáng araw pô!"
Ang binatì ay walang itinugón kundî isang tingíng nagbabága sa poot.
--"Ginoó, ako nga pô ba'y inyong ipinasusundô?"--ang pabulalás na
tanong ng binatà.
Bigláng nagtindíg ang mabangís na Kápitan at nang másulyapan ang
nakangangáng pintô, ay nilapítan ito at inalápat sa pamamagitan
ng isang síkad. Kumalabóg ang pintô na ikinabuláhaw ng boong
báhay. Pagkatápos ay sinúgod si Gerardo at nagngingitngit na tumanóng:
--"Anó ang sumúot sa walang hiyâ mong úlo at nakaisip kang gumawâ ng
ganitong kaululán?"
--"Kaululán? Anó pong kaululán?... Aling gawâ ko ang inyóng tinutúkoy?"
Tumalikod si Kápitang Memò at pagkatápos na maibalabág sa sahíg ang
tangang aklát ay iingos-ingos na sumagot:
--"Pshe! Magmámaangmaángan ka pa!"
--"Kápitang Memò,"--ang paklí ng binatà--"dí ko kayo maunawàan. Ang
tinutúkoy ba ninyó ay ang pagmumungkáhi ko sa áking mga kapanálig
na kayo'y pagbitiwín ng tungkól sapagka't di kayó tumutupád sa mga
itinatadhanà ng mga kautusang isinumpâ ninyóng tutuparin? Kung iyán
ang tinatáwag ninyóng kaululán, kayó po'y namamalî!"
--"At anó ang mayroon sa iyó kung di ko man tinútupad ang aking
sumpâ? Sino ka bang makikialám sa akin? Bákit mo imumungkahing alisán
ako ng tungkól?"
--"Ah, sapagká't kayó ay di nararápat mamunò!"--ang maliksíng tugón
ng binatà na ikinasúgod muli sa kanyá ni Kápitang Memò.
Ang dágok na iyón ay lubhâng malakás.
--"Nápakalabis kang totóo!"--ang ngitngit ng nandididilát--"walâ ka
nang kagálanggálang sa iyóng kaúsap! Nawalán ka na ba ng pag-iisip
at nalimutan mo na kung sino akó, akó na iyóng kaharáp?"
--"Hindî pô akó nakalilímot: kayó po'y isang hámak na táong gaya
ko rin, na sa kasamáang palad ng bayang itó, ay náhalal na magpunò
sa kanyá."
--"Ah!" ang sambót ni Kápitang Memò--"kinikilála mo palá akóng pinunóng
ínahalál, ay bákit at ganyán kung ikaw'y mangusap sa áking haráp? Bakit
áyaw mo akóng igálang?"
--"Sapagka pô't hindî kailángan!"
--"Hindî kailángan? Híndî kailángang igálang mo akó, akó na iyóng
pinunò? Nauulól ka na ba?"
--"Námamali pô kayó"--ang tugon ni Gerardo--"ang isáng pinunò na
dumadayà sa kanyáng bayan sa pamamagítan ng mga pangakong di tinutupad,
nagaákay sa mga nasasakop sa mahahálay na hílig at ásal--ang isáng
pinunò na kinatátatakán sa nóo ng taták ng mga magnanákaw at mamamátay
ng kapwà--ang pinúnong ganyán ay hindî dapat kaalang-alangánan ng
mga táong matitinô!"
--"Waláng hiyâ!!... At ang mga bintáng bang iyán ang ipararátang mo
sa ákin? At ang isáng musmós na gáya mo ang mangangahás?"
--"Oo pô, akó!"
--"Diyáta't ikáw ang mangangahás? ikáw? ikáw? ikáw?"
Nilundág ni Kápitang Memò ang isáng talibóng na nakasabit sa dingdíng.
Sa sumunód na sandalî, nang silá ay nagkakasunggában na, ay siyáng
pagbuká ng pintóng nakalapat. Sumungaw ang isang kalbóng tuktók,
isang mukhâng nagkakangngingiwì, at isáng tiyáng matabâ.
Si Kápitang Memò ay párang tinamáan ng kulóg, kundî man parang isáng
batà na nakakita ng nunò....
Nguni't, sino ang nunòng ito?
¿Sino ang naghihintáy?... Siya ang mapaglagalág sa automobil, ang
mapagamá-amáhan, ang kataástaásang punò sa Sangkapulúan, na kung
bakit sa kanyáng pagdálaw kay Kápitang Memò, ay tinaón yátang talagá
ang pangyayáring iyón!
Si Gerardo ay nasugátan na namán.
Si Kápitang Memò, ay animo'y kinakalambre. Papaáno ang pakikiharáp
niyáng gagawin sa kanyáng punò? Kay lakí ngâ namáng kahihíyan nitó!
Isáng mahigpít na paguúsig ng Gobernador ang sumunód. Inahayág sa
kanyá ni Gerardo ang hangad ng báyan na pinagkáisahán sa papúlong na
idináos sa umága ng araw na iyón.
Noón di'y nátiwalag sa katungkúlan si Kápitang Memò. Walâng imík
na tinanggáp niyá ang gayóng pagkápahámak sa matá ng madlâ; dapwa't
oh! ang kanyáng póot!....
Siya'y umuwî na anaki'y isáng ulól. Ang kanyáng báhay, at báwa't
sangá, báwa't dáhon, báwa't bunga ng kanyáng mga haláman, wári baga'y
ipinagsisigáwan sa kanyá ang mga salitáng "MAGHIGANTI KA, O KUN HINDI,
IKAW AY DUWAG!"....
X
SI ELÍNG
Itó ang ngalan ng dalágang anák ni Julio. Magíng sa gandá, at magíng sa
katalinuhan man, si Elíng ay hindî maitatánging lubós sa mga bulaklák
ng kanyáng bayán.
Ang hiwágà, ang líhim ng kanyáng pagkamapanghalína ng--kanyáng
makapangyaríhang pagkamapanghalína--ay di nátin masusumpungán sa
dilág ng mukhâ, ni sa ningníng ng kanyáng útak, hindî.
Ang hiwagà at lihim na iyón, upáng mádamá, ay kailángang makipagkilála
kay Elíng; kailángang kaulayáwin siyá nang maláon; kailángang táwagan
ang kanyáng pusò; tarukín ang pagkamababà, ang pagkamasunúrin,
ang pagkagintô ng kanyáng loób; kailángang titígan ang mga títig
ni Elíng, ang mga títig niyáng nagpapakilála sa isáng kalulwáng
malambíng at mapangambáhin, isáng kalulwáng masintáhin at mahabagín,
isáng kalulwáng puspós ng línis, ng gandá at kahinhinán.
Náriyan ang líhim, ang hiwagàng bumibílot sa kataúhan ni Elíng. Náriyan
ang talàng nákikintál sa maalindóg niyáng noó. Náriyan ang kayamánang
maipagmámalakí ng kanyáng kadukhâan.
Si Elíng, mulâ sa pagkabatà, ay mahiligín sa pagaáral. Marúnong ng
kastilà, gayón din ng ingglés. Isang taón na siyá'y nagtirá sa Colegio
de Sta. Isabel, at dalawáng taón namán sa Dormitory School. Díto sa
hulí, siya ay nag-áral ng Nursing, ang mahúsay at tumpák na pagaalága
sa may sakít. Panggagáling sa Dormitory, siya'y tumirá sa Hospital
de San Pablo úpang isagawâ doon ang kanyáng napagarálan. May iláng
buwan din ang kanyáng nagúgol sa pagsasánay na ito, sa píling ng mga
amerikánang enfermera.
Nguni't hwág isiksík sa guniguní ng bumabása ang hinalà, na, sapagka't
naturang taga dormitory, at sapagka't maláong nákahalubílo ng mga
amerikana, si Elíng marahil ay pinanáwan na ng mga katutúbong kílos,
at mga katutúbong ugalì sa pananamít at pakikipagkápwà.
Hindi gumawî nang ganyán ang binibining itó; hindî siya pumapára sa
mga nagsalasalambáy diyáng miss, na di na nangíming ipailalim ang
pagka-pilipína sa kanilang pagaaméamerikanahan di lang sa gayák,
di lang sa kilos, kundí ang lalong kasákitsákit at kahináhináyang ay
patí ang budhi, ang kalulwa't mga paghakaka ay pinipilit na igáya't
ipabusabos sa mga dayuhang iyán.... na siyáng nagnákaw sa kalayáan ng
kaniláng báyan at untî-untîng humihigpít sa tanikaláng madalî ó malaon
ay siyáng ikabubulusók ng Kapilipinuhan sa bangín ng pagka-aba!...
Nasusuklám si Elíng sa mga bágay na ito, kaya't mahigpít na iniingátan
ang pagka-pilipína. Tandâ ng pag-iingat niyang iyan at paglayò niya
sa mga ugaling dáyo, ang kanyáng madalás na dî pagpanáog sa kaniláng
tindáhan, kapag ang dumudulóg doon ay mga amerikánong magagasláw. Ugali
ito ni Elíng, hindî sapagka't binubulag siya ng "prejuicio de raza"
(alalaong baga'y ang pagtingin sa kúlay ng balát at di sa kataúhan
ng isang táo,) kundî sapagka't ang kanyáng kahinhinán ay hindî
makababatáng malásin ang magagaspáng at mahahálay na kilos na
karaniwáng gawiîn dito ng di iilang amerikáno.
Si Elíng ngâ ay hindî kapára ng mga ibang dalaginding diyán,
na, pagkagát na nang dilím, ay nagpupuláhan ng damít sa loob ng
kanikaniláng kantina, nagkakapálan ng palábok sa mukhâ, nagdadamihan
at nagpapalalúan ng urì ng mga mister na sa kanila'y nakalilígid,
na anáki'y mga ásong kakáwkáw-káwkáw, aamóy amóy at didilà-dilà....
Si Elíng ay poót na poót sa mga asal na iyáng lubhâ nga namáng
nakaririmárim. Minsan siyáng manginíg sa gálit at minsáng mápaiyak
sa habág sa mga kadalága niyang halíng na halíng sa ganganyáng gawâ,
na kadalasán at sa tuwírang sabi, ay lumalabás na isáng malinaw na
pagtitindá ng dangál at púri!
Magsábi, kung hindî, iyáng mga kinasasadlakán ngayón ng pulà ng bálana.
Magsábi, iyáng mga nakátikim ng buhay-kantinéra sa áting mga
bayánbayán.
Ilán na sa kanilá, ang úpang mapawili lang sa tindahan ang isáng
amerikánong manglalásing, ay tutulútan nang sila'y kutyâ-kutyâin nitó
sa likód ng mga salitang "Sweetheart, give me a kiss!"?
Ilán na sa kanilá ang natulúyan na ngang mahagkán ng mga langó?
Ilán na sa kanilá ang ngayo'y kinikilabútan sa hiyâ sa ibang táo,
sapagka't sa ganitó ó gayóng gabí, silá ay náyapus ng mga ganitó ó
gayóng négro?
At humahanggá ba rito ang mga nangyayári?
Bakit at may mga kantinera diyang ngayo'y kaabra-abrasete ó kaya'y
kalúlan sa bagól ng mga itim? Maaáring, sapagká't narahiyô sa pilak ng
mga ito; dapwa't kadalasá'y sapagka't sa ganito ó gayong pagkakátaon
sa loob ng kantina, ay may isang milagrong nangyari!...
Mga sawîng pálad!...
May katwirang lumuhà ang isang Elíng dahil sa inyó!
XI
"ANÓ SABI IYÓN EH?"
Si Gerardo ay hindî santó. Anák din siyá ni Eva't ni Adán na kapwà
makasalánan.
Totóo ngâ na, para kay Gerardo, Báyan ang una at Báyan ang hulí; na,
ang pagkamakabáyan, hindî sa salita kundî sa gawâ, ay siyang damdaming
pinakamahalagá at nangangaibábaw sa boô niyang kataúhan. Totóo rin
namán na walâ siyang pinakamamahál na pangarap mulâ sa pagkabatà
kundî ang maihandóg ang iisa niyáng pusò sa dámbanà ng kanyáng lahì.
Dapwa't hindî dahil sa lahát nang itó, ay walâ nang maiisip si Gerardo
sa boô niyang búhay kundî "bayan." Maminsánminsán din namang masubukan
niyá ang kanyang sarili na nangangarap hindî sa kandúngan ng báyan,
kundî sa kandungan niyáng mga anáki'y tálàng nagantiantilaw sa lángit
ng Pilipinas... Katakátaká kayâ na ang Gerardong iyan ay maakit sa
bangóng humáhalimúyak ng isáng sampagitang nananariwà na gáya ni Elíng?
Oh, si Elíng!
Sa kanyáng hárap si Gerardo ay nagíging makátà, nagíging mangangarap,
at magiliwin sa mga bulaklák, paró-paró, tala, bítuin...
Ang mabaít niyáng pusò sa haráp ni Elíng ay kung bákit nagíging
manunuksó; ang mga payapa't maaamò niyáng sulyáp ay kung bákit nagíging
malilikot at mga magnanakaw!...
Silang dalawá ay malaon nang magkaibígan. Hábang lumaláon ang kanilang
pagkikilála, ay lalo at lálong nasasabík si Gerardo sa pagmalas sa
dilág ni Elíng, sa pagdiníg sa mga mahihiwagà't matatamís niyáng
salitâ, sa pagpúkaw sa mga ngiting mangbibíhag ng binibining yaon na
ipinaglihí yatà sa dako pa roon ng hinhín ni María Clara...
Nguni't hanggán diyán lang si Gerardo.
Hinahangaan niya ang ganda ni Elíng, dapwa't di pa sumasambá.
Siya lang ay natutuwâ, naiigáyang malásin ang himalâng yaon ng
Kalikasán.
Noong mangyari ang sigalót sa bahay-pamunùan, si Elíng ay nakaupô at
nanánahí ng isang panyô sa loob ng kanyáng tindáhan. Ang mukhâ niyáng
kaáya-áya, ay minsáng magníngning sa lugód, at minsáng mangulimlím sa
panglaw. Bakit? Ang kanyáng paningín ay láging nakapakò sa malayò,
bihírang mátigil sa tinatahî. Báwa't táong magdáan ay kinikilalang
mabúti malayò pa.
Si Elíng ay may ináantabayánan; hinihintáy niya ang pagdáan sa kanyáng
tapát noong mainit sa sínag ng Bagong Araw na kabatang-batà pa ay
bayani na. Para kay Elíng, ang binátang yaon na láging nahahandáng
ipáram ang lahat maitaguyod lang ang dinuduháging Matwíd, ang binátang
yaon na nagsanggálang sa dangál ni Julio na kanyáng amá, ay isa
nang Krísto na dápat niyáng igálang, mahalín, itángi, pagukúlan ng
báwa't paták ng kanyáng pagíbig, at paghandugán ng báwa't tibók ng
kanyáng pusò!
Hindî nainíp si Elíng sa pagaantáy kay Gerardo, na sínapantahà niyáng
sa paguwî mulâ sa presidencia ay dadáan sa tapát ng kanyáng tindáhan.
Malayo pa ay nakilála na ng binibini ang magílas na tindíg nang líhim
niyang kinakauláyaw sa kaibutúran ng kanyáng pusò.
--"Elíng!"--ang pagdaka'y ibinati ng binatà pagkalapít sa tindáhan.
--"Gerardo, halika sandalî!"
Si Gerardo'y lumapit at boong galak na kinamayan ang binibini na
noo'y singpulá ng gumámela, aywán kung dáhil sa pagaálaalang siya'y
lumábis sa kanyáng nápakalambíng na "Halíka!"
--"Ipagpatáwad mo, Elíng, ang pakikikamáy ko sa iyó ng kaliwâ."
--"Bákit? anóng mayroón ka sa iyóng kánan?"
Si Gerardo'y nagkúlay sagà.
Inakalà niya na isáng pagbubunyî sa saríli kung ipagtátapát ang
tunay na dáhil; kaya't ngumitì na lang at nasiyahan sa ísang
maráhang:--"Walâ!"
--"O, ay bákit at may tálì?"
--"Walâng ano man; nákagat lang akó ng putakté doon áh... sa púnong
bayábas nina Tikikò."
Si Elíng ay alangáng mapangitíng alangáng magálit. Alam niyá, gáya ng
pagkaálam sa kanyáng A. B. K,... na ang mga salitâng iyon ay isang
kimpál na kabulaánan. Hinagisan muna ang binatà ng isang tingin na
wari'y nagsísisigáw ng "Sinungaling itó ah!," bágo sumagót:
--"Putakté? ay bákit at may dugô?"
Si Gerardo'y lálong namulá.
--"Diyatà, Gerardo,"--ang dugtong ni Elena--"diyatà namá't iyán lang
ay ipagkákailâ mo pa sa akin?... Sapagka ba namá't ang tumátanong
ay...ah! siya nga palâ naman!... Isáng walâng kabuluháng gáya ko,
ay di ngâ nararápat..."
Ang binatang tigagál na tigagál sa mga salitâ ng kanyáng kaharáp,
ay walâng naihumá kundî isáng:--"Hindîng hindî, Elíng, oh, hindî ngâ!"
--"Súlong na, maaabála ka lang sa akin,"--ang patúloy ng binibinì na
may kahálong wari'y hinampó.
--"Patáwad, Elíng!... Binibirò lang kita.... Huwág mong damdamín ang
áking pagkukúlang... at sasabíhin ko na sa iyóng lahat!"
Isang ngitî, isang ngiting malambíng na 'kapilas ng langit' ang
nagpahiwátig kay Gerardo na ang pinangambahán niyang nagtampó ngang
túnay, ay nagtamputampúhan palâ lang.
--"Anó iyon? Sabihin mo na."
--"Isa lang muntíng súgat, Elíng."
--"Na namán!"--ang may padaóp kamáy pang sagót ng dalága, na animo'y
noon lang nabatíd ang nangyári kay Gerardo, gayóng sa katunáyan ay
nagmamaángmaángan siya.
Pagdaka'y kumúha ng isáng palanggána, isáng boteng may lamáng gamot
at saka isáng kahitang punô ng búlak at pangtalì ng súgat.
--"Gerardo"--ang bigkás ng binibinì;--"nakatupad ka na ng iyong
katungkúlan; bayaan mo namang tuparín ko ang ákin. Lilinisin ko ang
iyóng súgat."
--"Oh Elíng! Kay gandá ng iyong loób!... Dápwa't ikáw, mutyâ ng áking
báyan, linisin ang súgat ng isáng abâng dukhâ na gaya ko?..."
--"Kung anó-anó ang pinagsasabi ng Gerardong itó!"--ang tugón ng
dalága pagkatápos na máhagisan ang kaúsap ng isang napakalagkit na
títig.--"Tingnán ko nga ang iyóng kamay."--At umakmang aabutin ang
sugatáng kamay ni Gerardo na dalidali nitóng inaurong.
--"Huwag na, Elíng; maráming salamat."
--"O tingnán mo siyá!"
--"Hindî nábabagay. Bayáan mo ná't..."
--"Bayáang anó? hindi ba't tuwî kang magtatalumpatì ay
ipinangangaral mo na ang lahát ng táo ay dápat tumupád sa kanikaniláng
katungkúlan? Hindî ba't ito'y katungkúlan ko? Ako ba'y hindî táo sa
iyo? Hindî ba...."
--"Súkat na, Elíng, súkat na; dapwa't iyang mga sutlâ mong dalirì ay
di dapat marumhán ng...."
--"Diyatà nama't akó'y iyóng bibiguín?"
--"Oh! Hindî sa ibig kitáng biguín..."
--"Ah, ayóko ngâ nang maraming salitâ. Ipalínis mo sa akin ang iyong
súgat at tapús!"
Si Gerardo'y di na tumutol sa pagaala-álang baká ang ánghel na iyón
ay magtampó na namán.
Samantálang hinuhugásan ng binibinì ang kamáy ng binatà, itó nama'y
walang tahán ng panunuksó:
--"Oh Elíng! Sa pinakamalálim kong mga pangarap, sa pinakamaláyang
galáw ng aking gunitâ, kailán ma'y di ko nasumpungán ang anó mang
pahiwátig na sa áraw na itó ay áking mapapaláran ang pagkakáwang-gawâ
niyáng mga dalirì mong bawa't isá ay katumbás ng boô kong buhay!"
--"Palalò!"
--"Elíng, kaúsap mo yaring pusò!"
--"Sinungáling!"
--"Elíng, dinggín mo ang isáng katotohánan!"
--"Anó iyón?"
--"Isáng damdaming iniingat-ingátan ko at maláon ng tinitimpî-timpî?"
--"Sabíhin mo kung anó."
--"Huwág kang magagálit?"
--"Bakit kayâ akó magagálit?"
--"Tatanggapín mo?"
--"Anó sabi iyón eh?"
--"Ipangakò mo muna!"....
--"Na anó?"
--"Na iyong tatanggapín!"
--"Kung hindì masamâ'y... tatanggapín ko."
--"Elíng, iniíbig kita!"
--"Ha?"--ang pamangháng saló ng angkán ni Venus.
--"Iniíbig kitá!"...
--"Dáhan-dáhan, Gerardo! Ikáw ay magmunimuni."
--"Walang kailángan, kita'y kilaláng malaon na... Ako rin nama'y
kilalá mo: sumagot ka. Elíng, iniíbig mo ba akó?"
--"Ay! ang pusò ko, Gerardo, ay di na akin; kinusà ko siyang ihandóg
sa dápat kong mahalin; lumingap sa ibá ay di na mangyayári!"
Ang binata'y sandalîng napípi. Kinintalán ng isang títig ang bitúing
kauláyaw bago tumugón:--
--"Elíng, di ko mawatásan ang iyóng salitâ. Ibig mo bagáng sabihin
na ako'y walâ nang pag-asa?"
--". . . . . . ."
--"Iyon ba ang kahulugan?"
--"Aywán ko."
--"Aywán ko dáw!"
--"Abá!"
--"Wikà mo'y di na mangyayáring lumingap ka pa sa ibá? Anó ang
kahulugán at kangino tumutúkoy ang ibang iyan? Sa ákin kayâ, Elíng?"
--"Aywán ko!"
--"Si Elíng namán! Bákit mo kayâ pinamamáhay ang kalulwá ko sa
pangangambá?... Sagutín mo sana akó. Sa akin ba tumutúkoy?"
--"Hindî...."--ang wari'y walâ sa loob na sagót ng binibinì.
--"Oh, Elíng ko! At ang ibig mong sabíhin ay di ka na makalilíngap
kanino pa man, líban sa ákin?"
Isáng busilak na langit ang nabuksán kay Gerardo. Pagdaka'y hinawakan
ang kamay ni Elena at inalapit sa lumulundag niyang pusò.
--"Abá! hindî!... aywán ko! hindî!... abá!"--ang sunod-sunod na
pagbabangong-puri ng dalagang nagpúpumiglás.
--"Ah, Elíng! Huwág mo nang ikaít sa akin ang tibók niyáng iyong
pusò. Ipagtapát mo na! Hindî mo ba ako iniíbig, Elíng?"
Iláng sandalî na napipi ang binibinì. Walang maláang
isagót. Kundanga'y napasukol siyá kaagad! Gayón na lang ang kanyáng
pagsisisi. Manganí-nganíng kagatin ang tuksóng dilà na sa pamamagítan
ng isang "Hindî", ay isiniwálat ang boông líhim ng kanyáng pusò!
--"Elíng ko",--ang mulìng samô ng binatà. "Hindî mo ba ako iniíbig?"
Kálulwá na ni Elíng ang tumugón:--
--"Oo, Gerardo, oo iniíbig kitá!!"
Pangahas na laláki! Isáng matindíng halík at isang mahigpít na yákap
ang pagdáka'y ninákaw sa bulaklák na yaon ng Kasilangánan.
Mabuti na lang at wala silang saksi!
Si Gerardo'y umuwî noon na taglay ang dalawâng pagwawagíng magkaibá
ng urì: Tagumpay lában sa kasikismo ng isang pinunò at tagumpay lában
sa pulutóng ng mga naggigilásang kandidato sa kamáy ni Elíng.
XII
...AT ANG JUSTICÍA?
Kulóng na kulóng sa kanyáng silíd.
Walâng humpáy nang kayayao't dito. Nakayayaníg sa boóng báhay ang
madadalás niyáng yabág na ipinagdidiínan sa sahíg na tablá. Ang mga
lagutók ng kanyáng mga abellanang sapátos na nanggigipalpál sa putik
ay nakabubulahaw hanggang sa mga nagtutulúgang kápitbahay--hanggáng
sa mga manók na namamahingá sa isáng púnong kamatsiléng nakatánod
sa trangkahan. Ang mga bintî at bisig ay pára-parang naninigás;
ang mga dalirì ay tikóm na tikóm, na animó'y may isang sasagupáing
kalában. Minsán baltakín nang paibabâ ang kamiseta niyang putê na pigtâ
ng pawis; minsáng pag-itíngan nang higpit ang bigkís na nakakabít sa
pantalong kake na dahandáhang dumádausdós sa kaluwángan ng baywang.
Walâng pumupúlas sa nakángiwî niyang mga labì kundi
páwang pagngingitngít, pawang buntóng-hiningá, pawang mga
"huhm! hm! huhm! hm!"
Walâng anó-anó'y lumapit sa isáng mésa at umupô; pinagábot ang mga
kílay na pumapalamúti sa mga naglalalimang matá na nagpapahiwátig ng
tatlóng gabíng di pagkatulóg; sinabunot ang mga mapuputê niyang buhók;
tiningalâ ang isáng laráwang nakasábit sa dinding; kinagát ang labì,
nagbuntóng-hiningá, sumuntók ng boông diín, pumadyák, tumindíg at
nagyáot dito na naman.
--"Hu hm! hm! hm!"--ang mulî niyang ngitngit--"Papatayín ko! papatayín
ko! hu! hm! hu! hm!... Noóng áraw, noóng áraw ¡hu hm!... akó ang harì
sa báyang itó, óo harì! harì!... Sa áking haráp lahat ay nanunuyò,
lahát ay lumuluhód, lahát ay "óo pô" sa ákin, walâng "hindî"
ni "ayóko"! Noóng araw, ¡hu hm!... ako'y isáng don, isáng mahal na
máginoo sa matá ng madlâ.... ¡hu hm! Lahat ay naniwalà na ako'y mayáman
sa lahat; na ang yáman ko ay áking nakamtán sa tulò ng sarili kong
páwis! ¡hu hm!.... Lahát ay naniwalà na malinis yaring budhî ¡hu hm!...
"Ang mga lihim na pinakatagòtagò kong mahigpit, noon ay walâ kundî
akóng akó lang ang nakababatíd! ¡Hu hm!...
"Nguni't ngayón! ngayón! oh ngayón! ¡hu hm!... Sa ákin, ay walâng
di umiiring, walâng dî kumukutyâ, walang dî lumilibák, bawa't matá
ay násusuklám sa kataúhan ko, bawa't dilà ay ako ang isinusumpâ,
bawa't dalirì ay sa ákin nakaturò--sa akin na kung tawágin ngayón
ay di na "ang kapitan" "ang presidente;" kundì ang magnanakaw, ang
magdaraya, ang mámamátay! ¡Hu hu! hu hm!... At bákit ako'y nagkaganitó
ngayón? Bakit ako ngayo'y hámak na hámak, dustâng dustâ, mababang
mababà? Sino, sino ang gumanitó sa ákin?... ¡Hu hu! hm!
"Oh! Pagpápapatayín ko ang mga iyán!...
"Oh Gerardo! Oh Rustica! Magsipagtagò na kayó, mga
walânghiyâ!... Sáyang ang áking pagkamámamátay kapág kayo'y pinatáwad
ng aking patalím! !Hu hm!!"
At lálong dinalasán ang hakbáng, lalong ipinagdiínan ang yabág. Walâng
anó-anó'y bigláng tumígil.
--"Dapwa't... ako'y pápatay?"--ang kanyang patuloy.--"Diyata't
pápatáy na namán akó?... Iba na ngayón ang pamahalàan!... Hindi
na itó panahón ng kastilà! Diyata't pápatáy na namán ako?... At ang
Justicia? ang Justicia?"--At muling nag yáo't dito ang mistúlang ulól;
at sa kátatanong ng "ang Justicia?" ay naala-ala tuloy ang pagtatálo
ng isang huklubáng pederál at isang binatàng independista.
--"Justicia?"--anitóng huli sa pagtatalong nábanggit.--"Sa ating
Bayan ay walâ pang Justicia! Ni noóng panahón ng kastilà, ni sa mga
sandalîng itó ay walang taál at wagás na Justiciang umíral ó umiíral
dito. Ang dito'y tinatawag na Justicia, ay Justiciang kábilanin: Ang
isa niyang matá ay dilát, dapwa't ang isa ay bulág. Yaong úna ay siyang
ginagámit kapag ang dapat tangkilikin sa isang usapin ay amerikáno
laban sa pilipino. Kapag ang dapat tangkilikin ay pilipino laban sa
amerikáno, ang malimit hingan ng pasiyá ay ang matáng bulág!... Ayaw
kayóng maniwalà?... Ibig ninyóng patunáyan ko ang pagkakábilanin
ng tinatawag na Justicia ng kasalukúyang pamahalaan?... Náriyan
ang huling pagkakabilanggô ni Dr. Gómez. Bákit siya hinatulang
mabilibid?... Tanungin ang Kagálanggálang na hukóm na humátol sa kanyá,
at sarì-sarìng kuskósbalúngos ang imamatwid, dapwa't sumanggunì kayo sa
isáng malayàng pagíisip na walâng kinikilingan, at inyóng mababatid na
ang tunay at tánging dahil ng pagkabilanggô ni Dr. Gómez, ay sapagka't
si Dr. Gómez, na isang pilipino, ay iminungkahing magsiaklás ang
mga manggawà, na mga pilipino din, sa isang Samahan ng mga puhúnang
amerikano!... Iyán ba ang tinatáwag na Justicia?...
"At Justicia bagá ang naguudyók sa pamahalaang iyán na kupkupín at
panatilihin sa kanyáng tungkól ang isang "Ibong Mangdaragit," na upang
lálo't lálong makapagsamantalá at magtubò sa kanyáng kapangyaríhan,
ay nanghihimások sa di dapat panghimasúkan, nagpapasasà nang lihim
sa yáman ng may yáman at umaangkín sa arì ng may arì?...... Anóng
Justicia iyán?
"At anóng Justicia iyán na pumapatnúbay dito sa bawa't hakbáng
ng pamunúang amerikáno?..... Justicia ba ang sakúpin ang áyaw
pasakóp? ¿pagharìan ang ayaw paharì kaníno pa man, tangi na lang sa
sariling loob?... Justicia ba ang di pagtupád ng pamahaláan sa kanyang
pangakò sa pinamumunúan? Di ba't nangakò ang pamahaláang iyán na
palalayàin ang ating Bayan? Anó ang ginagawâ niya ngayón? Ipinagbabáwal
ang ating Bandilà; pinanánatíli ang pagkakatangìtangì; hinahámak
ang pagkakapantáypantáy ng amerikáno at pilipino; ipinagbabáwal sa
kabatàan ang kumatig sa Pagsasarilí; tinatawánan, tinatáwag na ulól
ang Báyang ito tuwing magbubukás ng dibdib, tuwing ipagtatapát ang
kanyáng pinakadalisay na damdámin, ang wagás at katutubong pag-írog
sa isáng malayang búhay--pag-irog na dî magmamáliw ni matitinag sa
kanyang pusò, bumagsák man ang líbolíbong unós at buhawi!....
"At humahanggá ba rito ang mga matalinghágang panukalà na isinasagawâ
ng Pamunúang amerikáno sa Pilipinas?... At ang Bill Payne? Ang
Bill Payne na madalî ó maláon, kapag nagkataón, ay magiging isa
nang makapangyaríhang utos na kailángan yukûan at sundín ng Bayang
Pilipino? Ah, ang Bill Payne! Iyan ang pinakatúso at pinakadakilà sa
lahát ng mga binalak na kautusán ng Pamunúan! Tagláy ng Bill Payne ang
dalawáng binhî: Búhay at kamandág!... Búhay para sa báyang namumunò,
at kamandág sa báyang nasasakóp! Búhay sa mga trust, sa mga puhúnang
amerikáno na dito'y magsisidagsâ úpang sakmalín ang yáman ng ating
lupà, hititín ang kahulihulíhang paták sa ating dugô hanggang walâng
natitirá sa Báyan kundì ang kanyáng balát at mga buto!... Kapág ang
Báyan ay nagíng buto't balát na lang, kapag nabungkál na ang ating
lupà, kapag natibág na ang ating mga bundók, kapág walâ nang masasakmál
at mahihitít, ay saka, SAKA, SAKA tayo iíwan ng mga Trust na iyán,
sakâ tayo bibigyán ng Pagsasarilí, sakâ ipagsisigáwan ng mga angkan ni
Taft na ang Báyang Pilipino ay handa, handang handa na sa Kalayaan!!...
"Ngayón, sabíhin sa ákin kun díto sa Pilipinas ay may Justicia! Iturò
sa ákin kun saán naroon ang Justiciang iyán!"....
Humigít kumúlang ay ganitó ang mga salitang umuukilkíl sa
alaála ng walàng tígil ng kayayáo't dito at kátatanong ng "ang
Justicia?"--Pederál man siyá, ay kun bákit nahihikáyat siyang
paniwaláan ang mga salitáng iyón ng isáng independista.
Sa di kawasa'y lumápit sa higáan, inabót sa karátig na lamensa ang
isang bóteng kinadidikitan ng isang laráwan ng unggóy, at itinunggâ
ang nangangalingásaw na lamán.
Tumikím muna ng makálimá na sinabayan ng limá ring tapík sa dibdib
bágo náhigâ.
Aywan kung nátulog ó hindî.
Pagkaráan ng may kalaháting óras ay mulíng binuláhaw ang katahimikan
ng kanyáng silid.
--"Ha! ha! ha!"--ang kanyáng halakhák na pairíng mulâ sa
higàan.--"Ha! ha! ha! Nápatáy na kitá, Gerardo, nápatay na
kitá! Ha! ha! ha! Si nasírang Gerardo ka na ngayón! Madalî ang
umútang, mahírap ang magbáyad! ha! ha! ha! Sulong, takbó, humánap ka
ng Justicia, súlong! Di akó natatákot sa justiciang bulág!...
"Ha, Stag? Handiyan ka na palâ. Tinamáan ka ng.... Anó ká? At bákit
ka nagtatawá, ulól? Nasunód mo na ang ipinagagawâ ko sa iyó? Nápatay
mo na ba? Hindî? Sáyang ang salapî ko! Ulól ako't pinawalán pa
kitá... Ha? At nápatay mo ba? Siya ngâ ba? Saán mo inabútan ang
walanghiyá't dalahirang babáe?... Mabúti, mabúti kang batà!... Ang
kapupunán?... Huwág ka bang apurádo...!
"Juancho! Juancho! Gísing, gísing ka, tamád. Dilát ka na ba? Halíka
rini't ikaw ay makiníg... Susunód ka, ha?... Pag hindi, baság ang
iyóng ulo; hále, lumukólukó ka!... Ikaw ay mang-aágaw ha? aagáwin
mo ha?... Alám mo ba kun bakit?... kun bákit di ka maibig ni
Elena?... Dáhil kay Gerardo! Si Gerardo'y pinatáy ko, ikáw ang umágaw
sa kanyáng katipán?... Ha? at naágaw mo na ba?... Mabuti kang batà,
ganyán ang laláki!
"Ha! ha! ha! Busóg na busóg ako...! Usigin, ipangáw, mamatáy,
walâ na ngayóng kailangan sa ákin! Ha! ha! ha! Ganáp na ganáp ang
paghihiganti ko!..."
XIII
SA BAHAY NI PEPE
Utang sa síkap ni Gerardo at ng iláng kabinatà niyá, sa di kawasa'y
nátatag sa Libis ang isáng kapisánan na pinamagatáng "Dakilang Mithî."
Kagáya ng lahát ng mga samaháng pilipino, ang "Dakilang Mithî" ay
ulirán sa gílas at siglá noóng kanyáng mga únang buwán.
Noóng mga únang buwán, ang kapisanan ay makálawá sanglinggó kung
magpúlong, at ang bilang ng mga nagsisidaló sa mga púlong na itó ay
di lumiliít sa tatlongpû.
Noóng mga únang buwán, ang mga talumpatì, pagtatálo at ang mga bálak
na inihaharáp tuwíng magpupúlong ay punông-punô ng mahahalagáng láyon
at madláng kaparaánang magagámit upang lalong mapalúsog at mapadakilà
ang kapisánan. Náriyan ang pagtatayô ng isáng aklátán (biblioteca);
náriyan ang pagbubukás ng isang paaralán sa gabí, na walâng úpa;
náriyan ang pagpapalabás ng isáng paháyagang-linggúhan; náriyan
ang pagdadáos ng mga papúlong; náriyan ang mga sárì-sarìng campaña
lában sa Bisyo--laban sa sugál at sábong--laban sa mga mahahálay at
di wastông kaugalían, hílig, atb.: at nariyan ang kung anó-anó pang
matatáyog na panukalà.
Ang lahat ng kasiglaháng itó na napagmálas sa loób ng "Dakilang Mithî,"
noóng mga unang buwán ay lubhâng ikinaalíw ng mga nagsipagtatág sa
kapisánang iyon. Naákit siláng umasám-asám sa isáng maligáyang búkas
at napanibúlos silá sa pag-ásang madalî ó maláon ay málalasáp nilá
ang masasagánang búnga ng kaniláng mga pinuhúnang págod.
Dapwa't ¡ay! Katúlad ng isáng kimpal na kugon, na pag sinilabán ay
minsan sikláb lang at walâ ná, ang kapisánang iyón ng mga náturang
pag-ása ni Rizal (pa naman!), pagkaraán ng mga únang buwan, pagkatápos
na makapagdáos ng iláng sayáwang malalakí, nang isasagawâ na ang mga
panukálang binalangkás ng boông sípag at talíno,--ang kapisánang iyón
ay biglâng dinatalán sa noó ng karumaldúmal na kamandág ng panglalamíg,
pagkahapò at pagwawalàng bahalà ng hálos lahát ng mga kaánib!
Sinimulán ná ang isang búhay kapisánang kukutápkutáp, kagáya ng isang
ílaw na nauubúsan ng langís.
Anó mang pagsusumákit ang kalasagin ng Pángulo at Kalihim, ang
bahay-kapisánan ay láging áalóg-alóg tuwîng tatáwag ng púlong. Lahát
ay nangangakóng dádaló, dápwa't pagsápit ng oras ay pálad na pálad
ná kung sumipót ang sampû.
--"Anó ang dápat gawin úpang maipon ang mga iyán?"--Itó ang
pabuntóng-hiningáng tanóng ng pangúlo ng kapisánan.
--"Upang maipon?"--ang sambót ni Gerardo na kanyáng kaharáp,--"kung
úpang maipon lang ay may isang paráang madalî. Búkas pistá din lang
ay ikálat nátin ang balità na sa kinágabihán ay magkákaroón sa inyó
ng isang malakíng sayáwang handóg sa Samahán. Anyayáhan ang mga
kinalílituhan diyang binibinì, ang lahát ng mga makikísig sumayáw,
at maniwalà ka, katóto, na mamúmunô ang iyóng báhay... Pag handoón
ng lahát ay paalisin ang orkésta at simulán ang púlong."
At ganitó nga ang kaniláng ginawâ.
Madilímdilim pa kábukásan, ay sumabog na sa impápawíd ang balità na sa
ika 7 oras ng gabí ay magdadáos sa báhay nina Pepe ng isang maringal,
at mahabang sayáwan na handóg ng pangúlo sa masisipag na mga ginóo
at binibinìng bumubuò sa "Dakilang Mithî."
Hindî nagkabulâ ang hulà ni Gerardo. Orasyón pa lang ay pulúpulutóng
na ang mga panaúhing nagsisiratíng. Ika 7 óras na ganáp ay natitipon
doón ang ápatnapû sa limangpûng kaánib sa "Dakilàng Mithî."
Lahát ay galák na galák lubhâ na ang mga binatâ. Walang labì na di
nakangitî, walang matáng di nagniningning, walâng kílos na mabágal. At
sino ngâ namán ang di magágalák, alíng pusò ang di lálakasán ng
tibók, kanínong damdámin ang di mapupúkaw sa lílim ng mapanghalina't
malalagkit na títig, at sa halík ng bangóng núnukal sa mga sutlâng
talúlot ng mga gayóng "bulaklák ng búhay" na doo'y naliligò sa
mahínhing liwanag ng mga "Reina de las luces"? At sinong mahiligin sa
sayáw ang makukuhang magtulug-tulugan, kaninong mga páa ang mapapakalí
sa gayong idinulásdulas ng sahíg na binudburán ng pirápirásong ballena,
sa inihabá-haba't inaluwang-lúwang ng pagsásayawáng salas sa anyáya
ng malalambíng na tugtúging handóg ng orkésta?
Iká 7:15 na ng gabí, nguni't ang sayáwan ay di pa pinasísimulán. Hálos
lahát ay iníp na iníp na. Dángan lang at sila'y nadadaíg ng hiyâ,
marami na sanà ang nagúumikit noón sandalîng iyón, káhi't na walâng
anyáya ó pahintúlot ng may báhay.
Samantaláng naghihintáy ay makinig táyo sa mga sáli-salitáan.
Sa isáng súlok ng salas, ay nakaupóng magkaharáp ang dalawáng binibinì
na kung mámasdán ang kaniláng mga mukhâ, ay mapaghuhúlong sila'y may
isáng mahalagáng bagay na pinagúusapan.
--"Bákit, Pacita,"--ang bigkás ng isa,--"bakit wikà mo'y di ka na
makapagaáral?... Sáyang na sáyang pag nagkátaon!"
Si Pacita'y isang bulaklák na kabubuká pa lang. Lalabing-apat na taon
ang kanyang gulang.
--"Walâ akong magagawâ, Elíng. Ang mga tátay ang siyáng áyaw pumáyag
na ako'y magpatúloy."
--"Ayaw pumáyag?... Diyata't áyaw pumáyag? At anó namán ang dahil?"
--"Ang sabi nila'y sapát na sapát na ang kauntî kong nátutuhan sa
Primary grade; na ang isáng babáe raw ay di kailángang mag-áral
nang matagál, súkat na lang ang siya'y matutong sumúlat at bumása;
walâ raw siyáng katungkúlan kundî ang maglínis, maghúsay at tumáo sa
bahay; maglingkód sa kanyáng mga magúlang at asáwa, at mag-alagà sa
mga anák kun sakali't magkaroon."
--"At pati ba namán ang mga tatay mo, Pacita, ay napadádaig sa mga
ganyáng bulág na paniniwalà na dápat sumpain ng lahat! Diyatà namán
at tayóng mga bábae ay di kailángang mag-áral ng anomán máliban
na lang sa pagsúlat at pagbása ng kauntî? At ang karunúngan sa
isáng wastô at ginháwang pamumúhay, ang mga mararangal at tumpak na
paguugali, ang mga katungkúlan natin sa Kapisanan, sa ating báyan,
at sa Sangkataúhan--ang mga bagay báng iyán ay pagpipikitán na natín
ng matá, di na natin paguukúlan ng panahón?
"Laking kamalían!
"Túnay ngâ na katungkúlan ng isáng iná ang mag-álagà sa kanyáng mga
anák; datapwa't ang pag-aalagà sa isáng anák ay di basta't siya'y
palakihin, padamitan, pakanin, iligtás sa mga sakit, sundin ang bawa't
maibigan at palakasin ang kanyang katawán. Hindî, hindî humahanggá
ríyán ang mga katungkulan ng iná sa anák. May ibá pa siyáng tungkúlin
na lalong dakilà!
"Italâ sa noo at pusò ng anák, sa pamamagitan ng halimbawà, ang
katotohánan na siyá ay táong malayà, may púri, dangál at mga karapatán;
na walâ siyang Diyós ó panginóon sa ibábaw ng lupà kundî ang sariling
Bayan, ang dakilàng Matwíd, ang Katotohánan at ang Katungkúlan; na
ang táo ay dapat múnang magpakamatáy bago siya manakáwan ng kanyang
kalayáan, bago madungísan ang kanyáng dangál, bago siyá mahubdán
ng kanyáng mga karapatán, bago umiwas sa isang katungkulan, bago
mámalas na ang Bayan niya'y talúnan at abâ, bágo makitang ang matwíd
ay nilulúpig at binabaluktót ang katotohánan... Ikintál sa kanyang
diwâ sa pamamagitan ng halimbawà, na ang panahon ay gintô, at dahil
dito'y di dapat sayangin sa mga halíng na pangarap kundî gúgulin sa
mga bágay na pakikinabángan niyá at ng kanyáng mga kapwà; na ang táo
ay di nilaláng upang mabúhay at pagkatápos ay mamatay, tulad sa mga
gamógamó; kundî upang sa pamamagitan ng kanyang lakás ay makatulong
siyá, kahima't gabuhangin lang, sa lalòng ikasusúlong at ikadadakilà
ng Sangkataúhan. Iyán at marami pang katulad niyán, ang mabibigat na
tungkulin ng iná sa anák. At ngayon ay aking itinátanong: ¿Anó ang
magagawâ ng isang ináng hangál sa haráp ng mga ganyáng katungkúlan?
"Sinasábing katungkúlan ng isang babáe ang maglingkód sa kanyáng
mga magúlang at kabyák ng dibdíb. Mabúti! Nguni't di masasábi na
itó ang hanggán ng katungkúlan niyáng paglilingkód. Bakit? Sapagká't
gaya rin ng mga lalaki siya'y may isáng Inang Báyan na dapat niyang
lingapin.--May isang Lupàng sinilángán, Lupà na kanyáng pinagkukúnan ng
lahát ng ikabubúhay--Lupà na tinubuàn at kinalibingán ng kanyang mga
nunò! Di kayâ marápat na ang Báyang iyán ay kanyá ring paglingkurán,
at paka-ibiging higit sa sariling búhay, higit sa kanino man, higit
sa kanyáng mga magúlang, asáwa't mga anák?
"Oh Pacita! marámi pa sa áting mga matatandâ ang di nakababatíd sa
di mapupuwíng na katotohánan na ang katubúsan ng Lahì ay nasasakamay
din nátin na magiging mga iná sa araw ng búkas!..."
May ilán pa sanàng paghahakà na inulat si Elena; dapwá't sa lálapit
noon sa dalawang magkaibigan ang isang binatà na nang masulyapán ni
Elíng ay biglâng nagpapulá sa kanya nang gayon na lang at ikináputol
tuloy ng salitaan nila ni Pacita.
Iwan nátin siláng tatló, at tayo'y makiníg sa
bulúngbulúngan sa kabiláng pánig ng salas. Pulos na laláki ang
náhandoón. Pinagkákalipumpunán nilá ang isáng malápad na papel na
nakapakò sa dindíng at kinatititíkan ng salitâng programa. Sa ibabâ
nitó ay ipinaaálam na ang sayáwan ay bubuoín ng labingánim na Waltz,
labindalawáng two-steps at dalawáng rigodon.
--"Ano't may rigodon pa?"--ang payamót na tanóng ng isáng naka-lana
sa kanyáng kálapit--"Que torpe! Anóng mahihitâ sa rigodon?... Walâ
kundî.... kamáy. Mapapágod ka ng walâng... saysáy. Nakaaaksáya ng
panahón! Kalukúhan sa ákin iyán!"
--"Masamâ namán ang walâng rigodon, katoto,"--ang sagót ng isáng
naka-térnong-itím.--"At si Choy?"
--"Que Choy ni que báchoy!"--ang ángil ng naka-lana, at hinagisan ng
dalawang ingos ang isáng naka-kakeng kulot ang buhók na sa pagka't
lubhâng mahiluhín ay walâng ináabangan sa alín mang sayawan kundî ang
pasimulâng-tugtóg ng mga rigodon. Itó ang si Choy na noo'y kasalukúyang
nagpapantíng ang mga taynga, sapagka't malayôlayô man siya'y kanyang
naulinígan ang salitaan ng dalawa. Manganínganíng sugurin ang naka-lana
at sikangan ang walâng pitagang bungangà nitó. At kamuntî na ngang
manugod noon ang ating si Choy, kundî niya naala-alang gagawâ siya
ng malakíng kahiyâhiyâ, at kundî niya nataunan ang isang malambíng na
títig ni Mameng--títig na wari'y inahihímok sa kanya ang, "Pacencia,
Choy ko!"...
--"Pero, demonyo!"--ang mulîng putók ng naka-lana--"Anó ang
hinihintáy nitóng si Pepe?... Bakit áyaw pang simulán ang sayáwan,
diantre?.... Co--! naghihintay ang mga visita,--pu--!"
--"Huwág kang mainip, katóto"--anáng naka-itím--"huwag kang mainip
at sásapulan na raw!"
--"Sásapulan! pero kailán pa? ¡demonyo!"
Isang binatà ang noón ay pumagitnâ sa karamíhan, at pagkatápos na
makaupô ang lahat, ay bumigkás ng ganitó:--
XIV
AKO'Y NANGANGAMBA!...
"Mga binibinì at ginoóng kaánib sa 'Dakiláng Mithî':--
"Kayóng lahát ay pumarito na tagláy sa pusò ang masaráp na pag-ása,
na táyo'y uumagáhing pára-pára sa pagpapasasà sa isáng malambíng na
sáyawan. Hindî kayó mabibigô mga ginóong magigitíng.
"Sáyawan at walâng ibá kundî sayáwan ang inyong ipinarito, kaya't
sáyawan at walâng ibá kundî sayawan ang dito'y áting pagdudumugan.
"Akin lang ipinagpapauna na ang sáyawang itó ay kakaibá sa lahat ng
sáyawan na inyóng alám. Wikà ngâ'y, bágong sistema; mapapálad kayo
sapagka't kayó ang unang makakákilala sa kanya!
"Sapagkâ ngâ't bágo, ay kailángang siya'y ating ipaaninaw mabúti. Sa
sayáwan pong itó, mga ginoó at binibinì, ay hindî mga páa, kamáy at
baywang ang magsisiindák. Ang dito po'y magpapakitáan ng gílas at
kisig, ay ang mga dilà't ngalá-ngalá; kaya't sayawan ng mga dilà't
ngalá-ngalá ang sa ngayóng gabí ay siyáng yáyaníg sa báhay ng ating
pangúlo!"
--"Nilint... na!!"--anáng naka-itim.
--"Pero que bruto"--ang tugon namán ng galít sa rigodon.
--"Batid ninyóng lahát mga binibinì at ginóo,"--ang patúloy ni
Gerardo--"na dito sa ating báyan ay may isang kapisanang di pa
nalaláon ay ítinayô ng kabatáan. Batíd din ninyóng lahat na sa mga
sandalîng itó ang kapisánang iyán ay kasalukúyang naghihilik sa lálim
ng pagkahimbing.
"Ang di na yatà makasanglibong pagtawag ng púlong na laging nabibigô,
ay labis na nag-uulat sa katotohanang itó. Ang pagkakabitin sa
impapawíd ng lahat ng mga panukalang inaharap at pinag tíbay sa lóob
ng kapisanan, ang pagkabigô ng aklatang itatatag, ang pagkabigô ng
páhayagáng palálabasin, ang pagkabigô ng mga papúlong, ng paaralán
sa gabí, at ng mga kung anó-anóng campaña na sagánà sa hangin--ang
lahát ng iyán mga binibinì at ginóo, ay isa pang di mapupuwing na
saksí ng pagkaúring mantikang-tulóg ng ating Kapisánang kagúlatgúlat
noóng kanyáng mga únang áraw!
"Sa gitnâ ng ganitóng kalagáyang dápat ikahiyâ ng kabatáang Libís,
síno ang áting dápat sisíhin?
"Ang mga nangungulo sa kapisánan?
"Akó na maláon nang nagmamasíd sa ginagawâ niláng pagtupád sa
kanikaniláng tungkúlin, ay walâng úlikúlik na makakapagsábi na ang
mga ginóong iyán ay nagawâ ná ang lahat ng abót ng kaniláng káya.
"Ipinatútúpad ng pangúlo sa áting mga kaanib, ang palatuntúnan at mga
alituntúnin, dápwa't áayaw táyong magsisunód! Kaniláng iminumungkahì
na isagawà ang mga panukala't bátas na pinagkayarian nátin, dápwa't
áayaw tayong magsikilos!
"Tumatáwag ang kalihim ng púlong áraw-áraw halos dápwa't áayaw táyong
magsidaló!
"Mahúsay na hinihingî ng Ingat-yáman ang ambag sa bawa't buwan ng
bawa't isa, nguni't átin siyáng pinagtátaguan!
"Síno ngayón ang dápat managót sa pagkadiwarà ng kapisánang itó?
"Síno ang dápat lagpakán ng ating pagsisisi kundî táyo rin--táyo
na bubuô ng isang kautusán at pagkatápos ay táyo rin ang sa kanya'y
susúay?
"Síno ang dápat nating sumpâin kundî ang átin ding mga katawán--Táyo,
na lilikhâ ng isang matáyog na panukalà para sa ikabubuti ng bayan at
pagkatápos kapag isasagawâ ná, ay tayo rin ang kaunáunahang malululà,
ang kaunaunáhang uurong?
"Síno ang dapat managót sa lahát ng itó, mga ginóo, kundî tayo
rin--táyo na kadalasa'y dahil lang sa kaunting sakít ng ulo, ó kaya'y
ng ngipin, ó dúlo ng kukó; dahil lang sa kauntíng ulán, sa kauntíng
ínit ng áraw, sa kauntíng antók, sa kauntíng layò ng pagpúpulungan,
sa pagkawalâng mákasáma, ó sa pagkawalâng mabuntutan--dáhil na dáhil
lang diya'y di na táyo magsisidaló sa púlong?... ¡¡Samantalàng kápag
isáng sáyawan ang atíng dádayúhin, ay sumasagasà táyo sa unós at
buháwi, nawawalâ ang sakít ng ulo, napapawì ang antók, di iniindá
ang ínit ng áraw ni sinusukat ang layò ng pagdaraanan!!
"Sino ang dápat kilabútan sa hiyâ kundî táyo rin na kung makaísip
mang dumaló sa púlong, ay panayon na lang mga hulí--panayón na lang
animo'y mga kúhol?--Táyo na muntíng maantig ang bulsá, munting mahingan
ng maipagtatawid búhay ang kapisánan, ay magpápakalayô-layô na di na
maáapúhap kahi't na nakakayanan ang halagáng hinihingî? ¡¡Samantaláng
kapág ang isáng sáyawan ang paguukúlan, ay malúwag na malúwag at
galák na gálak táyong nagkakaloób ng píso, piso't isang salapì,
at kung minsan pa'y hanggang dalawá!!
"¡Ah, mga kabábayan!... Kung ang mga katotohanang itó na sakdál
ng papaít ay nakasusúgat sa inyóng mga damdámin, ako'y di
nagsisisi! ¡Tinutupád ko ang áking katungkúlan!
"Karápatdápat at kailángang mabatíd nating lahát ang hubád at wagás
na katotohánan, na, ang kabatáan sa bayang itó ay kúlang pa ng lakás,
kulang pa ng tyagâ, pagtitiis, at siglâng walâng máliw! Walâ pa ditong
tunay na kalakasan ng loob na kinakailangan upang maisagawâ ang isang
adhikâng mataas!
"Ah, Kabatáan, Kabatáan! Kay lakás mong mangárap, dapwa't kay dalî mong
masawan, kay dalîng manglumó ng iyong pusò, kay dalî kang panghináan
ng túhod!...
"Iyán ba ang kabatáang pinangápangárap ng Dakilàng Rizal?
"Iyán ba ang kabatáang inaasahang tútubós sa Báyang itó na ngayo'y
nábibingit sa bangin ng kamatáyan?
"Iyán ba ang mga kawal ng tagumpay Bukas?
"¡Ah, Kabatáan! kung ang mga malilíit na kapisanan ay di mo
mapagtiyagaang buháyin, papaáno kayâng pagbúhay ang iyong gágawin sa
isâng Bayang malayà?
"Kaunti pang paghuhunosdilì, kaunti pang paglingap sa dangal ng
katungkulan! Kauntî pang pag aáalaála sa kinábukasan!
"Samantálang ikáw, Kabataan ay waláng hanap kundî sayá at ligaya,
samantálang di ka natutútong umibig sa walâng likát na pagpapágod,
pagbabatà ng hirap, at pagsusunóg ng kílay; samantalang, di ka
natutútong tumalikod sa mapanghalinang kawáy ng mga bulaklák, sa
matatamis na awit ng mga sirena, úpang makatupád sa isáng katungkúlan;
samantalang ikáw ay nabúbuhay sa himpapawíd ng mga pangárap at di
sa párang ng paggawâ; samantalang ikaw ay walâng loob na íukol sa
sarili mong bayan ang bawa't galaw ng iyong isip, bawa't tibók ng
pusò, bawa't sandalî ng iyong panahón, bawa't paták ng iyong dugô;
samantalang nananatili ka sa mga ganyáng kalagáyan, ikáw, kabataan,
ikaw ay di dapat tawaging Pag-asa ng tinubuan mong lupà; ang dápat
itáwag sa iyó ay Hampas ng Diyós sa iyóng Lahì!"
Pinútol dito ni Gerardo ang kanyáng talumpatì. Dátí-dáti tuwî siyáng
magsasalitâ nang hayág, ay di maúbos-úbos ang papuri sa kanyá ng madlâ;
nguni't ngayón, maánong nagtamó siyá nang kahi't gaputók na palakpák!
Sa mga binatà marámi ang sa kanya'y ngungusò-ngusò at iírap-irap;
may iláng dadábog-dábog at búbulong-bulóng.
Si Choy ay tuwâng-tuwâ nang maalámang di mátutulóy ang ipinangakong
sayáwan. Kamuntî na siyáng makalápit sa naka-lana upang ito'y
mábigyan ng isáng mabining "Hiilatt!" Ang mukhâ ng naka-lana ay di
maipintá noón. Hindi nagkásiya sa isinimásimángot at ipinisépshe. Sa
huling bahági ng talumpatì ni Gerardo ay walâng ibinubugá ang
nagkakangngingiwi niyang mga labì, kungdî payak na:
--"Suplado! Hambug! Hi...! Palalò! Yabang!... Para ka riyang isang
lélong na nangangaral sa amin ah! Cu...!"
Pabulóng kun bigkasín ang mga salitáng itó, na anopa't walâng
nakáririníg kundî yaong mga malalapit sa kanyá!
Hindî lang ang bibig ng naka-lana ang nangungusap: ang mga matá niya
ay may lalong mahalagáng bágay na inihahayág. Ang mga namumutèng matáng
iyón kun titígan si Gerardo nang siya'y nagsasalitâ ay parang tumitítig
sa isang nag-papaálam na bibitayin, kundi man sa isang kabaong na,
sa isang tigmak na sa dugô!
Ang naka-lana ay si Juancho!--si Juanchong masidhing kaaway ni
Gerardo sa lahat ng bagay; ang nabigông kandidato sa kamay ni Elena,
ang bunsong kapatid ni Kápitang Memò na kanyang kinasapakat sa madugô
niyáng paghihigantí kay Gerardo!--paghihigantíng gáganapin nilá sa
gabí ding iyón!....
Nang matápos ang talumpatì ni Gerardo, ang pangulo namán ng "Dakilàng
Mithî" ang pumagitnâ. Siyá ay isáng táo na di-masalitâ; at kung
magsalitâ man siyá ay banayad, parang tinitimbáng ang mga sinasábi;
hindi siyá gumagámit ng mga salitâng labis at di kailangan; walâng
bulá-bulaklák, waláng pahá-pahángin, gaya ng daan-daan diyang mga
mananalumpatî na tuwing magsasalitâ ay walang nagagawâ kundi lunurin
sa hángin ang sa kanila'y nakíkinig. Ang pangulo ng "Dakilang Mithî"
(kun ibig ng bumábasa na siya'y lalong mákilala) ay isang nagaaral ng
Derecho sa isang bantóg na paaralán sa Maynilà; ilang taón na lang at
siya'y tútupad na sa dakilàng tungkuling pagtatanggól sa kápwa.--"Hindî
bagay sa iyó ang mag-abogado, Abraham!"--ang láging iginigiit sa kanyá
ng mga kaibigan--"Ang dapat mag-abogado ay yaóng mga táong masalita,
hindî ang mga walang kibó na gaya mo!" Labis na batid ni Abraham
ang kaululan at kahangalang isinisiwálat ng mga gayóng pangungusap;
kaya't lalò niyang tinikís. Samantalang hinihigpitán ang kapit niyá
sa pagaaral ng Derecho ay lalòng pinag-ibáyo niya ang pagtitipid
ng salitâ. Sa paninikis na ito ni Abraham, ay ibig mandín niyang
ipamatâ sa mga bulág na pag-iísip ng kanyáng mga kakilála na upang
maging isáng mapagwagîng abogado ay di kailangan na magíng isang
daldalero!... Kay rumami ngâ namán ang nagkakamalî sa bahaging ito
ng Karunúngan, ang akalà nila'y sa pamamagìtan ng isáng bungangang
walang tahán ng kábubugá, ay mapasusukò ng isang abogado, sa alin
mang usapin, ang kanyáng kalában; at ang isang táong bungangero ay
pílit na magíging isang maningníng na abogado.
Kung gayo'y dapat manding imungkahì sa pamahaláan, na magtatág ng
isang Escuela de Derecho sa loób ng Hospicio de San Jose para sa mga
nakukulóng doón, na kahi't nagiisa ay... ¡usáp pa rin ng usáp!...
Oh, magsipagtahan kayó mga úlong marurupok!
Hindî pa ninyó batíd yaong mga palásak na kasabihang: "Ang pantas
ay walang kibo" alalaong baga'y hindì daldalero ni daldalera. (He
who is wise, keeps still.) (Hombre de poco habla mucho piensa.) At,
"ang salita ay Pilak (¡ngunì't!) ang pananahimik ay GINTO!" (Speech
is Silver, silence is GOLD!)
Hindî pa rin ninyó batid ang mga katotohánang sumusunód:
1.--Na, upang maging pantás sa alin mang hánapbuhay, maging sa
pag-aabogado at maging sa pag-memedico, atb., ay dalawáng bagay ang
kailangan: Una, Magmasid; ikalawa, Kumuro. Ngayon, ako'y nagtatanóng,
sino ang lalong malínaw magmasid at kumuro: ang isang walâng humpay ng
katututtuttut, ó ang isang tahímik na nakíkiníg at umiísip, maíngat
na tumítingin at tumitimbang sa bawa't tamaan ng matá?
2.--Ang abogado, ó sino mang táong di masalitâ, tangi na lang ang mga
mangmang, ay may panahon upang pagarálan at lubáhing mabúti sa kanyáng
ulo, ang isang pagkukurò, bago ihayág; nakapipilì siyá ng mga salitang
angkóp at matitíbay; napipilì niyá ang lalong matíbay na paglalahad sa
ibig sabíhin. Ano ang ibinubunga? Kaliwanagan! Lakas! Ang kaliwanágan
ng pangungusap ay kapangyaríhan sa isang pagtatalo!
Samantalang sa kabilang dáko, ang isáng walâng pahinga ng daldál,
tangi pa sa nakayáyamót at nakaaaksayá ng panahón (hindî lang ng
kanyáng panahon kundî patí ng panahón ng kausap) ay di nagagáwing
timbangin at kuruìng mabuti ang isáng bágay bago ihayág; di napipilì
ang mga salitang dapat gamítin; walâng mahúsay at makatwirang
pagkakasunódsunód ang kanyáng isinásalaysáy; nálalahók ang mga bágay
na waláng kabuluhán at di kaílángan, at kun minsan pa'y sa kadalasán
ng salitâ ay di naiísip ni naaalaman ang mga pinagsasabí! Anó ang
napapala? Kahinàan! Kagusután! Kalabuan!
At ang isang abogadong mahinang mangatwíran, magusút kung umisip at
malábong mangúsap ay isáng abogadong ... ¡kahabág-habág!
3.--Ang mga abogado na kapag nagtatanggól sa isáng paglilítis, ay
walang nalálakasán kundî payák na pahángin at daldal, mga paikot-ikot
at walâng katuturáng pangungúsap, ay paraparang kinasúsunukán,
kinarírimaríman at hindi pinagdídidiníg sa loób ng mga hukúmang ináabot
ng liwánag ng siglo XX... Ang tinatangkílik, ang kinasasabikán, ang
dinídinig, ang kiníkilingan, di man sinasadyâ, ng hiyáng ó simpatía
ng isang taál at pantás na hukom, at yaóng abogado na di nagaaksáya ng
salitâ, yaóng di nagsasalitâ kundi kailángan, yaóng maalam ihayág ang
ibig sabihin sa íilan at pinilìng salitâ, yaóng malumánay, banáyad,
dapwa't matibay at matalínong mangangatwíran, yaóng bawa't bigkasín
ay may kahulugán, bawa't isalaysáy ay malínaw at mahúsay--iyán ang
túnay na abogadong dapat kilalánin ng lahat.
Dápwa't, gíliw na bumabasa, tayo mandin ay lubhang napapakálulong
sa pagkakalayo sa sinúlid ng ating kasaysáyan. Tayo'y búmalik at
pakinggan natin kung anó ang sásabihin ng pangulo ng "Dakilang Mithî"
sa kanyáng mga kasamahán.
"Mga kasáma:
"Upang tayo'y magkatipon, at makapagdáos ng púlong, ako'y náyag na
kayo'y dayàin.
"Ang pagdadayà ay masamâ.
"Nguni't kung minsán ay kailangang gumawâ ng masamâ upang matamó ang
isang kabutihan.
"Kailangang barilín ng isáng pinunò ang sundálo niyáng tumátakbó sa
labanán upang ang ibá ay huwag magáyang umúrong.
"Kailangang sugátan ang bató upang mapalabás ang kanyáng apoy.
"Ngayon: alam na ninyó kung bakit kayo'y aming dinayà.
"Ayókong aksayahín pa ang mahalagá ninyóng panahón.
"Pasimulán nátin ang púlong.
"Mga ginoó: anó ang inyóng pasiya? Sa áking akala'y ang kapisánang
itó ay dapat nang lansagín.
"Dapat lansagín ang sabí ko sapagka't walang kabutihan siyang
nililikhâ; bagkus pa ngang payak na kasamâan ang kanyang ibinubunga.
"Sa kapisánang itó nagbubúhat ang pagbibigátan ng loób, díto nababanáag
ang lahat ng mga ugáling karumaldúmal ng kabataang Libis; dito nádadamá
ang maráming katotohanang masasakláp na dápat ikahiyâ ng ating mga
nunò sa kabiláng búhay.
"Hindî kayâ marápat na lansagín ná ang kapísanang iyán?
"Hintáy ko ang pasiyá ng kapulúngan."
Ang kapulúngan ay di sumásagot. Ang banáyad nguni't matitinding
pangungusap ng pangulo, ang nanginginig niyáng bóses, ang kanyang
nagbabagang paningin, ay nagpayukô sa lahat. Ni si Juancho, ni si Choy,
ni ang naka-itim ay walâng naihumá.
Naghaharì sa boóng báhay ang piping katahimikan. Nakaraan ang limang
minuto; walâ pa ring sagót.
Walang kamalák-malák ay nangagtilian ang mga babáe.
"Demónyo! Tatay ko! Demónyo! Nanay ko! Demónyong sungayan! Demónyong
may buntot!"--ang sigaw niláng dî magkamáyaw.
At demónyo ngâ namán!... (Noon ay kasalukúyang nagdadaos ng Karnabál
sa Maynilà.)
Sinalúbong ng pangulo sa hagdánan ang nakabalat-kayô. Isáng liham
para kay Gerardo ang taglay niyá.
--"Síno kayâ itó?"--anang naka-itim at pagdaka'y lumápit sa demonyo
na nakatingin kay Gerardo samantalang binabasa nito ang tinanggap
na liham.
--"Sino ka bagá, ha?"--ang mulîng tanong ng naka-itim, at pagdaka'y
sinulot sa tagilíran ang nakabalatkayô.
--"Aruy! Tinamaan ka ng...!"
Ang ¡aruy! ay ibinunga ng isáng tábig ng demonyóng nakilitî--tabig
na tumamà sa sikmurà ng pangahas. Dalì-dalìng umupo ang naka-itim na
tutóp ang tiyán.
Humúgong sa tawa ang boong bahay.
Ang pangulo ay pumukpók sa kanyang laménsa. Naputol ang tawánan
dapwa't di ang bulúngbulúngan, di ang pagsulyáp sa demónyo at sa
tinábig niyáng napangiwi't súkat.
--"Síno nga kayâ iyan?" ang mulîng usisa ng bálana.
--"Ah, kilala ko na! iyán ay si Tunyò"--anang isa.
--"Hindî, si Basio iyán!"--anang isa pa--"tingnán mo't ang katawán
ay Basiong-basio!"
--"Hindî; maniwalà kayó,"--ang sabád namán ni Choy--"iyan eh si
kumpáring Kulás."
Malî silang lahat. Si Juancho lámang ang nakababatid kun sino ang
demonyóng iyon!
--"Pagsalitaín ngâ natin"--ang bigkas ng isang pingkaw--"Hoy
demónyo! demónyo! magsalitâ ka ngâ."
Ang demónyo'y parang bingí. Hindi ináalis ang tingin kay Gerardo na
pagkatápos na mabása ang sulat ay lumapit sa may dalá at tumanóng:
--"Sino kayo?"
Ang demonyo'y parang pipi. Kumumpás-kumpás na lang at iginaláwgaláw
ang ulo na tila ang ibig sabihi'y:
"Manáog ka sa lupa't doón táyo magkakaalam!"
Si Gerardo ay napangitî na lang sa ikinumpás-kumpás ng
nakabalatkayô. Dapat kayâ siyáng sumáma? Tiningnán ang liham at
sandaling nag-alinlángan; pagkwa'y,
--"Táyo!"--anya, at inakbayán pa mandín ng demonyo, bágo silá nanáog.
--"Naku! Si Gerardo!"--ang di man kinukusa'y nalaglág sa mga labì ni
Pacita na malakíng totoó ang tákot sa demonyo, palibhasa't noón lang
siyá nakakita ng gayóng gayák.
Si Elena namán ay putlâng-putlâ; kákabá-kabá ang kanyáng dibdib.
--"Kilalá mo ba iyón?"--ang pangatál na tanóng kay Florante na kanyáng
kaibigan, at noó'y kasiping sa upô.
--"Hindi, ah!"
--"Masamâ ang kutob ng áking loób. Nagíisá si Gerardo--Baka siya'y
kung anhin!... Ako'y nangangambá!"...
--"Susundán ko!"
--"Para mo nang awà Florante."
Noón di'y nanáog ang binatà.
XV
"GERARDO, NÁSAÁN KA?"
Ang púlong na binagabag ng demonyo ay mulîng pumayapà.
Maging ang mga laláki at maging ang mga babáe ay áayaw sumukò; áayaw
pumáyag na lansagin ang kapisánan.
Aywan kung dáhil sa anóng kababalaghán, aywan kung dáhil sa talumpatì
ni Gerardo ó kung dáhil sa pagsipót ng demonyo, ang lahat ng mga
taga-"Dakilàng Mithî" ay nakitáan noóng mga sandalîng iyón ng
isáng kagúlat-gúlat na pagbabágo. Katúlad sila nina Adán at Eva na
nang mapagkurò ang kaniláng pagka-hubád ay nangahiyâ't dálidáling
nagsipágtapî; katulad silá ni San Lázaro na nang patindigin ni Krísto,
sa kanyáng libing ay tumindíg ngâ't muling nabúhay. Anopa't sa minsáng
sábi, ang naunsiyaming siglá ng "Dakiláng Mithî" wari baga'y muling
nanariwà.
Pinagkáisahan na ipatutúloy ang lahát at báwa't isá ng mga panukalàng
nabibitin; álalaóng bagá'y ang úkol sa páaralán, aklátan papúlong,
mga campaña, atb. At noón ding gabing iyón ay nag-ambágan ang lahát,
máliban na lang ang ilán na talagáng ibig nang tumiwalág sa samahán;
kaya't walang kamalák-malák ay nakatípon at súkat ang ingat-yáman
ng salapîng sapát at katamtáman upang maisagawâ ang kaniláng mga
matatáyog na pangárap na muntî nang mabulók.
Sa hulîng bahági ng púlong ay nagkaroón ng kaunting pagtatálo;
pinagtalúnan ang kung nararápat ó hindî na ang kapisánan ay manghimások
sa politika.
Si Faure ay nagsasabing nararápat; at siyá ang nagpalagay na ang
kapisanan ay maaáring lumahok sa polítika; samantálang sa kabilang
panig si Juancho namán ay nagmamatigás na di nararápat. Itóng hulí
ay bumigkás ng isáng mahabàng talumpatì na dinulúhan ng mga ganitóng
pangungusap:
--"Manghimasok táyo sa polítika?... Kay samâng palagáy!... Táyo
na mga batàng-batà pa, ¿anó ang áting masasápit sa gáwaing
iyán?... Huwag táyong pakasúlong, mga kabinatà, huwág mangahás sa di
nátin káya... Kailangan dito'y mahabàng pag-aáral, mga malalálim na
pagkukurò at pag-iísip na hinóg at di hiláw na gáya ng átin. Ipaubayà
iyán sa mga matatandâ; iya'y di nábabágay sa kabatàan"....
Si Juancho ay umupô; pagdáka nama'y tumindíg sa dákong likod niyá
si Faure.
--"G. Pangulo"--anya--"di ako namamanghâ sa pagsalungát ni ginoóng
Santos sa áking palagáy; kamí ay láging magkalayô ng damdámin;
siya'y isá sa mga sumásambá sa bandilàng áyaw hiwalayán ng
mga Pederal; ang ngálan ko nama'y nakatítik sa plataforma ng
Partido Nacionalista.... Wikà niya'y di táyo dápat manghimások
sa polítika, sapagka't táyo raw ay mga batàngbatà pa, sapagka't
tayo'y walâ pang káya.... Di ko hinahanápan ang ginoó ng ibáng
paghahakà.... Walâng káya! Iyán ang bukáng-bibig ng mga gaya niyáng
Pederal at ng kaniláng mga amá-amáhan; iyán ang kaniláng pangarap
araw gabi, iyán ang lagì niláng naguguni-gunitâ, dinádasál-dasál,
ibinúbulóng-bulóng... Ipinahihiwátig ko sa aking katálo na sa pagnanasà
kong pumások ang kapisánan sa bakúran ng polítika, ay walâ akóng
minimithî kundi ang pagsikápang liwanágan ang mga tungkúlin ng mga
mámamáyan sa kaniláng Tinubúan; bakáhin iyáng ating namamalas ngayóng
mga kahálay hálay na pagwawalang bahalà, mga kasagwâan ng ilán sa
ating mga pinunò, at ang mga duwág na pagyuyukô ng ulo sa haráp ng
mga mapagharì-harìan. Hiláhin sa liwánag ng áraw at ihantád sa matá ng
Bayan ang mga kaáway niyáng lihim, sina Masasakim, sina Mapagbalatkayó,
sina Kukong-lawin. Pukáwin ang lakás ng lahì upáng palayasin dito
ang mga dayúhang magdarayà na sumasalungat sa kanyáng pinakamámahal
na damdámin at náis, at yumuyúrak nang líhim sa karapatán at kalayàan
na pamána ng Diyós sa kanyá. Ipaála-ála sa kanyáng lagì na ang Báyang
di kumikilos ng ganitó, ang Báyang nagtítiís sa pagwawalâng kibô at
nagkakasya na lamang sa lihim na pananangis, kapág siya'y dinudusta,
ang bayang iya'y alípin, busabos, duwág... Itó, mga kababayan,
ang pinakamimithi kong layunin ng ating kapisánan. ¿At alin ang
kaluluwáng may dangal, matandâ man ó batà, na makapagsasabing siya'y
walang lakás at káya na tumupad na ganitóng dakilang katungkúlan?
"Mga batà pa raw táyo! Ang isip yata'y pulós na matatandâng hukluban
lamang ang marúnong sumurì sa mga bágay na iyán!... Sa isáng binatà ay
walâng dápat makasindák, walang dápat makapígil sa kanyáng paglakad,
waláng dapat makahadláng sa kaniyang iniíbig; kaya't walâ sa matwid
ang isang magsábing tayo'y walâng káya na maghimasok sa polítika."
Si Juancho noo'y kasalukuyang ninenerbyos. Di magkantututo sa
pagsigaw ng:
--"G. Pangulo; hindi ko maáayunan ang mga ipinahayag ng hulíng
nagsalitâ, hindi nga po, at makásanglibong hindî!!..." (at dito'y
pinanginig pa mandin ang boses na ubos-diin) "Ipinalálagay ko pong
ipaliban ang pagtatalo sa..."
Isáng malakás na pukpok sa lamesa ng Pangulo ang ikinaputol.
--"Di matátanggap ng mesa ang inyóng palagáy,"--anya--"sapagka't di
pa napasisiyahán ng pulong ang palagay ni G. Faure na kinatigan ni
G. Lauro."
Dali-daling umupô si Juancho. Nagpatuloy ang Pangulo:
--"Mayroón pa bang pagtatalo tungkól sa bagay na ito?... Kung wala,
lahat ng umaáyon sa mungkahi na ang kapisanan ay maáaring manghimasok
sa polítika, ay magsitindig."
Sa apat na pu't tatlong kaanib na naroroón, ay anim lang ang di
tumindig.
--"Ginoóng Pangulo"--ang mulîng bigkás ni Faure--"Ipinalálagay ko
pô na ang 'Dakilàng Mithî' sa pamamagitan ng kaníyáng pangulo, at
kalihim ay magpadalá ng isáng kalatás sa bawa't kapisánan ng kabatáang
natátatag sa Sangkapulûan, upang sila'y anyayáhan na umánib sa átin
sa paghingî sa Báyang amerikano ng lalòng madalî at karakarakang
Pagsasarilí ng Filipinas."
--"Kinakatigan ko pô ang palagáy ni G. Faure"--ang pagdaka'y isinunod
ni Pacita.
Lahát ng matá ay nakasulyap kay Juancho, na sapagka't leader ng
mga pederal sa "Dakilàng Mithî" ay siyang lalòng may katungkúlang
sumalungat sa gayóng mungkahì.
Nakaraan ang iláng sandalî.
Si Juancho ay dî umiímik! Nakapakò ang paningín sa kanyáng orasán na
para bagáng binibilang ang mga ¡tiktak-tiktak! nitó. Manaká-nakáng
tingalaín at pakiramdaman ang bubóng na páwid ng báhay. Ang boông anyô
niyá ay gaya ng sa isáng mangangáso, na mulâ sa malayò ay nakikiníg
sa takbuhan ng mga usá.
Sa gayóng lagay ni Juancho, ay di niyá nápapansín ang ikinindát-kindát
sa kanyá ng kanyáng mga manók na ang ibig sabihi'y "Lantakan mo!"; di
niya nararamdamán ang mga kalabít sa kanyá ng mga násalikod; di niya
alumána ang pangungunot ng noó ng naka-itim na nang di na makapagbatá
ay bigláng lumundág at úbos lakás na inahiyáw ang isáng matápang na
--"G. Pangulo!!"
--"G. Kabúyas"--ang tugón namán ng pangulo.
Si Kabúyas ay naghágis muna kay Juancho ng isáng nanglilísik na tingin,
bágo nagpatuloy:
--"Sa ngalan pô ng dangál ng 'Dakilang Mithî' ay tinututúlan kong
mahigpit ang mungkahì ni G. Faure.
"Hindî ko mapagkurò kung bakit ang isáng magiting na ginoóng gaya
ni G. Faure ay makaísip na magharáp dito ng isáng palagáy na waláng
kaúlo-úlo at walâng maibubunga kundî libo-libong pulà sa katalinuhan ng
'Dakilang Mithî!'"
--"Bravo! Bravo!!"--ang di magkamáyaw na sigaw ng mga pederál. Ito'y
lalò pa manding nagpainit kay Kabúyas.
--"Oo nga pô, mga binibinì at ginoó, kapag ang kapisánang ito ay
tinanggáp ang palagáy ni G. Faure, ang kakamtán natin ay di lang
libo-libo, kundî yutà-yutàng pulà!!
"Anó pô ang ating mahihitâ sakali ma't umanib sa atin ang ibáng mga
Kapisánan sa paghingî ng karakarakang pagsasarilí sa Báyang amerikano?
"Didinggín bagá táyo ng pamahaaán? Makikitúngo ba ang pamahalaáng
iyan sa mga gáya nating musmós?
"Kung ang Kapulungang Báyan ngâ ay di pinakitunguhan nang humingî
itó ng Pagsasarili, ¿táyo pa kayâ?
"Malaking katiwalìan ang nilaláyon ni G. Faure!
"Kung ang kapisánan ay may talino at dangál, ang palágay na ito'y di
niyá sasang-ayúnan."
Si Kabúyas ay naupô sa gitnâ ng boông kasiyaháng loób. Si Faure namán
ang tumindíg.
--"Mga kasamahan,"--anyá--"itinatanóng ni G. Kabúyas kun anó raw ang
mahihitâ ng kabatàan sa paghingî ng karakarakang Pagsasarilí. Hindî
pulà gáya ng maling hinágap ng áking katálo kundî pagpúri pa ngâ ng
ating báyan sa ganitong pagkilos.
"Hindî man táyo dinggin ng Báyang amerikano ¿ay anó? Makagaganáp
tayo sa isang katungkúlan! Katungkúlan ng bawa't táo na hingin ang
Kalayàan ng kanyáng Lupà kapág ito'y handâ nang lumayà. Mga busabos
lang ang ayáw humingî ng Kalayàan. Ang Pilipinas ay maláon nang handâ
sa isáng Malayàng Búhay. Ibig ba nátin na ang kabatàang Pilipino ay
panganláng mga busábos?
"Hindî lang pagganáp sa isáng katungkúlan ang nilalayon ng áking
mungkahì. Ibig ko ring ipamatá sa Pamunúang amerikáno ang katotohánan
na di lang ang mga matatandâng pilipino, kundî patí ang kabatàan ay
nagkákaisá sa pananalig na ang pagsasarilí ng Pilipinas ay dápat
nang ibigáy sa kanyá; at dáhil sa katotohánang ito ay panahon na
ngayóng ang Pamahalaáng iya'y magbágo ng kilos; dápat na ngayóng
manaínga at mag-áral gumálang sa damdáming isinisigáw ng Káluluwá
ng Báyang namamanhík sa gitnâ ng dúsa. Panahón na ngayóng dápat
ipamálas ng Amerika, di lamang sa haráp ng Kapilipinúhan kundî patí sa
harap ng Sangsinúkob, na siyá ay may isáng púsong túnay na bayáni ng
Kalayàan. Panahón na ngayóng dapat isagawâ ang pangungúsap ni McKinley,
na ang hangad ng Báyang amerikano, sa kanilang panghihimasok díto,
ay di ang pagsúpil kundî ang pagpapalayà sa mga pilipino, (not as
a conquering, but rather as a liberating nation.) At panahón na
rin ngayóng dapat ipagsigáwan sa mapagbingíbingíhang Amérika ang
di maitátakwíl na katotohánan, na isáng panglulúpig at walâ kundî
panglulúpig ang magharì sa áyaw paharì; na isáng ásal-ganid ang
pagsikíl sa buhay ng may karapatáng mabúhay nang malayà; na isáng
ásal-háyop ang pagsasamantala ng Malakás sa Mahinà!...
"Anó pa ang hinihintáy ng Pamahalaáng nakasásakóp? Ibig ba ng
Pamahalaáng iyán na si Washington at ang kanyáng mga kapanahóng
namuhúnan ng dugo, sa pagtatagúyod sa hangád ng báyan nila nang
maghimagsik; ibig ba ng Pamahalaáng amerikano, aking inuulit, na
magsibalikwás ang mabubunying kaluluwang itó sa kaniláng libingan at
siyá ay sisíhin sa di pagtupád sa kanyáng tungkúlin? Alin pang áraw
ang ibig dumating? Kun kailan ba pumutî ang uwak?"...
Napútol dito ang talumpatì ni Faure. Si Juancho noón
ay biglang lumundag mulâ sa kanyáng upô at nagsisigáw
ng--"Sunog! Sunog!! Sunog!!!"
At siyá ngâ namang totoo! Nagliliáb ang palupo ng báhay!
Nangamutlâ ang lahát. Di magkamáyaw ang mga "tubig!" at "Diyos
ko!" Nangagtilían ang mga babáe. Nangag-iyákan ang mga batà.
Takbó ríni at takbó roón; sigáw dini at sigáw doón.
Nangag-unahán ang lahat sa pagpanáog.
Lumalakí ang apóy! Tupók na ang bubóng ng báhay.
Samantalang nagkákaguló ang lahat sa lupà, doon naman sa itaás ay
may ibang nangyayári.
Dalawáng táo ang nakatayô sa punò ng hagdan: isang babáe na pinipigil
ng isáng lalaki.
--"Elena,"--ang mabangís na wikà nitong hulí--"sasáma ka sa ákin ó
ikáw ay mamámatay!"
--"Ulól! at síno kang sasamáhan ko?"
--"¡Ang katawán mo ó ang iyong búhay!!"--ang muling sigaw ng lalaki
at lalòng hinigpitán ang pigil sa kamay ni Elena.
--"Háyop! bitíwan mo akó!"
--"Di maaarì!"
Sa kapipitlág ni Elena ay nabitáwan ng pumipigil ang kanyáng
kamáy. Hálos palundág na nanáog. Nguni't di pa hálos nararatíng
ang kalahatìan ng hagdán, siya'y inábot na namán ng taksíl. Ang
pangingibábaw ng Malakás sa Mahinà ay mulíng napatunayan.
Sinapúpo ng lalaki ang binibining nanglalambót; ipinanhík mulî, at
saka ipinanáog doón sa kabiláng hagdán, sa bandáng likód ng báhay. Walâ
doón ni isáng táo, sapagka't ang lahát ay nagkakatípon sa harapán.
--"Gerardo, oh Gerardo! násaan ka?"--ang tánging naisigáw ni Elena.
--"Gerardo?, anóng Gerardo?"--ang pairíng na tugón ng lalaki.--"Anó
pa ang Gegerarduhin mo ngayón? Si Gerardo'y patáy ná!"
--"Tampalasang táo!!"
--"Yaóng nanhík kanínang suót demónyo ang siyáng umutás sa kanyá!"
--"Oh mga tampalásan!!"
Si Elena ay hinimatay.
--"Lalong mabuti!"--ang sa sarilí'y nawikà ni Juancho, at pagdaka'y
inalúlan ang abâng si Elíng sa kalesa niyáng doo'y inihandâng
talagá.--"Kutsero, pika!!"
XVI
SA ILÁNG NG MGA ASWÁNG
Ang líham na tinanggáp ni Gerardo ay lábis nang nag-úlat sa kanyá na
sa gabing iyón ay pilit siyáng makasasagupà ng isang kataksilán.
Lábis din niyáng alám na ang pagpáyag na sumáma sa demónyo ay lubhâng
mapangánib.
Dápwa't umúrong sa panganib ay ugalì lang ng mga pusong marurupók,
hindî ng mga gaya niyáng walâng tákot na kinikilala kundî ang tákot
sa kaniláng Diyós at Báyan; hindî ng mga
"Mapagbiróng lagì sa tampó ng buhay
"Mapaglarô kahi't sa labì ng hukay."
Ang gabí noón ay sakdal ng dilim. Sa maulap at masungit na langit,
ay walâ ni isa mang bituin.
Nang siná Gerardo ay mapaláot na sa gayong kadilimán, ang demonyo ay
nagtumúlin ng lakad. Si Gerardo naman ay nagliksí din.
--"Sabihin na, páre, kung kayo'y sino;"--ang patawang wika ng binatà
sa kanyang kasama.
Ang pagkapípi ng demonyo ay patúloy pa rin. Walang itinugón kay Gerardo
kundî mga di mawatásang bulóng; at lalòng binilisán ang hakbáng.
Saán silá patúngo? Itó maráhil ang ibig na maaláman ng bumabasa.
Dapat munang unawain na ang báhay nina Pepe na kanilang pinanggalingan
ay nagíisang nakatayô sa labás ng báyan ng Libis, sa tabi ng isang
mahabàng dáan na patungo sa Maynilà. Mulâ sa bahay na iyón, ang
isáng maglalakbay sa Maynilà ay kailangang lumakad ng mga isáng óras
bago dumating sa kapwà báhay. Ang dáang itó na patungo sa Maynilà, ay
siyáng tinatalakták nina Gerardo. Kalahating óras na siláng naglálakad
nguni't di pa tumitigil. Naiinip na si Gerardo, dapwa't gayón na lang
yatà ang kagandahan ng kanyáng ugalì na kahi't ang isáng pagkainip ay
áayaw ipahalatâ kahi't sa isáng demonyo. Bukód sa rito'y talagá namáng
nátigasán niyá ang pakikipagtagálan sa kanyáng kasáma saan man siya
dalhín palibhasa't malaki ang nais niyáng mabatid kung tunay ngang
matutupad ang mga sumbat sa kanyá na natatalâ sa tinanggáp na liham.
Sa di kawasa'y lumikô ang demonyo sa isáng landás. Ang binatà nama'y
lumiko din.
Di naláon at sila'y sumápit sa isáng iláng, na dáhil sa kasukálan, ay
matatawag nang gúbat. Isang bahagi ng iláng na íto ay pinangingilagang
lubhâ ng mga matatakuting taga-Libis túlad ng pangingilag nilá sa isáng
libingan. Di umano'y may mga lunggâ doón ang mga aswáng. Di umano'y
ang mangahas na máglagalág doón sa kalalíman ng gabí ay nawawalâ't
súkat. May mga báboy daw na sungayan, mga kalabáw na parang bága
ang mga matá, at mga ásong singlalakí ng kabáyo, na parapárang
nanghaharang doón.
Itó ang lugal na tinutungo ng demónyo.
--"Abá pare,"--ang birò ng binatà--"¡baka tayo'y harangin diyán
ng aswang!"
Lalòng nagtumúlin ng lákad ang demónyo at saka tumigil ng
biglâng-biglâ.
Dinukot sa bulsá ang isang aywan kung anó, bago inalápit sa mga
labì. Hinipan. Ang tunóg ay katúlad ng huni ng ahas. Noon di'y
pahangos na tumátakbo sa kanilang kinatatayuán ang isáng... ¿aswáng
na kayâ?... putót na putót ng damit na itím--tulad sa itím ng gabí.
Ang bágong-datíng at sakâ ang demónyo ay lumayo sa binatá ng iláng
dipá, at nagbulungan.
Sandalî lamang at ang demónyo'y pasugód na lumápit kay
Gerardo. Sinaklót itó sa liig, at sakâ nagngi-ngitngit na tumanóng:
--"Walâng-hiyâ, ¿kilalá mo ba akó?"
Kumulô ang dugô ni Gerardo sa ginawâng iyón sa kanyá. Isang suntók
na úbos diín sa sikmurà ng demonyó ang kanyang iginanti. Ang liíg
niya'y nabitiwan at súkat ng pangahás na ngatál na ngatál sa poot,
at di magkantutúto sa pagsigáw ng sunódsunód na.--
--"Waláng-hiyâ!! magsísi ka ná ng iyóng kasálanan! ngayón, ngayon mo
akó makikilala!!"
Sa sasál ng gálit, at sa gitnâ ng pagngi-ngitngít, ay di nabatá ang
di damukúsin ang mukhâ ni Gerardo.
Si Gerardo na noó'y pigil sa bisig ng kasapakát ng kanyáng kaáway,
palibhasá't nadaíg siyá noón sa lakás, ay walâng naitugón kundî
mga sipà.
--"Ulupóng!! mga duwág!! Ganyán ang mga duwág!!"
--"Pápatayin, pápatayin kitá, salbáhe!!" ... Umúrong ang demonyo ng
isáng hakbáng; itinaás ang kanang kamáy, at nagpatúloy:
--"Nakikíta mo ito, anák ng...?"--Noón ay kumidlát; at sa pamamagitan
ng liwanag nito, ay napagmalas ng binatà ang kakilakilabot na talibong
ng kaaway.--"Itó, itó, ang sa iyo, ngayóy uutás! Uutás! nauunawàan
mo ba?"
--"Sa mga duwag akó'y di natatákot!"--ang nakabibinging sigaw ni
Gerardo; at úbos lakas na nagpumilit makakulagpós sa pumipigil sa
kanyá. Walâng nasapit ang abâng binatà sa mga bakal na bisíg ng
yumáyapós sa kanyáng katawan ¡Isa pang saksi ng pangingibabaw ng
Lakás sa Hinà!
--"Binagábag mo ang mapayapà kong buhay;"--ang dugtóng ng
demonyo--"isiniwálat mo ang mga lihim na pinakaiingat-ingatan ko,
ginising mo ang poot sa akin ng isang báyang dati'y nakayukô sa aking
bawá't maibigan, pinakalaitlait mo ako, pinakadustâdustâ sa matá ng
lahat,--ano ang sa aki'y nalálabí? Anó ang dápat kong gawín? ¡Hindì akó
isáng babáe na sa gitnâ ng pagkasawî, ay masisiyahan sa pagtutukmol,
sa pananambitan, at pananangis! ¡Hindî ako ang ulól na magsisisi sa
aking mga nagawâ; hindî ako batàng musmos na mapalúluhód sa aking
mga ipinahámak úpang sila'y hingan ng tawad! Ah, hindî!... ¡Akó ay
isáng tunay na laláki--isáng laláking buháy na lagì ang loób!--Akó ang
bantóg na si Kapitang Memò na di nagugúlat kahima't sa kamatayan! ¡Akó
ang laláki na marúnong maghigantí!!... Ah, walâng hiyâ! Tálastasin mo
na isinumpâ ko ang ikáw ay patayín! patayín!! patayín!!! Unawâin mo
patayin!!! Nárito, nárito akó, nárito si Kapitang Memò upang tumupád
sa kanyáng sumpâ!!"
Mulîng itinaás ng sukáb ang kánang kamáy; ¡dápwa't ang karawaldawal na
náis ay di nagwagí!... Isáng sing-bilís ng kidlát ang noo'y namagitnâ,
pumigil sa nakayambáng kamáy, at umágaw sa matúlis na patalím.
Sa sumunód na sandalî, si Kapitang Memò ay nábulagtâ. Si Gerardo'y
ligtas; iniligtas siyá ni Florante, na sa gitnâ ng gayóng kabayanihan
at pagwawagí, di kinukusa'y napasigaw ng--"Oh mga swail!! Ang Diyos
ay hindî natutúlog!"
Nang mámalas ang pagkakátimbuwáng ni Kapitang Memò, ang kanina'y
pumipigil kay Gerardo ay kumaripas ng takbó.
Sinundán siyá ng dalawáng magkatóto, dapwa't di inabutan. Biglâng
nawalâ. Kinupkóp ng dilím!...
Oh ang nagagawâ ng dilím ng gabí!
Ang kadilimán bagáng iya'y nilaláng na talagá úpang makatúlong sa
mga karúmaldúmal na adhikâ, at mapagtagúan ng mga sukáb?
Kung túnay na ang Diyós ay siyáng lumaláng sa kadilimáng iyán, .... ang
katotohánang itó, kung katotohánan ngâ, ay nakapagpapa-alinlangang
lubhâ sa pagka-makatwiran ng Diyós na iyán!...
XVII
DIYATA'T BUHÁY KA PA?
Dumating ang magkatoto sa mahabang daan na patungo sa Maynilà.
Kaginsaginsa'y naulinigan nilá mulâ sa malayò ang isang sasakyang
humahagunot... Lumaláon ay lumalakas, sa kanilang pakinig, ang
kalugkog ng mga gulong; lumalaon ay tumitingkad, sa kanilang paningín,
ang dalawang ilaw ng sasakyan. Di nagtagal at nálapit ang kalesa
sa magkaibigan.
Tumingin ang dalawang binatà sa loob. Nakilala nila ang lulan: si
Elena at ang taksíl! Nagulamihanan si Gerardo. Natigilan sandalî, at
... kagaya ng isang ulol na hinagad ang sasakyang lumilipad. Sinundan
siya ni Florante.
Sino ang makatatatáp sa makamandág na mga damdaming noo'y gumigiyagis
at sumásakal sa pusò ni Gerardo?... Oh! Diyatà? Ang kanyang kasi sa
piling ng ibá, sa piling ng isang kaaway? Diyatà? At sa gayóng dilím
ng gabi? At sa gayóng mga pook?... Oh! Kataksilan!... At yaong mabilís
na takbóng iyon, ¿anó ang kahulugan?...
Paninibughô, poot, pagka-awà sa kanyang irog, ay sunod-sunod na
dumatál sa boô niyang katauhan. Ang sigaw ng kanyang dangal, ng
dangal ng kanyang pagkalalaki, ay daglíng pinukaw ang bangís at init
ng silangan niyang dugô, pinawì ang pagkahapò ng kanyang katawan,
at nagdulot ng ibayong lakás at siglá sa nanglulumóng dibdib.
Walâng tugot ng katatakbó ang dalawang magkatóto. Lumalaon ay lumalaki
ang pagitan nila at ng sasakyan. Sasabihin ng mga pusòng mahihinà,
na sila'y walâ nang pag-asa. Dapwa't di gayon. Sa mga kawal na iyon
ng kabayanihan, ang pag-asa sa isang pagwawagí ay lalong kumikinang
at nagbabaga habang napápabíngit sa panganib, pagkasawî at kamatayan.
Talagáng ganyan ang mga bayani!
Talagang ganyán ang mga naghahabol at umuusig sa ngalan ng Matwíd,
sa ngalan ng Dangál, sa ngalan ng isáng dalisay na Pag-ibig! Parating
buháy ang Pag-asa! Papaano'y buháy na lagi ang pananalig na, sapagka't
katwiran ang hánap, ay may isáng makatwirang Bathalà sa Langit na sa
kanila'y tutulong at magdudulot ng tagumpay.
Pagkaráan ng ilang sandalî, ang sasakyáng hinahábol ay sumapit sa
isáng tuláy na lumà. Sa isáng dulo ng tuláy na iyon ay may isáng
malakíng bútas na, sapagka't di pa natatagalan ay di alám ni Juancho,
ni ng kutserong si Kikò, ni ng kanilang kabáyo.
Nangyari ang di hinihintáy: Ang mga páang unahán ng hayop ay tumamà sa
butas,--kaya't dagling napatigil. Ang kabáyo ay di makabángonbangon
sa pagkasubásob. Nagkangbabalì ang latiko at nagkangmamálat si Kikò
sa pagsigáw, dapwa't maanong natinag ang hayop sa pagkápangaw!
Si Juancho ay galít na galít sa kanyang kutsero. Bumaba sa kalesa at
pagdaka'y binatukan nang makalawa ang abang si Kikò.
--"Torpe! animal! bruto! Mangutsero lang ay di ka marunong!... Bakit
di kalagin ang tirante, cabrón?"
Si Kiko nama'y susukot-sukot na isinauli ang latiko sa lalagyan,
at saka susukot-sukot ding kinalág ang tirante. ¡Kay bait na
tao! Pagkababàbabà ng loob! ¡Kay gandang ugalì! Mga taong gayá niya'y
dapat pagkawang-gawaan ng lahat ng mga nangangarap at nagmamalasakit
sa isang maligayang bukas ng Bayang Pilipino! Dapat patulugin ang mga
taong ganyan sa isang palasio na may isang dinamita sa ilalim!... ¡Ang
busabos ay busabos lang ang iaanák!... Kung kayâ may mapangbusábos
na panginóon, ay sapagka't may napabubusabos!...
Samantalang tinutupad ni Kikò ang banal na utos ng kanyang mahal na
amo, ay siyang pagdating ng dalawang binatang hangós na hangós.
Lumapit ang isa kay Elena na noo'y nakahilig sa loob ng sasakyan at
kasalukuyang hinihimatay na naman, samantalang ang isa nama'y sinugod
si Juancho at pasigáw na tumanong:
--"Síno ka?"
--"At ikaw, sino ka?"
Si Juancho'y biglang napaurong ng mamalas ang tindig ng nangangalit
na si Gerardo.
--"Ha? Gerardo?"--ang kanyang pamanghang tanóng.--"Diyata't si Gerardo
ka? Diyata't buháy ka pa?"
Inaunat ni Gerardo ang kanang kamay na may pigil na isang patalim at
nanginginig na nangusap:
--"Taksil, anó ang ginawâ mo kay Elena?... Sumagot kaagad ó ikaw
ay mamámatay!"
Si Elíng noo'y nasaulian na ng diwà. Nadinig niya ang boses ni Gerardo;
at nakilala ang kanyang irog na ibinalitang namatay. Lumuksó ang
binibini sa kalesa at hihikbî-hikbîng niyakap ang binatà.
--"Oh, Elena!"--ang mapanglaw na bigkas ni Gerardo;--"Anó ang ibig
sabíhin ng lahat ng ito?--Ako'y námamanghâ!... Bakit ka nápaparito?"
--"Ginahás akó ng táong iyan!"
--"Oh tampalasang lalaki! Walang pusò! Di mo na inalaálang akó ay
may kamay!"
Ang mapusok na binatà ay biglang lumundag sa kinatatayuan ni
Juancho. Tangka niyáng itarak sa dibdib ng sukáb ang hawak na
patalím. Dapwa't di itó nangyari. Si Elena ay namagitnâ.
--"Gerardo, oh Gerardo!"--ang kanyang hibik;--"huwag kang papatay ng
iyong kapwà, tanging pamanhik!"
--"Bayaan ako, Elena!--Alam ko ang aking ginágawâ!--Pumatay ng kapwà
ay di laging kasalanan!--Ang kamay ko ay di nangíngimìng magpatulò
sa dugông maitím!--Inibig ng lalaking itó na iluksó ang iyong puri,
at nang sa gayo'y madungisan ang aking karangalan!"
--"Ha! ha! ha!"--ang pairíng na halakhak ni Juancho--"Tinatawanan kita,
Gerardong hambog! ha! ha! ha!"
Muling sinugod ni Gerardo ang kaaway, dapwa't namagitnâng mulî
si Elena.
--"Giliw ko, nalalabuan ka ng isip, napadadaig ka sa kainitan ng
iyong dugô; huwag oh, huwag! Maghunós dili ka!"
--"Bayaan mo akó Elena!"
--"Gerardo, may mga hukuman, may Justicia, may Diyós!"
--"At may Juancho na di nagugulat sa sanglibong gáya mo, palalò!!"--ang
pagdaka'y isinabad ng swail.
--"Diyatà, Elena, at ipagtatanggol mo pa ang isa kong kaaway?"
--"Hindî ko ibig na siya'y ipagtanggol. Ang kalulwa mo ang siya kong
alaála. Ayokong madungisan ang kanyang linis; ayokong sumuway siya
sa bilin at utos ni Bathalà!"
--"Malayò, Elena malayò sa akin! Ni Dios, ni ikaw, ni sino pa man ay
di ako dapat sisihin sa aking gagawin!... Malayò!"
Nagpumiglás si Gerardo; nabitiwan ni Elena ang kanyáng katawan,
dapwa't hindi ang kamay na may hawak sa sandata.
--"Pumayapà ka, Gerardo! Huwag mong ikikilós ang iyong kamay, kung
ibig mong huwag akong masugatan. Bitiwan mo iyáng patalim, ó mahihiwá
ang mga dalirì ko! Bitíw, aking irog, bitíw!"
Sumukò din sa wakás ang kapusúkan ng binatà.
--"Duwag! ha! ha! ha! talagá kang duwag!"--ang sigaw ni Juancho na
anaki'y isang bukod na matapang.
Si Florante na mulâ nang dumating sa tulay ay di umi-imik, ngayo'y
humarap kay Juancho at banayad na nangusap:
--"Ang táo ay malayà hanggan siya'y gumagalang sa matwid; kapag
binaluktot niya ang katwiran, kapag siya'y lumabag sa makatwirang mga
utos, ang kanyang kalayaan ay dapat bawiin. Ikaw ay sumalansang sa
inaáatas ng matwid. Kami ay may karapatang kumatawan sa Justicia. Isukò
mo sa amin ang iyong kalayáan."
--"Ha! maginoong Florante! At sino pô kayo na aking susukuan?"
--"Walang maraming salitâ! Sasáma ka sa hukúman ó hindî?"
--"At sino pô kayó na aking sásamahan?"
--"Mga kapantay mo, na ngayo'y may karapatáng makapangyári sa
iyó!... Sasáma ka ó hindî?"
--"Baka ikaw ay nahihílo!"
--"Sumagót ka ng tapát, sasáma ka ó hindî?"
--"Híndî!!"
--"Ulol! Ibig mo pang ikaw ay gamítan ng lakás?"
--"Hitsura ninyong iyán ang aking uurungan!"
Si Juancho ay naglilís ng manggás at inawasíwas ang kanyáng sundang. Si
Florante nama'y biglang inalantad ang dala-dalang talibóng na inagaw
kangína kay Kapitang Memò.
--"Halíng!"--ang kanyang sigaw--"Nakikita mo ito?"
Tiningnan ni Juancho ang sandata. Napaurong. Nangdididilat. Nakilala
ang talibong.
--"Bakit iya'y nasa sa iyó? At bakit iya'y may dugô?"--ang pahiyaw
na usisà--"Inanó mo ang aking kapatid?"
--"Ginawâ ko sa kanya ang gagawin ko sa iyo kapag di ka sumunod
sa amin!"
--"Anó ang ginawâ mo sa kanya?"
--"Siya'y pinatay ko!"
Isang pailalím na saksák sa sikmurà ni Florante ang itinugon ni
Juancho. Si Florante sa lakás ng saksák ay daglíng nabaligtad, dapwa't
noon sandaling iyon ang kanyang kaaway ay dinaluhong ni Gerardo,
nagkágulong-gulong sa tulay at sa wakas ay nahulog sa ilog.
Ang tubig ng ilog na iyon ay may labinglimang dipá ang lalim; at si
Juancho ay di marunong lumangoy.
Si Kiko na may kaunting pagkabinabae ay nápakurús nang makalawá,
pagkukurús na sinalíwan ng sunód-sunód na "Susmariosep" at "Kaawàan ka
ng Diyós!" Sa kalakihán ng tákot ay dalì-dalìng lumulan sa kalesa at
talagáng tangkâ niya'y patakbuhíng mulî ang kabáyong nakawalâ ná sa
pagkakásilat, dapwa't nang hahagkisín ná ang háyop ay siyang pagsigaw
sa kanyá ni Gerardo ng:
--"Hoy!! Saan ka paparoon?"
Si Kiko'y kinilíg at parang tulíg na bumulalás ng di mawawàang mga:
--"Aba hindî pô, dine pô lang, walâ pô!"
Pagdaka'y inalúlan ni Gerardo sa kalesa ang sugatáng si Florante at
si Elíng, na noo'y putlângputlâ, nanginginig, at nanghihinà.
Nilísan nilá ang tuláy na iyon, na ayon kay Kikò ay lubhâng
kakilakilabot.
XVIII
PAHIMAKÁS NI FLORANTE.
Sa sumunód na sanglinggóng singkád, sa boông bayan ng Libís, ay
walâng napaguusápan ang síno-síno man, saán mang súlok magkatatagpô
kundî ang matalinghagàng gabí na sumaksi sa gayóng mga pangyayáring
nakapanghihilakbot na lubhâ, at hálos di mapaniniwaláan ng mga di
mapaniwalâing taga-Libís, dángan lang at may isáng Gerardo, isang
Elena, at isáng Floranteng sugatán, na nagpapatúnay sa mga nangyári.
Lahát ng makadinig sa kasaysáyan ng gabíng iyón ay nagkakaisá na
ang sinápit ni Kapitang Memò at ng kanyáng kapatid ay "isang marápat
na gantíng palà ng Langit sa kanilang mga inasal." Subalì, anó ang
nangyári kay Kapitang Memò? Walâ táyong nababatíd kundî ang katotohánan
na siya'y nasugátan. Dápwa't namatáy kayâ ang bantóg na mámamatay? Ni
si Florante, ni si Gerardo ay di itó masagót nang tahásan. At tila
ngâ di matitiyák nino man ang bágay na itó, sapagka't kung túnay man
na mabisà ang pagkakasaksák ni Florante,--bágay na pinatotohánan nang
pagka-walâng malaytáo ni Kapitang Memò ng siya'y iwan nina Gerardo--ay
túnay din naman na dáhil sa kadilima'y di matiyák ng binatà kung
saáng bahági ng katawán tumamà ang patalím, kung sa dibdib, kung
sa sikmurà ó kung sa tiyán. Tangí rito nang dalawin kabukasan ang
mga poók na iyón ay walâng napagkita kundî ang namumuông dugô ng
nasawîng pinunò. Maaárì na siya'y namatáy noón ding gabing iyón,
at ang kanyáng bangkáy ay dinalá sa ibáng pook at ibinaon ng kasama
niyáng nakataanán kina Florante. Maaárì na hindî siya nagtulóy sa
pagkamatáy; na nang masaulían na ng diwà ay nakapag-inót na lumakad
at tumungo sa isáng kublí at maláyong bahági ng iláng.
Sa dalawang "maaarìng" itó, alín kayâ ang túnay na nangyári? Mag-gáwad
ng pasiyá ang bumabása.
Iniaátas ng kahusáyan na usigin kaagád ng hukuman ang madugông
sigalot, upang sa gayo'y mapatunáyan kun sino ang may sála sa boông
kasiyaháng-loób ng lahát, at sa ibáyo ng lahat ng mga pag-aálinlángan.
Tatlóng áraw na ang nakararáan. May mga higing na sina Gerardo'y
ipadadakip, dapwa't higing lang. Kundanga'y sa boông bayan ng Libis,
sina Kapitáng Memò ay walâ ni isang kamag-ánakang malápit ni kaibigan
na nagkaloób na pumúkaw sa kapangyaríhang nagwawalâng-bahalà. Nguni't
saán útang ang pagwawalâng-bahálang itó ng mga pinunò? Aywan
natin. Lubhâ siyang kataká-taká.
Hindî masasábing mahírap dakpin sina Gerardo; sapagka't ang mga itó
ay walang alís sa Libis. Si Gerardo'y waláng iniintay óras-óras kundî
ang siya'y ipatáwag ng hukúman; samantalang si Florante namán ... oh,
si Florante! Lalòng madalî siyáng hulihin!
Kahabaghabag na binatà! Pagkatapos na masagip sa panganib ang isáng
kaibigan, pagkatapos na masunód ang átas ng matwid, ay siyá pa ngayón
ang papagdudusáhin sa gitnâ ng isáng mapaít na kapaláran! Ang kanyáng
súgat ay lumulubhâ. Walâng lagót hálos ang di maampát na tulò ng
dugô. Araw-áraw ay humihinà ang dati'y malusóg, sariwà, at malakás
niyáng katawán; tumatamláy ang mga matá na dati'y maningning na lagì;
pumapangláw ang dati'y masayá at palangitíng mukhâ.
Si Gerardo ay balisángbalisá sa paglubhâng itó ng mahál na kaibigang
nagligtas sa buhay niyá. Hindî siya humihiwalay kahi't sumandalî sa
piling ni Florante, tangì na lamang kung kailangang totoo.
Siyá ang nagpapakain, siya ang umaalíw, siyá ang nagbibihis, siyá ang
tumatánod sa may sakít araw-gabí. Kusang nilimot, isinatabí na muna
ang ligayang tuwî na'y hinihingî ng kanyáng pusò, ang pakikiuláyaw,
ang matamis na pakikipagtitigan, ang paghalík sa bangó, at pagtatamasá
ng boong luwalhatì at láyaw sa kandungan ng kanyáng Julieta.
Dapwa't sáyang na pagpapágod ang kay Gerardo! Sa likód ng maíngat
niyáng pagaalagá sa maysakít, ay walâ siyáng námalas kundî ang
lalò pa manding paglubhâ nitó, ang lalòng panghihinà ng katawan,
ang lalòng pagdalang ng tibók ng buhay, hanggang sa wakas ay sumápit
ang mapaít na sandalî nang ang mga manggagámot sa gitnâ ng di masáyod
na pangangambá ng lahat ay tahásang nagpahayag na sila'y walâ nang
pag-ásang mailigtás pa ang may sakit.
--"Ginámit na namin ang lahát ng paráang sakláw ng áming kaya"--ang
wikà nila--"Walâ na kaming magágawâ. Gayón ma'y magsidulóg kayó
sa ibáng manggagamot na lalòng pantás kay sa ámin,--siná Valdez,
Angeles, halimbawà."
Háting gabíng malálim nang ang pagsukòng itó ay ipahayag.
Minabuti ni Gerardo ang pagtáwag ng ibáng manggagámot sa
Maynilà. Tinangkáng lumuwás, nguni't kailán? Pagbubukáng
liwayway? Makasanglibong hindî! Si Gerardo ay isáng táo na kapag
iníbig na gawín ang isáng bágay, ay di marunong magpabukás. Noon din
sandalîng iyón siya'y napa-Maynilà. Ni tren, ni bapor, ni kalesa ay
walâ; kaya't nangabayo, nangabáyong sumagupà sa gayóng dilím ng gabí!
Sa pagdáan niyá sa tapat ng báhay ni Elena, ay nagkatáong nakadungaw
ang kanyáng kasi. Tumigil sandalî, ipinahiwátig sa tatlóng salitâ
ang lagay ni Florante, at daglîng nawalâ: parang palasô na lumipád
sa Kamaynilàan.
Si Elíng ay balisáng-balisá; nagbihis, at noón din ay napasáma sa
bahay ni Florante.
Nang siya'y dumatíng ang may sakit ay kasalukuyang nagsasalitâ.
--"Nanay"--ang wikà sa iná, kay aling Tinay.--(Si Florante'y wala
nang amá.) "Ayoko nang nakahigâ, ibig ko'y nakasandal." Nang masunod
ang hilíng ay tinitigan ang lahat ng nangároon. Bukod kay Elena at sa
kanyang iná ay nakilala ng may sakit ang mga katoto niyáng si Faure,
si Lauro, si Baltazar, at saka ang magagandáng Pacita, Nena, at Milíng.
--"Elena, si Gerardo?"--ang pagdaka'y itinanóng ng makitang walâ roón
ang tangi niyang kaisáng-loób.
--"Lumuwás siyá, upang tumáwag ng manggagámot."
--"Para sa akin?"
--"Oo."
Nagbuntong-hininga ang may sakít.
--"Oh!"--anya,--"bákit kayâ at nagpapakapagod ng ganitó si
Gerardo? Papaano kayâ ang dapat kong gawín úpang makagantí sa kanyá?"
--"Florante, malakí ang útang ng loób ni Gerardo sa iyó. Iniligtás
mo ang kanyáng búhay!"
--"O, ay anó iyón? Bakit siya kikilala ng útang ng loób sa akin
gayóng walâ akong ginagawâ kundî tumupád ng katungkulan?... Para
namang siya'y di si Gerardo!"
--"Kung gayón, Florante, ni ikáw ay di rin dápat kumilála ng utang
sa kanya, sapagka't ang pagpapágod niyáng ginugúgol sa iyó ay isang
katungkúlang nagbubúhat sa alin mang mabuting pagtitingínan ng mga
magkakaibigan, magkakasáma, at magkakapatid sa isáng adhikâ."
Si Florante ay napangitî nang maunawàang siya'y nadaíg sa
pangangatwiran ni Elena.
--"Tálo mo akó, Elíng"--ang kanyáng wikà--"At ako'y sumusukò... Sabihin
mo kay Gerardo na maraming salamat!"
Pumikít ang may sakít at may kalahating-óras na di kumibô.
Walâng anó-ano'y dumilat, at pagkatapos na maibaling ang paningin sa
lahát ng dáko ay binigkás ng hálos pautál-útal ang sumúsunod:
--"Mga kaibígan,--ano bagáng bagay na mahalagá ... ang umípon sa
inyó ... sa aming marálitang tahánan? Batíd ba ninyó ... na dito'y
inyóng madadamá ... ang mga hulíng galáw ng ísip ... na dito'y inyóng
madidiníg ang mga hulíng anás ng kálulwa ... ang mga hulíng tibók ng
pusò ... ng isang sawîng palad na gaya ko?
"Oo, sawíng pálad! Iyán ang dápat itáwag ... sa akin na mamámatay
nang walâ man lang nagagawâ ... sa kanyáng Bayan!
"Sawing pálad ang gaya kong ... hihimláy sa libing ... na tagláy ang
alaálang masungit ... na inaangkin ng isáng bandílang dayuhan ... ang
Lúpang sa kanya'y paglilibingan!
"Sawing pálad ako, na walâng napagkita ... sa boô niyang
buhay ... kundî mga úlap, mga luhà, mga paták ... ng dugông
ninanakaw! Ah! mamámatay ako ... nang di ko nakikita ... ang
paghihiganti ng sugatáng pusò ng isáng Apí! Mamámatay ako ng di ko
namamálas ... ang pagbabangong puri ng isáng Dinuduhagi! Mamámatay ako
ng di ko naitataás yaring kamay ... sa ngalan ng Kalayaan! Mamámatay
akó ... ng di ko mamamálas yaong alapaáp ... na lilitawán ng
Dakilang Lintík ... na tutúpok sa lahat ... ng mga pusòng duwág
mahihina't walang dangal ... ang Lintík na magpapalubóg ... sa lahát
ng Kapangyarihang dáyo, at magpapasikat ng boông dingál sa isáng
... Araw at tatlong Bituin!!"
Kinapós ng hiningá ang may sakít. Ibig pang magsalitâ, dapwa't di na
maarì. Tináwag ang iná, hinagkán at niyákap.
Tumahimík. Itinirik ang mga matá. Akalà ng lahát ay patáy ná. Dapwa't
hindî. Mulìng nangusap sa isáng mahinà at paós na boses:
--"Nánay, balútin ang aking katawán ... at ataúl sa bandilà ng
Bayan...!
"Paálam na ... giliw kong Pilipinas ... Isáng malayàng ... Bágong
Búhay!..."
Tumigíl ang tibók ng pusò; napútol ang galáw ng ísip; pumaitaás ang
kálulwa, úpang kailán ma'y huwag nang magbalík. Walâng naíwan kundî
isáng bangkáy, isáng ngalan, isáng halimbawà, isáng alaala, isáng
binhî ng katapangan....
XIX
PAGHIHIGANTÍ NG DANGÁL
Gayón na lang ang pagmamahal ni aling Tinay sa kanyáng anák,
gayón na lang ang pagkabúlag ng kanyang pag-ibig, na kahì ma't alam
niyáng siyá'y sasalansáng sa isáng mahigpit na utos, kahì ma't alam
niyang siya'y pilit na uusigin, at magdurusa sa bilangguan, ay hindî
nangyáring huwag pagbigyán-loób ang kahulíhulihang bilin ng tánging
bulaklák ng kanyáng pag-ibig, ang katapustapusang hibík ng isáng
pusòng bayáni--ng isang pusòng makabayan, ang pahimakás na hilíng
ng pinaglagakán ng boô niyang pag-ása, ang kahulíhulíhang tibók
ng búhay niyaóng masunurin, masipag, mabaít, at magalang na anák,
na sa gitnâ ng gayóng katandáan, ay siyáng ligaya ng kanyáng matá,
paraluman ng mga pangarap, at dangál ng kanyáng pagka-iná.
Lahát halos ng mga kamag-ának at mga kaibigan ni aling Tinay ay
nagkakaisang di mabuti ang kanyang inaakalàng pagsunod sa bilin
ni Florante.
--"Alalahánin mo, Tinay"--anilá--"na tayo'y nasásakóp ng ibáng
kapangyarihan. Ang gagawin mo ay isang malinaw na paglapastangan,
isang talampákang paghamon sa pamunúang amerikano!"
--"Ay anó sa ákin?"--ang tugon namán ni aling Tinay sa gitnâ ng
pagpipighatî--"Anó sa ákin ang kapangyaríhang iyan, anó ang lakás ng
pamunúan, anó ang bisà ng isáng mabangís na útos, anóng kailangang
magdúsa sa harap ng tagubilin ng mahal kong anák?"
--"Tinay, maghúnos dilì ka; ikaw ay nabubulágan."
--"Masasábi ninyó iyán sapagka't siya ay di ninyó anák, sapagká't
kayó ay di naghírap sa kanyá, sapagka't di ninyo alám ang halagá ng
aking Florante!"
Si aling Tinay ay humagulhól ng iyák kagáya ng isáng batàng musmos.
--"Ang nakakahirap sa iyó, Tinay"--anang isáng matandâng lalaki--"ay
napadádaig ka sa mga udyók ng pusò: áyaw kang mangatwíran nang
mahináhon. Makiníg ka sumandalî. Si Florante ay naghihingalô ná
nang hilingin ang tungkol sa bandilà, hindî ba?... Kung gayo'y dápat
mong tantuin na kapag ang tao ay naghihingalô, ang pag-íisip niya'y
humihinà, lumalabò, nakalilimot, at..."
--"Siyana ná, tio Kulás"--ang biglâng pútol ni áling Tinay--"Masasáyang
lang ang inyóng mga salitâ sa ákin. Dapat ninyóng matalastás na nóon
pa mang araw, ay nabanggit na rin sa akin ng anak ko, ang kanyang náis
na kapag siya'y namatay, ay huwag papalamutihan ang kanyáng ataúl ng
anó pa man maliban na ngâ lang sa isáng bandilàng pilipino...
"Ah, magpahingá kayó, mga pusòng mahihinà! Di ninyó batid ang
linaláyon ni Florante!... Ibig ipakíta ng anák ko na walâng bandilà
siyáng iginagálang, at walâng kapangyarihan siyang niyuyukûan kundî
ang bandilà't kapangyaríhan ng Tinubúang Lupà!
"Ibig niyáng ipahiwatig na di ang lahat ng utos ng pamunúan ay dápat
sundín; na kapág ang isáng kautusan ay walâ sa matwid, ang magtaás
ng noo, ang magmatigás, ang tumutol, ay di isáng kasalanan, kundî
isáng átas ng kabayanihan, isang tandâ ng katinuán, isang taták ng
karangálan!"...
Si tandâng Kulás ay napanganga't sukat. Kailán má'y di niyá naapuhap
sa kanyáng gunita; ni natunghan sa lalòng malalim niyang panaginip
ang larawan ng isáng babáe na pinúpulásan sa mga labì ng gayong mga
salitâng sakdál ng titigás!
Iiling-iling na lumayô sa harap ni aling Tinay.
--"Eh, eh! Katakot-takot na babáe itó!"--ang tanging naibulóng sa
kanyang sarili.
Ibig ni aling Tinay, áywan kun bákit, na kapag namatay ang isáng táo,
ay málibing kaagád; áayaw ng búrol-búrol. Dahil dito'y kanyáng inihayág
na ang libing ni Florante ay idadáos sa ika ánim na oras ng umaga ng
araw ding iyon ng pagkamatay.
Nagbubukang liwaywáy.
Sa tapát ng namatayang báhay ay may isáng binatàng luksâng-luksâ,
nakatungó, nakasalikód kamay, at walang tigil ng kayayaó't
dito. Banayad ang mga hakbáng. Kagaya ng isang may iniisip na
malálim. Walâng kamalákmalák ay biglang napatigil. Tiningalâ ang
isang kimpal na alapáap sa mukhâ ng langit, at pinagalaw-galáw ang
úlo na animo'y may kinákausap doon.
Sino ang binatàng ito? Si Faure. Pakinggan natin ang tibok ng kanyang
damdamin:
"Florante, kay ligáya mo ngayon!--Nilisan mo na itóng Lupàng
maligalig--at ngayo'y náriyan ka na sa Bayan ng kapayapaán, sa Báyan
ng pagkakápantáypantáy, diyán sa walâng naghahari kundî ang isáng
Bathalàng sumasagisag sa banál na Katwiran...
"Oh, laki ng kaibhán ng iyóng kalagáyan, kay sa ámin dito sa lupà.
"Kayó diyán ay tahimik, walâng íringan, walâng paghihigantí, iisa ang
pananampalataya, iisa ang damdamin, waláng sinusunod kungdî iisang
bandilà, waláng iginagalang kungdi iisang dambanà; ang bandilà ng
Matwid at ang dambanà ng Katotohanan...
"Samantalang kamí sa bahaging itó ng Sangdaigdig, ay walang nalalasap
sa tuwituwi na, kungdi ang mapaít na latak ng buhay. Sa lahat ng
dako ay himutók, pananángis, panambitan, hinagpís ng mga ináapí, ng
mga tinaksíl na sawing palad, ng mga isinilang sa baníg ng hirap, na
kahima't may katutubong karapata't dangal ay lagì na lang niyuyurakan,
dinadayà, hinahamakhamak, dinudustadusta... ng mga palalòng mapagmataás
na nangbubúlag at nang-aalipin...
"Ah! sinong nagbabatá ng ganitong kalagayan namin ang di
makapagsasábing kayóng naririyan ay mapapalad?
"Kung gayon...
"Bakit itatangis ang inyong pagpanaw?
"Bakit ipagluluksâ ang inyóng paglípat sa kabilang búhay?
"Mahanga'y--ipagsayá, pagka't nariyan kayó sa lubós na kapayapaan.
"Nguni't--¡sinungáling!--Bakit di mapigil ang pagluhà niyaring pusò
tuwi kong magugunitâ ang mapangláw na tinig niyaong batingáw?
"Ah! Sapagka't ang tinig na iyon ay nagsasabing si Florante na giliw
kong kaibigan ay pumanaw sa akin. Sapagka't ang tinig na iyon ay
nagsasabing nalagasan na naman ng isáng kawal ang kabinataan--iyáng
kabinatàang sa araw ng bukas ay siyang magtatagúyod at magsasanggalang
sa isáng Bayang mahinà't hapô upang huwag muling mahulog sa hukay
ng pagkaaba.
"Nguni't...
"Kung dini sa Lupa'y nagkakailangan ang ating lahì ng hukbó ng mga
bayani upang makapagtanggol sa kanyang Karangalan, Kalayaan at Buhay,
diyan namán sa Langit ay nagkakailangan siya ng mga kinatawán upang
idalángin sa haráp ni Bathalà ang kanyang ganáp na Katúbusan!
"Idalangin ang Katúbusan!--ang Katúbusan ng isang Bayang laging
nanglulumó ang puso sa hápis at uhaw sa tunay na ginhawa; ang katúbusan
ng isang lahìng pinipilit ng walang karapatán sa isang kalagayang
salungát sa kanyang ninanasà at lagì nang pangarap.
"Idalangin ang Katubúsan!
"Sa dakilàng tungkuling ito, ay huwag nawang makalimot ang mga
kaluluwang pilipino na lumuluwalhatì sa kabilang búhay..."
Ang binatá'y mulíng tumungó, lumákad nang kauntî, bago dinúkot sa
bulsá ang kanyáng orasán. Mag-iíkaánim ná ng umága. Si Faure ay nanhík.
¡Kay panglaw doon sa bahay! Bihiráng matá ang walâng patak ng luhà;
bawa't mukhâ ay larawan ng isáng di masayod na lumbáy ng kalulwá;
sa bawa't labì ay walâng pumupúlas kundî pawàng pagkahabág,
panghihináyang, panalángin, mga buntong-hiningá...
¡Kay kapal ng mga makikipaglibíng! Ang malakíng báhay ni Florante ay
lumíit sa karamihan ng táo. Lahát halos ng mga kaanib sa "Dakilàng
Mithî" ay nahandoón. Si Gerardo lang ang walâ, papaano'y noon mga
sandaling iyon ay karárating lang niyá sa Maynilà.
Ika ánim na ganáp ng umága nang ipanáog ang ataúl, na pinápalamutihan
ng isang matandâ at malápad na Bandilàng Pilipino.
Sa sambahan muna dinalá ang bangkay. Nang mulîng málabás, at nang
tutungúhin na ang libingan, ay siyáng pagdatíng ng... (¡sinasabi na ngâ
bá ni tandâng Kulás!)... limáng kayumangging kawal ng konstabulario
at isáng putêng pinunò, na taglay sa báywang ang isáng kumíkináng na
sandata na sa kahabaan ay humíhiláhod sa lupà!...
Nagdidilim ang mukhâ ng pinunò. Nang malapit sa ataul ay daglíng
tumigil, nilabnót, iniwálat at niyurákan ang Bandilà!
Isáng kasíng bilís ng lintík ang noón din ay humaráp sa walâng-pitagang
pinunò, at walâng sabi-sabi'y ikinintál pagdáka sa mukhâ nitó ang
dalawâng sampál na sunód.
¡Kinilabútan ang láhat!
¡Gulóng katákot-tákot!
¡Ang gayóng kapangahasán ng isang kayumanggi sa isang nakasableng pute,
hanggá nang hanggá ay noón lang násaksihan ng mga táong iyon!
Sa sumunód na sandalî, ang Lakás at ang Kapangyarihan ná, ang siyang
nagharì.
Ang kayumanggíng pangahás ay pinagsunggabánan ng mga kawal ng
pamahalàan. Mga dágok, tadyák, tungáyaw, pagláit, ang naghatid sa
kanyá sa bilanggúan.
¡Kataka-taká ang kapal ng táo na natípon sa sigalot na itó! Boông báyan
halos! Karamíhan sa kanilá ay mga lálaki--mga laláking may mga bísig
at pag-iisip!... Gayón ma'y lahát ay walâng ginawâ kundî ang tumangá,
manóod! manginíg!! mamutlâ!!! matákot!!!!
Untî-untîng naáyos ang guló. Ang nabagabag na libíng ay naipatúloy din.
Noóng gabíng iyon, ang pinunò ng "Konstable" ay dinalaw ng isang
kakilákilabot na panagínip. Isáng bangkáy ang napaginipan niyang tumayô
nang dahan-dahan, lumákad, humaráp sa kanyá, itináas ang dalawâng
kamay at nagkakangdidilat sa pagsigaw ng: "Mane, Thecel, Phares!"
Sa katakutan yatà at pagkágulantáng ang makisig na pinunò ay kamuntî
nang makálundág sa dungawán ng kanyáng silid.
XX
SI ELÍNG AT SI GERARDO.
Katanghalìang tapát.
Sa isáng báhay na malíit at sa tabí ng isáng dungawán, ay nakaupông
magkaharáp si Elena at ang bathalà ng kanyáng pusò, na noón lamang
dumating.
Ang binibini'y walâng kakibôkibô; nakatitíg sa dibdib ni Gerardo ang
mapupungay niyang matá, na pára bagáng pinipilit na mahuláan ang mga
damdaming doo'y nakukulóng. Ang binatà nama'y nakatungó, kagát ang
labì, sapúpo ang malápad na nóo ng kánang kamáy, at... walâ ding
imík; ang maminsan-minsang pagbuntóng-hiningá, ang nagsisikláb na
paningín, ang nagdidilím na mukhâ, ang nóong kunót ay nagkákaisa sa
pagpapahiwátig na hindî kaligayáhan ang itinitibók ng pusò. Anó ang
nangyayari sa táong itó? Dinadalaw kayâ ng panibughó? Nagsisisi kayâ
sa isáng nagawâng kasalanan?
--"Ang mga taksil!"--Itó ang nawikà ni Gerardo pagkaraan ng ilang
sandalî.--"Nagawâ nila iyón, at,.. diyatà nama't ang bayang iya'y
nakatiís?... Wala na namáng ginawâ kungdî ang humalukipkip? Diyatà
ba nama't walâ ni isáng tumulong, walâ ni isáng nagsanggálang kay
Faure? Walâ ba roón sina Leon, siná Marcelo? Walâ ba ni isáng laláki?"
Si Elena ay íiling-iling na sumagót:
--"Pusòng laláki?... Ay, Gerardo! Ni isa'y walâ! Siná Leon ay handoóng
lahát."
--"Nguni't sa ngalan ng Diyós, ano ang kaniláng ginawâ?"
--"Walâng walâ kundî ang tumingín!"
--"Oh, tumingín! tumingín!!"--ang mapangláw na úlit ng binatà.--"At
patí bagá siná Leon ay nakitingín? Díyata't ang mga ginoóng iyán na
kung tawagi'y mga makabayan--silá na sa tuwing magtatalumpati'y walâng
ipinangangalandákan kundi dugo hangga't kailangan!--díyata't ang mga
ginoóng iya'y nakitingín patí? Oh, tumingín! Mangalandákan! Talagá
bagáng táyo'y hanggán diyan na lang? Pulós na dilà at matá na
lámang ang gagamítin? Ang áting bagáng mga bísig sa habang panahon
ay pananatilíhin sa pagkakahalukipkip? Di na bagá tayo magkakalóob
na sila'y igaláw?...
"Oh báyan! báyan!! Násaán ang iyóng dangal?... Násaán ang iyóng lakás?
"Makapangyarihan ka sa lahát, nguni't,"
--"Diyós lang ang makapangyayári sa kanyá;"--ang kaagad ay ipinútol
ni Elíng.--"Ang mga mapanglúpig na táo at ibáng báyan ay hindî! Di
ba gayón, Gerardo?"
--"Túnay ang sábi mo, dapwa't di siyang nangyayári."
--"Sawîng pálad na lahì ang átin!"
Ang binata'y mulíng tumungó at mulíng napipi. Nakaráan ang iláng
sandalî. Kaginsaginsa'y itinaás ang úlo, at tumindíg.
--"Bakit, Gerardo?"--ang usisà ni Elíng--"Anó ang nangyayári sa
iyó? Bakit ka nagkákaganyán?"
--"Walâ, Elena! Akó muna'y magpapaalam."
--"Bákit, saán ka páparoón?"
--"Walâ, may gágawin lang akó."
--"Matutulungan ba kitá?"
--"Maraming salámat, Elíng!"
--"Ano ang gágawin mo?"
--"Tútupad ng isáng katungkulan."
--"May miting ka bang dadaluhan?"
--"Walâ."
--"Alíng katungkulan ang sinasábi mo?"
--"Si Faure ay hahangúin ko sa bilangúan!..."
--"Hahangúin mo?... sa bilangúan?"
--"Oo, Elena, ililigtas ko, ililigtas kong pilit ang may loób
na nagtanggol sa Dakilàng Watáwat!... Isáng kautusáng di tumpák
sapagka't udyók ng simbuyó ng loob, ang nagbabáwal sa paggamit ng
Bandilàng Pilipino; nguni't hindî dáhil sa pagbabáwal na iyán,
ay maáarì nang siya'y yurákyurákan at dustâdustâin ng síno
mang harì-harìang ganid... Oh hindî!... Iyán ang watáwat na
pinagkamatayáng sagipín ni Rizal, ni Bonifacio, at ng libo-libo
pang bayani ng ating Kalayàan. Dahil sa watáwat na iyán nagpakamatáy
ang aking nunò, ang aking mahál na amá, at mga kapatíd!... At sakâ
ngayo'y hahamákin? Ah!... Ang pagtatanggól ni Faure ay isáng gawâng
dakilà! isang kabayaníhan!... Dápat ko siyang abulúyan. Palalayáin
ko at palalayáin ko kaagád ang bayáning laláki!"
--"At papáno ang iyóng gágawin?"
--"Kun hindî siya makúha sa pamamagitan ng malulumánay at mapayapàng
pangangatwiran,... dadaánin ko sa dahás! Dahás ang sa kanya'y nagpások
doón, maaárìng dahás lamang ang sa kanya'y magpápalabas!"
Ang boses ni Gerardo ay nanginginig. Ang mga matá niyá ay
nakapangingilabot.
Si Elena'y kagyat namutlâ at warì baga'y nangliliít sa kanyáng
pagkakáupô.
--"Diyós ko!"--anya--"Ano ang iyong gagawín, Gerardo? Ako'y
nahihintakútan!"
--"Bakit, Elena? Hindî ba matwid ang aking úusigin?"
--"Ipagpalagáy ko nang matwíd, subali'y bákit ka gagámit ng dahás?"
--"Hindî akó gagámit kundî kailangan; at ang lahát, kapag kailángan
ay dapat pangáhasán!"
--"Dápat pangahasán hanggáng di nalalábag sa mga útos!"
--"Oo, kung ang mga útos na iya'y nasasálig na lahát sa katwiran!...
"Matwíd ba ang ginawâng pag-lúpig at ang pagkábilanggo kay Faure?"
--"Siya'y nagbúhat ng kamáy sa kanyang kapwà!"
--"Túnay! Dapwa't bákit? Ah! Sapagka't ang gánid na iyón sa kanyáng
pagyúrak sa Dakilàng Watáwat, ay niyurakan ang púri, ang dangál,
ang kálulwá ng boông Kapilipinuhan!...
"Ah! Hindî mga sampál ang sa kanya'y dápat igantí! Oh, dapat
siyang magpasalámat at siya'y nasa sa gitnâ ng mga táong matiisin
at mababait. Dápat siyáng magpasalámat at.... Kung nagkátaon,
oh! ¡ang báyang iyan na binubúlag ng kaduwágan, ay nakamálas ng mga
paták.... niring dugô!"
--"Oh, Gerardo! Ikaw, kung minsán, ay kakilákilábot! Pinanglálamig
mo akó!"
--"Bakit, Elena? Natatakot ka bang mamatay akó sa pagtataguyod sa
púri ng mahál na Bandilà?"
--"Oh hindî, Gerardo! Alám mo nang ang pinakamatamís kong pangárap, ang
pinakamaálab na nais niríng pusò na sa iyóng iyó lang umaása, ay ang
makita kang namamayáni sa ikatutubós at ikalalayà ng tinubúang lupà,
ang makíta kang bangkáy sa piling ng Sagisag ng áting Búhay!... Hindî
kailangang ako'y maulíla sa iyó, hindî kailángang ako'y magdúsa,
hindî kailángang ako'y magluksâ, tumángis, at mag-isá sa habàng
panáhon! Titiisín ko ang lahat álang-álang sa Inang-Báyan!"
Napangitî si Gerardo. Ang mga pangungusap na iyón ay sumagád hanggang
pusò niyá. Kinintalan ng isang halík sa nóo ang kanyang paralúman,
bago tinabánan ang nanglalamíg na kamay nitó.
--"Maráming salamat, Elíng,"--anya--"Ngayon ay tulutan mo nang
ako'y yumáo."
--"Hintáy muna, Ardíng"--ang magíliw na samó ng binibini--"Hindî mo
pa nasásagót ang tanóng ko sa iyó kanina."
--"Alín iyón?"
--"Ang pagpapalayà kay Faure. Sakali't di mo matamó ang iyong hangad
sa pamamagitan ng mabuting salitaan, papáno ang iyong gagawín?"
--"Ah, sakâ mo na maaaláman!"
--"Sabihin mo ngayón sa ákin!"
--"Sakâ ná!"
Si Gerardo ay hindi na napapígil at nanáog agád. Si Elíng nama'y
walâng nagawâ kungdî ang dumúngaw, sundan ng tingin ang binatà,
bilangin ang kanyang mga hakbáng, at masdán kung saán siyá tutungo.
Nang si Gerardo'y hindî maabót ng kanyang matá, ang binibini'y mulíng
humílig sa dúyan at inahágis ang ala-ála sa salitáan kangína niláng
dalawa.
--"May katwiran si Ardíng!"--ang pabuntóng-hiningáng nábigkas sa
sarili, pagkaráan ng ilang sandalî--"Kay hírap ngâ namán ng walâng
kalayàan! Kung ang Pilipinas ay malayà, ang mga gayong panglulúpig,
at pag-alipustâ sa ating dangál ay hindî mangyayari...
"Kasákitsákit at pagkápait-pait na kalagáyan itong átin.
"Nguni't lagì na ba lang táyo sa ganitó,--lagì na ba lang susúkot-súkot
sa ilalim ng isáng watawat na hindî átin? Lagì na ba lang talúnan at
apí itóng áting báyan?...
"Oh, hindî! Hindî, hindí mangyayari ang gayón! Nang lalangin
ang Pilipinas ay hindî isinulat sa kanyang mukhâ ang pamagat na
alipin. Hindî nilalang ang táo upang bumusábos ó pabúsábos sa ibá! Ang
pagka-kayumanggí ng ating balát ay hindî tandâ ng isang kapalárang
mababà; iyán ay búnga ng singaw ng ating mga kaparángan at bundók!
"Oh, di mangyayaring ang kalagáyan nating itó ay sa habang panahón
ná! Ang Kasaysayan ng Sangsinúkob ay boông linaw na inauúlat ang
katotohánan na, kapag ang isang báyang nasasakúpan ay natútong humingî
ng kalayàan at pagsasarili, kapag ang báyang iyan ay napatunayan sa
gawâ ang karapatán niyá sa minimithîng mga biyayà,--ang báyang iyan
madalî ó maláon, sa pamamagitan ó ng kapayapàan ó ng paghihimagsík,
ay pilit na kakamtán ang kanyang nilaláyon....
"May nagsasábing nagkakailángan mulî ng isáng paghihimagsík sa
Pilipinas, upang mátamo ang pagsasariling pinipita.
"Hindî akó sang-ayon sa gayóng madugông paghahakà. Hindî nararapat,
hindî napapanahón, ni hindî kailángan ang isáng paghihimagsík. Ang
patalim ay dapat lamang hawakan kapág napadiwarà ná ang kahulihulíhang
patak ng pag-asa sa mapayapà at makatwirang pamamanhik sa báyang
nakasasakop. Ang Pilipinas ay may pag-asa pa... Ako'y nananálig na may
isang dakilàng Amerika na, sapagka't may puri at dangal ay di papáyag
magpakailan man na siya'y sumpâ-sumpáin ng isang báyang inamis,
at tawag-tawáging magdaraya! bulaan! taksil! magnanakaw!... Ako'y
nananálig na sapagka't siya'y namayani at nagbuhos ng dugông sarili sa
dambanà ng Kalayáan, ang báyang Amerikáno ay di malilinláng ang isang
lahìng sa twî-twî na'y uháw sa isang malayàng búhay! Ako'y nananalíg
na, sapagka't siya'y matalino at hindî mangmang ang Amérika ay hindî
magpapakáulól na magbibingibingihan sa mga ipinagsisigáwang áral,
balà at sumbát ng Kasaysayan ng Sangdaigdig. Ako'y nananálig na hindî
siya magpapakáulól na papáris sa ipinamalas na mga hidwâng kaasálan
ng mapanglúpig na Inglaterra at ng mapangbusábos na España!
"Oo, ang Pilipinas, ay mayroón pa ngâng pag-ása! At dahil dito'y
isang katiwalìang dî mapatatáwad ang bumangon ngayón at maghimagsík!
"Nguni't... sa haráp ng mga pagdayà, pagláit, at pagdustâ sa dangál ng
bayan, sa harap ng mga panglulupig at mga kaasalang hidwâ na ginagawî
dito ng mga harìharìan, ¿ay sino kayâ ang di mangangambá, sino kayâ ang
di sasagìan sa gunitâ ng maiitim na guníguní at madudugông ala-ala?...
"Ah!... Pag ganyán nang ganyán, kapag di napútol ang mga ganyang
gawâ, kapag ang mga nasaitaas ay di susugpuin ang kanilá ding
kasagwâan, kapag ang mga daing, hibik at sigaw ng nanga saibabâ
ay di didinggín... oh! ¿sino ang makapagsasabi, kapág nagkagayón
ná?.... ¡Maaárì na ang Bayang iyan na ulirán sa pagtitiis, ay di
makabatá sa anták ng sugat!!... ¡Maaárì na ang Bayang iyan ay mabúlag
sa laot ng kanyang pagkaamis!!... ¡Maaárì na siya'y makalimot sa
sarili, makalimot sa Diyos, makalimot na siya'y mahinà!... ¡¡Maaarì
na ang mabangís niyang dugô ay mágising at... kumulô!! ¡Maaárìng
sumipót diyan ang mga Bonifacio, ang mga Elias, ang mga Simoun,
ang mga Matanglawin, ang mga Kabisang Tales!!...
"Oh! Kapag nagkátaón!!...
"Pagkasaklapsakláp na dilidilihin!...
"Oh huwag! huwag, makatwirang Langit! huwag tulutang mangyari ang
gayong pagkapaitpait na bágay!!"...
Ganitó ang mga paghahakang sunod-sunod na sumagì sa pag-iisip ni
Elena--mga paghahakang kaipala'y dulot sa kanya ng tangang aklát
na kinababasahan sa likod ng mga salitáng: "Noli me Tángere at El
Filibusterismo."
XXI
MATWÍD Ó BALUKTÓT?
Hating-gabí.
Kinúkubkob ang boông báyan ng isáng kadilimang nakapanghihilakbót.
Ulap na sakdál ng itím ang nagpápasungít sa mukhâ ng lángit.
Walâ ni buwán, ni bitúin, ni talà. Ang lahát ng mga kaigá-igáyang
hiyás na iyán ng kalangitan ay áayaw pasilay, nagtatagòng parapara
na anaki'y nagtatampó, nagsasawà at nasusuklám ná sa mapagkunwarî,
at magdarayàng Sangkataúhan...
Máliban sa manakâ-nakâng táhulan ng mga áso, maliban sa mga
idinahák-dahák at iniubó-ubó ng mga natutuyô, máliban sa huni ng
sári-sáring ibong nagdapò sa mga púnong kahoy, maliban diya'y walâ
ng ingay na madidinig.
Lahát ay katahimíkan, dilím, kapanglawán.
Sa isáng súlok ng pinakaplaza ó liwasán ng Libís, ay may isáng táong
nakatayô. Sino siya? Aywan. Ang kanyáng nóo, mga matá at hanggang
ilóng ay natataklubán ng malapad na pardyás ng sambalilo; samantaláng
ang babà nama'y nakukublí sa mahabàng pangliíg ng kanyáng kapote.
Ang panginginíg ng katawán, ang pangangatál ng mga labì, ang hawak
na balaráw, ay paraparang nagpapahiwatig na ang táong itó ay may
gagawin! may gágawíng isang bagay na kakilakilábot!...
Nagkakanghahabà ang liíg ng lalaki sa pagtanaw sa isang bahay na
nakatayô sa kabilang panig ng liwasán. Ang pintô ng bahay ay nakabukás
at sa loób ng sílong ay may isáng ílaw na maliit. Sino ang nasa báhay
na iyon? Ang kasintahan kayâ ng lalaki? Nguni't bakit ang laláking
ito ay may tagláy na sandata, bakit gayón na lang ang panginginíg ng
kanyáng kataúhan? Naglilo kayâ ang iniíbig? At itó bagá ang gabíng
napilì niya úpang idáos ang paghihigantí?... Baká namán hindî, baká
namán hindî naglílo ang kanyáng sinisintá, kundî may isáng taksil na
ibig maglugsò noóng gabíng iyón sa púri ng búhay ng kanyáng búhay?
Aywán din ngâ.
Samantala'y ating masdán ang mga kílos ng laláki. Hindî na siya ngayón
nakatigil, lumalákad ná at tinutungo ang báhay.
Ang báhay na itó ay may tánod palá! isang nakabaril na ngayo'y lumabás
sa silong at lumuklók sa isang bangkô na nása sa labás ng pintùan.
Sandalî nating matyagan ang tánod. Siya'y may katandâan ná. Bukód
pa sa pandak, ang katawán niya'y hukót at payát na payát. Ang mga
matá, ay di lang nagpapahiwatig na ang katawáng iyón ay pinanáwan ná
ng lahát ng siglá, ng lahat ng ínit; inihahayág din namán nilá ang
katotohanánan na, ang kahabághabág na tánod ay may dalawáng gabí nang
di nakatitikím ng túlog.
Sabíhin pa ba! Sa gayóng pátag at tahimik na pagkakaupô ay walâ siyáng
nararamdamán kundî ang sa kanyang balintataw, ay ikínulbit-kulbít
ni áling Antók; walâ siyáng nauulinígan kundî ang mahinhíng áwit ni
Antok din; walâ siyáng nakikita kundî ang kanya ring kumaring Antok
na sásayawsayaw at pupúngaypúngay sa kanyang haráp.
Ang bayáning bantay ay humikáb nang sunód-sunód; untî-untîng nalitó;
untî-untîng umamín kay Antok; untî-untîng nayukáyok...
Na siya'y guardia at dahil dito'y di dapat yumukayok? Ay ano naman
kun siya'y guardia, sa ang pinag-guguardiahan namán eh, iisa-isa at
nakukulóng sa isang kulungan--isáng kulúngang bakal ang mga réhas,
at nakasusì pa, at ang susì, ay nasa loob ng kanyang bulsá?
Na, baká siya'y lusúbin ng mga kaaway, samantálang nayuyukayok? Hús! Ay
anó iyon? Gasino ná ang kalabitín ang kanyang baríl at gasino ná ang
humiyáw ng "Magnanákaw!!"
Na, baká siya'y masubukan ng teniente--ng tenienteng
mabangís?... Pshe! Síno ang masusubúkan--siyá? siyá na kung matulog
eh kay bábaw-bábaw, na sa isang kaluskós ng dagâ, sa isáng ingít
ng bubwit, ay nagigising? At síno ang susúbok? ang teniente?--ang
tenienteng lumákad lang eh, nayáyanig ang lupà,--ang tenienteng
walâng tigil ng ká-uubó at kadadahák, ang tenienteng paglákad eh,
humihilahod sa lupà ang sable--paghiláhod na kay ingay-ingay--ingay na
bumubuláhaw sa mga áso, hanggáng mga manók--mga manók at áso na kapág
nagpuputák at nagtatahól ay pilit na ikagigísing ng lalòng matákaw
sa pagtúlog?--Iyan ang tenienteng makasusúbok sa kanyá?... Malayòng
malayò, sing-layò ng langit sa lupà!
At sakâ, bukód sa rito, mayukayok man siya, ay hindî naman tangkâ niyá
ang matulog ah! ¡¡Kundî ang umiglip lang ah!! ¿Ay anó ang iglip?...
Sa dúlo ng mga ganitóng paghahakà ang bibig ng bantáy ay dáhandáhang
nábuka, ang mondo'y dáhandáhang nalímot at dáhandáhang tumulò ang
... aywan kung anó... mulâ sa... aywan kung saán.
At sa gitnâ ng gayóng pagkábuka ng bibíg, sa gitnâ ng gayóng pagkalímot
sa mondo, sa gitnâ ng gayóng pagtulò ng ... aywan kung anó--ay siyang
pagsulpót sa liwánag ng ilaw, at paglundág sa kanyáng haráp ng lálaking
kanina'y tatayôtayô sa isang súlok ng liwasán--ng laláking may háwak
na balaráw--balaráw na ngayo'y nakatiín sa sikmurà ng tánod!
Ang nágulantang sa kanyáng pakikiuláyaw kay Antok, ay walâng nagawa
kundî ang umígtad sa pagkakaupô, ipagngangáhang lalò ang bibig at
pandilatin ang mga matá!
Ang salitang "Magnanákaw!" ay hindî maisigaw!
Ang baríl ay hindî mákalabít!
--"Isáng kilos, isáng sigáw, at ikáw ay patay!"--ang pasalubong ng
kanyáng panaúhin...
--"Naku pô!" ang marahang tugón.
--"Ibíbigay mo ang bilanggô ó hindî?"
--"Naku pô!"
--"Sstt!... Sagutín akó... at madalî!"
--"Ay papáno pô bá... ang gágawin ko sa iyá'y... itiniwalà... sa ákin!"
--"Huwag mag-alaala... Ililigtás kitá... ako'y nangangakò sa ilálim
ng áking dangál."
--"Ay bakâ pô ako'y inyóng ululín... ay kaawà-awà pô..."
--"Ha? at ipinalalagáy mo akong magdarayà?"
--"Naku pô! hindi pô! patawád pô!"
--"Anó? Ibibigáy mo ang bilanggô ó hindî?"
--"Ay inakú pô! Huwag mo pong ididiín ang sundáng, at parang
hinahalúkay ang aking tiyán!"
--"Maúlit ka! Ibibigáy mo ó hindî?"
--"Ibibigáy pô!"
Noón din ay lumayà si Faure! Sa bugsô ng ligaya, at pagmamahalan ang
dalawáng magkatoto ay waláng naigáwad na pasalubong sa bawa't isá
kundî ang pipíng pagyayakapán.
Kasáma ang tánod na kagyát nilísan ng dalawá ang bilanggúan.
Kinabukásan ang tenienteng yumúrak nang walâng patumanggâ sa Bandilàng
Pilipino, ay nabalitàng patáy.
Isang talibóng daw ang nakatárak sa dibdib ng kahabaghabag na lumaláng
sa kanya ring pagkasawî...
Si Faure ay nakatákas sa ibang lupáin.
Doón sa mga kaparangá't bundók ng mga báyang malalayà--doón sa di
kilala ang kapangyarihan ng táo sa kapwà tao,--doón sa di abót ng
mapanglúpig na mga útos ng isang pamahalàang mapagbusábos--doón siyá
naniráhan, sa pilíng ng mga Tell, nang panátag ang pusò, payapà ang
kalulwá't pagiísip,--malayà katulad ng ibon sa himpapawid,--maligáya
katulad ng bulaklák na hinahagkán ng hamóg....
WAKAS
NG
Bulalákaw ng Pag-ása.
End of Project Gutenberg's Bulalakaw ng Pag-asa, by Ismael Alberto Amado
*** END OF THIS PROJECT GUTENBERG EBOOK BULALAKAW NG PAG-ASA ***
***** This file should be named 35868-8.txt or 35868-8.zip *****
This and all associated files of various formats will be found in:
http://www.gutenberg.org/3/5/8/6/35868/
Produced by Tamiko I. Rollings, Jeroen Hellingman and the
Online Distributed Proofreading Team at http://www.pgdp.net/
for Project Gutenberg (This file was produced from images
generously made available by the Digital and Multimedia
Center, Michigan State University Libraries.)
Updated editions will replace the previous one--the old editions
will be renamed.
Creating the works from public domain print editions means that no
one owns a United States copyright in these works, so the Foundation
(and you!) can copy and distribute it in the United States without
permission and without paying copyright royalties. Special rules,
set forth in the General Terms of Use part of this license, apply to
copying and distributing Project Gutenberg-tm electronic works to
protect the PROJECT GUTENBERG-tm concept and trademark. Project
Gutenberg is a registered trademark, and may not be used if you
charge for the eBooks, unless you receive specific permission. If you
do not charge anything for copies of this eBook, complying with the
rules is very easy. You may use this eBook for nearly any purpose
such as creation of derivative works, reports, performances and
research. They may be modified and printed and given away--you may do
practically ANYTHING with public domain eBooks. Redistribution is
subject to the trademark license, especially commercial
redistribution.
*** START: FULL LICENSE ***
THE FULL PROJECT GUTENBERG LICENSE
PLEASE READ THIS BEFORE YOU DISTRIBUTE OR USE THIS WORK
To protect the Project Gutenberg-tm mission of promoting the free
distribution of electronic works, by using or distributing this work
(or any other work associated in any way with the phrase "Project
Gutenberg"), you agree to comply with all the terms of the Full Project
Gutenberg-tm License (available with this file or online at
http://gutenberg.org/license).
Section 1. General Terms of Use and Redistributing Project Gutenberg-tm
electronic works
1.A. By reading or using any part of this Project Gutenberg-tm
electronic work, you indicate that you have read, understand, agree to
and accept all the terms of this license and intellectual property
(trademark/copyright) agreement. If you do not agree to abide by all
the terms of this agreement, you must cease using and return or destroy
all copies of Project Gutenberg-tm electronic works in your possession.
If you paid a fee for obtaining a copy of or access to a Project
Gutenberg-tm electronic work and you do not agree to be bound by the
terms of this agreement, you may obtain a refund from the person or
entity to whom you paid the fee as set forth in paragraph 1.E.8.
1.B. "Project Gutenberg" is a registered trademark. It may only be
used on or associated in any way with an electronic work by people who
agree to be bound by the terms of this agreement. There are a few
things that you can do with most Project Gutenberg-tm electronic works
even without complying with the full terms of this agreement. See
paragraph 1.C below. There are a lot of things you can do with Project
Gutenberg-tm electronic works if you follow the terms of this agreement
and help preserve free future access to Project Gutenberg-tm electronic
works. See paragraph 1.E below.
1.C. The Project Gutenberg Literary Archive Foundation ("the Foundation"
or PGLAF), owns a compilation copyright in the collection of Project
Gutenberg-tm electronic works. Nearly all the individual works in the
collection are in the public domain in the United States. If an
individual work is in the public domain in the United States and you are
located in the United States, we do not claim a right to prevent you from
copying, distributing, performing, displaying or creating derivative
works based on the work as long as all references to Project Gutenberg
are removed. Of course, we hope that you will support the Project
Gutenberg-tm mission of promoting free access to electronic works by
freely sharing Project Gutenberg-tm works in compliance with the terms of
this agreement for keeping the Project Gutenberg-tm name associated with
the work. You can easily comply with the terms of this agreement by
keeping this work in the same format with its attached full Project
Gutenberg-tm License when you share it without charge with others.
1.D. The copyright laws of the place where you are located also govern
what you can do with this work. Copyright laws in most countries are in
a constant state of change. If you are outside the United States, check
the laws of your country in addition to the terms of this agreement
before downloading, copying, displaying, performing, distributing or
creating derivative works based on this work or any other Project
Gutenberg-tm work. The Foundation makes no representations concerning
the copyright status of any work in any country outside the United
States.
1.E. Unless you have removed all references to Project Gutenberg:
1.E.1. The following sentence, with active links to, or other immediate
access to, the full Project Gutenberg-tm License must appear prominently
whenever any copy of a Project Gutenberg-tm work (any work on which the
phrase "Project Gutenberg" appears, or with which the phrase "Project
Gutenberg" is associated) is accessed, displayed, performed, viewed,
copied or distributed:
This eBook is for the use of anyone anywhere at no cost and with
almost no restrictions whatsoever. You may copy it, give it away or
re-use it under the terms of the Project Gutenberg License included
with this eBook or online at www.gutenberg.org
1.E.2. If an individual Project Gutenberg-tm electronic work is derived
from the public domain (does not contain a notice indicating that it is
posted with permission of the copyright holder), the work can be copied
and distributed to anyone in the United States without paying any fees
or charges. If you are redistributing or providing access to a work
with the phrase "Project Gutenberg" associated with or appearing on the
work, you must comply either with the requirements of paragraphs 1.E.1
through 1.E.7 or obtain permission for the use of the work and the
Project Gutenberg-tm trademark as set forth in paragraphs 1.E.8 or
1.E.9.
1.E.3. If an individual Project Gutenberg-tm electronic work is posted
with the permission of the copyright holder, your use and distribution
must comply with both paragraphs 1.E.1 through 1.E.7 and any additional
terms imposed by the copyright holder. Additional terms will be linked
to the Project Gutenberg-tm License for all works posted with the
permission of the copyright holder found at the beginning of this work.
1.E.4. Do not unlink or detach or remove the full Project Gutenberg-tm
License terms from this work, or any files containing a part of this
work or any other work associated with Project Gutenberg-tm.
1.E.5. Do not copy, display, perform, distribute or redistribute this
electronic work, or any part of this electronic work, without
prominently displaying the sentence set forth in paragraph 1.E.1 with
active links or immediate access to the full terms of the Project
Gutenberg-tm License.
1.E.6. You may convert to and distribute this work in any binary,
compressed, marked up, nonproprietary or proprietary form, including any
word processing or hypertext form. However, if you provide access to or
distribute copies of a Project Gutenberg-tm work in a format other than
"Plain Vanilla ASCII" or other format used in the official version
posted on the official Project Gutenberg-tm web site (www.gutenberg.org),
you must, at no additional cost, fee or expense to the user, provide a
copy, a means of exporting a copy, or a means of obtaining a copy upon
request, of the work in its original "Plain Vanilla ASCII" or other
form. Any alternate format must include the full Project Gutenberg-tm
License as specified in paragraph 1.E.1.
1.E.7. Do not charge a fee for access to, viewing, displaying,
performing, copying or distributing any Project Gutenberg-tm works
unless you comply with paragraph 1.E.8 or 1.E.9.
1.E.8. You may charge a reasonable fee for copies of or providing
access to or distributing Project Gutenberg-tm electronic works provided
that
- You pay a royalty fee of 20% of the gross profits you derive from
the use of Project Gutenberg-tm works calculated using the method
you already use to calculate your applicable taxes. The fee is
owed to the owner of the Project Gutenberg-tm trademark, but he
has agreed to donate royalties under this paragraph to the
Project Gutenberg Literary Archive Foundation. Royalty payments
must be paid within 60 days following each date on which you
prepare (or are legally required to prepare) your periodic tax
returns. Royalty payments should be clearly marked as such and
sent to the Project Gutenberg Literary Archive Foundation at the
address specified in Section 4, "Information about donations to
the Project Gutenberg Literary Archive Foundation."
- You provide a full refund of any money paid by a user who notifies
you in writing (or by e-mail) within 30 days of receipt that s/he
does not agree to the terms of the full Project Gutenberg-tm
License. You must require such a user to return or
destroy all copies of the works possessed in a physical medium
and discontinue all use of and all access to other copies of
Project Gutenberg-tm works.
- You provide, in accordance with paragraph 1.F.3, a full refund of any
money paid for a work or a replacement copy, if a defect in the
electronic work is discovered and reported to you within 90 days
of receipt of the work.
- You comply with all other terms of this agreement for free
distribution of Project Gutenberg-tm works.
1.E.9. If you wish to charge a fee or distribute a Project Gutenberg-tm
electronic work or group of works on different terms than are set
forth in this agreement, you must obtain permission in writing from
both the Project Gutenberg Literary Archive Foundation and Michael
Hart, the owner of the Project Gutenberg-tm trademark. Contact the
Foundation as set forth in Section 3 below.
1.F.
1.F.1. Project Gutenberg volunteers and employees expend considerable
effort to identify, do copyright research on, transcribe and proofread
public domain works in creating the Project Gutenberg-tm
collection. Despite these efforts, Project Gutenberg-tm electronic
works, and the medium on which they may be stored, may contain
"Defects," such as, but not limited to, incomplete, inaccurate or
corrupt data, transcription errors, a copyright or other intellectual
property infringement, a defective or damaged disk or other medium, a
computer virus, or computer codes that damage or cannot be read by
your equipment.
1.F.2. LIMITED WARRANTY, DISCLAIMER OF DAMAGES - Except for the "Right
of Replacement or Refund" described in paragraph 1.F.3, the Project
Gutenberg Literary Archive Foundation, the owner of the Project
Gutenberg-tm trademark, and any other party distributing a Project
Gutenberg-tm electronic work under this agreement, disclaim all
liability to you for damages, costs and expenses, including legal
fees. YOU AGREE THAT YOU HAVE NO REMEDIES FOR NEGLIGENCE, STRICT
LIABILITY, BREACH OF WARRANTY OR BREACH OF CONTRACT EXCEPT THOSE
PROVIDED IN PARAGRAPH 1.F.3. YOU AGREE THAT THE FOUNDATION, THE
TRADEMARK OWNER, AND ANY DISTRIBUTOR UNDER THIS AGREEMENT WILL NOT BE
LIABLE TO YOU FOR ACTUAL, DIRECT, INDIRECT, CONSEQUENTIAL, PUNITIVE OR
INCIDENTAL DAMAGES EVEN IF YOU GIVE NOTICE OF THE POSSIBILITY OF SUCH
DAMAGE.
1.F.3. LIMITED RIGHT OF REPLACEMENT OR REFUND - If you discover a
defect in this electronic work within 90 days of receiving it, you can
receive a refund of the money (if any) you paid for it by sending a
written explanation to the person you received the work from. If you
received the work on a physical medium, you must return the medium with
your written explanation. The person or entity that provided you with
the defective work may elect to provide a replacement copy in lieu of a
refund. If you received the work electronically, the person or entity
providing it to you may choose to give you a second opportunity to
receive the work electronically in lieu of a refund. If the second copy
is also defective, you may demand a refund in writing without further
opportunities to fix the problem.
1.F.4. Except for the limited right of replacement or refund set forth
in paragraph 1.F.3, this work is provided to you 'AS-IS' WITH NO OTHER
WARRANTIES OF ANY KIND, EXPRESS OR IMPLIED, INCLUDING BUT NOT LIMITED TO
WARRANTIES OF MERCHANTIBILITY OR FITNESS FOR ANY PURPOSE.
1.F.5. Some states do not allow disclaimers of certain implied
warranties or the exclusion or limitation of certain types of damages.
If any disclaimer or limitation set forth in this agreement violates the
law of the state applicable to this agreement, the agreement shall be
interpreted to make the maximum disclaimer or limitation permitted by
the applicable state law. The invalidity or unenforceability of any
provision of this agreement shall not void the remaining provisions.
1.F.6. INDEMNITY - You agree to indemnify and hold the Foundation, the
trademark owner, any agent or employee of the Foundation, anyone
providing copies of Project Gutenberg-tm electronic works in accordance
with this agreement, and any volunteers associated with the production,
promotion and distribution of Project Gutenberg-tm electronic works,
harmless from all liability, costs and expenses, including legal fees,
that arise directly or indirectly from any of the following which you do
or cause to occur: (a) distribution of this or any Project Gutenberg-tm
work, (b) alteration, modification, or additions or deletions to any
Project Gutenberg-tm work, and (c) any Defect you cause.
Section 2. Information about the Mission of Project Gutenberg-tm
Project Gutenberg-tm is synonymous with the free distribution of
electronic works in formats readable by the widest variety of computers
including obsolete, old, middle-aged and new computers. It exists
because of the efforts of hundreds of volunteers and donations from
people in all walks of life.
Volunteers and financial support to provide volunteers with the
assistance they need, are critical to reaching Project Gutenberg-tm's
goals and ensuring that the Project Gutenberg-tm collection will
remain freely available for generations to come. In 2001, the Project
Gutenberg Literary Archive Foundation was created to provide a secure
and permanent future for Project Gutenberg-tm and future generations.
To learn more about the Project Gutenberg Literary Archive Foundation
and how your efforts and donations can help, see Sections 3 and 4
and the Foundation web page at http://www.pglaf.org.
Section 3. Information about the Project Gutenberg Literary Archive
Foundation
The Project Gutenberg Literary Archive Foundation is a non profit
501(c)(3) educational corporation organized under the laws of the
state of Mississippi and granted tax exempt status by the Internal
Revenue Service. The Foundation's EIN or federal tax identification
number is 64-6221541. Its 501(c)(3) letter is posted at
http://pglaf.org/fundraising. Contributions to the Project Gutenberg
Literary Archive Foundation are tax deductible to the full extent
permitted by U.S. federal laws and your state's laws.
The Foundation's principal office is located at 4557 Melan Dr. S.
Fairbanks, AK, 99712., but its volunteers and employees are scattered
throughout numerous locations. Its business office is located at
809 North 1500 West, Salt Lake City, UT 84116, (801) 596-1887, email
[email protected]. Email contact links and up to date contact
information can be found at the Foundation's web site and official
page at http://pglaf.org
For additional contact information:
Dr. Gregory B. Newby
Chief Executive and Director
[email protected]
Section 4. Information about Donations to the Project Gutenberg
Literary Archive Foundation
Project Gutenberg-tm depends upon and cannot survive without wide
spread public support and donations to carry out its mission of
increasing the number of public domain and licensed works that can be
freely distributed in machine readable form accessible by the widest
array of equipment including outdated equipment. Many small donations
($1 to $5,000) are particularly important to maintaining tax exempt
status with the IRS.
The Foundation is committed to complying with the laws regulating
charities and charitable donations in all 50 states of the United
States. Compliance requirements are not uniform and it takes a
considerable effort, much paperwork and many fees to meet and keep up
with these requirements. We do not solicit donations in locations
where we have not received written confirmation of compliance. To
SEND DONATIONS or determine the status of compliance for any
particular state visit http://pglaf.org
While we cannot and do not solicit contributions from states where we
have not met the solicitation requirements, we know of no prohibition
against accepting unsolicited donations from donors in such states who
approach us with offers to donate.
International donations are gratefully accepted, but we cannot make
any statements concerning tax treatment of donations received from
outside the United States. U.S. laws alone swamp our small staff.
Please check the Project Gutenberg Web pages for current donation
methods and addresses. Donations are accepted in a number of other
ways including checks, online payments and credit card donations.
To donate, please visit: http://pglaf.org/donate
Section 5. General Information About Project Gutenberg-tm electronic
works.
Professor Michael S. Hart is the originator of the Project Gutenberg-tm
concept of a library of electronic works that could be freely shared
with anyone. For thirty years, he produced and distributed Project
Gutenberg-tm eBooks with only a loose network of volunteer support.
Project Gutenberg-tm eBooks are often created from several printed
editions, all of which are confirmed as Public Domain in the U.S.
unless a copyright notice is included. Thus, we do not necessarily
keep eBooks in compliance with any particular paper edition.
Most people start at our Web site which has the main PG search facility:
http://www.gutenberg.org
This Web site includes information about Project Gutenberg-tm,
including how to make donations to the Project Gutenberg Literary
Archive Foundation, how to help produce our new eBooks, and how to
subscribe to our email newsletter to hear about new eBooks.
