The Project Gutenberg EBook of De Boe Hedma in Zuid-Tunis, by Ch. Maumené
This eBook is for the use of anyone anywhere at no cost and with
almost no restrictions whatsoever. You may copy it, give it away or
re-use it under the terms of the Project Gutenberg License included
with this eBook or online at www.gutenberg.org
Title: De Boe Hedma in Zuid-Tunis
De Aarde en haar Volken, 1907
Author: Ch. Maumené
Release Date: October 7, 2006 [EBook #19490]
Language: Dutch
*** START OF THIS PROJECT GUTENBERG EBOOK DE BOE HEDMA IN ZUID-TUNIS ***
Produced by Jeroen Hellingman and the Online Distributed
Proofreading Team at http://www.pgdp.net/
DE BOE HEDMA IN ZUID-TUNIS.
Naar het Fransch van Ch. Maumené.
De spoorweg Sfax-Gafsa.--Maharess.--Lella Mazoena.--Het
gomboomenwoud.--De bron der drie palmen.--De Boe Hedma.--Een
groep megalithen.--Inlichtingen van de inlanders.--De wadi
Hadedj en haar warme bronnen.--De vlakte van de Oeled boe
Saad en Sidi haoea el wed.--Bir Saad.--Manoebia.--Khrangat
Toeninn.--Sakket.--Sened.--Ogla Zagoefta.--De vlakte en het
dorp Mesj.
Als men per spoor van Sfax vertrekt naar Gafsa, maakt men een
grooten omweg rondom de muren der stad en passeert dan een echt
operadécor te midden der arabische kerkhoven, die uitgestrekter en
meer bevolkt zijn dan de stad der levenden. En wanneer men dan den
laatsten olijfboom van het bosch van Sfax is gepasseerd, begint een
kale en sombere woestijn, die alleen verlevendigd wordt door het
kleine visschersdorpje Maharess, met zijn witte koepels, welke men
door dun gebladerte gewaar wordt.
Daarop strekt dan de weg zich meer dan tweehonderd kilometer ver als
in het oneindige uit, nu eens in een rechte lijn, dan in bochten,
al naar gelang het land vlak of bergachtig is, effen of vol kloven;
maar altijd loopt de weg door laagten, waar enkel hier en daar een
stationnetje te zien is, dat niet meer is dan een barak, maar dat,
naar men ten minste mag hopen, eenmaal een centrum van kolonisatie
zal worden.
Te Mazoena wachtten mij mijn paarden en mijn ruiters, Salem, eerste
kamerdienaar, en Amor Nefti, eerste kok. Mazoena, waar wij stilhielden,
is een van die onbepaalde punten, waar de trein stilhoudt; het zou in
het geheel geen recht kunnen doen gelden op het dragen van een naam,
als er niet het graf werd gevonden van Lella Mazoena, een heilige
uit den mohammedaanschen kalender, en het zou eeuwig woestijn zijn
gebleven, als het toeval had gewild, dat de spoorweg een paar kilometer
verder passeerde.
Het is het station, dat het dichtst bij den Boe Hedma is gelegen,
waarheen ik mij begeef, en waar nu nog niets dan alfagras groeit, maar
waar op den duur wel een dorp zal ontstaan. Voorloopig is de kolonie
enkel een Engelschman rijk, die alfagras koopt, dan een tunesischen
jood, die niets koopt en die tracht te verkoopen wat hij niet bezit,
en in de derde plaats den stationschef.
Ik ontdek mijn twee Arabieren, die met groote waardigheid naderbij
komen; zij worden gevolgd door een derden, dien zij aan hun dienst
schijnen te hebben verbonden, en die zeer beknoptelijk, maar zeer
waardig en majestueus gekleed is in een stuk zeer vuil katoen. Toen
er inlichtingen werden ingewonnen, bleek het, dat Abdallah el-Medhebi
de zoon was van een eigenaar van kameelen, die wat geld noodig heeft,
en dien de heeren mijn bedienden hebben geëngageerd voor mijn rekening,
hem en zijn twee kameelen tegen vijf francs per dag. Ik vroeg een en
ander eens in oogenschouw te mogen nemen; de kameelen waren stevig
en gezond, evenals Abdallah.
Het kampement, de bagage en de kisten met provisie werden opgeladen;
de vader van Abdallah hielp er aan mee in een even fraai négligé als
dat van zijn zoon, en in minder dan een uur na mijn aankomst togen
we op weg door de steenen van den bergweg, terwijl de vader van mijn
nieuwen bediende mij al om den eersten dag loon van zijn spruit vroeg,
daar hij, zooals hij zei, en wat ik graag geloofde, behoefte had zich
een hemd te koopen.
Ofschoon we nog maar op het eind van Mei zijn, is de zon reeds brandend
heet; de weerkaatsing in de kalkbergen is verblindend, en het uur
van den middag is moeilijk te dragen. Toen ik mijn karavaan een eind
vooruit was gereden, na haar onder het geleide van Amor Nefti te hebben
gelaten, die al op zijn paard in slaap was gevallen, maakte ik mij
gereed om te ontbijten in een kloof, waarvan de wand eenige centimeters
schaduw gaf, terwijl Salem onder den buik der paarden ging liggen,
om tegen de zonnestralen beschermd te zijn. Het gevolg van die rust in
een hinderlaag was, dat wij aan de kameelen een doodsschrik bezorgden,
zoodat ze, toen ze ons bemerkten, het plotseling op een loopen zetten
en naar het gebergte uitweken onder afwerping van hun lasten en mijn
materiaal gedeeltelijk achter zich aan sleepend, waarbij het botste
tegen de rotsen van den berg Zebbes. Er volgde een wilde jacht met
emotievol hallali; toen was alles in orde, niets gebrokens viel er
te constateeren en er kon weer worden opgeladen. Wij gingen verder,
en de dag verliep zonder verdere ongevallen.
Tegen den avond veranderde gelukkig het landschap. Wij daalden af in
de vallei van de wadi Hadedj, en van af de laatste hellingen van het
gebergte aanschouwde ik een verblindend witten horizon, schitterend als
een spiegel, het zoutbekken van Sebkhrat in Nouail, en dichterbij een
kleine roode vlek, als verloren tusschen het grijsachtige groen der
verspreide boomen, want hier zijn boomen, enkele boomen, de groote
bijzonderheid van deze streek. Dat is de Bled Thala, het woud van
gomboomen, waar over een afstand van twintig kilometer één boom zoowat
staat op de vijftig meter. Toch is na den tocht door het kalkachtige
land het gezicht van dat bescheiden groen een weldaad voor het gezicht
en voor de zenuwen een kalmeerend verschijnsel. Tusschen die keten
van verschroeide bergen en dien horizon van oogverblindend wit is
men dit bosch dankbaar, dat het niet in overdrijving is vervallen,
en men neemt het dit woud niet kwalijk dat het maar in betrekkelijken
zin een woud is.
Maar terwijl de zon daalt, naderen wij de roode vlek, die het
pannen dak is van den bordj of karavanseraï Aïn Sjersjara, de bron
der watervallen. En terwijl ik mij nu omkeer, zie ik een waarlijk
wonderlijk schouwspel; de lange bergketen, om welker uiteinde wij zijn
heengetrokken, is in tweeën gespleten door een breede bres, gemaakt
door een rivier, waar op het oogenblik alle water aan ontbreekt en die
een circus vormt, een bekken, op welks achtergrond in het nog heldere
avondlicht van dezen lentedag in de Sahara door de gapende kloof van
het gebergte op den voorgrond, in goudglans gehuld, de massa van den
Boe Hedma zich af teekent in de zachtste kleuren van rood en blauw,
parelgrijs en lila. En die gansche feeërie van licht wordt zachter,
zeer teêr en fijn zelfs, onder het zwarter worden van de schaduw over
de strook van groen der wadi Hadedj en van het bosch van gomboomen. Bij
het naderen van den nacht daalt de diepe rust van het woud neer over
deze verlaten natuur, en men komt in een zeer behagelijke stemming.
Ik kwam aan den bordj, waar mijn gevolg zich al had geïnstalleerd, en
Amor Nefti was reeds bezig voor een vuur van rookende takken geduldig
een magere kip te braden, gestoken aan den doorn van een gomboom. Ik
was blij, dat wij op dezen eersten avond der reis onze tenten niet
behoefden op te slaan en ik zegen den dienst der openbare werken in
Tunis, die hier op dezen afgelegen weg een karavanserai had laten
bouwen. De plek is zeer goed gekozen, en een mild vloeiende bron
maakt het zelfs mogelijk, er met aanplantingen te beginnen; maar nu
was de plaats geheel verlaten, al bleek ze vroeger wel bewoond te
zijn geweest.
Een voorhistorisch centrum, wat zooveel zeggen wil als dat de verdwenen
stammen, die het gesticht hebben, in de geschiedenis geen sporen hebben
nagelaten, moet hier hebben gelegen aan den voet der bergen op beide
randen van het ravijn en tot dichtbij een andere bron, die nu geen
water meer geeft, de Aïn en Noea, door drie eenzame palmboomen te
midden der rotsen aangewezen. Eenige cromlechs of groote steenhoopen
en lange reeksen megalithen, duidelijk afstekend tegen den grond,
zijn de eenige overblijfselen van die vestiging.
Die rechthoekige, door steenen ingesloten ruimten, waartoe een
smallere weg toegang gaf, waren waarschijnlijk parken voor de kudden,
en daarbinnen dienden kleine vertrekken, in de hoeken uitgespaard
of langs de zijden aangelegd, tot huisvesting der gezinnen. Ik deed
enkele vragen aan Salem, die al dommelend in het zadel achter mij reed,
en dwong hem op te merken, dat daar gebouwen te zien zijn. Hij is er
zoo verwonderd over, als mogelijk is voor zijn aard van Arabier, dus
maar matigjes, en hij vindt dadelijk een verklaring, die zijn weinig
eischende nieuwsgierigheid volkomen bevredigt. "En nass mta bekri",
zegt hij: "dat is van menschen van vroeger".
Voor den Arabier, zelfs als hij vrij goed ontwikkeld en een
weinig geletterd is, behoort elk oud bouwwerk, het moge romeinsch,
phoenicisch, byzantijnsch, vandaalsch, berbersch of spaansch wezen,
tot het werk van de nass mta bekri of djahela, dat zijn de ongeloovigen
of afgodendienaren.
Door de doorsnijding der wadi Sjersjan heb ik getracht in het inwendige
van het bergland door te dringen en den loop van de rivier stroomop
te volgen door een smal dal tusschen die beide ketenen, die zoo
merkwaardig zijn om hun volkomen parallellisme. Abdallah beweert, dat
men er niet door kan; maar ik beweer, dat die chamotier, zooals Salem
hem noemt, die Fransch heet te spreken en aldus het woord chamelier
of kameeldrijver verhaspelt, er heelemaal niets van weet.
Bij den ingang der kloven bespeur ik een Arabier, die zijn lompen
uitwascht; zoo volkomen naakt, lijkt hij op een voorhistorische
anthropoïde; elk van ons vroeg hem op zijne beurt om inlichtingen,
maar hij stiet een gebrom uit, zonder antwoord te geven, en ik
moest ten slotte wel denken, dat hij doofstom was. Mijn rijdieren
struikelden het eene na het andere tusschen de rotsen of zonken weg
in diepe modderpoelen, verborgen in een bosch van riet, zoodat ik hen
wel moest laten terugkeeren en een weg ten zuiden van de bergketen
moest gaan zoeken, om de warme bron van de wadi Hadedsj te vinden.
Den geheelen morgen ging het toen door een steensteppe, waar enkele
weinige jujubeboomen (Zizyphus vulgaris) de verwonderlijke energie
hebben gehad nog te willen groeien. In de kuilen, waar nog wat
teelaarde weerstand heeft geboden aan de winden en de uithollingen
door het stroomend water, vindt men nog sporen van romeinsche ruïnen
en verwoeste of volgewaaide waterleidingen. Op een afstand zagen wij
wegvluchtende troepen gazellen, vluchten trapganzen en ten slotte
ook hier en daar een boom van het gomboomenwoud. Als schrale boom,
met zware doornen gewapend, in een bosch, dat noch groen noch schaduw
heeft, is de gomboom, de neef van den acacia, wel de passende boom
voor deze ongastvrije, armoedige streek.
Uit een nauwe spleet van het gebergte gekomen, holt de wadi Hadedsj
terstond bij haar betreden van de vlakte een diepe kloof uit met
loodrechte wanden. Men komt opeens daarboven, zonder dat men het heeft
bemerkt, en dan is het een vreugd voor de oogen, die lange strook
groen te zien, die daar ligt in de diepte, die bouquetten van riet en
laurieren, die er rusten op onzichtbare wateren. En dadelijk treft
men op die strook van de geringe breedte van slechts een honderdtal
meters druk en woelig leven, kudden geiten en schapen, die drinken,
blaten en stoeien.
Men moet zich na zulk een tocht door de ledige steppe wel afvragen,
van waar toch dat alles komt en of het niet aanstonds in het niet
zal verdwijnen.
Toen wij in de bedding waren afgedaald, zagen we, dat de wadi,
die er in de verte zoo bekoorlijk uitzag, een modderpoel was, waar
koortsdampen uit opstegen, en waar het wemelde van bloedzuigers aan
de oppervlakte van het koperkleurige water. Wij gingen nog hooger
stroomop, maar de kloof werd nauwer, de rotsen naderden elkaar,
en men kon niet verder gaan, om de bronnen te bereiken.
Gelukkig ontdekten wij een Arabier, een man uit Mesj, een dorpje op
vijftien kilomer afstands in het gebergte gelegen. Daar de menschen
uit Mesj geen water hebben, was deze man gekomen om zijn hemd en zijn
huid te wasschen en ging nu naar de warmwaterbronnen. Wij volgden
dien waschman te paard door een doolhof van rotsen, dwars door kloven
en steenmassa's, waar het onmogelijk is een spoor van een weg te
ontdekken, en zoo kwamen we eindelijk op een terras, waar bosch
groeit ... een bosch van zes gomboomen, een soort van schiereiland
van echte aarde, omsloten door een kring van rotsen en gelegen boven
een helderen waterplas, die door kleine murmelende watervalletjes
onder massa's groen gebladerte gevoed werd.
Ik begrijp intusschen niet, hoe de kameelen er in zullen slagen,
hun lasten tot hier te brengen; maar in dit paradijsachtige hoekje
zullen wij onze tenten niettemin opslaan.
Iedere medaille heeft haar keerzijde; dit water, dat zoo helder is,
met een azuren tint van doorschijnendheid overgoten, is afschuwelijk
zwavelhoudend, en als het tot kookhitte wordt verwarmd, geeft
het een walgelijke lucht af als van een vuil ei. Ik kan de soep
niet binnenkrijgen, die Nefti toch met zooveel zorg voor mij heeft
klaargemaakt, en de kip, die in den bouillon geprutteld heeft, schijnt
een bad te Barèges te hebben genomen. Ik moet dus wel met sardines
mijn maal doen en slaap in onder de muziek van kwakende kikvorschen.
Al vroeg in den morgen waren wij dan ook op, en de opgaande zon
vond ons op het punt, ons te wagen tusschen de steenen in de wadi,
om naar Bir Saad te gaan, waar ik dien avond wilde overnachten.
De vlakte van de Oeled Boe Saad is tot in oneindige verte bedekt
met graan- en havervelden, waar de vrucht rijp te velde staat, maar
er zijn geen wegen, geen voet- of rijpaden, en het valt er dus, om
andere reden, weer even moeilijk om vooruit te komen als in de hamada,
dien we juist hebben verlaten.
De Oeled Boe Saad zijn bezig met hun oogst, en op bepaalde afstanden
is het, of er groepen tenten gegroeid zijn te midden van de velden.
Heel in de verte ontdekte ik bij het felle licht een wit koepeltje,
waarvan het bovenste deel, verborgen onder een groepje gomboomen, op
de onbewogen arenzee schijnt te drijven. Uren lang richtten we ons
daarheen; het was een maraboet, aan den oever van de wadi gebouwd;
de stroom met de zeer breede, vlakke bedding, die vol steenen lag,
vormt maar een onbeteekenende insnijding in de eindelooze vlakte,
die hij in haar geheele lengte passeert. Ik wou in het kapelletje
binnengaan, om er in de schaduw uit te rusten en te ontbijten, maar
doordringende kreten gingen op van achter het graf van den heilige;
het waren vrouwen, die dicht opeengedrongen wel met haar tienen zich
in het donkerste hoekje schuilhielden. Ik trachtte ze met vriendelijke
woorden gerust te stellen; daarna gebruikte ik een beter gangbare
munt, namelijk stuivers, die ik haar toewierp. Dat stelde haar gerust
en ze werden gekalmeerd. Het waren voor het meerendeel afschuwelijk
leelijke wezens zonder tanden en zonder haren, voor welke laatste
bundeltjes geel vlas in de plaats waren gekomen.
"Het was volstrekt niet noodig", zei ik tot haar, "zooveel leven te
maken; gij begrijpt toch wel, dat ge niets meer te vreezen hebt!"
Toen werden ze boos, en ik moest nog eenige stuivers geven, terwijl
Salem op jovialen toon dubbelzinnige grapjes met haar wisselde. Hij
profiteerde er buitendien van, door een van de dames de paarden te
laten vasthouden en achter mij binnen te gaan.
"Wat doet gij daar, o gij, vrouwen! ... zegt gij er uw gebeden?"
Zij zijn hierheen gekomen bij gelegenheid van den oogst, om een
oude zieke vrouw naar deze heilige plaats mee te nemen. De patiënt
moet door den invloed van den heilige van haar lamheid genezen, en
tegelijk brengen ze er lammeren en geitjes, die dan in het vervolg
gauwer vet zullen worden.
Ik nam plaats te midden van die nymfen, deelde wat brood met haar en
sardines, en stond haar het ledige blikje af, waar nog wat olie in
was. Eerst kibbelden ze om de olie, toen om het blikje; het gesprek
werd vertrouwelijker en al mijn brood ging eraan, tot groot misnoegen
van Salem, die er aan gewend was, het als toevoegsel tot zijn ontbijt
nog te ontvangen.
"Hoe heet de maraboet?" vroeg ik, toen ik weer te paard steeg, terwijl
al de vrouwen naar de deur kwamen dringen, mijn kleederen aanraakten,
mijn schoenen en handschoenen, alles met een onbescheidenheid, die
uit nieuwsgierigheid voortkwam, en niet ongrappig was.
"Sidi haoea el wadi," dat is "Mijnheer de rivier."
"Maar dat is toch geen naam!"
"Jawel, dat is een naam, want de maraboet zegt ons immers, waar de
bedding der rivier is, die zonder hem in de vlakte heel moeilijk te
vinden zou zijn."
Wonderlijke muzelmansche heiligen, die in de woestijn de functie
vervult van handwijzers!
Eindelijk, daar is Bir Saad, dat is: de put van Saad.
In een steenachtig en door de zon verschroeid dal heeft deze vesting
geen andere verdienste, dan dat ze den put op haar binnenplein heeft,
en in het heele land is er geen andere. Zoo ziet men er dan ook
altijd een karavaan van Arabieren, soms van zeer ver gekomen, die
er met hun ezels of kameelen den watervoorraad komen aanvullen. Op
het oogenblik, toen wij er kwamen, was een familie van de Oeled Boe
Saad bezig, zich van het noodige te voorzien; de vader staande op
den rand van den put, en de moeder, een duenna met gele haarbosjes,
regelden het werk en lieten de emmers zakken, terwijl de dochters,
nichten en broerskinderen, zes stevige jonge vrouwen, aan een touw
van een dertigtal meters gespannen, ze al voortloopend optrokken en ze
vol boven brachten, waarna de ouden het water overgoten in de zakken
van geitevel, bij den put opgestapeld.
De broers, de echtgenooten en de minnaars van de dames, zagen toe op
het werk, terwijl ze op den grond zaten en sierlijk aan het sigaretten
rooken waren. Het tooneeltje had zijn eigenaardige bekoorlijkheid,
want het was zeer warm en de dames voelden zich op haar gemak,
zoodat we konden waarnemen, dat een paar van haar zeer mooie modellen
zouden wezen. Ik wou haar photografeeren, maar de aanwezigheid van
het mannelijk element maakte de juffers onhandelbaar. Zij haastten
zich de zakken op te laden op de magere pakdieren, en de ezeltjes
zagen er met dien zonderlingen druipenden last uit als beesten uit
een sprookje. Toen verdween alles in de wadi.
Ik werd voor mijn teleurstelling schadeloos gesteld door een meisje,
dat geheel alleen aankwam met een kameel, dien ze aan een touw hield,
terwijl ze een pot vol melk in de hand had. Manoebia is een boerinnetje
van een twaalftal jaren met een ondeugend, leelijk, aapachtig gezichtje
en een vluggen, lossen, beslisten gang. Zonder eenige verlegenheid
en al spelend met de arabische versierselen, waarmee ze getooid is,
vertelt ze mij, dat haar ouders den oogst binnenhalen tusschen Sidi
haoea el wed en het gebergte op drie uur afstands van hier; zij brengt
haver naar haar neef, die bewaker is van den bordj, en daarvoor zal
zij koeken meenemen naar het kamp.
"Ik zal je noss frank (een tienstuiversstuk) geven, Manoebia, om je
portret te maken, van jou en je kameel."
Dit kleine vrouwtje, dat voor de eerste maal van haar leven tot een
vreemde spreekt, heeft er dadelijk alles van begrepen, leunt tegen haar
kameel en neemt de natuurlijkste houding aan, dus de meest boersche,
met haar melkpot in de hand en haar voet in de lucht, klimt dan op het
dier, gaat languit liggen tusschen den last, laat haar lange beenen
zien, zet haar voeten stevig vast, schikt haar katoenen jurkje en
verdwijnt in de vlakte.
Wij vertrokken uit Bir Saad naar Sakket, het dorp van de Oeled Boe
Saad, die niet als de anderen nomaden zijn, maar vaste woonplaatsen
hebben. Het zijn bergbewoners, die tuinen met olijven en vijgen
onderhouden en in huizen wonen. Hun berg, die zich ver van het Oosten
naar het Westen uitstrekt, wordt gevormd door een opeenvolging van
terreinplooien, en om er in door te dringen, moet men door den khrangat
Toeninn of een pas van Toeninn gaan. Het voetpad van Bir Saad naar
Sakket schijnt tegen een enorme rots aan te loopen van zestig meter
hoog met verticale wanden; uit de verte reeds vraag ik mijzelven af,
waar toch het pad verder zal uitkomen. Maar daar komt een kameel te
voorschijn uit een spleet in de rots, dan een tweede en ten slotte
een heele karavaan. Die schuine spleet, nauwelijks twee meter breed
op sommige plaatsen, is het resultaat van eeuwen arbeids van de wadi
Toeninn, een rivier, die nu water heeft en dan weer droog is en lang
in watervallen van den berg naar beneden is gestort, vóór ze zich er
een doortocht door had gebaand. De eenvoudige ingenieurs van den stam
hebben het werk van de wadi voltooid, door in de spleet even boven de
bedding een trap in zigzag uit te sparen; de bochten zijn een weinig
scherp en de steenen glad, ook moet men zeer oplettend zijn, als men te
paard zit, om noch zijn schedel, noch zijn knieën te stooten tegen de
rots, maar desondanks gaat alle handel van de streek er door, kameelen,
ezels en menschen, olijven, vijgen, wol en koren; het is de groote
weg van Sakket naar El Aïacha, en door het bergland is het de hoofdweg.
Binnen in het gebied der bergen wordt het aanzien van het land anders,
de bedding van de wadi en alle kleine dalen, die erop uitkomen, zijn
tuinen, wel geen zeer vruchtbare tuinen, want het terrein bestaat voor
een grooter deel uit steenen dan uit aarde, en om den lossen grond,
die zoo kostbaar is, vast te houden en te beletten, dat hij met de
regens naar het dal afglijde, hebben de menschen van die smalle dalen
opeenvolgende terrasjes gemaakt door middel van steenen dammen, die de
losse aarde steunen. Op ieder van die terrassen groeien eenige olijf-
of vijgenboomen, die zelf zijn vastgezet door een kring van steenen,
waardoor ze op hun plaats worden gehouden.
In de bedding van de wadi, te midden van de rotsen, is een put,
en natuurlijk bij dien Toeninn een gekrioel van menschen, die water
halen en van kudden, die drinken, een bijbelsch tooneeltje, hetwelk
zeer amusant is.
Sakket, een groot dorp, waar men is vóór men er aan denkt, vormt na
het trekken door al die rotsen een aangename verrassing. Er staan
een menigte huizen en in een diepte tusschen de bergen een heele
kring van mooie olijven, omringd door afsluitingen van cactusheggen,
terwijl verderop langs het dal der wadi Sakket een massa hutten staan
van gedroogde steenen, en terrassen zijn aangelegd van aarde. De
vier stammen van de Oeled Boe Saad met vaste woonplaatsen, in vier
afzonderlijke wijken gescheiden door iets, wat op straten gelijkt,
kunnen zich aan beide zijden van de wadi bewegen; een algemeene
tint van droge modder is de karakteristieke trek van deze hoofdstad,
en de weinige gewitte koepels in deze grijsheid steken sterk af bij
deze symfonie van geelgrijs.
Het dorp scheen verlaten, hoewel de huizen open waren; maar dat zijn
ze vooreerst omdat er aan de woningen geen deuren zijn, daar het hout
zeer schaarsch is en in de tweede plaats omdat er niets te halen
is. Ik trad een der huizen binnen, niemand; een ander en weer in
een derde, nog altijd niemand! Eindelijk ontdekte ik een ouden man,
neergehurkt in een hoek op een binnenplaats; ik riep hem, maar hij
bewoog niet; toen ging ik hem schudden, en hij richtte zich op. Nadat
hij van den schrik bekomen was, vroeg ik hem den weg naar Boe Hamram,
de naburige ksar; hij bracht in antwoord slechts ongearticuleerde
klanken uit. Dat is alweer een doofstomme! Met een stukje van een paar
stuivers gerustgesteld, bracht hij mij in een huis aan het eind van
het dorp, en daar vond ik nog een Oeled Boe Saad, een zonder armen
of ten minste met slechts één arm! Het is hier een hospitaal voor
verminkten. De doofstomme maakte zich uit de voeten en liet mij met
den gebrekkige alleen, die mij uitlegde, dat ieder naar den oogst
was in de vlakte, mannen, vrouwen en kinderen; er waren in het dorp
alleen die beide vertegenwoordigers van het volk achtergebleven als
bewakers. Deze man is intelligent en zelfs een geletterd man; hij is
khrodja of secretaris van den sjeik; ik praatte lang met hem en hij
vertelde mij van zijn stam veel interessants.
Naar zijn verhalen te oordeelen, denk ik, dat de Oeled Boe Saad een
mengeling zijn van Berbers en Arabieren. Een klein groepje berbersche
autochthonen bewoonde oorspronkelijk den djebel Biada en den Boe Hedma
en zij waren de stichters van de troglodietendorpen, waarvan men de
overblijfselen in al deze bergen vindt, vervallen dorpen, gebouwd
op Kabylenmanier op den top van rotsen, en misschien zijn ook van
hen afkomstig die groote kringen van megalithen of groote steenen,
waarvan ik melding heb gemaakt. Die primitieve Berbers, teruggedreven
bij invallen van de Mohammedanen, verlieten Biada en den Boe Hedma
en trokken zich in dit deel van het bergland terug, dat moeilijker
te genaken was. Arabische vluchtelingen, menschen, die in hun stam de
eene of andere misdaad hadden begaan, kwamen bij hen een schuilplaats
zoeken en legden den grond tot die verschillende groepen van Arabieren,
die zich langzamerhand met de primitieve bewoners vereenigden en er
meê samensmolten. Door zulk een bevolking is waarschijnlijk het dorp
Sakket gesticht. Van de Berbers hebben die menschen de gewoonten
van afzondering en godsdienstige onverschilligheid behouden. Zelfs
is de mohammedaansche eeredienst bij hen ontaard in een soort van
afgodendienst, een bijgeloovig vasthouden aan goden, die de namen
dragen van Fonds, Amzor, Oksja enz. en stellig in geen enkel pantheon
een plaats hebben gevonden.
Buiten de enkele jaren van goede oogsten, zooals dit jaar, zijn de
Oeled Boe Saad arme menschen. Zij houden zich bezig met de bereiding
van teer uit het hout van de thuya's hunner bergen, en hun vrouwen
weven grove burnoes, want hun kudden geven ongeveer 9000 K.G. wol per
jaar. Daar ze niet veel aan handeldrijven doen en er niet veel van
houden, vreemdelingen te ontmoeten, die in hun rotsland doordringen,
brengen ze hun voortbrengselen, zelfs hun olijfolie, naar Gafsa of
den Kef en hebben geen markt onder hun eigen volk.
Van Sakket naar Sened gaat men de wadi Kebir stroomop, de rivier van de
Oeled Boe Saad, die door de rijke, met koren begroeide vlakte stroomt;
maar hier in den bovenloop in de rotsen van den Kef Biada is het een
steile afgrond. En het is niet onwaarschijnlijk, dat de menschen uit
Sakket, die niet gestoord wenschen te worden door indringers, er hun
best voor hebben gedaan hun weg zoo gevaarlijk mogelijk te maken. Er
zijn plotselinge bochten boven de diepe kloof, lange gladde hellingen,
trapvormige rotsen, en niets is vergeten, dat er toe mee zou kunnen
werken, de beenen der paarden te breken en den hals der ruiters. De
enorme massa van den El Biada, (den Witten) werd nu zichtbaar,
alleenstaand tusschen twee spleten van het bergland; dien moest ik
beklimmen langs dit geitepad. Op den top werd een driehoekig plateautje
bekroond door een berbersche vesting, die er zeer vervallen uitzag,
en beneden stonden twee maraboets. Overal staken steile rotsen omhoog
naast diepe afgronden.
In deze woestijn ontmoetten wij slechts één Arabier, die met
zweepslagen een armzalig ezeltje met een onmogelijken en waggelenden
last voortdreef; van dichtbij gezien, bleek die last, die zoo slecht
zijn evenwicht bewaarde, de vrouw te wezen van den toerist. Wij stonden
stil om het gebruikelijke praatje te houden, en ik maakte mij gereed,
om hem inlichtingen te vragen over den weg en de kansen om water
te vinden, toen hij mij voorkwam, door aan mij de vraag te stellen,
die ik juist wou uitspreken. "Waar komt gij dan vandaan?" vroeg ik hem.
De man was een oekil of intendant van de Kadriya's, een godsdienstige
secte van Sidi Abd el Kader en Djilani uit Bagdad; hij kwam uit
Tebessa en moest bij de geloovigen langs reizen, om voor de secte
eenige offers van hen los te krijgen.
"En hoe gaat het met de zaken? Geven ze nog al wat voor de
maraboets?" vroeg ik hem.
Hij gaf een ontwijkend antwoord, maar zijn rijdier en verdere
uitrusting gaven geen hoog denkbeeld van zijn geldelijke positie.
Een plotselinge insnijding in het bergland gaf ons het gezicht op
de eindelooze vlakte van Maknassi, en op de toppen van het bergland
lagen tegenover elkaar twee Berbervestingen; maar het waren vervallen
sterkten. Verlaten waren ook de spleten in de rotsen, waar oudtijds de
lieden van Sened woonden, die lang als holbewoners hebben geleefd. De
nieuwe dorpen van de Senedi en Nassri liggen nu op de randen van
de kloof.
Al vroeg in den morgen werd ik in mijn sober kamp gewekt door vrouwen,
die het alfagras in de bergen plukken en er een nimmer eindigenden
voorraad van vinden. Het half nomadische leven van al de bewoners dezer
dorpen past best bij het bedrijf van het inzamelen van alfagras. Als
een van hen zakgeld noodig heeft, wordt hij alfagraszoeker en kan,
als hij goed hard werkt, van honderd tot honderd-vijftig kilogrammen
per dag inzamelen. Hij brengt zijn oogst over naar Maknasi, een
spoorwegstation op enkele uren afstands van hier, waar een markt van
dit gras wordt gehouden, en de Engelsche Maatschappij koopt hem een
lading van 100 K.G. af voor drie of vijf francs.
Meestentijds werkt met den Oeled Boe Saad een vrouw mee, soms
doen dat verscheiden vrouwen. Hij laat ze werken aan het uitrukken
van de plant, ziet op haar werk toe en stelt zich ermee tevreden,
den kameel te beladen en het alfagras te verkoopen. Hij behoudt
het geld. Dat stelt hem dan in staat, zich met de opbrengst van nog
enkele dagen van arbeid naar Sfax of Gafsa te begeven--te voet wel te
verstaan--en er zich die voorwerpen te verschaffen, die hij begeert;
er feest te vieren, hetgeen voor hem bestaat in het zien dansen van
afschuwelijk leelijke vrouwen onder de tonen van een woeste muziek en
het drinken van drabbige koffie in een oneindig aantal koppen, terwijl
hij tenslotte voor zijn eigen vrouw, als hij een goed echtgenoot is,
een of ander valsch sieraad meeneemt, dat de joodsche zilversmid hem
voor echt zilver heeft verkocht.
Dezen morgen komt mij in het jonge morgenlicht deze rivier van
Zagoefta minder afschrikkend voor, en toen we buiten de kloven van
den waterloozen stroom waren gekomen, betraden wij het dal der
wadi Terli, waar we aardige vlakten te zien kregen, beplant met
betoems, dat zijn boomen, die een soort van terpentijn leveren,
Pistacia terebinthus; nu prijken ze in hun eerste lentegroen. Dit
dal moet vroeger goed bebouwd zijn geweest en veel graanvruchten en
olijven hebben geleverd. De romeinsche ruïnen, de waterleidingen en
de versterkte posten op bepaalde afstanden langs den weg zijn er
een bewijs van. Ik ontdek zelfs te midden van een groep verwoeste
boerenhoeven en een aantal oliepersen de zeer duidelijk herkenbare
overblijfselen van een christenkerk. Er moet hier een landbouwcentrum
zijn geweest voor een in vaste woonplaatsen gevestigde en beschaafde
bevolking, een belangrijk middelpunt, dat waarschijnlijk is blijven
bestaan tot de eerste invallen van de Mohammedanen. De Arabieren noemen
zulke ruïnen ksar el hadid, d. i. ijzeren kasteelen, vanwege het vele
ijzer, dat tusschen de op den grond liggende steenen wordt gevonden.
Mesj,--dat is een verrassing! Ik dacht een dorp te vinden en ik zie
er geen; wij herkennen, zoo ver het oog reikt, slechts een maraboet
en die is nog maar klein en half verwoest. Ik dacht een put te vinden,
en er is er geen!
Maar daar zien we midden op de vlakte, die door de brandende zon
verschroeid wordt, een groote, donkergroene vlek, die ik reeds uit de
verte opmerkte en die een boomgaard is met dichte, heerlijke olijven.
Het was half één op den middag, en de zon sloeg fel de hitte neer;
de gele vlakte leek er rood van met hittegolven, die, als het ware,
uit den grond schenen op te slaan. Ik haastte mij naar de olijfboomen,
een waar gewelf van koelte, waar ik den verderen namiddag doorbracht,
op den grond rustend, zonder den moed te hebben, opnieuw de hel
daarbuiten op te zoeken.
Toen de avond was gekomen, lieten Salem en Nefti dieren drinken en
gingen water halen; het was een heele reis, daar de naastbij zijnde
put ver verwijderd was. Zij namen een inboorling mee van daar,
een der notabelen uit de streek, die kippen, een kan melk en koeken
meebracht. Hij maakte mij bekend, dat het dorp zeer dicht bij ons kamp
was gelegen, op minder dan een arabische mijl afstands. De plaats
was zoo prettig onder die olijfboomen, dat ik besloot, er nog den
volgenden dag te blijven. Dat dorp zou ik gaan zien.
"Hoe komt het, dat men het dorp nergens in het oog krijgt?" vroeg ik
onzen gast.
"Maar het is toch niet noodig, dat ieder mensch, die door de vlakte
gaat, onze huizen ziet! Wij weten zelf ze wel te vinden, dat is
voldoende!"
Si Ahmar is een verstandige landbouwer; hij vervangt den sjeik en
stelde zich te mijner beschikking. Hij is een slimmerd van belang,
en de verlokking van een baksjis; verdubbelt zijn ijver; maar hij is
er blijkbaar op uit, de grootte van de fooi te doen toenemen.
"Morgen," zei hij, "zal ik mijn geweer meenemen en ik zal een haas
schieten vóór ik u kom halen," en daarmee verliet hij ons.
En den volgenden morgen kwam hij met zijn geweer, maar hij had den
haas gemist en hij had geen kruit meer. Hij wist wel, dat ik hem wat
zou geven; dat was weer zooveel gewonnen.
"Wij zijn midden in den oogst; ik heb gewerkt vóór het aanbreken van
den dag; maar daar ik er op gesteld was, vroeg te komen, heb ik een
man uit het dorp iets gegeven, om mij bij het werk te vervangen!" Ik
begrijp hem, maar wou den bal niet dadelijk opvangen.
Wij beklommen den berg langs een geitepad, onder struikgewas verborgen;
de zon brandde, maar met een dragelijke, droge warmte. De jas van Si
Ahmar hinderde hem niet, want hij had al zijn kleeren uitgetrokken
en had zijn hemd om zijn lenden geknoopt; ook zijn geweer had hij
zich omgehangen, want "de hazen hebben het te warm om uit te gaan;
zij slapen." Ik droeg alleen mijn hemd en een linnen broek, en Salem,
met bloote voeten in zijn muilen, had ook zijn buis uitgetrokken,
daar hij vond, dat hij aan het photografietoestel genoeg te dragen had.
Wij kwamen aan den top, en eindelijk zag ik het dorp, als men dien
naam mag geven aan de zonderlinge vereeniging van gaten, in de rots
aangebracht, juist op de hoogte van den kam van het gebergte. Ik trad
een der holten binnen over een laag muurtje van gedroogde steenen,
dat den ingang vormde. De woningen zijn van binnen in verschillende
vertrekken verdeeld door middel van hoopen takkebossen. Het was er
zeer koel en de slimme boeren houden zich er schuil in den zomer
bij de groote hitte. Maar hun dorp is ook de verzamelplaats van alle
slangen uit de buurt, want in de steenophoopingen aan den zuidkant
van den berg hebben deze bergbewoners een echt woud van cactussen
aangelegd en in die aanplantingen, die ondoordringbare en veilige
schuilplaatsen vormen, zijn de reptiliën warm en gerust en planten
er zich vlijtig voort.
Bij het omslaan van een bocht deed Si Ahmar plotseling een sprong
achteruit en viel bijna tegen mij aan; ik zag een groote slang recht
overeind staan ter hoogte van zijn bloote borst. Verschrikt, deed
ik zelf ook een zijsprong naar Salem, die achter mij liep; de slang,
die nu ook verschrikt werd, week ook terug en verdween pijlsnel, vóór
dat de Arabier den tijd had, zijn geweer in orde te brengen. "Ik ken
hem wel," zei hij, "dien hond! Hij heeft twee maanden geleden een
zoon van mijn oom gebeten en de jongen is er aan gestorven."
Van dat oogenblik af liep ik met de grootste voorzichtigheid in dit
bekoorlijke dorp, en hield den poot van mijn toestel vóór mij uit,
er steeds mee zwaaiend. Zoo kwamen wij behouden beneden, en Si Ahmar
kreeg zijn extra baksjis; voor den maraboet, die ons zoo wonderdadig
had beschermd.
End of Project Gutenberg's De Boe Hedma in Zuid-Tunis, by Ch. Maumené
*** END OF THIS PROJECT GUTENBERG EBOOK DE BOE HEDMA IN ZUID-TUNIS ***
***** This file should be named 19490-8.txt or 19490-8.zip *****
This and all associated files of various formats will be found in:
http://www.gutenberg.org/1/9/4/9/19490/
Produced by Jeroen Hellingman and the Online Distributed
Proofreading Team at http://www.pgdp.net/
Updated editions will replace the previous one--the old editions
will be renamed.
Creating the works from public domain print editions means that no
one owns a United States copyright in these works, so the Foundation
(and you!) can copy and distribute it in the United States without
permission and without paying copyright royalties. Special rules,
set forth in the General Terms of Use part of this license, apply to
copying and distributing Project Gutenberg-tm electronic works to
protect the PROJECT GUTENBERG-tm concept and trademark. Project
Gutenberg is a registered trademark, and may not be used if you
charge for the eBooks, unless you receive specific permission. If you
do not charge anything for copies of this eBook, complying with the
rules is very easy. You may use this eBook for nearly any purpose
such as creation of derivative works, reports, performances and
research. They may be modified and printed and given away--you may do
practically ANYTHING with public domain eBooks. Redistribution is
subject to the trademark license, especially commercial
redistribution.
*** START: FULL LICENSE ***
THE FULL PROJECT GUTENBERG LICENSE
PLEASE READ THIS BEFORE YOU DISTRIBUTE OR USE THIS WORK
To protect the Project Gutenberg-tm mission of promoting the free
distribution of electronic works, by using or distributing this work
(or any other work associated in any way with the phrase "Project
Gutenberg"), you agree to comply with all the terms of the Full Project
Gutenberg-tm License (available with this file or online at
http://gutenberg.org/license).
Section 1. General Terms of Use and Redistributing Project Gutenberg-tm
electronic works
1.A. By reading or using any part of this Project Gutenberg-tm
electronic work, you indicate that you have read, understand, agree to
and accept all the terms of this license and intellectual property
(trademark/copyright) agreement. If you do not agree to abide by all
the terms of this agreement, you must cease using and return or destroy
all copies of Project Gutenberg-tm electronic works in your possession.
If you paid a fee for obtaining a copy of or access to a Project
Gutenberg-tm electronic work and you do not agree to be bound by the
terms of this agreement, you may obtain a refund from the person or
entity to whom you paid the fee as set forth in paragraph 1.E.8.
1.B. "Project Gutenberg" is a registered trademark. It may only be
used on or associated in any way with an electronic work by people who
agree to be bound by the terms of this agreement. There are a few
things that you can do with most Project Gutenberg-tm electronic works
even without complying with the full terms of this agreement. See
paragraph 1.C below. There are a lot of things you can do with Project
Gutenberg-tm electronic works if you follow the terms of this agreement
and help preserve free future access to Project Gutenberg-tm electronic
works. See paragraph 1.E below.
1.C. The Project Gutenberg Literary Archive Foundation ("the Foundation"
or PGLAF), owns a compilation copyright in the collection of Project
Gutenberg-tm electronic works. Nearly all the individual works in the
collection are in the public domain in the United States. If an
individual work is in the public domain in the United States and you are
located in the United States, we do not claim a right to prevent you from
copying, distributing, performing, displaying or creating derivative
works based on the work as long as all references to Project Gutenberg
are removed. Of course, we hope that you will support the Project
Gutenberg-tm mission of promoting free access to electronic works by
freely sharing Project Gutenberg-tm works in compliance with the terms of
this agreement for keeping the Project Gutenberg-tm name associated with
the work. You can easily comply with the terms of this agreement by
keeping this work in the same format with its attached full Project
Gutenberg-tm License when you share it without charge with others.
1.D. The copyright laws of the place where you are located also govern
what you can do with this work. Copyright laws in most countries are in
a constant state of change. If you are outside the United States, check
the laws of your country in addition to the terms of this agreement
before downloading, copying, displaying, performing, distributing or
creating derivative works based on this work or any other Project
Gutenberg-tm work. The Foundation makes no representations concerning
the copyright status of any work in any country outside the United
States.
1.E. Unless you have removed all references to Project Gutenberg:
1.E.1. The following sentence, with active links to, or other immediate
access to, the full Project Gutenberg-tm License must appear prominently
whenever any copy of a Project Gutenberg-tm work (any work on which the
phrase "Project Gutenberg" appears, or with which the phrase "Project
Gutenberg" is associated) is accessed, displayed, performed, viewed,
copied or distributed:
This eBook is for the use of anyone anywhere at no cost and with
almost no restrictions whatsoever. You may copy it, give it away or
re-use it under the terms of the Project Gutenberg License included
with this eBook or online at www.gutenberg.org
1.E.2. If an individual Project Gutenberg-tm electronic work is derived
from the public domain (does not contain a notice indicating that it is
posted with permission of the copyright holder), the work can be copied
and distributed to anyone in the United States without paying any fees
or charges. If you are redistributing or providing access to a work
with the phrase "Project Gutenberg" associated with or appearing on the
work, you must comply either with the requirements of paragraphs 1.E.1
through 1.E.7 or obtain permission for the use of the work and the
Project Gutenberg-tm trademark as set forth in paragraphs 1.E.8 or
1.E.9.
1.E.3. If an individual Project Gutenberg-tm electronic work is posted
with the permission of the copyright holder, your use and distribution
must comply with both paragraphs 1.E.1 through 1.E.7 and any additional
terms imposed by the copyright holder. Additional terms will be linked
to the Project Gutenberg-tm License for all works posted with the
permission of the copyright holder found at the beginning of this work.
1.E.4. Do not unlink or detach or remove the full Project Gutenberg-tm
License terms from this work, or any files containing a part of this
work or any other work associated with Project Gutenberg-tm.
1.E.5. Do not copy, display, perform, distribute or redistribute this
electronic work, or any part of this electronic work, without
prominently displaying the sentence set forth in paragraph 1.E.1 with
active links or immediate access to the full terms of the Project
Gutenberg-tm License.
1.E.6. You may convert to and distribute this work in any binary,
compressed, marked up, nonproprietary or proprietary form, including any
word processing or hypertext form. However, if you provide access to or
distribute copies of a Project Gutenberg-tm work in a format other than
"Plain Vanilla ASCII" or other format used in the official version
posted on the official Project Gutenberg-tm web site (www.gutenberg.org),
you must, at no additional cost, fee or expense to the user, provide a
copy, a means of exporting a copy, or a means of obtaining a copy upon
request, of the work in its original "Plain Vanilla ASCII" or other
form. Any alternate format must include the full Project Gutenberg-tm
License as specified in paragraph 1.E.1.
1.E.7. Do not charge a fee for access to, viewing, displaying,
performing, copying or distributing any Project Gutenberg-tm works
unless you comply with paragraph 1.E.8 or 1.E.9.
1.E.8. You may charge a reasonable fee for copies of or providing
access to or distributing Project Gutenberg-tm electronic works provided
that
- You pay a royalty fee of 20% of the gross profits you derive from
the use of Project Gutenberg-tm works calculated using the method
you already use to calculate your applicable taxes. The fee is
owed to the owner of the Project Gutenberg-tm trademark, but he
has agreed to donate royalties under this paragraph to the
Project Gutenberg Literary Archive Foundation. Royalty payments
must be paid within 60 days following each date on which you
prepare (or are legally required to prepare) your periodic tax
returns. Royalty payments should be clearly marked as such and
sent to the Project Gutenberg Literary Archive Foundation at the
address specified in Section 4, "Information about donations to
the Project Gutenberg Literary Archive Foundation."
- You provide a full refund of any money paid by a user who notifies
you in writing (or by e-mail) within 30 days of receipt that s/he
does not agree to the terms of the full Project Gutenberg-tm
License. You must require such a user to return or
destroy all copies of the works possessed in a physical medium
and discontinue all use of and all access to other copies of
Project Gutenberg-tm works.
- You provide, in accordance with paragraph 1.F.3, a full refund of any
money paid for a work or a replacement copy, if a defect in the
electronic work is discovered and reported to you within 90 days
of receipt of the work.
- You comply with all other terms of this agreement for free
distribution of Project Gutenberg-tm works.
1.E.9. If you wish to charge a fee or distribute a Project Gutenberg-tm
electronic work or group of works on different terms than are set
forth in this agreement, you must obtain permission in writing from
both the Project Gutenberg Literary Archive Foundation and Michael
Hart, the owner of the Project Gutenberg-tm trademark. Contact the
Foundation as set forth in Section 3 below.
1.F.
1.F.1. Project Gutenberg volunteers and employees expend considerable
effort to identify, do copyright research on, transcribe and proofread
public domain works in creating the Project Gutenberg-tm
collection. Despite these efforts, Project Gutenberg-tm electronic
works, and the medium on which they may be stored, may contain
"Defects," such as, but not limited to, incomplete, inaccurate or
corrupt data, transcription errors, a copyright or other intellectual
property infringement, a defective or damaged disk or other medium, a
computer virus, or computer codes that damage or cannot be read by
your equipment.
1.F.2. LIMITED WARRANTY, DISCLAIMER OF DAMAGES - Except for the "Right
of Replacement or Refund" described in paragraph 1.F.3, the Project
Gutenberg Literary Archive Foundation, the owner of the Project
Gutenberg-tm trademark, and any other party distributing a Project
Gutenberg-tm electronic work under this agreement, disclaim all
liability to you for damages, costs and expenses, including legal
fees. YOU AGREE THAT YOU HAVE NO REMEDIES FOR NEGLIGENCE, STRICT
LIABILITY, BREACH OF WARRANTY OR BREACH OF CONTRACT EXCEPT THOSE
PROVIDED IN PARAGRAPH F3. YOU AGREE THAT THE FOUNDATION, THE
TRADEMARK OWNER, AND ANY DISTRIBUTOR UNDER THIS AGREEMENT WILL NOT BE
LIABLE TO YOU FOR ACTUAL, DIRECT, INDIRECT, CONSEQUENTIAL, PUNITIVE OR
INCIDENTAL DAMAGES EVEN IF YOU GIVE NOTICE OF THE POSSIBILITY OF SUCH
DAMAGE.
1.F.3. LIMITED RIGHT OF REPLACEMENT OR REFUND - If you discover a
defect in this electronic work within 90 days of receiving it, you can
receive a refund of the money (if any) you paid for it by sending a
written explanation to the person you received the work from. If you
received the work on a physical medium, you must return the medium with
your written explanation. The person or entity that provided you with
the defective work may elect to provide a replacement copy in lieu of a
refund. If you received the work electronically, the person or entity
providing it to you may choose to give you a second opportunity to
receive the work electronically in lieu of a refund. If the second copy
is also defective, you may demand a refund in writing without further
opportunities to fix the problem.
1.F.4. Except for the limited right of replacement or refund set forth
in paragraph 1.F.3, this work is provided to you 'AS-IS' WITH NO OTHER
WARRANTIES OF ANY KIND, EXPRESS OR IMPLIED, INCLUDING BUT NOT LIMITED TO
WARRANTIES OF MERCHANTIBILITY OR FITNESS FOR ANY PURPOSE.
1.F.5. Some states do not allow disclaimers of certain implied
warranties or the exclusion or limitation of certain types of damages.
If any disclaimer or limitation set forth in this agreement violates the
law of the state applicable to this agreement, the agreement shall be
interpreted to make the maximum disclaimer or limitation permitted by
the applicable state law. The invalidity or unenforceability of any
provision of this agreement shall not void the remaining provisions.
1.F.6. INDEMNITY - You agree to indemnify and hold the Foundation, the
trademark owner, any agent or employee of the Foundation, anyone
providing copies of Project Gutenberg-tm electronic works in accordance
with this agreement, and any volunteers associated with the production,
promotion and distribution of Project Gutenberg-tm electronic works,
harmless from all liability, costs and expenses, including legal fees,
that arise directly or indirectly from any of the following which you do
or cause to occur: (a) distribution of this or any Project Gutenberg-tm
work, (b) alteration, modification, or additions or deletions to any
Project Gutenberg-tm work, and (c) any Defect you cause.
Section 2. Information about the Mission of Project Gutenberg-tm
Project Gutenberg-tm is synonymous with the free distribution of
electronic works in formats readable by the widest variety of computers
including obsolete, old, middle-aged and new computers. It exists
because of the efforts of hundreds of volunteers and donations from
people in all walks of life.
Volunteers and financial support to provide volunteers with the
assistance they need, is critical to reaching Project Gutenberg-tm's
goals and ensuring that the Project Gutenberg-tm collection will
remain freely available for generations to come. In 2001, the Project
Gutenberg Literary Archive Foundation was created to provide a secure
and permanent future for Project Gutenberg-tm and future generations.
To learn more about the Project Gutenberg Literary Archive Foundation
and how your efforts and donations can help, see Sections 3 and 4
and the Foundation web page at http://www.pglaf.org.
Section 3. Information about the Project Gutenberg Literary Archive
Foundation
The Project Gutenberg Literary Archive Foundation is a non profit
501(c)(3) educational corporation organized under the laws of the
state of Mississippi and granted tax exempt status by the Internal
Revenue Service. The Foundation's EIN or federal tax identification
number is 64-6221541. Its 501(c)(3) letter is posted at
http://pglaf.org/fundraising. Contributions to the Project Gutenberg
Literary Archive Foundation are tax deductible to the full extent
permitted by U.S. federal laws and your state's laws.
The Foundation's principal office is located at 4557 Melan Dr. S.
Fairbanks, AK, 99712., but its volunteers and employees are scattered
throughout numerous locations. Its business office is located at
809 North 1500 West, Salt Lake City, UT 84116, (801) 596-1887, email
[email protected]. Email contact links and up to date contact
information can be found at the Foundation's web site and official
page at http://pglaf.org
For additional contact information:
Dr. Gregory B. Newby
Chief Executive and Director
[email protected]
Section 4. Information about Donations to the Project Gutenberg
Literary Archive Foundation
Project Gutenberg-tm depends upon and cannot survive without wide
spread public support and donations to carry out its mission of
increasing the number of public domain and licensed works that can be
freely distributed in machine readable form accessible by the widest
array of equipment including outdated equipment. Many small donations
($1 to $5,000) are particularly important to maintaining tax exempt
status with the IRS.
The Foundation is committed to complying with the laws regulating
charities and charitable donations in all 50 states of the United
States. Compliance requirements are not uniform and it takes a
considerable effort, much paperwork and many fees to meet and keep up
with these requirements. We do not solicit donations in locations
where we have not received written confirmation of compliance. To
SEND DONATIONS or determine the status of compliance for any
particular state visit http://pglaf.org
While we cannot and do not solicit contributions from states where we
have not met the solicitation requirements, we know of no prohibition
against accepting unsolicited donations from donors in such states who
approach us with offers to donate.
International donations are gratefully accepted, but we cannot make
any statements concerning tax treatment of donations received from
outside the United States. U.S. laws alone swamp our small staff.
Please check the Project Gutenberg Web pages for current donation
methods and addresses. Donations are accepted in a number of other
ways including checks, online payments and credit card donations.
To donate, please visit: http://pglaf.org/donate
Section 5. General Information About Project Gutenberg-tm electronic
works.
Professor Michael S. Hart is the originator of the Project Gutenberg-tm
concept of a library of electronic works that could be freely shared
with anyone. For thirty years, he produced and distributed Project
Gutenberg-tm eBooks with only a loose network of volunteer support.
Project Gutenberg-tm eBooks are often created from several printed
editions, all of which are confirmed as Public Domain in the U.S.
unless a copyright notice is included. Thus, we do not necessarily
keep eBooks in compliance with any particular paper edition.
Most people start at our Web site which has the main PG search facility:
http://www.gutenberg.org
This Web site includes information about Project Gutenberg-tm,
including how to make donations to the Project Gutenberg Literary
Archive Foundation, how to help produce our new eBooks, and how to
subscribe to our email newsletter to hear about new eBooks.
